Ұлы Дидактика

А* Амос Коменский УЛЫ ДИДАКТИКА Аударып, алгы сез1н жазган филология гылымынын докторы, профессор Зуелбек К,оцыратбаев Алматы — 1И>3

Курастырушыдан Як Амос Каменский е з !н щ т е г ! одгынеш чех, 1592 иалдын 28-иаурыз Г у н : .Чоравияда дуниеге кед ген . Жаониан ж е и м налы», кеШ н ПрероЕе ^аласандагы л а ш н мектебхне ту ск е н . Ойьц о рт нектеп д ареаеегнд ег! оку орны болатын. Кейтн Я.Коне некий Гербор! университет 1н ая ч тап , Еуропа елдер1не оаяхат хасайды/ ,1628 жылы Польша кер:вдег1 Леш но цаласына кел !л , педагогикалык аумьспем иугылданады;' Осы лылдары жазылган "Кналыи, м екте61“ , "Тхлдерге авшлган ка^яа” /"Ф и з и к а ” , "Ж&лпыга й!рдей данаШЦ хабаршыоы" атта ецбехтер! б}рнеие т!лдерге аударыдып, АЩШ ( | | { 1 Еурспага жейыЯады^ Н.Коменскивдщ "Жалпыга б!рдей даналык, хабераыаи".деген вдвеИн агылшын парламент! бахк баралап, 1641 килы оны Лоедокгй «М Р^тады. СЗайтхг. онмци!е^ацвгикалыч зер тге улер Ы :^ жадгаса т»- су!не жагдай тудырада. Лондонда турган жалдбры Я.Комемвкий »** пая гуманно! Ледов иг Вивес; и та ляп ейшыдв Фома йкнпакелла, ер*Я' ■не философа Бэкон ■сиякты атацта галвмдардан ецбектер1*Ивн тины» евдм* Схоластикадык; философияра чарсь бодрая Бэкон нем #ока Кдевемнапы Я.Кокенский "ем{рдгц улы философиясыи элемге акелгем ЮЛМрбарлар" дев багадаган.Л 1 ^замай Я,КоменскиЯ_баска елдерге сапар шегедЬ Оны «Чр/.аП | #§дерд-щ парламент! иакырып, улы педагог рет1цде вдфвы **~ Уаи^ Ё иаалы. Швеция, ел1 оган маца мектеп&е 01углык;, "иансофид" (памЛкЧ мектептер жас&у. латан т!лдер1н окьтудыц ад !стемее!й ,« | !1Ц &ул! тапсырвдц-Д^50 жилы ол Векгрйяга кел!п, мектеп рефьр шкййЦн айнад«сады.;;_7 жнлдыК "пансофия" ме;сгептерхк а»ад,1*^(хц| * * * * * гыл ими~педогогихалыН «цмысиен де айналыеып, « п Щ ’ЧЫе е*|Ш «ект?б|н , "Кектептен над&ндыцты КУУ туралы", "оз1кз^-НЦ^лгы*^ •фшЁф* г "Какой нектеятЬ* зандэры” атты туындыларяк жааеди*/ и Видимая мир в киртинах" деген окухыги да о т ка ш у м * е р 1 1>квр1п, ПК 11-Х1Х раоырлар бойы бук 1л Еуропа ме к » (не ранее кец{иря Кзлданылгйи4 ■ р.КоменокиЙ *ш!н Амстердам кезец1 де жеы 1ст1 тьЗДф Оодды* ДамэМдаим еенатоныц каулыеымен 165? люди от*', 1626 - 1657 хых~ яШ : а^йсында яазыдган педагогикальщ ецбектерг и*кц йазанао* ц ■*ТЬы дада!стикасы"‘-да алгаа ре? вон жияацгарге еьвД1* Гм» ч.4фг\

- ч - менекий алгаи чех тгдхнде жазкп, 1638 жылы л&тын тхД1не аударган* Бхр гане чех хая;.,ы емес, букхл Еуропалыц педагогикалвц ойдьм аса кбрнектх ек}лх Я.А.КомгискиЙ 1670 жылдыч 16-н;араиа кун* Амстердам калаеннда дуниеден еткен. Бейхт! де сод кала манындзга Наарден деп аталатык селога койылган. /[ Я . А . Коме некийд|ц "'Улы дидактика” атты классикалык; ецбег-1- нхц Йрысша басылымы алгаш рет РСФСР Халык агарту кониссариатаныц мемлекеттхк 0ку-педагогнка5шц баспасинан 1940 жылы жарнц к е р г е /^ к е н (Дидактические принципы. Отрывки из "Великой дидактики1* .