Szlaki ornitologiczne

Przewodnik turystyczny

po szlakach ornitologicznych
w dolinie Wisły, pradolinie Wieprza

i wokół jeziora Duży Ług

gmina Żyrzyn gmina Puławy gmina Markuszów gmina Baranów



Przewodnik turystyczny

po szlakach ornitologicznych
w dolinie Wisły, pradolinie Wieprza

i wokół jeziora Duży Ług

• gmina Puławy • gmina Żyrzyn
• gmina Baranów • gmina Markuszów

PRZEWODNIK WYKONANO W RAMACH PROJEKTU PN.:
„ TURYSTYCZNY SZLAK ORNITOLOGICZNY OBEJMUJĄCY DOLINĘ WIEPRZA,

DOLINĘ WISŁY ORAZ JEZIORA DUŻY ŁUG ”
WSPÓŁFINANSOWANY PRZEZ SZWAJCARIĘ
W RAMACH SZWAJCARSKIEGO PROGRAMU WSPÓŁPRACY
Z NOWYMI KRAJAMI CZŁONKOWSKIMI UNII EUROPEJSKIEJ.

Okładka: Czaple białe
Koncepcja i projekt: Agencja Focus, Dariusz Malinowski
Tekst: Marzena Puzio
Mapy: Dokumentacja Oznakowania Szlaków Ornitologicznych
na terenie Gminy Baranów, Markuszów, Puławy i Żyrzyn
Koncepcja, redakcja i nadzór merytoryczny: Grzegorz Gołoś
Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie
Grupa Ekspercka CSF: Szkolenia & Doradztwo
Fotografie: Dariusz Malinowski, Grzegorz Sierocki, Paweł Rotmański,
Emil Karwatowicz, Rafał Siek, Fotolia.com
Wybór i układ zdjęć: Agnieszka Malinowska
Konsultacje merytoryczne: Marzena Puzio, Sławomir Snopek
Opracowanie graficzne: Aneta Krzywicka
Wydawca:
Gmina Żyrzyn jako lider Partnerstwa w skład którego wchodzą:
Gmina Żyrzyn, Społeczne Towarzystwo Oświatowo-Kulturalne Gminy
Żyrzyn, Gmina Baranów, Gminny Dom Kultury w Markuszowie
i Gmina Puławy
Wydawnictwo:
Agencja Focus
[email protected]; [email protected]

ISBN 978-83-934303-8-3

Nakład 2000 egzemplarzy
Egzemplarz bezpłatny

Szlaki ornitologiczne

Szlaki ornitologiczne opisane w niniejszym przewodniku
prowadzą po niezwykle ciekawych terenach, zarówno ze
względu na krajobraz, jak i bardzo duże bogactwo świa-
ta roślin i zwierząt. Doliny dwóch rzek – Wisły i Wieprza
warunkują występowanie dużego zróżnicowania siedlisk,
dzięki czemu spotkać tu można gatunki ptaków charaktery-
styczne dla rożnych biotopów – pól, łąk, lasów oraz zbiorni-
ków wodnych i terenów podmokłych.

Łabędzie na rozlewisku rzeki Wieprz

4

Dolina Dolnego Wieprza

Ostoja obejmuje dolny odcinek doliny Wieprza, długo-
ści ok. 40 km. Rzeka ta, jedna z największych w Polsce,
stanowi ważny korytarz ekologiczny pomiędzy Polesiem
a Doliną Wisły. W najszerszym miejscu szerokość jej doli-
ny sięga 6  km, a koryta 200 m. Wieprz na tym odcinku
ma typowy nizinny charakter, silnie meandruje, tworząc
liczne starorzecza oraz całoroczne zastoiska wody. W nie-
których fragmentach rzeki okresowo tworzą się piaszczyste
ławice, a jej brzegi porastają stare dziuplaste wierzby i ol-
chy. Rokrocznie wiosną, woda zalewa niemal całą dolinę,
tworząc idealne warunki dla migrujących licznie przez ten
„korytarz” ptaków blaszkodziobych oraz siewkowych. Do-
minującym siedliskiem na tym obszarze są ekstensywnie
uprawiane łąki, o dużym stopniu uwilgotnienia. Miejscami
występują łęgi, olsy oraz zakrzaczenia wierzbowe, a nasło-
necznione zbocza doliny lokalnie porastają ciepłolubne
napiaskowe murawy. Największe kompleksy lasów otaczają
stawy w  Podlodowie oraz położony na południowym za-
chodzie ostoi zbiornik Piskory, objęty ochroną rezerwatową.
W dolinie Wieprza usytuowanych jest też kilka kompleksów

