๙๙ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) ศิลปกรรม และวรรณกรรม รัชกาลนี้เปนยุคแหงการสรางและปฏิสังขรณวัดวาอารามและพระบรมมหาราชวัง ไดรับการ บูรณะและกอสรางอยางขนานใหญ นับไดวาการชางศิลปกรรมไทยในรัชกาลนี้ไดเจริญกาวหนา สูงสุดในสมัยกรุงรัตนโกสินทร สถาปตยกรรมและจิตรกรรม สถาปตยกรรมในยุคนี้มีอิทธิพลของศิลปะการชางแบบจีน เขามาปะปนอยูมาก เห็นไดจาก วัดวาอารามตางๆ เชน วัดราชโอรสาราม วัดพระเชตุพนฯ วัดสุทัศนฯ วัดบวรนิเวศฯ ฯลฯ เหตุที่ศิลปะการชางของจีนเขามาสูประเทศไทยมากในรัชกาลที่ ๓ เนื่องจากทรงคบคาสมาคม กับบรรดาชาวจีนเปนจํานวนมากอยางใกลชิดมาตั้งแตครั้งยังมิไดเสวยราชย ประกอบกับทรงมีพระ ราชหฤทัยนิยมศิลปะจีนอยูมาก ศิลปะการกอสรางที่นับวาเพิ่งมีครั้งแรกในรัชกาลนี้ คือ การประดิษฐยอดซุมและยอดปราสาท เปนรูปทรงมงกุฎ เชนยอดมณฑป ยอดซุมประตู ยอดหอระฆังฯลฯ ถือกันวาเปนแบบอยางศิลปกรรม ในสมัยกรุงรัตนโกสินทรโดยเฉพาะงานประดับมุก และลายรดนํ้า ชางในรัชกาลนี้ทําไดยอดเยี่ยม ไมแพยุคใดๆ เชน บานประตูพระอุโบสถวัดพระเชตุพนฯ ซึ่งดานนอกประดับมุกเปนลายภาพเรื่อง รามเกียรติ์ ดานในเขียนลายรดนํ้าเปนรูปพัดพระราชาคณะตางๆ นับเปนฝมือชางยอดเยี่ยมชิ้นเอก ในรัชกาลนี้ 3_edit.indd 99 20-Feb-13 11:30:11 PM
๑๐๐ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) สถาปตยกรรมจําพวกสถูปหรือปรางคที่สําคัญเชน พระปรางควัดอรุณฯ ซึ่งไดชื่อวาเปนพระ ปรางคที่มีรูปทรงสงาไดสวนสัดงดงามที่สุด เปนที่รูจักของชาวตางประเทศที่มาเยือนเมืองไทย เปน ศรีสงาแกบานเมืองทุกสมัยจนทุกวันนี้ และมีพระสมุทรเจดียที่สมุทรปราการ พระมหาเจดียสอง องคในวัดพระเชตุพนฯ ซึ่งทรงขนานนามวา พระมหาเจดียดิลกธรรมนิทานและพระมหาเจดียมุนี ปตตบริขาร เปนตน กั้บมีพระสถูปแบบแปลกที่ไมเคยสรางขึ้นในสมัยใด คือ สําเภาวัดยานนาวา และโลหะปราสาทที่วัดราชนัดดา ซึ่งโปรดใหสรางตามแบบอยางที่เคยมีอยูในลังกา สําเภาวัดยานนาวา โปรดใหสรางพระเจดีย มีฐานเปนสําเภาขนาดเทาสําเภาจริงๆ ดวยทรง พระราชดําริวาตอไปภายหนาเรือสําเภา(แบบจีน-ไทย) จะสูญไป ผูใดอยากดูมาดูไดที่วัดคอกกระบือ ซึ่งตอมาไดเปลี่ยนชื่อใหมตามที่พระราชทานใหวา “วัดยานนาวา” การที่ทรงสรางพระสถูปแบบแปลกๆ เนื่องจากทรงเห็นวาพระเจดียตางๆ มีสรางกันมากแลว สมควรที่จะสรางพระสถูปแปลกๆ ขึ้นมาบาง ภาพจิตรกรรมฝาผนังในรัชกาลที่ ๓ ที่นับวางดงามเปนเยี่ยม จะดูไดจากในพระวิหารหลวง และพระอุโบสถวัดสุทัศนฯ พระอุโบสถวัดพระศรีรัตนศาสดารามวิหารพระพุทธไสยาสนและพระ อุโบสถ วัดพระเชตุพนฯ และที่วัดราชโอรสารามฯลฯ 3_edit.indd 100 20-Feb-13 11:30:21 PM
๑๐๑ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) ปฏิมากรรม รัชกาลที่ ๓ โปรดใหสรางพระพุทธรูปขนาดใหญจํานวนมาก เชน พระพุทธตรีโลกเชษฐ วัด สุทัศน พระเสรฐตมมุนี วัดราชนัดดา พระพุทธมหาโลกาภินันท วัดเฉลิมพระเกียรติ นนทบุรี พระพุทธ ไตรรัตนนายก วัดกัลยาณมิตร พระพุทธไสยาสน วัดพระเชตุพนฯ พระพุทธรูปฉลองพระองคทรง สรางพระพุทธนิรมิตเปนพระฉลองพระองครัชกาลที่ ๒ และพระพุทธรังสฤษดิ์สําหรับพระองค และที่ สําคัญมากคือ พระพุทธยอดฟาจุฬาโลกกับพระพุทธเลิศหลานภาลัย ประดิษฐานในพระอุโบสถพระ ศรีรัตนศาสดาราม พระพุทธรูปทั้งสองนี้เปนพระพุทธรูปยืน ทรงเครื่องตน อยางพระเจาจักรพรรดิ ลงยาราชาวดีสูง ๖ ศอก หลอดวยทองสัมฤทธิ์เปนแกนในแลวหุมดวยทองคํา อันเปนเหตุใหเรียก พระนามรัชกาลที่ ๑ และที่ ๒ ตามพระพุทธรูปสององคนี้แตนั้น เปนตนมา แทนที่จะเรียกกันกอน หนานั้นวา “แผนดินตน”และ “แผนดินกลาง”ตามลําดับ ทรงเห็นวาถาเปนเชนนั้น รัชกาลพระองค จะปนแผนดินปลาย จึงโปรดใหเรียกพระนามรัชกาลที่ ๑ และที่ ๒ ตามนามพระพุทธรูปที่ทรงสรางขึ้นสององคนี้ นอกจากนั้นยังไดทรงสรางพระพุทธรูปปางตางๆ ขึ้นอีกรวม ๔๐ ปางดวยกัน ประติมากรรม การสรางรูปยักษใหญยืนถือตะบองนาเกรงขามดวยฝมือประณีตงดงามตามวัดตางๆ เชน ที่วัดพระแกว และวัดอรุณฯ มีการนิยมนํารูปสลักตัวตุกตาหินมาประดับไวตามสถานที่ตางๆ เปน ฝมือชางจีน มีทําเปนรูปตัวคนแบบงิ้ว เปนรูปสิงโตฯลฯ ตุกตาหินเหลานี้จะปรากฏอยูทั่วไปตาม พระอารามตางๆ ที่ทรงสรางและปฏิสังขรณ เชน วัดพระเชตุพนฯ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม (วัด พระแกว) และในพระบรมมหาราชวัง เปนตน วรรณกรรม วรรณคดีสมัยรัชกาลที่ ๓ ไดเจริญสืบเนื่องมาจากสมัยรัชกาลที่ ๒ กวีในรัชกาลนี้จึงเปนกวีสืบ ตอมาจากรัชกาลกอน รัชสมัยนี้มีเหตุการณสําคัญที่สงเสริมการกวีใหเจริญงอกงามคือ การจารึกวิชา การที่วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม กําเนิดการพิมพและหนังสือพิมพตลอดจนการชําระวรรณคดี กําเนิดการพิมพและหนังสือพิมพ แตเดิมวรรณคดีของไทยจะเขียนในใบลานหรือสมุดขอย (สมุดไทย) ตอมา พ.ศ. ๒๓๗๑ รอยเอกเจมส โลว ชาวอังกฤษคิดหลอตัวพิมพอักษรไทยขึ้นเพื่อ พิมพตามแบบยุโรป พ.ศ ๒๓๘๑ หมอสอนศาสนาชื่อหมอบรัดเลย ชาวอเมริกันไดนําแทนพิมพและ ตัวพิมพภาษาไทยเขามาในกรุงเทพฯ ไดรับจางพิมพประกาศเรื่องหามสูบฝนและนําฝนเขาประเทศ จํานวน ๙,๐๐๐ ฉบับใน พ.ศ. ๒๓๘๒ เปนเอกสารสิ่งพิมพราชการฉบับแรกชื่อ บางกอกรีคอรเดอร แตคนไทยไมนิยมจึงตองเลิกลมในปตอมา การชําระวรรณคดีไดโปรดใหทําขึ้นตอเนื่องมาจากการจารึกวิชาการที่วัดพระเชตุพนฯ เพื่อ ใหเปนแหลงความรูของประชาชน โดยไดโปรดใหนักปราชญ ราชบัณฑิตชวยกันชําระตรวจสอบและ เลือกสรรตําราตางๆ ที่สมควรเผยแพรแลวใหชางจารึกลงบนแผนศิลา วรรณคดีที่มีการชําระไดแก สุภาษิตพระรวง โคลงพาลีสอนนอง โคลงโลกนิติ เปนตน 3_edit.indd 101 20-Feb-13 11:30:26 PM
๑๐๒ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) บุคคลสําคัญ นักอุทกวิทยาของประเทศไทย ตามหลักฐานที่ปรากฏและรวบรวมไดจากประวัติศาสตรพบวา พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา เจาอยูหัว รัชกาลที่ ๓ ของราชวงศจักรีเปนพระองคแรกที่ทรงใชสถิติทางอุทกวิทยา คือ ระดับนํ้า ของแมนํ้าเจาพระยา ที่จังหวัดพระนครศรีอยุธยา เปนขอมูลในการพยากรณสถานภาพทางเศรษฐกิจ ของประเทศไทย โดยมีบัญชาใหตั้งเสาระดับนํ้าเปนเสาหินเพื่อวัดระดับนํ้าสูงสุดของแตละป ซึ่ง จะอยูประมาณเดือน ๑๒ ของไทย หรือเดือนตุลาคม – พฤศจิกายน จากคาระดับนํ้าสูงสุดนี้เอง สามารถพยากรณไดวา การทํานาของประเทศซึ่งสวนใหญทําอยูบริเวณทุงราบภาคกลางและจังหวัด 3_edit.indd 102 20-Feb-13 11:30:48 PM