Со вступительной статьей проф. А .А .К р а с н о в с к о г о )^р л басылым негхзхнде бул педагогикалык муравы профессор Эуедбе* Нрныратбаев ха казац‘ т!л!не тчржда^лап шыадан. Аударма 1973 жылы ая^талып, тихетт орындарга тапсырылса д а , оныц жарак кару I баспа орындарыныч 'Уяи мурага деген салцындыгыныц салдарынан 2 0 жылдай он шеш1м!сн тагтай келген. Крлжазба Оцу министрл х г I, Ы.Алтынсарин атандагы педагогика галымдарыныц гылыми-- зерттеу институты кэне ”Мектеп,’\цаз1рг1- "Р а у а н ") баспасыныц к;арауында болыл, 1977 жылга дейхн б !р мекеиеден ек !н ш ! мекемеге Ев не лт 1л умен к е л г е н ^ Мысалы, сол жыддаргы Оцу министр™ щ орынбаеври Р.Есекжолова в з т н щ 1974 жылднч 15-акпан кун! аудармашыга жолдаган жауап хатында:" 8 . А.Комеискн%д%ц "Улы дидактика" атты ецбергн 1 (квлен! 4 б , т . ) 1 9 7 7 жылдкн жоспарына енг1зуд! уйгарып отррмыз Эоспер ти|ст| орындарда каралып болган се д, азхн^зге ^осадит натияесх хабарланадыОЕЗ 4 4 ~ 7 0 3 ) " деп жазган болса, арага ек1 жыл сала бере Педагогика гылымдарыныц гылыми-зерттеу институты директорыньц м1ндет1н атцарушы М .К . Хамраев: 81 Научно-исследвяательский институт педагогических наук им.И.Алтвнсарина в^ответ на Ваше письмо сообщает, что рукопись "Великая а&кдктнка1' ДЬ>- иенокого подучила положительную рецензию и вкй &ЗёШ 'перспективный план издательства "М ектёпя(1 2 июля 1976 3ч М 0 1 - 1 - 1 ),- дей отнрып. и н с т и т у т у гылыми ^ызиеткерлерх А*Жумабае» пен А.Сытдыцовтыц "Улы дидактика" аудармасына бер*%н орныцты п!к!рлерхн врса ххберхптх. Н.Алтынсарин атыздагы педагогика гылимдарыныц гвлыии-? теу институте унетып, О^у министра тгг жоспарлаган аудармк е Д ш г ! тагдырына келер болсак» 1977 нивы "М ектеп" бас^

„ 5 - вткен нолказба о к щ к;оржынында Ю жалге жуы^ мерз Ы ж а т г:, 199 хилы ешб:р себеп-салдарсыз автордвд езгке кайтарылгаи. 1985 жылдын 8- сэугр к у н ! ^олжавбаны бхз автердыц в т Ь й щ - м е н «Ирге тагы да "Ме ктеп* баспасы на тапсы рган болатыноыз» Оран КСР Оку м н н и с т р л х Н педагогикалы ц оку орандары Бас^армаол бастыгыныц орьжбасары Б .Д ам и тов ж ол даспд* хаты д а носыдды* О н д а :" В настоящее время рассматривается в оп р ос о в озм ож ноатн включения в план издания научного труда Я . Д .К оне некого "Веди - кая ди дакти ка" объемом 7 п .л . в п ереводе на к а захский язы к. Щ рсводчшс - д о к т о р филологических н а у к , профессор А .К о н р а т ~ 6 т я . При условии Вааего согласия о заключении д о г о в о р а т о н . А Д о н р а т б а е в ы м М инистерство просвещения республики включит пе~ указанной работы в длин издания учебни ков и учебны х пасо~ б «|- р в издательству "К е к т е п " на 1 9 6 7 г о д " С Ю . 0 1 . 1&8-Ч. ^ 6 —9 —1бТТ— * * » «з ы л г а н е д 1 . в !