5

stawów rybnych (Baranów, Podlodów, Przytoczno, Sobie-
szyn, Sarny i  Ułęż), jednak tylko na nielicznych zbiorni-
kach utrzymywany jest szerszy pas roślinności szuwarowej.
W okolicach miejscowości Jeziorzany prowadzi się swobod-
ny wypas koni i bydła.
Oprócz walorów krajobrazowych obszar ten jest cenny za-
równo pod względem florystycznym jak i faunistycznym.
Na terenie ostoi opisano blisko 140 zespołów roślinnych.
Dolina Dolnego Wieprza jest ważną ostoją siedlisk podmo-
kłych z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej, które obejmu-
ją ponad 30% jej powierzchni; ostoja obejmuje specjalny
obszar ochrony siedlisk „Dolny Wieprz” (PLH060051).
Występuje tu wolfia bezkorzeniowa i salwinia pływająca
a także, na jedynym stanowisku w Polsce, marsylia cztero-
listna (rez. Piskory). Stwierdzono tu występowanie 7 gatun-
ków zwierząt kręgowych z załącznika II Dyrektywy Rady
92/43/EWG, m.in.: żółwia błotnego, traszki grzebieniastej,
kumaka nizinnego oraz bolenia i piskorza.

Rzeka Wieprz w Baranowie

6

Dolina Środkowej Wisły

Obszar ten znajduje się w jednym z najmniej ujarzmio-
nych odcinków Wisły, położonym pomiędzy Puławami
a Płockiem, na długości ok. 260 km. Wisła zachowała tu
naturalny charakter rzeki roztokowej, z licznymi wyspami,
starorzeczami i bocznymi kanałami. Przede wszystkim to
wyspy, ich różnorodność i ilość decydują o wyjątkowym
znaczeniu tego obszaru dla ptaków. Spotykamy tu zarówno
efemeryczne ławice, piaszczyste łachy, jak i wyspy wysokie,
trwale pokryte roślinnością drzewiastą. Największe piasz-
czyste wyspy są siedliskiem wielu gatunków mew, rybitw
i sieweczek. Pomimo, że dolina rzeki w części zalewowej po-
rośnięta jest głównie komercyjnie eksploatowaną wikliną,
to występują tu również fragmenty łęgów nadrzecznych:
wiązowego, wierzbowego i topolowego. Poza tym terasa
zalewowa w dużym stopniu wykorzystywana jest pod pola
uprawne i użytki zielone. W dolinie rzeki i na jej zboczach
występują wydmy śródlądowe z murawami napiaskowymi,
liczne starorzecza i naturalne zbiorniki wodne. W miejscach
tych, oprócz ptaków można spotkać przedstawicieli innych
kręgowców i bezkręgowców wymienionych w „Polskiej Czer-
wonej Księdze Zwierząt”. Do nich należą m.in. paź żeglarz,
czerwończyk nieparek, miętus i kumak nizinny. Spośród
roślin cennych w skali Europy rośnie tu lipiennik Loesela.

7

Obszar ten to jednak przede wszystkim królestwo ptaków.
Stwierdzono tu występowanie prawie 300 gatunków, co
stanowi ponad połowę wszystkich gatunków obserwowa-
nych w Polsce. Aż 160 z nich co roku przystępuje do lęgów.
Spośród gatunków ptaków wymienionych w I Załączniku
Dyrektywy Ptasiej na terenie obszaru występuje blisko 30.
Ponadto 5 gatunków lęgowych wpisanych jest do „Pol-
skiej Czerwonej Księgi Zwierząt”. Obszar ten stanowi jedną
z najważniejszych ostoi dla rybitwy rzecznej i białoczelnej,
ważne lęgowisko dla takich gatunków jak ohar, nurogęś,
sieweczka rzeczna i ostrygojad. Dolina Środkowej Wisły to
także kluczowe w skali całego kraju miejsce lęgowe sie-
weczki obrożnej, mewy czarnogłowej i siwej. Obszar ten
stanowi ważny szlak wędrówkowy dla ptaków migrujących
oraz zimowisko, zwłaszcza dla wielu gatunków kaczek.
Ze względu na duże znaczenie dla ptaków część wysp
i łach rzecznych objęta została ochroną rezerwatową np.
Kępa Rakowska, Łachy Brzeskie, Ławice Troszyńskie, Wikli-
ny Wiślane czy Wyspy Białobrzeskie. Utworzono tu również
obszary chronionego krajobrazu, np. Doliny Rzeki Pilicy
i Drzewiczki, Gostynińsko-Gąbiński czy Nadwiślański.  