๑๐๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) อยุธยาเปนศูนยกลางระดับนํ้าสูงสุดของแมนํ้าเจาพระยา จึงเริ่มมีสถิติตั้งแตป พ.ศ. ๒๓๗๔ (ค.ศ. ๑๘๓๑) เปนตนมา เหตุที่พระองคทานอยากทราบระดับนํ้าสูงสุดของแตละปก็เพื่อนํามาเตรียมรับ สถานการณทางเศรษฐกิจลวงหนา เพราะฤดูเก็บเกี่ยวจะทําเมื่อนํ้าลดประมาณเดือนธันวาคม – มกราคม อาจกลาวไดวา นอกจากเปนการเริ่มงานอุทกวิทยาของประเทศไทยแลว ยังเปนการเริ่ม ตนวิชาเศรษฐศาสตรของประเทศไทยดวย เสาระดับนํ้าที่พระราชทานตั้งขึ้นนี้ยังคงมีสถิติตอเนื่อง มาจนถึงปจจุบัน โดยกรมชลประทานเปนผูเก็บสถิติและใชประโยชนในปจจุบันยังใชในการพยากรณ นํ้าสูงสุดของกรุงเทพมหานครไดอีกดวย จึงสมควรยกยองและเทิดพระเกียรติของรัชกาลที่ ๓ วาเปน บิดา ผูใหกําเนิดงานอุทกวิทยาแกประเทศไทย กวีที่สําคัญ ๑. พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ทรงพระราชนิพนธ เรื่องเสภาขุนชาง ขุนแผน บางตอน เพลงยาวสังวาส สังขศิลปชัย บทกลอนเบ็ดเตล็ดไดแก บทสักวา เพลงยาวกลบท และกล อักษร เพลงยาวพระราชปรารภคราวจารึกที่วัดพระเชตุพนฯ ฯลฯ ๒. สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ทรงนิพนธเรื่อง ปฐมสมโพธิกถา รายยาวมหาชาติ กฤษณาสอนนอง คําฉันท ฉันทดุษฎีสังเวยกลอมชางพัง รายทําขวัญนาค ตํารา ฉันทมาตราพฤติและวรรณพฤติ ตําราพิชัยสงคราม ลิลิตตะเลงพาย สรรพสิทธิ์คําฉันท สมุทรโฆษ คําฉันท ตอนปลาย เพลงยาวเจาพระยาฯลฯ ๓. กรมพระยาเดชาดิศร มีเรื่องโคลงโลกนิติ ทรงชําระและทรงนิพนธเพิ่มเติม โคลงนิราศ เสด็จไปทัพเวียงจันทน ฉันทกลอมพระเศวต และฉันทดุษฎีสังเวย ๔. กรมหลวงวงศาธิราชสนิท มีเรื่อง โคลงจินดามณี โคลงนิราศพระประธม โคลงนิราศ สุพรรณ กลอนกลบทจารึกในวัดพระเชตุพนฯ ๑ บาท คือ เพลงยาวกลบทสิงโตเลนหาง ๕. คุณพุม บุษบาทาเรือจาง กวีหญิงคนสําคัญมีผลงานสําคัญคือ เรื่องเพลงยาว เฉลิมพระเกียรติ (รัชกาลที่ ๓-๔) เพลงยาวฉลองสระนํ้าบางโขมด นิราศวังบางยี่ขัน บทสักวาตางๆ ๖. คุณสุวรรณ กวีหญิงมีชื่อเสียงดานการแตงสํานวนกลอนไพเราะและโลดโผนไมซํ้าแบบ ใคร มีผลงานที่สําคัญคือ เพลงยาวจดหมายเหตุเรื่องกรมหมื่นอัปสรสุดาเทพประชวร เพลงยาวเรื่อง หมอมเปดสวรรค บทละครเรื่องพระมะเหลเถไถ บทละครอุณรุทรอยเรื่อง ๗. พระมหามนตรี(ทรัพย) มีผลงานคือ บทละครเรื่องระเดนลันได เพลงยาววากระทบพระ มหาเทพ เพลงยาวจารึก วัดพระเชตุพน ๘. พระเทพโมลี (ผึ้ง) แตงแบบเรียนปฐมมาลา ๙. นายมี (หมื่นพรหมสมพัตสร) แตงเรื่องนิราศถลาง นิราศเดือน นิราศสุพรรณ (คํากลอน) นิราศพระแทนดงรัง เพลงยาว สรรเสริญพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว 3_edit.indd 103 20-Feb-13 11:30:53 PM
๑๐๔ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) 3_edit.indd 104 20-Feb-13 11:31:05 PM
๑๐๕ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) สถานที่สําคัญ พระบรมมหาราชวัง ในรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาเจษฎาบดินทร พระนั่งเกลาเจาอยู หัว ทรงดําเนินนโยบายตอจากพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาจักรีบรมนาถ พระพุทธ ยอดฟาจุฬาโลก ในการสรางและตกแตงพระนครใหงดงาม ทรงบูรณะและปฏิสังขรณพระบรม มหาราชวังและวัดวาอารามเสียใหม ตลอดจนมีการสรางโบสถวิหารการเปรียญเพิ่มขึ้นเปนจํานวน มาก สําหรับพระบรมมหาราชวังและบริเวณใกลเคียง ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหบูรณะ ปรับปรุงพระบรมมหาราชวังชั้นนอก โดยทําโรงปนจารงรางเกวียนรอบพระระเบียงวัดพระ ศรีรัตนศาสดารามและแถวกําแพงดานตะวันออกตอเนื่องกันไป พระบรมมหาราชวังชั้นกลางทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหปฏิสังขรณพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท โดยซอมแซมเครื่องบน เปลี่ยน หลังคาซึ่งเดิมดาดดวยดีบุกเปนกระเบื้องเคลือบสี แลวปดทองใหม รื้อเครื่องบนพระที่นั่งพิมานรัต ยาซอมแซมใหม และปฏิสังขรณพระที่นั่งพลับพลาสูงหนาจักรวรรดิ ทําเปนผนังกออิฐ หลังคามุง กระเบื้องเคลือบ ประดับกระจก ชอฟา ใบระกาแกว และพระราชทานนามวา พระที่นั่งสุทธาสวรรย (ตอมาพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเปลี่ยนนามวา พระที่นั่งสุทไธสวรรย) สวนหอกลางนั้นเดิมเปนเครื่องไม ยอดมณฑป ทรงพระ กรุณาโปรดเกลาฯ ใหทําเปนเครื่องกอชั้นลาง แตชั้นกลางและชั้นบนนั้นเปนฝาขัดแตะถือปูน และ เปลี่ยนยอดมณฑปเปนยอดเกี้ยว นอกจากนั้นประตูกําแพงพระบรมมหาราชวัง และประตูกําแพง พระนคร ซึ่งแตเดิมทําเปนประตูยอดมณฑป เครื่องไมทาดินแดง ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหรื้อ ใหมเปนประตูหอรบ วังเจานายสรางในรัชกาลที่ ๓ พระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๓ ทรงเจริญพระชันษาทันไดออกจากวังในรัชกาลนั้นหมดทุก พระองค เปนแตออกวังตางคราวกัน พระเจาลูกยาเธอมีออกวังคราวแรก ๖ พระองค คือ ๑. สมเด็จกรมหมื่นมาตรยาพิทักษ สรางวังใหม ๒. พระองคเจาลักขณานุคุณ ไดพระราชทานวังถนนหนาพระลานริมประตูทาพระ ที่พระบาท สมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวไดเสด็จประทับอยูกอน ๓. กรมหมื่นเชษฐาธิเบนทร สรางวังใหม ๔. กรมหมื่นอมเรนทรบดินทร สรางวังใหม ๕. พระองคเจางอนรถ สรางวังใหม 3_edit.indd 105 20-Feb-13 11:31:10 PM