н е , с о * 1ШЩШ» См»р± (1 9 8 5 - 1993)у цолжазба иМ е к « п н » «вВ1К "^а у а н " ба<ч«йж«ла ешбхр цозгаусыз жата берген. Асыла Ц Й Й Ш И с а р нн ' атындарн педагогика гылымдарынвч гылами-зерггеу щ и д т и унатип, 0*у м и н м о т р ы Н мак’улдаган колжаэба акторы- ■ м 4 й П с !м щартпа о труды баспа орны кажет деп таппаган « к |л* астарында аударнамыга немесе Ренессанс д*у|р1а1ц К*«* шЩрЩйй деген салпындыц жаткамыи доп басыя айту циан, Б1ра^ * * Ф * д дец нщ Сары аныц. Щ | е г т "М ектеп" баспасыныц мурогер{ "Рауан" бас паса тараМ И Щ* иурага деген кыльишц баД^ала кр^маган соц устЬи зд е- ,1 1 № И жилдыц 2Г-сэу|р кун! ц м »«з б а н ь кайтарып алуга мажйур Ф Ш в р ^ С е б е б ! элем педагогикасына мал!и "Тли дидактиками" щ~ 1и х 111Ш р н 111.|Г'Г1 |Щ жетк^зуден 20 жылдаЯ тартанып келген басив еркиив* евдтгт же рде к.ааир куту циын ед!> в *ш д а й жасанди кед ер гЦ ер д Ь* саддирынан каэа* м^ра*!мдерЗ: ку#| «вагге дейти 8 . А,Коменскийд{ц "Уды даделгикаоамен" тан*Са аяиав“ )» д д { . иол улкен рухани кем1с т !к т щ орныь \ли и у р а н щ ООН басолымк толтырар деген ум 1ттен1з. Басты накевткныэ - ^атаэдар «цуыянм м щ е б|р булац квз!мен табыстыру болды. Од - Ни Мос - "Улы дидактика" атты кяасоикалвц мурвсы.

- 6 - Я „л . Коке некий жзне б угхнгх мектеп ь-Республикаиыэда халык агарту жумкеы кед канат жейып, иежтептер саны кобей}п, олардыч материалдак базасы нагвйып» мамандар сапаоа да кун санап арта ту суде.\0сы ораЯда укхмет!мI» нала жэне ауыл мектептерхн!н кумыс сопасы мен базасын б!рдей ш»г мытуды хбздеп отар. Олай болса жастарга б1лхм беру, аларды «НИту.тэрбие лсу дейт!н б 1рлткте алынган уш ег!з принципт!^ м1н*еттер! де арта т у с пек-! Мунын, }шхнен халык агарту 1сх деп атажвййЙ бас ты буынды айрыкша атап втер ед!к.>1 V , Б1здег! ледагсгикалык-здгскерл 1к зерттеулер ка 61 не оси мыс твцхрегхне курылган, Оку-тэрбие^ жумысы, онык сапасы ме* эдхстемес! кунбе-кун шешхп отыратын, мхндет1 уласкан 1шк1 Щ * , мыстарынан саналады. Муныч орталырында|оцу-тэрбие 1стер*нЩ| м 1цдет}н теориялык ту'ргыдан жтйелей тусёт!н педаюгикальщ щр*> ■ не чдхскерлтк 1аден}стер турады.1 Бул саладары зерттеулер жетк1я1кт! емес. ^ 'ЛУ‘ Алрашкы саладагы ечбектер катарынан Т.Тэкхбаевтын " Г Ц р ^ , вещение и школы Казахстана во I I половине XIX в е к а ", д.СеЯМ*-* е в т щ кецес дчу^р1ндег1 казак мектептер1 тарихына а р н а л р «й |ф * ( твг.тарын керухе болады. Соган А.Сытдыковти* "ПедагогическШ { идеи и просветительская деятельность И.Алтынсарина" деп гДрщгтан е к { тхлде катар басклган ецбегхн де косамыз. Булар “‘°Д%Т|,. мектеп, педагогика тарихына арналган. . Алайда кеулап ескен калыч мугалхмдер кауымн УШ1Н м е ^ Ц | И т!ц 1шкх оку-тзрбие жумысына арналган теориялык э д * ю ж ^ М р й , дхк-эд1стемел1к к,УРвлдар, тарбие жумысыныц табыстарын коДрЙйК* м |ндет{н белг1лейт1н гылыми-теориялык ечбектер аса кажет Щщш отыр. Р ае , нектеп бул саладары гзден!