Rzeka Wisła w okolicy Gołębia

8

Walory przyrodnicze gminy Markuszów

Gmina Markuszów, choć jest gminą niewielką, to charakte-
ryzuje się dużym zróżnicowaniem przyrodniczym, wynika-
jącym z położenia w zasięgu dwóch mezoregionów. Część
północna gminy leży na obszarze mezoregionu Wysoczy-
zna Lubartowska, natomiast południową obejmuje Płasko-
wyż Nałęczowski. W północnej części gminy spotkamy się
z nizinnym krajobrazem, charakteryzującym się łagodnymi,
niskofalistymi formami terenowymi ukształtowanymi przez
lodowiec. Występują tu gliny i paski zwałowe, na których
tworzą się gleby klasy V i VI. Część południowa gminy ma
charakter wyżynny, występują tu utwory lessowe i uroz-
maicona rzeźba terenu z malowniczymi wąwozami. Rol-
nictwu sprzyjają tu, utworzone na lessach, gleby dobrych
klas, głównie II i III. Budowa geologiczna tego terenu ma
odzwierciedlenie w zróżnicowaniu szaty roślinnej. Na Wy-
soczyźnie Lubartowskiej spotkamy przede wszystkim bory
i bory mieszane z sosną jako gatunkiem dominującym. Na-
tomiast żyzne gleby Płaskowyżu Nałęczowskiego porastają
cenne drzewostany grądowe z dużym udziałem grabu, lipy,
dębu, klonu zwyczajnego oraz jawora. Teren gminy w cało-
ści leży w granicach zlewni rzeki Kurówki. W jej dolinie oraz

9

na podmokłych łąkach zachowały się płaty olsów i łęgu ol-
szowego. Cieki wodne oraz tereny podmokłe to najcenniej-
sze obszary gminy pod względem faunistycznym. Należą
do nich łąki na odcinku Wólka Kątna do granicy gminy oraz
łąki przylegające do Strumyka Olszowieckiego. Na terenach
tych występują przedstawiciele ptaków wodno-błotnych
i łąkowych, m. in.: derkacz, słowik szary, łozówka, gąsiorek,
rycyk, krwawodziób, dziwonia, czajka, łyska, krzyżówka,
perkoz, kokoszka, czernica, głowienka, cyraneczka oraz bo-
cian biały. Północna część gminy należy do Obszaru Chro-
nionego Krajobrazu „Kozi Bór”, powołanego dla ochrony
krajobrazu leśnego, łąk i torfowisk oraz rzadkich i chronio-
nych gatunków flory i fauny. Jest to miejsce gniazdowania
bąka, żurawia, błotniaka stawowego oraz myszołowa. Na
terenie gminy odkryto również stanowiska rzadkich gatun-
ków motyli związanych z wilgotnymi łąkami: czerwończy-
ka fioletka, modraszka telejus, modraszka nausitous oraz
niedźwieździówki krasej. Można tu spotkać mieniaka tę-
czowca oraz pazia królowej.

Łąki w okolicy Markuszowa

10

Szlak ornitologiczny

na obszarze Pradoliny Wieprza

• gmina Żyrzyn

11
Rezerwat Piskory z lotu ptaka

12

•• Długość szlaku:
ok. 24,2 km

•• Główny zwiedzany
obiekt: jezioro Piskory

•• Dojazd do Kośmina:
autobusem PKS
z Puław lub Ryk

Szlak ornitologiczny
na obszarze Pradoliny Wieprza

Malowniczy szlak wiodący urozmaicony-
mi środowiskowo terenami do rezerwatu
„Piskory” oraz na teren stawów Gózd,
będących użytkiem ekologicznym. Pod-
czas wędrówki można spotkać gatunki
ptaków charakterystyczne dla krajobrazu
rolniczego, jak również siedlisk leśnych,
łąkowych oraz wodnych.

Szlak rozpoczyna się we wsi Kośmin,
leżącej w pradolinie Wieprza, niedale-
ko drogi krajowej Warszawa – Lublin.
Wieś ta jest miejscem urodzenia zna-
nej polskiej powieściopisarki oraz wiel-
kiej patriotki – Zofii Kossak–Szczuckiej.
W starym dworze, będącym domem
rodzinnym pisarki, znajduje się obecnie
m.in. punkt informacji turystycznej oraz
siedziba Lokalnej Grupy Działania (LGD)
„Zielony Pierścień”. Od 2015 r. otwar-
te będzie centrum edukacji przyrodni-

13

Legenda:

szlak ornitologiczny
miejsca postojowe
czatownia ornitologiczna
I etap realizacji
II etap realizacji
punkt widokowy
drogowskaz
tablica informacyjna

14

czo-kulturowej oraz salonik pisarki Zofii Kossak. Rowerzyści
oraz kajakarze mogą skorzystać tu z miejsca wypoczynko-
wego, pola namiotowego oraz kempingu. Od 2015 r. LGD
„Zielony Pierścień” planuje uruchomić jednogwiazdkowy
kemping.
Trasa wiedzie w kierunku pd-wsch, w stronę wsi Parafianka
pośród pól i łąk. Łatwo wypatrzymy na nich żerujące bocia-
ny białe, licznie gnieżdżące się w tych okolicach. To również
dobra okazja do zapoznania się z ptakami charakterystycz-
nymi dla krajobrazu rolniczego, takimi jak skowronek, trzna-
del, pliszka żółta czy też potrzeszcz. Przy odrobinie szczęścia
zobaczyć można polującą pustułkę, która w charakterystycz-
ny sposób zawisa w powietrzu i wypatruje ofiary. Pojedyn-
cze drzewa pośród pól to doskonałe miejsca na czatow-
nie dla innych ptaków drapieżnych. Chętnie wykorzystują
je np. myszołowy, które najczęściej polują z zasiadki.
Ze wsi Parafianka, kierując się znakami szlaku, docieramy
do drogi biegnącej skrajem lasu należącego do leśnictwa