๑๐๖ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) ๖. กรมหมื่นภูมินทรภักดี สรางวัดใหม วังที่สรางใหม ๕ วัง สรางในที่แปลง ๑ ดานเหนือจดถนนเขตวัดพระเชตุพน ดานตะวันออก จดถนนสนามชัย ดานตะวันตกจดถนนมหาราชริมกําแพงพระนคร ดานใตถนนทั้ง ๒ นั้น ไปบรรจบ กันที่เปนชายธงตรงสะพานขามคลอง (ตลาด) คูเมืองเดิม วังทางตอนเหนือสรางเปนคู หลังวังจดกัน หันหนาวังออกถนนสนามชัย ๒ วัง หันหนาวังออกถนนมหาราช ๒ วัง วังที่สุดทางใตเปนวังเดียว ดวยรูปที่เปนชายธง ดังนี้ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๑ หันหนาออกถนนสนามชัย เปนวังเหนือ สรางพระราชทานกรมหมื่นเชษฐาธิเบน เสด็จอยูจน สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ ถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานเปนวังกรมหลวงอดิศรอุดมเดช ทีหลังเสด็จ ไปสรางวังอยูที่อื่น จึงโปรดฯ ใหซื้อวังนี้สรางสถานที่สําหรับราชการ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๒ เปนวังเหนือถนนมหาราช ตรงหลังวังที่ ๑ สรางพระราชทานกรมหมื่นอมเรนทรบดินทร ครั้น โปรดฯ ใหกรมหมื่นอมเรนทรบดินทรเสด็จไปประทับที่วังริมทองสนามชัยวังใต พระบาทสมเด็จพระ นั่งเกลาเจาอยูหัว พระราชทานวังนี้แกพระองคเจาลํายอง เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ ถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานเปนวังของกรมหมื่นทิวากรวงศประวัติ (แตกรมหมื่นทิวากรฯ เสด็จอยู ในวังกรมหลวงอดิศรฯ ซึ่งเปนพระเชษฐารวมเจาจอมมารดาเดียวกัน หาไดสรางตําหนักขึ้นในวังนี้ ไม) ครั้นกรมหมื่นทิวากรฯ เสด็จไปสรางวังอยูที่อื่น และสิ้นพระชนมแลว จึงทําเปนสถานที่สําหรับ ราชการ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๓ หันหนาออกสนามชัย เปนวังกลาง สรางพระราชทานพระองคเจางอนรถ เสด็จอยูจน สิ้นพระชนม เมื่อรัชกาลที่๓ จึงพระราชทานพระองคเจาเปยก เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาล ที่ ๔ ถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานเปนวังกรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ เสด็จอยูมาจนทําเปนสถาน ที่สําหรับราชการ วัยทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๔ เปนวังกลางทาง ที่หันหนาออกถนนมหาราช สรางพระราชทานกรมหมื่นภูมินทรภักดี เสด็จ อยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสรางสถานที่สําหรับราชการ 3_edit.indd 106 20-Feb-13 11:31:15 PM
๑๐๗ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๕ อยูปลายที่ทางขางใต เขตวังจดถนนมหาชัย ดาน ๑ จดถนนมหาราช ดาน ๑ พวกจีนเรียก วังนี้วา “ซากั๊กวัง”หมายความวาวังที่ทางสามแพรง วังนี้เขาใจวาเดิมสรางพระราชทานสมเด็จกรม หมื่นมาตยาพิทักษ ครั้นตอมาทรงพระราชดําริเห็นวาคับแคบนัก จึงสรางวังพระราชทานใหมที่ ริมแมนํ้าเหนือปากคลองตลาด สวนวังที่ ๕ พระราชทานเปนที่ประทับของกรมหมื่นอุดมรัตนราษี สมเด็จกรมหมื่นมาตยาพิทักษ สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๓ หมอมเจาในกรมอยูตอมา ครั้นถึงรัชกาล ที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว พระราชทานวังสมเด็จกรมหมื่นมาตยาพิทักษที่ปาก คลองตลาดแกกรมหมื่นอุดมฯ โปรดฯ ใหพระองคเจามงคลเลิศ กับหมอมเจาองคอื่นในสมเด็จกรม หมื่นมาตยาพิทักษมาอยูที่วังที่ ๕ พระองคเจามงคลเลิศสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ หมอมเจาฉาย เฉิด ซึ่งทรงสถาปนาเปนกรมหมื่นนฤบาลมุขมาตย เมื่อรัชกาลที่ ๕ เสด็จอยูตอมาจนสิ้นพระชนม แลวเชื้อสายอยูตอมาจนสรางเปนสถานที่สําหรับราชการ พระเจาลูกยาเธอในรัชกาลที่ ๓ เสด็จออกวังในสมัยเปนตอนกลาง ๖ พระองค ไดพระราชทาน วังเกา ซึ่งพระเจาลูกยาเธอสิ้นพระชนมบาง สรางวังใหมพระราชทานบาง มีรายพระนามดังนี้ ๑. กรมขุนราชสีหวิกรม เสด็จอยูวังถนนหนาพระลานที่ริมประตูทาพระ แทนพระองคเจา ลักขณานุคุณที่สิ้นพระชนม ๒. พระองคเจาเปยก เสด็จอยูวังที่ ๓ ทายวัดพระเชตุพนฯ แทนพระองคเจางอนรถซึ่ง สิ้นพระชนม ๓. กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ สรางวังใหม ๔. กรมหมื่นอุดมรัตนราษี เสด็จอยูวังที่ ๕ ทายวัดพระเชตุพนฯ แทนสมเด็จกรมหมื่นมาต ยาพิทักษ ซึ่งเสด็จยายไปอยูวังใหม ๕. พระองคเจาลํายอง เสด็จอยูวังที่ ๒ ทายวัดพระเชตุพนแทนกรมหมื่นอมเรนทรฯ ซึ่งเสด็จ ยายไปอยูวังอื่น ๖. พระองคเจาเฉลิมวงศ สรางวังใหม วังซึ่งสรางใหมในรัชกาลที่ ๓ ในตอนนี้ ๓ วัง สรางที่ริมแมนํ้าเคียงปอมมหาฤกษ (อันเปน โรงเรียนราชินีบัดนี้) ๒ วัง สรางที่ถนนริมสนามชัย ฟากตะวันออกวัง ๑ ดังนี้ วังริมแมนํ้าเหนือปอมมหาฤกษ เขตวังดานเหนือตอกับวังแรกของสมเด็จกรมพระยาเดชาดิศร ดานใตจดปอม สราง พระราชทานพระองคเจาเฉลิมวงศ ครั้นพระองคเจาเฉลิมวงศสิ้นพระชนม พระราชทานกรมหมื่น ภูบดีราชหฤทัย เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ พระราชทานเปนที่วังสมเด็จกรมพระยา เทวะวงศวโรปการ เสด็จพักอยูจนยายมาประทับวังใหมที่สะพานถาน ที่วังเดิมนั้นโปรดฯ ใหสราง เปนโรงเรียนสุนันทาลัย (คือโรงเรียนราชินีบัดนี้) 3_edit.indd 107 20-Feb-13 11:31:20 PM
๑๐๘ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) วังริมแมนํ้าใตปอมมหาฤกษ เขตวังดานใตจดปากคลองตลาด ดานเหนือจดปอมมหาฤกษสรางพระราชทานสมเด็จกรม หมื่นมาตยาพิทักษ เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนม ถึงรัชกาลที่ ๔ พระราชทานเปนวังของกรมหมื่น อุดมรัตนราษี ครั้นกรมหมื่นอุดมฯ สิ้นพระชนม หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสรางเปนโรงเรียน สุนันทาลัยในรัชกาลที่ ๕ วังถนนสนามชัย วังที่ ๓ แบงที่วังถนนสนามชัยที่ ๒ (คือวังที่สรางพระราชทานกรมหมื่นเสพสุนทรในรัชกาลที่ ๒) มา สรางเปนวังขึ้นอีกวัง ๑ หันหนาวังถนนสนามชัย ทรงขามฟากถนนกับวังที่ ๕ ทายวัดพระเชตุพนสราง พระราชทานกรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ เสด็จอยูมาจนถึงรัชกาลที่ ๕ โปรดฯ ใหเสด็จมาประทับ ที่วังถนนหนาพระลานริมทาชางแทนกรมขุนราชสีหวิกรม วังที่ ๓ นั้น พระราชทานกรมหลวงประ จักษศิลปาคมเสด็จอยูมา แลวถวายที่สรางโรงทหาร พระเจาลูกยาเธอรัชกาลที่ ๓ เสด็จออกวังเปนตอนหลัง ๔ พระองค สรางวังใหมพระราชทาน ทั้งนั้นคือ ๑. กรมขุนภูวนัยนฤเบนทราภิบาล ๒. กรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ ๓. กรมขุนเจริญผลพูนสวัสดิ์ ๔. พระองคเจาจินดา วัง ๔ วังที่สรางตอนนี้ สรางที่ริมถนนเฟองนคร ๒ วัง สรางริมคลองสะพานถาน วัง ๑ สราง ที่ริมคลองคูเมืองเดิม ทางดานใตวัง ๑ ดังนี้ วังถนนเฟองนคร วังเหนือ หันหนาวังออกถนนเฟองนคร หลังวังจดคลองคูเมืองเดิม ที่วังอยูเขตดานใตของศาลาวาการ กระทรวงนครบาล (กระทรวงมหาดไทยปจจุบัน) เปนที่วังกรมขุนภูวนัยนฤเบนทราธิบาล เสด็จ ประทับอยูจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสรางเปนศาลากระทรวง นครบาล วังถนนเฟองนคร วังใต ตอวังที่ ๑ ไปทางใต แตเขตวังทางดานใตเดิมถึงหนาพระอุโบสถวัดราชบพิตร เปนที่ประทับ ของกรมขุนเจริญผลพูนสวัสดิ์ ถึงรัชกาลที่ ๕ ทรงสรางตําหนักตึกพระราชทาน หันหนาวังกลับมา ออกถนนอัษฎางค เมื่อกรมขุนเจริญฯ สิ้นพระชนมแลว จึงสรางที่วาการกระทรวงโยธาธิการ 3_edit.indd 108 20-Feb-13 11:31:25 PM