стерден де кур а л а к е и ^. ем ес. Эр хылдары осы жоддар авторыныч 5-10 класс о к ы т у а ы ж м к . арналган "Эдебиетт* опыту методихасыныч очерктер1в ( 1 9 6 2 ) * ^ ^ в - биетт! окнту методихасьГ(1 9 6 6 ) жэяе "Л-7-кластарда эдебиея§§ окату методикасы"(1 9 8 7 ) деген вюлецд* е ч б е к т е р !, АД еш да$||® ~ т!ц осы такырчптагы очерк} шыкты. 0ныц берг! жагында оку-агарту майданындагы кызметкеДрер ар асы нан" б хэд ег х мугалхмдер саны тайпалы елдей болса д а , сожлрдын хщ{нен Коменский, Острогорский, Ушинский, Корф, Водоводов*

Стовнин, Бвяталон, Алтынсарик, Голубков,- Рыбникова сиккты керне к т! теоретик ыакандар жоц'! деген свздг де жй1 еотхп калып ж?рм1з. Осы 6 1 1; туйыктан аыгудыц жолын эрк!м эркалай свз ег!п к е д е д !. Бгреулер тзрбиенщ халы^тын; кез!ке квй!рек май берсе, ецд! б!реул ер^эл емге э й г Ь : ойшылдар ецбег 1не оасты аазар ауларвды• Ф р педагог-адхскер аз жумысын терец игер1п, би!х сетыга патеру! у й ! н осы ек! орканыц басын 61р1кт1ру кажет секхлд!./ Ооцда гана оку орындарында эб!- тэб! кызметкерлер енес, Алтынсарин, Кебеев, Катаринский, Раддов, йльминский, Васильев секгдд! 6 Ш К Т 1 мамандар иен устаздар отырган болар е д 1 . 1 э д щ кейбгр мугаЛ1м дер!м !з сабак тэихрибес! мен теориясын же те уштастыра алмай келед*. ддебиет сабагы т е « 1рибео!нде бвявдау мен бакылау, бойсыз эмпиризм устем болды д а , квркем е в зд щ о з !н е н эсер, бглгм алдыру м Ы д е т ! то лык; ескер!л м ед!. Р .Коме некий Т 1Л, адебиет пэндер! тек каттыру негхэхнде а т к х э !» л е д !, М.Рыбникова оку уш саталы:а) мазмундык оку. а)талдап оНу, б ) жиниктап оку деген болса, кейб!р му г алЫ дер осындагы алгашка мттык-мазмундык окуды тас тан кетед! не не се аган кете иан берме йд1. Овйтгп жумыстыч бар}н ек1ни! окудак (гылыми талдаудан) баотайди. Ш н ш ! оку бгзде жоцца т э и |.Я у н щ уюеу! де жаттыгу внес пе. Буя аттама тэ схд дщ олкылыгын мурал мдер не мен тол тирады? Бадалардыц текст! окып, и герме ген Ы б ы в тура, шыармыиыц «езмунын в з ! айтып оррхп, сод туста оньц обрездарын да аддынада талдап у л Н р е д !, Зат(текст) жайында угымы жок Малага *аддамалык балндама не берме к? Балига егтлетхн барлик, эстетика лык •с е р , 0тл1м алгашкы окудан тумай ма? Текст! бес оез!мнен отк^звей жатап, акыл ташылемаоына жуг1ру колайсыз. Б1раикты баян» д а у , созуарлык бакыдау осыдан туады. Бул баданы иааоидтеНАТред I . Олцрдыц вз ыждайаты, тэдену! тумайды, кэркем сазгв де цмвыкпайды.» 4-7 хластарда аагашкы окудьц зяементтер! бар, б1р»н ж уйея!, ти ян^ты емес, журд!м-бардым а тк !з!л ед х./ Ал 8 - Н к»аатарда текст}' скудо» налей втктзем !з(уЙ де) деЛ т!н1населе б|зд* «т|птт ескврус1з калган. Текст орнына каптеген мугал!мдер балаларга окульктыц кагидадарын окытуиен иеяте л ед !^ Бул ко рисы бар д а , к о ш »-к койтины еске салады., ^Гаменг! кластард№ы ваба*{ сатыск. - к1 1спе, текст! окудан вткгзу, тая дау, теоркялыК 61м Ъ* егу де се к, "{1едагогикаль»; оку" деген жинак^ар сона^ б|р р а ж