Wycieczka ornitologiczna do Rezerwatu Piskory

15

Mazurek Potrzeszcz

Piecuszek Pliszka żółta

Pierwiosnek Słowik szary
Skowronek Trznadel

16

Bocian czarny
Zagórki. Jest to fragment dużego kompleksu leśnego, w któ-
rym, prócz bogatej awifauny, spotkamy także inne ciekawe
zwierzęta, w tym przedstawicieli dużych ssaków kopytnych
– jelenie oraz łosie. Po minięciu zabudowy wsi Jaworów, kie-
rując się dalej na południe, dotrzemy do punktu widokowe-
go. Teren ten stanowi miejsce żerowania bociana czarnego,
zwanego potocznie hajstrą. Jest to nieliczny w naszym kraju
ptak lęgowy, który w odróżnieniu od bociana białego, unika
towarzystwa człowieka i gniazduje na drzewach, w starych,
podmokłych lasach, w pobliżu wód i bagien.
Korzystając z dogodnego miejsca obserwacyjnego, być może
uda się zaobserwować polującego gąsiorka, który często
przechowuje swoje ofiary nadziewając je na ciernie krzewów.

17

Po dłuższej wędrówce szlak dociera do cieku wodnego
Duży Pioter, zasilającego jezioro Piskory. Niegdyś płynął
on swobodnie przez ten kompleks leśny, obecnie na sku-
tek melioracji, ma przebieg prostoliniowy i przypomina
duży rów. Jest to dopływ cieku Rabik, stanowiącego lewo-
brzeżny dopływ Wieprza. Duży Pioter bierze swój początek
w okolicach wsi Bronisławka, w gminie Kurów i ma długość
ok. 21,3 km.
Docieramy do zachodniego skraju wsi Borysów. Przy osa-
dzie leśnej nasz szlak pokrywa się ze ścieżką dydaktycz-
ną wyznaczoną przez Nadleśnictwo Puławy. Dalsza
trasa wiedzie starym traktem łączącym niegdyś
Gołąb z Żyrzynem. Piaszczystą drogą poru-
szamy się pośród drzewostanu sosnowego
z licznymi wrzosowiskami. Na jednym

Ciek wodny Rabik

18

z drzew znajduje się gniazdo myszołowa, który regularnie
wyprowadza tu młode. Po lewej stronie towarzyszy nam
odnoga zmeliorowanego cieku Rabik II, który zasila jezio-
ro Piskory. Powoli charakter lasu zmienia się – wchodzimy
w las mieszany z dębem szypułkowym, lipą drobnolistną
oraz sosną zwyczajną, brzozą i osiką, a następnie w las wil-
gotny. W końcu docieramy do przybrzeżnej strefy jeziora Pi-
skory, by po krótkiej wędrówce zatrzymać się na platformie
widokowej.

Jezioro Piskory jest to sztucznie utworzony zbiornik w miej-
scu pradawnego zalewiska, jakie tworzyły wody spływające
z okolicznych terenów do Wieprza. Do II wojny światowej
zbiornik pełnił funkcję stawu rybnego, a po jej zakończeniu
znalazł się w administracji Lasów Państwowych. Ze względu
na osuszające prace melioracyjne oraz powstały lej depre-
syjny od Zakładów Azotowych, zbiornik ten prawie całko-
wicie zanikł. W 1993 r. podjęto próbę odtworzenia jeziora.
Oprócz jego renaturalizacji, dokonano biologicznego wzbo-
gacenia jeziora i jego otoczenia, poprzez wprowadzenie
roślin charakterystycznych dla tego typu zbiorowisk, m.in.

19

grzybienia północnego, kosaćca syberyjskiego, wielosiła
błękitnego i kilku innych. Jest to jedno z najcenniejszych
ostoi ptactwa wodno – błotnego na całej Lubelszczyźnie.
Stwierdzono to występowanie aż 129 gatunków ptaków,
z czego 102, to gatunki lęgowe. Najcenniejsze to bąk, bie-
lik, orlik krzykliwy, zielonka, rybitwa białoskrzydła. Lęgi
wywodzą tu żurawie i gęsi gęgawe, a w pobliskich olsach
– puchacz. Znaczną kolonie lęgową mają tu też perkozy
zauszniki. Podczas wiosennych i jesiennych migracji zbior-
nik pełni funkcję żerowiska oraz noclegowiska dla wielu
gatunków ptaków m.in. szpaków, które pod wieczór w wie-
lotysięcznych stadach korzystają z tutejszych trzcinowisk.
Ze względu na duże wartości przyrodnicze zbiornika oraz
otaczających go olsów i borów, utworzono tu w 1998 r.
rezerwat przyrody o powierzchni 201,79 ha. Z punktu wi-
dokowego przez lornetkę możemy obserwować fascynujący
świat ptasiego rezerwatu – toki perkozów, polowanie błot-
niaka stawowego i bielika, zachowania rodziny łabędziej,
przeloty żurawi i dzikich gęsi. Jezioro jest też głównym
wodopojem dla jeleni, saren, dzików. Stałym mieszkańcem