๑๐๙ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) วังริมคลองสะพานถาน อยูตรงที่สรางวัดราชบพิธ ที่วังเดิมหลังวัดจดคลองสะพานถาน หันหนาวังมาทางเหนือ เปน ที่ประทับของกรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ เสด็จอยูมาจนรัชกาลที่ ๕ ตองการสรางวัดราชบพิธ จึงโปรดฯ ใหเสด็จกลับไปประทับที่วังทายวัดพระเชตุพน วังที่ ๓ วังคลองตลาด วังที่ ๒ วังคลองตลาดวังที่ ๑ เปนวังของกรมหมื่นสิทธิสุขุมการในกรมพระราชวังบวรฯ รัชกาล ที่ ๒ วังสีดาก็อยูริมคลองตลาดฝงเหนือ เขตตอวังที่ ๑ ไปจนเชิงสะพานชางทางปากคลอง สราง พระราชทานพระองคเจาจินดา ประทับอยูไมชาสิ้นพระชนมแตในรัชกาลที่ ๓ นั้น วังนี้หาปรากฏวา เจานายพระองคใดเสด็จอยูตอมาไม สงสัยวาวังที่ ๑ กับวังที่ ๒ ที่คลองตลาดนี้เดิมจะเปนวังพระองค เจาจินดาวังเดียว บางทีจะแบงที่พระราชทานกรมหมื่นสิทธิสุขุมการ ตอในรัชกาลที่ ๔ ก็อาจจะเปน ไดที่ ๒ วังดังกลาวทําเปนถนนราชินี ในรัชกาลที่ ๓ โปรดฯ ใหสรางวังใหมที่ริมถนนมหาชัยใกลประตูสะพานหัน ๓ วัง ดวยที่ตรง นั้นเปนทํานองดานตนทางที่จะไปสําเพ็ง ทรงพระราชดําริเห็นวาควรจะมีเจานายไปประทับอยูเปน ประธาน อยางเมื่อสมเด็จเจาฟากรมหลวงเทพหริรักษ เสด็จประทับอยูทางพระนครดานนั้นเหลือ รัชกาลที่ ๑ วัง ๓ วัง เดี๋ยวนี้รวมเปนวังบูรพาภิรมยวังเดียว แตเมื่อยังเปน ๓ วัง เจานายที่เสด็จ ประทับมีรายพระนามดังนี้ วังถนนมหาชัย วังเหนือ เปนที่ประทับของกรมหมื่นนเรนทรบริรักษ พระโอรสองคนอยของกรมหลวงนรินทรเทวี ซึ่งเปนพระเจานองนางเธอในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก เดิมเสด็จอยูที่วังริมวัดโพธิ์ (พระเชตุพน) ครั้นจะขยายที่วัดเมื่อทําวิหารพระนอน พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว จึง โปรดฯ ใหเสด็จไปประทับที่วังใหมที่ริมถนนมหาชัยวัง ๑ กรมหมื่นนเรนทรบริรักษ สิ้นพระชนมใน รัชกาลที่ ๓ เชื้อสายไดอยูตอมาจนรวมเปนบูรพาภิรมยเมื่อในรัชกาลที่ ๕ วังถนนมหาชัย วังกลาง อยูวังเหนือไปทางใต เปนที่ประทับของกรมหมื่นนรินทรเทพพระโอรสองคใหญของกรมหลวง นรินทรเทวี เสด็จยายไปจากวังริมวัดโพธิ์ กับกรมหมื่นนเรนทรบริรักษ และสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๓ ถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระจอมเกลาเจาอยูหัว โปรดฯ ใหกรมหมื่นภูบาลบริรักษเสด็จไป ประทับที่วังนี้ เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ จึงรวมที่สรางเปนวังบูรพาภิรมย 3_edit.indd 109 20-Feb-13 11:31:30 PM
๑๑๐ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) วังถนนมหาชัย วังใต เขตตอวังกลางไปทางใต สรางพระราชทานสมเด็จกรมพระยาเดชาดิศร เสด็จอยูมาจน สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสรางวังบูรพาภิรมยในรัชกาลที่ ๕ พระองคเจาลูกเธอ ในกรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพยไดออกวัง ๙ พระองค คือ ๑. พระองคเจาสวาง ไดรับพระราชทานวังเหนือสะพานชางโรงสีพระองคเจาเนียม ๒. พระองคเจากําภู ไดพระราชทานวังที่ ๔ ริมสนามวังหนาที่พระองคเจานพเกา ๓. พระองคเจาอุทัย เสด็จอยูวังเดียวกับพระองคเจาสวางเพราะรวมจอมมารดาเดียวกัน ๔. กรมหมื่นอานุภาพพิศาลศักดิ์ สรางวังใหม ๕. เจาฟาอิศราพงศ ไดพระราชทานวังที่ริมปากคลองวัดชนะสงคราม ที่กรมขุนสุนทร ภูเบศร เสด็จอยูกอน ๖. พระองคเจานุช ไดพระราชทานวังสะพานเสี้ยววังที่ ๑ ที่พระองคเจาภุมริน เสด็จอยูกอน ๗. พระองคเจาแฉง เสด็จอยูวังเดียวกับพระองคเจาสวางเพราะรวมจอมมารดาเดียวกัน ๘. พระองคเจาเริงคนอง (ชายปอก) เดิมเสด็จอยูกับกรมหมื่นอานุภาพฯ แลวไดพระราชทาน ที่ในวังริมสนามวังหนาวังที่ ๑ ๙. พระองคเจาอินทวงศ สรางวังใหม วังเจานายวังหนาในรัชกาลที่ ๓ สรางใหม ๒ วัง เพราะกรมพระราชวังบวรฯ จะเลือกหาที่ อยางวังหลวงไมได ไดสรางในที่ซึ่งขึ้นอยูในกรมพระราชวังบวรฯ ดังนี้ วังถนนพระอาทิตย วังที่ ๒ ที่วังนี้อยูตอไปขางเหนือโรงพยาบาลทหาร เดิมเปนที่บานเสนาบดีวังหนา ครั้งรัชกาลที่ ๑ กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพยโปรดใหสรางวังกรมหมื่นอานุภาพพิศาลศักดิ์ เสด็จอยูมาจน สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ แลวกรมพระราชวังบวรวิชัยชาญประทานเปนที่วังแกพระองคเจาวร วุฒิอาภรณลูกเธอ วังสะพานเสี้ยว วังที่ ๕ วังนี้อยูริมคลองหลอด ตรงวัดบุรณสิริขาม วาเดิมเปนที่บานพระยาพิชัยบุรินทรา เสนาบดี กรมเมืองวังหนา กรมพระราชวังบวรมหาศักดิพลเสพย ประทานใหเปนวังพระองคเจาอินทวงศ เสด็จอยูมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จพระปนเกลาเจาอยูหัว พระราชทานให เปนวังกรมหมื่นพิศาลบวรศักดิ์ พระเจาลูกเธอ เสด็จอยูตอมาจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ ตอมา พระราชทานเปนวังพระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจักษศิลาคม วังเจานายที่สรางใหมในรัชกาลที่ ๓ วังเจานายฝายพระราชวังหลวง ๑๕ วัง วังเจานายฝาย พระราชวังบวร ๒ วัง รวมเปน ๑๗ วัง ดังกลาวมา 3_edit.indd 110 20-Feb-13 11:31:34 PM