- 8 - М р^спеи' кция' бвгтмхкен айналысты. Кеп жайда оцу сатасв себа^твн ТУС1П :;алды. ?эрбиен!ц ез} де созден(есиеттен) емес, текст: окып зсор, **тхм алудан туатан болса, гылыми стильге кешпей береке жок» Бхз синтез - анализ - синтез, дидактика эацдарын дэлхрек, терен!рек сез етуге титсП13. Казац мугал1мдер}- не жетпей келгент баяндау мен ба^ылау емес, Зд1стеме мен дидактика теориясы болып отар. Мамандарымыздыц теориялык-эд}скерл1к дэрежес!н{ц б}р це,- лыпта калуы неден? Кеп жылдар !ш!нде бхзде эрбхр пэнге, оцату 1с1не жакын турган эдтстеме галымына ойдагадай мзн бер!лмед}. Онн "частная педагогика" гана деп багалада. ^эрбиен^ танымнан туандайтынын ескерсекСал ем1р цубыластарын танып-б!лу, Коменский ейткандай, свзден емес, зеттыц езхн диалектикада алып бес сезхм, ацыл, ес, зерде, циялдеу арцылы згрттеп бьлуден басталатан болса), эрб1р панге жакан гурган (бхздгц затымыз - пэн) адхстеме дегенгк!з педагогиканач кежегх емес, журег1 болса керек. Эрине, тэжтрибелхк зд{стеме бар да, теориялац эд!с~ теме бар. Бхздщ мугалхмдер1 1з осанац екеухне де зэру. Сабак; схемасы, ок;у жоспарлары, о^улыц, багдарламалар тэжхрибелхк эдтстемеге жатады. Оларды Я.Коменский б}лхмге кег}зделген мектеп ушхн ете кажет н^уралдар деген. Казахстан Республикасы Б1л1м беру министрЛ1г! мен Ы.Алтынсарин атындагы педагогика рвлымдарынын галыми-зерттеу институтыныц бул салада аткарып кедген иг} жумыстара аз емес. Сонымен цатар эркез озгеше мзн} бар, аса кымбат, би!к сеты - теориялык эдгстеме болса керек. Сол теория мен эдхстеме тчсхлдер&ен мугел!мдер н;ауымын ауаздандарып, толыц каруландарап алсац, окутэрбие жумасыннц сапасын шугал жа^сартуга мунан пайдасы бэр}- рен артыц. Я.Коменский айткандай, бидай, жемхс, дзнс4з, саба^- скз шыкпайды. Сол да^алдар бгр егхл}п алса, ол вэ к.уатамен ез! в с тп жет}лед1. Сондай-ац» мугалхмдер коуамына трория дэнсг} ег1лсе, ол вм}р дагдысына ен1п, тец}здей шелкыган егхске, же1с бакиасана айналуи т^иын емес. Ец бастыса - жалпай 1зден1с, жарыс, гильми дэстур тугызуда болса керек. Сол галами стиль квгштлтк тажтрибесхне 9тт! дегенше, руда^дарияга айналпды. к;аржн лсумсап мугел}мдсрд! б!лтм жет^лдхру курсанан отк1зуден бул злдекайда келелх бастама.^Я.Коменский. свзхне куг!нер болсап, устаз д'’ гентигз - канатын биЛлаг. слган карга екес, то-