Rezerwat Piskory

20

tego tereny jest bóbr, który często buduje tamy na ciekach
doprowadzających wodę do jeziora, dzięki czemu w oko-
licznych lasach tworzą się niewielkie rozlewiska.
Trasa wiedzie wzdłuż brzegu zbiornika, a następnie podnó-
żem wysokiej, piaszczystej i zalesionej wydmy. Kierując się
za znakami docieramy do punktu widokowego, znajdujące-
go się na jej szczycie. Przed nami widok na jezioro położone
ok. 15 m poniżej szczytu wydmy. Prawie w 90% jest ono
porośnięte roślinnością szuwarową, wśród której pozostał
labirynt otwartych oczek i pasm wodnych, stanowiących
idealny biotop dla ptactwa wodno-błotnego.
Z punktu widokowego schodzimy na północ, do drogi le-
śnej i podążamy nią ponad kilometr, do miejsca po dawnej
gajówce. Stąd, zgodnie ze szlakiem, podążamy na północ
i docieramy do zespołu dawnych stawów rybnych – Gózd.
Na obszar o powierzchni 80 ha składają się fragmenty za-
bagnione, z cenną przyrodniczo roślinnością szuwarową
i turzycową, oraz ekstensywnie użytkowane łąki kośne.
Część kompleksu stawów, znajdująca się na obszarze Nad-
leśnictwa Puławy, objęta została ochroną poprzez uznanie

Gęgawa w Rezerwacie Piskory

21
Kszyk
Krwawodziób
Czajka

22

za użytek ekologiczny. Stawy Gózd charakteryzują się
bardzo interesującą awifauną. Występuje tu m.in. derkacz
– ptak prowadzący bardzo skryty tryb życia i praktycznie
nigdy nie pojawiający się na odsłoniętym terenie. Jego
obecność możemy stwierdzić w maju i czerwcu, na pod-
stawie głosu samca, który zarówno w dzień, jak i w nocy
odzywa się donośnym, jednostajnym wołaniem, przypo-
minającym pocieranie kawałkiem drewna o grzebień. Ob-
szar ten stanowi również dogodne lęgowisko dla kszyka,
pokląskwy, świerszczaka oraz dziwonii. Z wieży obserwa-
cyjnej, zlokalizowanej na jednej z grobli, być może uda
się wypatrzyć orlika krzykliwego, który na terenie stawów
znajduje dogodne miejsce do żerowania. Ptaka tego łatwo
rozpoznać po charakterystycznej sylwetce w locie, w której

Wieża widokowa w Rezerwacie Piskory

Punkt widokowy w Rezerwacie Piskory

23
Orlik krzykliwy

Uszatka

24

Cierniówka Kapturka

skrzydła trzyma prosto, prócz załamanych nadgarstków. To
lekkie opuszczenie sprawia wrażenie, jakby były „oklapnię-
te” ze zmęczenia.

Szlak opuszcza teren stawów i kieruje się, poprzez las,
w stronę wsi Kośmin, gdzie docieramy do punktu widoko-
wego usytuowanego niedaleko rzeki Wieprz. To doskona-
łe miejsce, aby zatrzymać się na dłużej i w spokoju, przez
lornetkę, zaobserwować wszystkie widoczne w zasięgu
wzroku gatunki ptaków. Na łąkach być może zobaczymy
pokląskwy, a w miejscach z krzewami czatującego gąsiorka
lub uwijające się pośród gałęzi cierniówki i kapturki. Krążą
tu często myszołowy oraz błotniaki stawowe. Te ostatnie

Fotolia.com

Dudek Gąsiorek

25
Bielik

26

Gęsi gęgawe
poznamy w locie po skrzydłach uniesionych do góry, na
kształt płytkiego V.
Bliżej rzeki, wśród zarośli łozowych, wypatrzyć możemy dzi-
wonię, strumieniówkę oraz słowika szarego. Przy odrobinie
szczęścia zobaczymy także pięknie ubarwionego zimorod-
ka. Najłatwiej można go zaobserwować, gdy spłoszony leci
jak błękitna strzała nisko nad ziemią. Najczęściej przysiada
na gałęzi wiszącej tuż nad wodą, z której wypatruje małych
rybek, będących jego pokarmem. Brzegi rzeki stanowią
również miejsce żerowania czapli siwej. Dalej, od punktu
widokowego, kierujemy się w stronę zabudowań wsi, ob-
serwując po drodze skowronki, trznadle oraz czajki. Tereny
te są miejscem występowania dudków, które chętnie gnież-
dżą się w starych wierzbach rosnących w dolinie. Wśród
zabudowań zobaczyć możemy jaskółki dymówki i oknówki,
kopciuszka, wróbla domowego, mazurka oraz pliszkę siwą.