๑๑๑ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) วังบานหมอ วังบานหมอ ตั้งอยูเลขที่ ๑๒๘ ถนนอัษฎางค เขตพระนคร เมื่อพุทธศักราช ๒๓๗๔ ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาเจษฎาบดินทร พระนั่งเกลาเจาอยูหัว ไดเกิดไฟไหมวังกรมหมื่นสุนทรธิบดี ตลอดไปจนถึงบานหมอ นับเปนบริเวณ กวาง พระเจาบรมวงศเธอ กรมพระพิพักษเทเวศร (พระองคเจากุญชร ตนราชสกุลกุญชร ในรัชกาล ที่ ๒) จึงทรงยายวังจากริมถนนพระพิพิธฟากเหนือ ตรงขามวัดพระเชตุพนฯ มาสรางใหมในที่วาง บริเวณไฟไหมนั้น เสด็จประทับจนสิ้นพระชนมในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว จากนั้นหมอมเจาใหญ ซึ่งไดรับสถาปนาเปนพระองคเจาสิงหนาทราชดุรงค ฤทธิ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาจุฬาลงกรณ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว กับหมอม เจาในกรมพระพิทักษเทเวศร ทายาทในราชสกุลกุญชร ไดปกครองวังบานหมอตอมาเปนลําดับ คือ เจาพระยาเทเวศรวงศวิวัฒน (หมอมราชวงศหลานกุญชร) พระยาเทเวศรวงศวิวัฒน (หมอมหลวง วราห กุญชร) และปจจุบันคือ หมอมหลวงแฉลม กุญชร ปจจุบันภายในบริเวณวังบานหมอ มีทองพระโรง ศาลาหนาทองพระโรง และเกงดานหลัง ทองพระโรง อันเปนสิ่งกอสรางแตแรกเริ่มที่เหลืออยู ทองพระโรง เปนทองพระโรงหลังคาชั้นเดียวแบบไทย หลังคาเครื่องไมมุงกระบื้องไทย ชอฟา นาคลํายอง หางหงส ออนชอยงดงาม มีหนากระดานคอสองคั่นระหวางหลังคากับลาดหลังคา ทองพระโรง ยกพื้นสูง ใตถุนกอปูนทึบ เจาะชองลมรูปรีตามแนวดิ่ง ดานสกัดของทองพระโรงดานที่หันออกถนน อัษฎางคมีเกยหินออน เพราะทานเจาของวังเคยวากรมชางกรมมา ดานหนาทองพระโรงหันสูทิศ เหนือ มีเฉลียงประกอบดวยราวลูกกรงยาวตลอด ทองพระโรงมีประตูหนาตาง แตงไมสลักลาย กรอบหนาตางแตงกรอบในตัดมุมมนนอยๆ กรอบนอกหักมุมฉาก สลักกรอบ เปนรองยาว กรอบลางแตงไมฉลุลายเถาดอกพุดตาน นับเปนสวนงามเดนของฝาดานนอก ภายในหองพระโรง เปนโถงยาว เฉพาะตอนในกั้นเปนหองในสําหรับพักกอนออกทองพระ โรง ขอบฝาหองตอนลางแตงไมสลักลายบานประตูสูหองในและบานประตูใหญสูเฉลียงหลัง เขียน สีรูปมานสองไข มีพวงมาลัยหอย กรอบบนสลักลายเถาพุดตานปดทองลองชาดกรอบประตูสลัก เปนรูปเกลียวเชือกชั้นหนึ่ง และแกะสลักลายอีกชั้นหนึ่ง กรอบลางประตูหนาตางดานในสลักลาย เถาไมดอกเชนกัน ภายในทองพระโรงตั้งที่บูชา พระเสลี่ยง ตั่ง ของเดิมลวนสรางดวยไมสลักลาย ปดทองประดับกระจก ผนังดานที่กั้นทองพระโรงกับเฉลียงหลังติดรูปเจาของวังตั้งแตพระองคแรก จนถึงพระยาเทเวศรวงศวิวัฒน หองในเก็บพระอัฐิของบรรพบุรุษของราชสกุลกุญชรตั้งแตพระเจา บรมวงศเธอกรมพระพิทักษเทเวศร 3_edit.indd 111 20-Feb-13 11:31:39 PM
๑๑๒ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) สถานีตํารวจนครบาลพระราชวัง สถานนีตํารวจนครบาลพระราชวัง ตั้งอยูตรงทางสามแพรง ซึ่งถนนมหาราชและถนน สนามไชยมาบรรจบกัน เขตพระนคร เดิมเปนที่ตั้งของวังเจานายในราชวงศจักรี เรียกวา “วังทาย วัดพระเชตุพน” แตชาวจีนเรียกวา “ซากั๊กวัง”หมายถึงวัง ณ ทางสามแพรง ปรากฏประวัติในประชุมพงศาวดารภาคที่ ๒๖ ตํานานวังเกาวา เดิมคงจะเปนวังที่พระบาท สมเด็จพระรามาธิบดีศรีสินทรมหาเจษฎาบดินทร พระนั่งเกลาเจาอยูหัว สรางพระราชทานพระเจา บรมวงศเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ ตอมาทรงพระราชดําริวาวังคับแคบเกินไป จึงสรางวังใหมที่ริม แมนํ้าเจาพระยาเหนือปากคลองตลาดพระราชทานแทน สวนวังทายวัดพระเชตุพนนี้ พระราชทาน ใหเปนที่ประทับของพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นอุดมรัตนราษี ครั้นถึงรัชกาลที่ ๔ พระบาทสมเด็จ พระปรเมนทรมหามงกุฎ พระจอมเกลาเจาอยูหัว ไดพระราชทานวังที่ปากคลองตลาดแกพระเจาบรม วงศเธอกรมหมื่นอุดมรัตนราษี แลวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหพระองคเจามงคลเลิศกับพระโอรส ธิดาองคอื่นๆ ในพระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นมาตยาพิทักษมาอยูที่วังทายวัดพระเชตุพน หลังจาก ที่พระองคเจามงคลเลิศสิ้นพระชนม พระเจาบรมวงศเธอ กรมหมื่นนฤบาลมุขมาตยไดประทับตอมา จนกระทั่งสิ้นพระชนม แลวมีทายาทอยูตอมา ภายหลังจึงเปลี่ยนเปนสถานที่ราชการ ตึกซึ่งเปนสวนหนึ่งของวังทายวัดพระเชตุพนซึ่งยังปรากฏอยูในปจจุบัน เปนตึกชั้นเดียว สราง ตามแบบสถาปตยกรรมของยุโรป ใชเปนตึกสวนหนาของที่ทําการสถานีตํารวจนครบาลพระราชวัง ซึ่งยายจากสถานที่ดั้งเดิมใน บริเวณตลาดทาเตียนมาในพุทธศักราช ๒๔๕๗ ปจจุบันอาคารหลังนี้อยูในสภาพคอนขางดีเนื่องจาก ไดรับการบูรณะอยูเสมอกรมศิลปากรไดประกาศขึ้นทะเบียนสถานีตํารวจนครบาลพระราชวัง เปน โบราณสถานสําคัญของชาติ โดยประกาศในราชกิจจานุเบกษา เลม ๙๔ ตอนที่ ๗๕ วันที่ ๑๖ สิงหาคม พุทธศักราช ๒๕๒๐ 3_edit.indd 112 20-Feb-13 11:31:46 PM
๑๑๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) กระทรวงพาณิชย กระทรวงพาณิชย ตั้งอยูบริเวณเนื้อที่ที่มีถนน ๓ สายผาน คือ ถนนสนามไชย ทางทิศตะวัน ออก ถนนมหาราช ทางทิศตะวันตก และถนนเศรษฐการ ทางดานเหนือ เขตพระนคร บริเวณที่ตั้งกระทรวงพาณิชยเคยเปนสถานที่ตั้งของวังพระเจาลูกเธอในรัชกาลที่ ๓ รวม ๔ วังคือ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๑ เปนวังเหนือ หันออกถนนสนามไชย พระบาทสมเด็จพระ รามาธิบดีศรีสินทรมหาเจษฎาบดินทร พระนั่งเกลาเจาอยูหัว ทรงสรางพระราชทานกรมหมื่นเชษฐา ธิเบนทร ประทับอยูจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ จึงพระราชทานเปนวังกรมหลวงอดิศรอุดมเดช ตอมาเสด็จไปสรางวังอยูที่อื่น จึงโปรดใหซื้อที่วังสรางสถานที่ราชการในรัชกาลที่ ๖ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๒ เปนวังเหนือหันออกถนนมหาราช สรางพระราชทานกรม หมื่นอมเรนทรบดินทร ครั้นโปรดใหกรมหมื่นอมเรนทรบดินทร เสด็จไปประทับที่วังริมทองสนามไชย วังใตแลว พระราชทานวังแกพระองคเจาลํายอง ประทับอยูจนสิ้นพระชนม ในรัชกาลที่ ๔ ถึงรัชกาล ที่ ๕ พระราชทานเปนวังกรมหมื่นทิวากรวงศประวัติ ครั้นกรมหมื่นทิวากรวงศประวัติเสด็จไปสราง วังที่อื่นแลว จึงทําเปนสถานที่ราชการในรัชกาลที่ ๖ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๓ หันออกถนนสนามไชย สรางพระราชทานพระองคเจาอ นรถประทับอยูจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่๓ จึงพระราชทานพระองคเจาเปยก ประทับอยูมาจน สิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๔ ถึงรัชกาลที่ ๕ พระราชทานเปนวังกรมหลวงบดินทรไพศาลโสภณ เคย 3_edit.indd 113 20-Feb-13 11:31:54 PM