-1 7 - жетем!н деген шэк!рттер уш!н пайдалы. ^.Дидактика дурио э д 1стеме цолданыл, е з 1 с !н гулдевд:р1п цана коймай, соя табыстарды иенелЫ е жеткхзхп, алсщсыэ кобейтем!н деген мектептер т е 1н пайдалы. 0 йткен1 кектеп деген!м 1з ойын орны, ®ан»< жай тауып, рахаттанатин у й . Солай еткенде га~ на (оцыту эдхстем ес! м !н с 1 э болса) кацдай шэк1ртт!ц болса да улкен галым б0 луына(мейл1 у л к е н ь нейлх к 1ш тс I бол сын) жол цшылады0 ондай жерде мгктеп жацсы жетекшхлерден к е м ш Ш к кврмейд1- жане эр61р сабак эркез пглден!п, ериендей бермек. 5.Дидактика жогарыда келтхрхлген Цицерон с э з 1Н ескерген* менлекет уипи пайдалы. Оньщ сез1н Пифагор }згнд ег! Д и оге нн щ : "Тутас мемл екеттщ негхзгт т!рег1 неде? - Кас буынды т’ рбиелеуд е * деген атакты накылы дзлелдейдКСтобеЯден царвцыз). А И Д А К Т 14 К А I I тар в. к Б 13. вн4рде кеп к т е л , кеп >дсшшыл.ьк к »р е н !з . Сонцц бэр!- нен бай*пйтынымиз - б1з ал} де болса сол е м 1р д 1н т у п к 1 мик,сатьша кеткентм^з жок- Энткен! б1зд !н в з !м !з сиякты тутас табигатымыздыц цыэиет! одан баскалау. Б!зде ецбек хстеу, ойлау, сейлеу, талалтану, анер табу д е г е н н ^ бэ р! де бар. Ол бхздЬ* барлык табигатымызга тан нарсе^, Бхрак сонын бар! де бхз ушхн тек еагр сатысы сиякты кубылыстар гана. Сол сатыга шыгап, б1ртеб{рте врлей берсек, ец жогаргы сатысынв квтер!л ер!н!а аник* Алайда бIз ом!рдгц тупк: сатысын ешуа^ытта таба алмаьйыз. Алгашында адам в з 1н мчцгтлткке келиеген шарена ретЫ де с е зг н е д !, ол басында анасыныц курсагш ш атасыныц к&нынан тусквн йгр .тамшы ^ан гана. Совда адамныц бастапкы тулгасы кандай болман;? Мушелерх жок, б}р жапырак е т . Содан кей}н оган к!шкене мушелер пайда бола бастайды, Огрик ол ал! сезтнхг, кимылдай б о м е й д ! . Будан сон, ол !ште кимылдайтын болады, акырьжди табигаттыц нудхр^тЫ ен ьнасыныц курсагынан сыртка шыгады. Келе-келе квэдер! ашыльп, чулг.к.тары еститтн болады, барлык с;ез!м1 окнадн. Уа^ыт I.Цицерон былай д е ге н :"Б тэд !ц заманимызда жас буинныц мхнезпулкы темендеп барады. Мундай жагдайда кап т! кумнлтыг!» о л йоды к^гендеп, дурыс жолга салу уш!н мемлгкетке жас буында очытып. б1Л1мденд!рудек баски усынар улкеь де л'&коы сыйли;; » о ц ".

- 18 - озган сайыН овш* т^«с.? ссэ1мдер1 ж е т Ш п , адам ез!н 1ц кврген1н , э с т !г с н !н , сезгентн г * г ! н !п , топиылеЯтчн болады. Одан арт ол байкаган заттарыныц айырмасын танып, ацылга к е т 1лед1 //Е ц а^ры нд а , адамта кайрат деген цаб}лет туып, 6 1р эрехетке кызыга умтылса, е к 1 нш1лер1нен житркрнеттн болады, сейт5п 0з!н- вз1 баскаратын дэрежеге *е т е д 1 . Адам деген 5 , §илософтар адамды микрокосмос(к!шкене элем) ктккене элем деген» Сол угым езхн'Ь* еде ка формасында улы эл ем н щ барлык. тарабын (сыр-сипатын) танып б1 лерл1к кабтлетке ие болган. Муныц.солай екен1н иунан баска мысалдармен де далелдеуге болады. Свйт!п дуниеге келген адамныц акыды басында шеп, яки агаш формасына .туспеген тукым немеое дэнге ух;сатуга болгавдай. Б!ран ивп пен агаш д е г е н н м баснвда д е н е г! болмайдн, Басынаа ол ч^карлн жерге т1г}лген тодым гана, нер астынак тамьр бьйляпь жапырагн кер бетоне шнгады. Осадан ез$нЬд табигЯв туа бгткен куаты бойынша - кей}н спбак пен б-^ток ес!