27
Szpak
Jaskółki dymówki
Bociany białe

28

Szlak ornitologiczny

w dolinie Wisły i pradolinie Wieprza

• gmina Puławy

29
Rzeka Wisła w okolicy Sadłowic

30

Szlak ornitologiczny w dolinie Wisły
i pradolinie Wieprza

Legenda:

szlak ornitologiczny
miejsca postojowe
czatownia ornitologiczna
I etap realizacji
II etap realizacji
punkt widokowy
drogowskaz
tablica informacyjna

31

•• Długość szlaku:
pętla I ok. 20 km,
pętla II ok. 11,7 km

•• Główny zwiedzany
obiekt: dolina Wieprza,
dolina Wisły, jezioro Nury

•• Dojazd do Gołębia:
autobusem PKS,
pociągiem PKP
lub MZK z Puław

Szlak składający się z dwóch pę-
tli, których punktem wyjściowym
i końcowym jest miejscowość
Gołąb. Trasa wiedzie malowni-
czymi terenami leśnymi oraz do-
linami dwóch rzek – Wisły oraz
Wieprza. Po drodze turyści mogą
zapoznać się z gatunkami pta-
ków charakterystycznymi dla bo-
rów sosnowych, mieszanych oraz
siedlisk wodnych i łąkowych.

Punkt wyjściowy tras ornitolo-
gicznych znajduje się w miejsco-
wości Gołąb, w pobliżu przejaz-
du kolejowego na drodze Gołąb
– Niebrzegów. Zanim jednak
wyruszymy na szlak warto wcze-
śniej zwiedzić, znajdujący się
w centrum wsi, późnorenesanso-
wy kościół parafialny z l. 1626-38
oraz cenną, wczesnobarokową
Kaplicę Loretańską z ok. 1634 r.
z terakotowymi rzeźbami.

32
Remiz

33

Trasa pętli 1. prowadzi poprzez śródleśne zarośla i wrzoso-
wiska do dawnego, bocznego koryta Wisły, którego pozo-
stałością są trzy małe jeziorka – Nury, Borowiec oraz Maty-
gi. Przed nami pierwsze i największe z nich – jezioro Nury
o pow. 4,0 ha. Jego wody są silnie eutroficzne, czyli za-
wierają dużą ilość substancji odżywczych rozpuszczonych
w wodzie. Skutkiem tego jest silny rozwój organizmów
beztlenowych i zamulanie zbiornika, prowadzące do jego
wypłycenia. Brzegi jeziora porasta roślinność szuwarowa,
będąca doskonałym miejscem gniazdowania trzciniaka,
łozówki i potrzosa. W gęstwinie zarośli znajdują schronie-
nie kaczki krzyżówki, łyski oraz kokoszki. Wśród rosnących
nad brzegiem wierzb wypatrzyć można remiza oraz jego
misternie utkane gniazdo, zawieszone na gałęzi, w kształcie
pękatej torby z bocznym wejściem. Dużym walorem tego
zbiornika jest bardzo ciekawa roślinność. Możemy tu spo-
tkać grążel żółty, żabiściek pływający, osokę aloesowatą
oraz paproć – salwinię pływającą.

Łąki w okolicy Rezerwatu Piskory

34

Bażant Kuropatwa

Kruki Dzięcioł czarny

Dalej szlak wiedzie wzdłuż przyjeziornych szuwarów i za-
rośli, kierując się na północny zachód. Po prawej stronie
mijamy jezioro Borowiec i docieramy do zabudowań wsi
Borowina, skąd udajemy się na zachód, w stronę doliny Wi-
sły. Po dotarciu do wału przeciwpowodziowego, szlak pro-
wadzi na południe, terasą zalewową Wisły. Po lewej stronie
towarzyszą nam tereny rolnicze, usytuowane na żyznych
glebach powstałych z osadów, pozostawionych tu niegdyś
przez rzekę podczas wylewów. Zajęły one miejsce łęgów
i zarośli wiklinowych, które dawniej porastały ten fragment
doliny. Zaobserwować tu możemy czajki, skowronki, kuro-
patwy oraz bażanty. Nietrudno też zauważyć polujące my-
szołowy, pustułki czy też błotniaki stawowe.