๑๑๔ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) ทรงใชบริเวณวังเปนที่เก็บหนังสือหอสมุดหลวงของกรมอาลักษณอยูหลายป กรมหลวงบดินทร ไพศาลโสภณประทับอยูจนสิ้นพระชนม หมอมเจาในกรมอยูตอมา จนทําเปนสถานที่ราชการ วังทายวัดพระเชตุพนฯ วังที่ ๔ หันออกถนนมหาราช สรางพระราชทานกรมหมื่นภูมินทร ภักดี ประทับอยูจนสิ้นพระชนมในรัชกาลที่ ๕ หมอมเจาในกรมอยูตอมาจนสรางสถานที่ราชการ ในรัชกาลที่ ๖ สถานที่ตั้งที่วาการกระทรวงพาณิชยนั้น สรางบริเวณวังที่ ๑ วังที่ ๒ และวังที่ ๓ ดังกลาว แลวขางตน สวนบริเวณวังที่ ๔ สรางเปนที่ทําการศาลาแยกธาตุ ตอมาเปนกรมวิทยาศาสตร และ ปจจุบันเปนที่ตั้งของกรมทะเบียนการคา ตัวตึกที่ทําการกระทรวงพาณิชย สรางเสร็จเปดทําการในปพุทธศักราช ๒๔๖๕ ลักษณะ อาคารเปนตึก ๓ ชั้น รูปตัว E หันหนาออกมุมถนนเศรษฐการจรดถนนสนามไชย เสริมใหตัวอาคาร ซึ่งโองโถงประณีตงดงามอยูแลวใหงามสงายิ่งขึ้น รูปแบบอาคารเปนแบบสถาปตยกรรมตะวันตกที่ นิยมในยุครัชกาลที่ ๖ ประกอบดวยมุข ๓ มุข มุขกลางยื่นลํ้ากวาขุมขาง มีปกเชื่อมมุกทั้งสามเขาดวย กัน ความงามสงาของอาคารอยูที่เสาอิง ยาวตลอดผนังชั้น ๒ และชั้น ๓ เปนเสาเหลี่ยม หัวเสาแบบ Ionic ประยุกต ประกอบดวยเครื่องประดับตกแตงอาคาร เชนหูชางประดับลายปูนปนใตกันสาดชั้น ลาง ของมุขกลางรับกับซุมหนาตาง ตอนลางซึ่งแตงกรอบสี่เหลี่ยมมีซุมเปนกันสาด และมีหูชางยัน หนาตางชั้นสองแตงซุมรูปโคงประดับปูนปนหนาคนและพวงมาลัยโคงตามซุม มีเสาเหลี่ยมรับและ ตอนลางเปนลูกกรงโปรง เสาซุมระเบียงของปกชั้นสาม แตงเสากลมแบบ Ionic ผนังใตหลังคาเจาะ ชองรีในแนวนอนกรุกระจก ใตกันสาดหลังคาแตงปูนเปนแทงสี่เหลี่ยมเรียงรายและตอนหนาของ หลังคามุขกั้นราวลูกกรงโปรงรับกับชั้นสองของอาคาร บานประตูเหล็กของตัวตึก กึ่งกลางทําเปนแผนกลม เปนดวงตรารูปงูสองตัวพันไมไขวกัน ตอนบนมีปกสองขาง ติดอยูทั้ง ๒ บาน ขุนวิจิตรมาตราไดสันนิษฐานเกี่ยวกับความหมายของดวง ตรานี้ ไวในหนังสือประวัติการคาไทยวา “...เขาใจวาตรานั้นเปนไมเทากายสิทธิ์ที่เรียกวา เฮอเมส (Hermes) และชางโรมันเรียกวา เมอคิวริอุส (Mercurius) ตามประวัติขางกรีกวา เฮอเมสเปนโอรส ของเซอุสมหาเทพ เปนชางเทวดาเฉลียวฉลาดในเชิงประดิษฐตางๆ ...ที่สําคัญก็คือประดิษฐเครื่อง ชั่งตวงวัด เฮอเมสเปนที่เคารพบูชาของพอคาวานิชทั่วไป สวนชางโรมันนับถือวาเปนเทวดาแหง การพาณิชย และการคมนาคม เมื่อบานประตูเหล็กมีตราเครื่องหมายของเมอคิวริอุส หรือเฮอเมส ซึ่งเปนเทวดาแหงการคาขายติดอยูคูกัน ก็แสดงวาตึกนี้สรางสําหรับเปนที่วาการกระทรวงพาณิชย ถูกตรงตามตํานานโดยแท” อาคารกระทรวงพาณิชยไดรับการปฏิสังขรณซอมแซมใหอยูในสภาพดีมาตลอด และใน พุทธศักราช ๒๕๑๙ ไดเปลี่ยนหลังคาจากแบบกระเบื้องวาวเปนกระเบื้องลอยอยางในปจจุบัน 3_edit.indd 114 20-Feb-13 11:31:59 PM
๑๑๕ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) คลองแสนแสบ คลองแสนแสบเปนคลองที่ขุดตอจากคลองมหานาคไปทางใต ผานคลองบางกะป หัวหมาก บางขนาก ไปออกแมนํ้าบางปะกงที่จังหวัดฉะเชิงเทรา แบงชื่อเรียกเปน ๒ ชวง คื อคลองแสนแสบ ใต เริ่มจากคลองมหานาคตรงวัดบรมนิวาส ไปถึงหัวหมาก คลองตัน คลองแสนแสบเหนือ เริ่มจาก หัวหมาก ผานคลองสามเสนชวงปลาย (คลองตัน) ผานบางขนากไปออกแมนํ้าบางปะกง คลองแสน แสบใตนั้นสอบไมพบหลักฐานวาขุดขึ้นแตเมื่อใด แตจะอยูในชวงหลังจากขุดคลองมหานาคแลวใน รัชกาลที่ ๑ จนถึงกอนขุดคลองแสนแสบชวงปลาย (ซึ่งบางแหงเรียกคลองบางขวาก) ในรัชกาลที่ ๓ ซึ่งปรากฏในพระราชพงศาวดารวา เมื่อเดือนยี่ ขึ้น ๔ คํ่า คลองภาษีเจริญมารวมกันยาวประมาณ ๓.๕ กิโลเมตร มีคลองสําคัญที่ไหลเชื่อมตอดวยคือ คลองบานสมเด็จ คลองบางไสไก คลองสําเหร คลองบางนํ้าชน คลองบางสะแก และคลองถาน สองฝงคลองบางกอกใหญ มีวัดสําคัญตั้งอยูหลาย วัด ไดแก วัดกัลยาณมิตร วัดโมลีโลกยาราม วัดหงสรัตนาราม วัดสังขกระจาย วัดเวฬุราชิน วัดอิน ทาราม วัดจันทาราม วัดราชคฤห และวัดปากนํ้าภาษีเจริญ เปนตน เนื่องจากคลองบางกอกใหญ คลองบางกอกนอย และคลองบางขุนศรี เปนหลักฐานสําคัญ ทางโบราณคดี เกี่ยวกับเสนทางเดิมของแมนํ้าเจาพระยา เปนเสนทางคมนาคมทางนํ้าสําคัญเพราะ เชื่อมกับคลองอื่นๆ อีก และมีประโยชนตอการกสิกรรมของชาวไทยตั้งแตอดีตจนปจจุบัน ใน วันที่ ๑๕ ธันวาคม พุทธศักราช ๒๔๘๔ รัฐบาลจึงไดตราพระราชกฤษฎีกา ใหใชพระราชบัญญัติ รักษาคลอง รัตนโกสินทรศก ๑๒๑ พุทธศักราช ๒๔๘๔ เพื่อสงวนรักษาสภาพและความสะอาด ของลําคลองอันเปนประโยชนแกสาธารณชนทั้งปวง และในพุทธศักราช ๒๕๑๐ คณะกรรมการ พิจารณาโครงการถนนและระบายนํ้าสําหรับพระนคร-ธนบุรี ไดเสนอเรื่องคลองที่สมควรอนุรักษ ไวแกคณะรัฐมนตรีพรอมกับรายชื่อคลอง ซึ่งคณะรัฐมนตรีไดลงมติเห็นชอบตามขอเสนอเมื่อวันที่ ๑๓ มิถุนายน พุทธศักราช ๒๕๑๐ คลองบางกอกใหญและคลองบางกอกนอย ก็เปนคลองที่อยูใน บัญชีคลองดานฝงธนบุรีดวย 3_edit.indd 115 20-Feb-13 11:32:05 PM
๑๑๖ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) จังหวัดกาญจนบุรี เมืองกาญจนบุรีในปจจุบันเปนเมืองใหม สรางขึ้นในสมัยรัชกาลที่ ๓ เมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๔ โดย ยายจากเมืองกาญจนบุรีเกาที่บานทาเสา หางขึ้นไปทางเหนือประมาณ ๑๗ กิโลเมตร ปจจุบันรอง รอยที่ตั้งเมืองเกาปรากฏอยูนอยมาก กาญจนบุรีนับวาเปนเมืองเพชรนํ้าหนึ่งของการทองเที่ยว ในภาคตะวันตก ภูมิประเทศสวนใหญเปนปาเขาและที่ราบสูง โดยเฉพาะบริเวณชายแดนติดตอ กับพมายังคงสภาพปาดงดิบที่อุดมสมบูรณ มีแหลงโบราณคดียุคกอนประวัติศาสตร เปนเมือง หนาดานที่สําคัญยิ่งของกรุงศรีอยุธยา เปนแหลงประวัติศาสตรที่มีชื่อเสียงทั่วโลก เปนดินแดนที่ รวบรวมธรรมชาติไวดวยกัน ไมวาจะเปนแหลงแร อัญมณี แมนํ้าที่สวยงาม และนํ้าตกอันลือชื่อ สม กับเปนดินแดนแหง “แควนโบราณ ดานเจดีย มณีเมืองกาญจน สะพานขามแมนํ้าแคว แหลง แรนํ้าตก”กาญจนบุรี เปนจังหวัดชายแดนดานตะวันตกของประเทศไทย เปนดินแดนที่เปนแหลง อารยธรรมสมัยกอนประวัติศาสตร แหลงทองเที่ยวที่สําคัญและยังเปนเขตเศรษฐกิจที่มีความสําคัญ ตอประเทศไทยเปนอยางยิ่ง 3_edit.indd 116 20-Feb-13 11:32:12 PM