п жет1лед1. Сол б'утактерг^а иапырек шыгып, оэнд! гул, дэмд! иемге беред}. Олай болса адамга сврттан экел}п г ге т Ы еитеме ж о^, оган табигаттыц оз^нде бар кубылыстардыц нэнгн айта отнрып, адомиыц ®з тобигатында бар мэйектерд!ц еркендеп^ кет:- л ухне, табигатты адамнык танап б!л ^!не кемектесу керек-. Сондыцтан Пифагорднч с а з! кекейге цонады. Ол адам е з }н !ц табигаты ааркнан з а т р а ц З а рлык еипатак танып бхлу^е тырысады, егер я е т ! жасар баладан философияныц барлык мэселес!н озхне т у с 1н ! к т 1 турде сурасяц, соныч бэр!не ол дурне жауап катар е д ! в ейткен! вз!- нЬ^ формасы мен танымдын; ш ег! жагынан а^ылдын б!ркелк{ жарыгн барлык затта танып бхлуге ж етк 1л !к т Ь Адам сез1п б . Оныц у от!не б т з д щ т э н!м !зд е .бар гажайып боп бтлед! уйыснан жанымызга заттн кер1п„ барлап бглет1н мушелер бертлген. Сол муиелер аркылы жан взгнен тыс турган заттын бэртн де зерттеп б!ле олады, оган кер1п бхлу, е с 1 ту, и!скеп 61- лу, татып б Ь у , с е з Ш п 61’лу мушелер* жатады. Кайда болса да одан еибхр зат жасырын кала алмайды. вйткен! б !з д *ч квзтмтзге таные элемде квр^п, е с !т 1 п , татып, ихскеп, ^ез1н1п б1лмейттн, сол ретпен оныц т е г 1 н (м э н !н ), сапасын аныктамайтын б 1рде-б{р зат лок- Сол уш1н элемде адамныц бек с е з1м !, дар^ан акылымен тены^чайтин зит т!птт ион;.

- 19 - Адам бтл1мге 7 . Сол сиякты 6 1 л тм алуге талаптану, <3*р гаКумар на ецбек киыншылыгына тезу ем ес, соран *ертк болу - адамга туе б!ткен касисттер. Бул касиет адамга твтелей балалык шацта таи болады д а , оныц бук!л е м !р !н ен орын т е бед !. 8 1рде тыцдап б } л г !с { , квр!п б !л г 1 с ! келмейтхн, б !р жацалыкты хстеп игерггст келмейт!н адам болган ба? Кун сайын бхр жаэда барып, б1реумен энгтмелес1П, б!р нэрсен! б 1л г 1 с{ кел ет{н, вз тарапынан оган бгрдеме айтып4 содан лэээат алмайтын адам бар ма? Затты турлI 8 . взхнше 61лЫ алушылардьн внегес1не кажагинан танып раганда, адак табигат^а елхктеп, »З Д 1- 1луд1 квп адам Г 1 н«е б|л1м алуга тырысиды^ Ешбхр \соз!нш е бастаДды таздан оцыкай-ац, вэ!не в з 1 уотаздыц жасап(Бернгард айткандай) яки дуб пен бук (орман к е з !п , ойга батн;андар) арасинда жургп-ац кейб{реулер устаздан квп окып, кап б!л ген адамдардан асып тускен. Ендеше адам жанында бар сондай вшпейт1Н шомшырацты мам цуйып урлей1 Н, тутандыратын оттыц барын К 1м б!лыейД1? Тек адом сол у ш ^нды жалынга айналдырып, бойындагы шырагын свндхрмеуге ти 1 С. Б т з д щ акылымызды 9 . Аристотель б :р сиз1нде адам жакын жер, бацша. таза тац- ешнэрсе жазылиаген таза тацтага тага тсцеугг болады тецеген, оган барлык нэрсен1 жазуга болады д еген. Сондай-ац, таза тацтага 6 {л 1к т 1 наламгер кап нарсен! жазып, ал суретий кеп нарсен! тус1р ет1Н болса, оцату внер{н жак,си игерген устаз да адом ам^лына кэп нэрсен1 сызып е н г !з е алады. Егер соган устаз жаи;- сы нэрселердх е гх п , е н г 1 зе бхлмесе, бул тактаныц м 1 1 емес (егер та^та там епетейс!