Krajobraz jaki widzimy po prawej stronie jest zdecydowanie
inny. Mijamy dzikie fragmenty doliny rzecznej, porośnięte
wiklinami, z licznymi starorzeczami, odnogami i oczkami
wodnymi, które zamieszkuje wiele gatunków ptaków. W ko-
ronach topól i wierzb zobaczyć możemy wrony siwe, sójki,
sroki oraz różne gatunki dzięciołów, w tym dzięcioła zielo-
nego, którego melodyjne pogwizdywanie „kluji-kluji-kluji”

Fotolia.com 35
Dzięcioł duży

36

przypomina śmiech. W pniach starych drzew wykuwa dziu-
ple nasz największy europejski dzięcioł – dzięcioł czarny.
Są one potem zamieszkiwane także przez inne gatunki pta-
ków, np. sowy oraz nurogęsi i gągoły.
Zarośla nadrzeczne oraz dojrzałe łęgi stanowią miejsce
gniazdowania i schronienia dla wielu drobnych ptaków
wróblowych. Są wśród nich: słowik szary, łozówka, zięba,
śpiewak, trznadel oraz dziwonia, której dorosły samiec ma
szkarłatną głowę, szyję i pierś, a także kuper. Ubarwieniem
nie ustępuje mu podróżniczek, prezentujący na piersi ja-
skrawoniebieską plamę. Innym mieszkańcem nadrzecz-
nych zarośli jest strumieniówka, której głos przypomina
metaliczny dźwięk pracującego mechanizmu. Spotkać tu
można też wiele gatunków kaczek i traczy. Na starorze-
czach lęgi wyprowadzają: krzyżówka, płaskonos i nurogęś.
Podmyte przez rzekę brzegi, tworzące urwiste skarpy
zamieszkiwane są przez jaskółki brzegówki oraz niezwyk-
le barwnie upierzone zimorodki. Oba gatunki wygrzebują
w nich norki, w których zakładają gniazda.

Zimorodek

37
Łozówka
Podróżniczek
Strumieniówka

38

Mewa śmieszka Ostrygojad

Im bardziej zbliżamy się do koryta Wisły, odsłaniają nam
się widoki na liczne wyspy, znajdujące się w jej nurcie. Ich
obecność wynika z tego, że Wisła ma tutaj charakter rzeki
roztokowej. Mogą to być piaszczyste, krótkotrwałe łachy,
wyspy pokryte roślinnością trawiastą lub duże wyspy poro-
śnięte drzewami i krzewami, określane często mianem wy-
sokich. Ich obecność ma bardzo duże znaczenie dla wielu,
czasem bardzo rzadkich, ptaków, które tego rodzaju sie-
dliska wykorzystują do odbycia lęgów. Najniżej położone,

39

Rybitwa rzeczna Rybitwa białoczelna

piaszczyste fragmenty wysp zasiedlane są przez rybitwy
białoczelne, najmniejsze wśród europejskich rybitw. Nieco
wyżej, pośród skąpej roślinności zielnej, gniazda zakładają
sieweczki rzeczne i obrożne oraz rybitwy rzeczne, gniazdu-
jące najczęściej w koloniach. Najwyżej położone fragmenty
wysp zamieszkiwane są przez kolonie mew śmieszek, skła-
dające się z gniazd nawet kilku tysięcy par. To również miej-
sca gniazdowania mew siwych, srebrzystych, białogłowych
oraz czarnogłowych.

Rzeka Wisła

40
Brodziec piskliwy
Kwokacz
Kulik wielki

41

Pośród kolonii mew i rybitw, korzystając z chroniącego
przed drapieżnikami „parasola”, gnieździ się ostrygojad
– niezwykle oryginalny i rzadki w naszym kraju ptak, który
na środkowej Wiśle ma swoją główną ostoję. Stałym miesz-
kańcem wysp rzecznych są także brodziec piskliwy, rycyk,
krwawodziób i czajka.
Po minięciu zabudowań Wólki Gołębskiej docieramy do
ujścia kanału zrzutowego z Zakładów Azotowych i tzw.
Rozlewiska. Przez cały rok spotkać tu można czaple siwe,
kormorany, krzyżówki, czernice, głowienki, a pośród turzyc
i trzcin usłyszeć wodnika i bąka. Na kaczki chętnie poluje
bielik, a ryby są obiektem polowań rybołowa i błotniaka
stawowego. Teren ten, ze względu na odprowadzaną tu
ciepłą wodę z elektrociepłowni, nigdy nie jest pokryty
lodem i zimą stanowi bardzo ważne miejsce zimowania aż
33 gatunków ptaków wodnych. Wisła stanowi też ważne
miejsce żerowania i odpoczynku dla ptaków migrujących.
Do gatunków wędrujących wiślanym szlakiem należą m.in.
różne gatunki siewek (czajki, siewki złote, bataliony), rybi-
twa wielkodzioba i czarna, brodziec piskliwy, kwokacz, bro-
dziec śniady i kulik wielki.