๑๑๗ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) บรรณานุกรม กรมการศาสนา กระทรวงศึกษาธิการ. ประวัติวัดทั่วราชอาณาจักร เลม ๑, กรุงเทพฯ : โรงพิมพกรมการศาสนา, ๒๕๒๖. กรมวิชาการ กระทรวงศึกษาธิการ. แนวพระราชดําริเการัชกาล, กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพราว , ๒๕๒๗. เจดียสําคัญในเมืองไทย,พิมพครั้งที่ ๗ คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๓๙. เลียบวัดใกลวัง, กรุงเทพฯ : คุรุสภา ลาดพราว, ๒๕๔๒. กรมศิลปากร, จดหมายเหตุการอนุรักษกรุงรัตนโกสินทร, จัดพิมพเนื่องในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, ๒๕๒๕. โลหะปราสาท วัดราชนัดดารามวรวิหาร, กรุงเทพฯ : บริษัทอมรินทรพริ้นติ้งแอนดพับลิชชิ่ง จํากัด (มหาชน) ๒๕๓๘. (กรมศิลปากร จัดพิมพเนื่องในมหามงคลสมัยฉลองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ป พระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัว เสด็จ พระราชดําเนินทรงบําเพ็ญกุศล พระราชพิธีบรรจุพระบรมสารีริกธาตุ ประดิษฐาน ณ พระเจดียบุษบกโลหะปราสาท วัดราชนัดดารามวรวิหาร วันจันทรที่ ๒๗ กุมภาพันธ พุทธศักราช ๒๕๓๘). กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร. วัดสําคัญกรุงรัตนโกสินทร. กรุงเทพฯ : โรงพิมพยูไนเต็ดโปรดักชั่น จํากัด, ๒๕๒๕. (คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป จัดพิมพเปนที่ระลึกเนื่องในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป : พุทธศักราช ๒๕๒๕). โบราณสถานและอนุสาวรียกรุงรัตนโกสินทร. จัดพิมพเนื่องในโอกาสสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, ๒๕๒๕. จิตรกรรมไทยประเพณี. (หนังสือชุดที่ ๐๐๑ เลม ๑ จิตรกรรมฝาผนังในประเทศไทย) กองโบราณคดี, ๒๕๓๓. กองจดหมายเหตุแหงชาติ, จดหมายเหตุการอนุรักษ กรุงรัตนโกสินทร,กรุงเทพฯ : สหประชาพาณิชย, ๒๕๒๕. อุทยานประวัติศาสตรเมืองสิงห, หนังสือนําชมอุทยานประวัติศาสตรเมืองสิงห, กรุงเทพฯ : คัมปาย อิมเมจจิ้ง,มปป. จารึกตํารายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร, กรุงเทพฯ : อาทิตยโพรดักสกรุป, ๒๕๔๕. งานพระเมรุมาศสมัยกรุงรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : อมรินทรการพิมพ ๒๕๒๘. กรมศิลปากร,ชางตน สัตวมงคลแหงพระจักรพรรดิ, กรุงเทพฯ : อมรินทรพริ้นติ้ง,๒๕๓๙. กองแกว วีระประจักษ : กรมศิลปากร, จารึกตํารายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร, กรุงเทพฯ : อาทิตยโพรดักสกรุป, ๒๕๔๕. คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, ประวัติศาสตรกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๑ – รัชกาลที่ ๓ พ.ศ. ๒๓๒๕ –พ.ศ. ๒๓๙๔ เลม ๑. กรุงเทพมหานคร : อมรการพิมพ,๒๕๒๕. คณะกรรมการจัดงานสมโภชกรุงรัตนโกสินทร ๒๐๐ ป, พระมหากษัตริยในพระบรมราชจักรีวงศกับประชาชน. กรุงเทพมหานคร : ชวนการพิมพ, ๒๕๒๕. คณะสงฆวัดพระเชตุพน, ตํานานเรื่องวัตถุสถานตางๆ ซึ่งพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวทรงสถาปนา, กรุงเทพฯ : อมรินทรพริ้นติ้งฯ , ๒๕๔๔. 3_edit.indd 117 20-Feb-13 11:32:17 PM
๑๑๘ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) คุรุสภา, องคการคาของ, หนังสือชุดภาพกรุงรัตนโกสินทณสองรอยป, กรุงเทพฯ : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๒๕. โครงการสืบสานมรดกวัฒนธรรมไทย, ชางราชพาหนะ, กรุงเทพฯ : สตารปริ้นท, ๒๕๔๒. จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ เลม ๑ -๕. พิมพเนื่องในมหามงคลพระเกียรติวันพระบรมราชสมภพครบ ๒๐๐ ป พระบาทสมเด็จ พระนั่งเกลาเจาอยูหัว พ.ศ. ๒๕๓๐. ชยันต พิเชียรสุนทร. คําอธิบายตําราพระโอสถพระนารายณ. โดย ชยันต พิเชียรสุนทร แมนมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวง ศ,กรุงเทพฯ : อมรินทร และมูลนิธิภูมิปญญา, ๒๕๔๔. ชมนาด เสวิกุล, ประวัติชีวิตและผลงานของสุนทรภู, ฉบับสมบูรณ กรุงเทพฯ : อํานวนสาสน, ๒๕๓๓. ดนัย ไชยโยธา, รศ. (บรรณาธิการ), ร. ๓ พระมหากษัตริยไทยทรงครองใจไทยทั้งชาติ, กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร,๒๕๔๓. ดนัย ไชยโยธา, รศ. ประวัติศาสตรไทย : ยุคกรุงธนบุรีถึงกรุงรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร,๒๕๔๖. ตํารายาศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม(วัดโพธิ์) พระนคร. กรุงเทพฯ : โรงเรียนแพทยแผนโบราณ, ๒๕๐๐. ถนอม อานามวัฒน, ความสัมพันธระหวางไทย เขมร ญวน ในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพคุรุ สภา, ๒๕๑๖. ถนอม อานามวัฒน และคณะ,ประวัติศาสตรไทย (พิมพครั้งที่ ๓). กรุงเทพมหานคร : อมรการพิมพ, ๒๕๒๘. แถมสุข นุมนนท, ประวัติศาสตรไทย. นครปฐม : ภาควิชาประวัติศาสตร คณะอักษรศาสตร มหาวิทยาลัยศิลปากร, ๒๕๒๓. แถมสุข นุมนนท, ยังเกิรกรุนแรก กบฏ ร.ศ. ๑๓๐. กรุงเทพฯ : กองเกียรติการพิมพ, ๒๕๒๒. ทิพากรวงศ, เจาพระยา.พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๓ เลม ๒, พระนคร : คุรุสภาลาดพราว,๒๕๐๔. ทิพากรวงศมหาโกษาธิบดี, เจาพระยา. พระราชพงศาวดารกรุงรัตนโกสินทร รัชกาลที่ ๓.กรมศิลปากร. ๒๕๓๘. ทวีศักดิ ลอมลิ้ม, ความสัมพันธระหวางไทยกับมลายูในสมัยรัตนโกสินทรตอนตน. กรุงเทพมหานคร : แพรพิทยา, ๒๕๑๖. เทพชู ทับทอง, กรุงเทพฯ ในอดีต. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพสุขภาพใจ, ๒๕๔๐. ธีรชัย ธนาเศรฐ : ปฐมกาลแหงกรุงรัตนโกสินทร, ธนบรรณจัดจําหนาย, สิงหาคม ๒๕๓๖. ธนาคารกรุงเทพฯ , พระกฐินพระราชทาน ณ วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร ๗ พฤศจิกายน ๒๕๔๗, กรุงเทพฯ : เรือนแกว การพิมพ, ๒๕๔๗. ธนากิต, วีรบุรุษ วีรสตรี และบุคคลสําคัญในประวัติศาสตร, กรุงเทพฯ : ปรามิด, ๒๕๔๕. ธนาคารกรุงเทพ : กฐินพระราชทาน ณ วัดสระเกศราชวรมหาวิหาร กรุงเทพฯ : เรือนแกวการพิมพ, ๒๕๔๗. น ณ ปากนํ้า, ประเพณีไทยตางๆ. กรุงเทพมหานคร : โอเดียนสโตร, ๒๕๒๕. นคร พันธุณรงค, ประวัติศาสตรไทยสมัยกรุงธนบุรี และรัตนโกสินทร (พิมพครั้งที่ ๒). กรุงเทพมหานคร : พิฆเณศร, ๒๕๑๖. บุนนาค พยัคฆเดช, ประวัติเจาพระยาบดินทรเดชา (สิงห สิงหเสนี),พิมพครั้งที่ ๓, (อนุสรณในงานฉลองอนุสาวรียรูปหลอ เจาพระยาบดินทรเดชา ๒๔ มิถุนายน ๒๕๒๑). ประสงค สุขุม, ๑๕๐ ป จากกุฎีจีนถึงประมวญ.กรุงเทพฯ : ไทยวัฒนาพานิช, มปป. ประกายทอง ศรีสุข, ม.ร.ว. และคณะ (แปล), สังคมไทยสมัยตนรัตนโกสินทร พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๔๑๖.โรงพิมพพิฆเนศ, ๒๕๒๑. 3_edit.indd 118 20-Feb-13 11:32:21 PM