Czapla siwa

42

Trasa prowadzi dookoła zbiornika a następnie po przekro-
czeniu szosy Puławy – Dęblin wiedzie przez bory sosnowe.
W drzewostanie dominuje sosna, a jako gatunek domiesz-
kowy występuje brzoza brodawkowata. W warstwie pod-
szytu rośnie kruszyna pospolita i czeremcha amerykańska,
natomiast w runie licznie występuje wrzos pospolity. Ty-
powi mieszkańcy tego typu lasu to: świergotek drzewny,
pierwiosnek, drozd śpiewak, sikora czubatka i dzięcioł duży.
Świergotka drzewnego poznamy po charakterystycznym lo-
cie godowym, kiedy wzbija się ponad wierzchołki drzew,
a później opada z rozłożonymi skrzydłami i ogonem, lądu-
jąc na wyniesionym punkcie w terenie. Pierwiosnek odzywa
się w bardzo specyficzny sposób, powtarzając monotonną,
dwusylabową piosenkę „cilp, calp”. Śpiewa nawet w upal-
ne południe, kiedy inne ptaki milkną. Drozda śpiewaka
natomiast najłatwiej wypatrzymy o zmierzchu i wczesnym
rankiem, kiedy najintensywniej wyśpiewuje, powtarza-
jąc kilkukrotnie melodyjne frazy. Oprócz sikory czubatki,
z charakterystycznym czubkiem na głowie, spotkamy także
bogatkę oraz mniej liczną modraszkę. Suche bory sosnowe,
w pobliżu zrębów i polan zamieszkuje lelek. Jest to ptak
prowadzący bardzo skryty tryb życia – w ciągu dnia zwykle
odpoczywa na ziemi lub wzdłuż gałęzi, a wybitnie maskują-
ce ubarwienie, sprawia, że jest praktycznie niezauważalny.
Uaktywnia się dopiero o zmierzchu. Kierując się znakami
szlaku, po minięciu stacji kolejowej Gołąb, dochodzimy do
punktu początkowego trasy.

Pętla 2 szlaku do miejscowości Borowina pokrywa się z tra-
są pierwszą. W miejscu gdzie szlak się rozdziela, kierujemy
się na północny wschód, w stronę miejscowości Nieciecz.
Początkowo wędrujemy przez bór sosnowy, w którym na-
potkamy takie gatunki jak zięba, pierwiosnek, sikora czu-
batka, dzięcioł duży czy też sójka. W końcu szlak dociera
do skraju lasu a przed nami rozpościera się rozległy widok
na dolinę Wieprza oraz starorzecza, będące pozostałością
dawnego koryta silnie meandrującej rzeki. W stosunkowo
szerokiej dolinie dominują przede wszystkim łąki kośne,

43

Pierwiosnek Czubatka

Bogatka Modraszka

Kowalik Sójka
Śpiewak Zięba

44
Czapla biała

45

pastwiska oraz kępy zadrzewień, które są okresowo zale-
wane. Tutejsze tereny są siedliskiem setek gatunków roślin
i zwierząt. Idealne warunki znajdują tu migrujące doliną
Wieprza ptaki blaszkodziobe oraz siewkowe. Korzystając
z punktu widokowego warto zatrzymać się tu na dłuższą
obserwację ornitologiczną. Otwarte tereny łąkowe przed
nami to miejsce występowania czajki, derkacza, przepiórki
i skowronków. Cały teren jest miejscem polowań ptaków
drapieżnych: myszołowa, błotniaków, orlika krzykliwego
oraz bielika. Pośród zadrzewień napotkać możemy trznadla,
gąsiorka, dziwonię oraz kapturkę. W gęstych zaroślach łozo-
wych być może zauważymy krętogłowa i dudka. Z korytem
rzeki związane są takie gatunki jak: brzegówka, zimorodek
oraz liczni przedstawiciele kaczkowatych m.in. krzyżówka,
cyranka, cyraneczka oraz gągoł. Dalej trasa wiedzie borami
sosnowymi. Po minięciu zabudowań miejscowości Nieciecz,
znaki prowadzą nas z powrotem do lasu. To dobra okazja,
by zapoznać się z gatunkami związanymi z borami sosnowy-
mi. Występują tu pleszki, zięby, różne gatunki sikor, w tym:
sosnówki i czubatki. W koronach drzew bytują pierwiosnki,
rudziki oraz drozdy śpiewaki. Spotkać możemy tu również
przedstawicieli ssaków kopytnych: sarnę, jelenia oraz łosia.
Po dłuższej wędrówce poprzez zróżnicowane wiekowo drze-
wostany docieramy do punktu końcowego.

Jezioro Matygi

46

Szlak ornitologiczny

wokół jeziora Duży Ług

• gmina Markuszów

47
Jezioro Duży Ług

48

Szlak ornitologiczny
wokół jeziora Duży Ług

Legenda:

szlak ornitologiczny
miejsca postojowe
czatownia ornitologiczna
I etap realizacji
II etap realizacji
punkt widokowy
drogowskaz
tablica informacyjna

Wycieczka ornitologiczna