๑๑๙ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) ประยูร อุลุชาฏะ, วัดกับชีวิตไทย. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพคุรุสภาลาดพราว, ๒๕๓๒. ประวัติวัดโมลีโลกยาราม. จากแถลงการคณะสงฆ รวบรวมโดยคําสั่งสมเด็จพระสังฆราชเจาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๕. จัดพิมพเปน อภินันทนาการ ในงานยกชอฟาพระอุโบสถวัดโมลีโลกยาราม ในอุปถัมภของกองทัพเรือ วันที่ ๑๐ มิถุนายน ๒๕๑๘. ประยุทธ สิทธิพันธ, สามวัง. กรุงเทพมหานคร : ปริทัศนศาสตร, ๒๕๑๙. ปริศนา ตรีทอง ,ความสัมพันธระหวางไทยและประเทศราชในหัวเมืองลานนาไทยสมัยรัตนโกสินทรตอนตน ปริญญานิพนธ กศ.ม.(ประวัติศาสตร) ๒๕๑๖. พลาดิศัย สิทธิธัญกิจ, สืบสานตํานานบางกอก.กรุงเทพฯ : สํานักพิมพมิติใหม, ๒๕๓๘. พระบริหารเทพธานี, ประวัติชาติไทย เลม ๒. กรุงเทพมหานคร : อมรการพิมพ. ๒๕๑๗. พันธลักษณ, มรดกโลกในประเทศไทย. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพบานหนังสือ ๑๙, ๒๕๔๗. พระราชปุจฉาในชั้นกรุงรัตนโกสินทร ตั้งแตรัชกาลที่ ๑ – รัชกาลที่ ๕ เลม ๒. พระนคร : คุรุสภาลาดพราว, ๒๕๑๓. พระราชพงศาวดาร กรุงรัตนโกสินทร ฉบับหอสมุดแหงชาติ, พระนคร : คลังวิทยา, ๒๕๐๖. ภารดี มหาขันธ, รัตนโกสินทรยุคปรับปรุงประเทศ พ.ศ. ๒๓๙๔ – ๒๔๗๕. ชลบุรี : ภาควิชาประวัติศาสตร คณะสังคม ศาสตรมศว. บางแสน, ๒๕๒๔. มหาดไทย, กระทรวง. มหาดไทยชวนรู ๒๕๓๙. กรุงเทพฯ : สยามศิลป, ๒๕๓๘. มหาดไทย, กระทรวง ประวัติมหาดไทย ภาคที่ ๓ ตอนที่ ๑ มหาดไทย, ๒๕๑๐. วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจา กรมพระยา ประวัติศาสตรโบราณคดี ๒๕๑๔. วชิรญาณวโรรส, สมเด็จพระมหาสมณเจากรมพระยา, ประวัติศาสตรและโบราณคดี. กรุงเทพฯ : มหามกุฎราชวิทยาลัย, ๒๕๔๑. (พิมพในงานมหาสมณานุสรณครบ ๕๐ ป) วรรณิภา ณ สงขลา, : จิตรกรรมไทยประเพณี. กองโบราณคดีกรมศิลปากร : โรงพิมพชุมนุมสหกรณการเกษตรแหง ประเทศไทย, ๒๕๓๓. วรรณิภา ณ สงขลา, จิตรกรรมฝาผนังประเทศไทย, เอกสารประกอบการสัมมนาเรื่องการอนุรักษจิตรกรรมฝาผนัง หอ สมุดวชิราวุธานุสรณ, ๒๕๒๗. เอกสารอัดสําเนา. วุฒิชัย มูลศิลป, รศ. และกนกวลี ชูชัยยะ. หนังสือเรียนสังคมศึกษาประวัติศาสตรชาติไทย. บริษัท ตนออ ๑๙๙๙ จํากัด, ๒๕๔๓. วารี อัมไพรวรรณ, พระราชประวัติพระมหากษัตริยและพระบรมราชินีแหงราชวงศจักรี, กรุงเทพฯ : ภัทรินทร, ๒๕๔๑. วิทูล วิจิตรวาทการ, ตนรัตนโกสินทร, กรุงเทพฯ : สรางสรรคบุคส, ๒๕๔๒. ศิริวรรณ คุมโห, พระราชประวัติพระมหากษัตริย ๙ รัชกาล, กรุงเทพฯ : เดอะบุคส, ม.ป.ป. ศูนยมรดกโลกขององคการยูเนสโก, เรื่องนารูมรดกโลก, กรุงเทพฯ : มปป. ส.พลายนอย, เลาเรื่องบางกอก. กรุงเทพฯ : รวมสาสน, ๒๕๓๕. สงวน อั้นคง, ทางสัมพันธไมตรีระหวางประเทศไทยกับนานาประเทศ แพรพิทยา, ๒๕๐๘. สมใจ นิ่มเล็ก. จําหลักหินในงานสถาปตยกรรมเอกลักษณไทย. ปที่ ๑ ฉบับที่ ๖ (พ.ศ. ๒๕๒๐). -.สถาปตยกรรมแบบพระราชนิยมในสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว. เอกลักษณไทย. ปที่ ๑ ฉบับที่ ๕ (๒๕๒๐). 3_edit.indd 119 20-Feb-13 11:32:26 PM
๑๒๐ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว (รัชกาลที่ ๓) -.ประวัติวัดสําคัญทางพุทธศาสนา ตอน ๒. โรงพิมพการศาสนา, ๒๕๒๕. สนั่น เมืองวงษ. ประวัติศาสตรไทยสมัยธนบุรี – รัตนโกสินทร,สงขลา : มงคลการพิมพ, ๒๕๒๒. สมบัติ จําปาเงิน, รูเรื่องเมืองบางกอก. กรุงเทพฯ : บริษัท ตนออแกรมมี่ จํากัด. ๒๕๓๙. สมบัติ จําปาเงิน, รัชกาลที่ ๓ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา, กรุงเทพฯ : ๒๐๒๐ เวิลด มีเดีย, ๒๕๔๒. สมพงษ เกรียงไกรเพชร, ปูชนียสถานโบราณวัตถุไทย, กรุงเทพฯ : แพรพิทยา, ๒๕๑๘. สุทธิลักษณ อําพันวงศ, ชางไทย. พิมพครั้งที่ ๓, กรุงเทพฯ : มติชน, ๒๕๔๐. สกุณี ณัฐพูลวัฒน คลองและเสนทางเดินเรือในอดีต, กรุงเทพฯ : ศูนยสงเสริมปญญาไทย, ๒๕๔๑. สิริ เปรมจิตต, จิตตสอาด ศรียงค. พระบรมราชจักรีวงศ กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพเสาวภาค, ๒๕๑๔. บัญญัติธง พุทธศักราช ๒๔๖๐. ในประชุมกําหมายประจําศก. กรุงเทพมหานคร : โรงพิมพเดลิเมล, ๒๔๗๗. เสถียร ลายลักษณ, ประชุมกฎหมายประจําศก เลม ๔. สุภา พื้นนาค, พระราชประวัติ ๙ รัชกาล. พิมพครั้งที่ ๔, กรุงเทพฯ : อักษรวัฒนา, ๒๕๔๒. สําราญ วังศพาห, ตําราจารึกวัดราชโอรส และพระโอสถพระนารายณ. ม.ป.ส., ๒๕๒๒. หอสมุดแหงชาติ, จดหมายเหตุรัชกาลที่ ๓ เลขที่ ๕๘ เรื่องที่๑. จ.ศ. ๑๒๐๖, และเลขที่ ๔๗, ๓๔. อนุมานราชธน, พระยา ตํานานศุลกากร กรมสารบรรณทหารเรือ, ๒๕๐๖. อนุมานราชธน, พระยา (ยง เสถฐียรโกเศศ), เรื่องเจดีย. พระนคร : ไทยพิทยา, ๒๕๐๔. (งานพระราชทานเพลิงศพ ขุน สารทรัพยประเสริฐ). อุดม เชยกีวงศ, ประวัติเจดียและโบราณสถาน. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๔๗. อุดม เชยกีวงศ, ประวัติศาสตรไทยจากครูแสตมป. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๔๖. อุดม เชยกีวงศ, การเมืองในประวัติศาสตรไทย. กรุงเทพฯ มหานคร : บรรณกิจ, ๒๕๑๗. อุดม เชยกีวงศและคณะ, ประวัติศษสตรชาติไทย. กรุงเทพฯ : แสงดาว, ๒๕๔๘. อุดม เชยกีวงศ, อนุสาวรียวัด สะพาน คลอง ถนน. กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๔๙. -,วันสําคัญ, กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๔๙. -,พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว, กรุงเทพฯ : ภูมิปญญา, ๒๕๕๐. อุดม ประมวลวิทย, ๕๐ กษัตริยไทย. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร, ๒๕๑๗. 3_edit.indd 120 20-Feb-13 11:32:30 PM