з болып шык;паса). жазушы мен суретш1- н щ олактыгинан туатын М1Н. Айырмасы сол - тацтага сызык ту с 1ргенде, оныц шеттнен асып кете алмайсыз, ал адам ацылына жазганда не идей сурет оалсоц да онын еикНр шег1 болмайды, вйткен! (жогарыда айткандай) акьл ш ек с!з. Нь.чга тусхртлген 10. Б$здЬ^ миымыз да жаксы жаратылган(оны оюла^ э ш п р й д т ойдыц устаханасы д е ш 1з ) , оны турлт ою немесе сурет формасына келт1 р}лген нымга уксатуга болады. Ным цалайша турл} формага келт1 р о 1П, он» илеи, содан калаЛша жаца бейнелрр жасайтын болсак, адамнын мии да Оср;;ык заттардиц обра^ын то^ип, аленде бар затт1д\ бар!н

-годе цабылдай алады. Сонымен й !р ге осы салыстырудан б !з д !н ойлау ка<Илет!м!з бен 6 1 1М кв<НлРТ1м !з д !ч де сэ тт! мисала туады. М е н щ кезтме, к7 лвг ЫМБ» м^рныма, ттл^ме, денеме эсер еткен заттнч бейнес1 мига тусхен ао сиякты, оныч эсертн айтып болмаЯды. Сол заттар м ен!ч квз, ц\-'-аН» м'урын, колдарымнан аулакта болса д а , олардыч бейнес! жанкмда квлода, сол образдар адамда байкау Кабглетг кем болган куидг де «сте н ан,аЯ кетлейд!. I I . Б !з д !ч эркайсымыз (з с !р е с е гылым адамдары) б е я г Ш б 1р жылдар !ш!нде н ен! к э р !п , е с !т !п , татнп б !л с е к , т=>ж!рибе немесе ойлау аркылк н<*нт окып кина сак, сонын салдарынаи акыл нен1ц к а < *т г!г!н есте « т к а н болса, соныц бэр! де мида журген эсерлер Калуга т и !с . Вхр кеэде кврген, е с т1ге н, к!таптан окип б!лген т,<5. заттар бей нес(н!ц естен шыкпайтыны - олар миллион жэн" жанадан тагм миллион рет б ! з д щ бпсымыэда болып, шет-пег! болмастай дэрежеде квбейт!лген кубчлыстар, вйткен! б !з кун сайын соны кер!л , е с !т !п , окнп т . б . жолмен соларды жачаша зерттей м !з. Осыныч б э р ! и щ а сакталсды. Бхзд1ц е с 1 м !э д щ алгырлыги** ив, о н щ ешб!р нчрсен! умытпай» койтадан калпына ке л т!р ет !нд !г!- не кэне соньц бэр1 баска снимай, т о г Ш п калмай. кедейленбей, теревдей бе рет1н д 1ггне К 1М тачданбас! Олай <5олса, а д!л !н айтканд а , адамкын ачылы элемнен элдекайда кеч, вйткен! сыртындагы ыдысы Скаяетт4к бойынва) оныч !ш 1ндег! затынан аумактылау болуга т и !с . Б !зд !н акылымцз - 12. Ен аягыида, акилднч манти салыстырып айна айтуга келерл!к еч колайлы нэрсекез немссе айна гой д ей м !н. 6 э ! н щ формасы иен тгс!- т*г!не карамастан айна кандай затты болса да дэд т У с !р е д !. Эрине, окы каречгвда экеясец немесе арт жагынан коясоч эат тым елыста, айиа яарапв отдапейа^м -жерде турсе, заттн »р !- бер ! шайкап турса# овил айнадагн -суре^тЪ я ш к болмайдиМен буя жерде заттыч айнаазщнна жарыкга ыемесе д^рие ксЯыяуын айтап отырмын. Сейт1п ке.адЗ ошып, эьтк.а Марату уш^н еагкащдай зорлаудыч кажет! бояиаоа,, ол соны в з д 1 г!нш * кер!п>(ол « з х я ^ табйгатм бойынша жарыкка у й ренген), сол жарыкта заттыч бчр:!н кврврл!к каб!лстте болса Сол тек квп звтты б!рден камти алмайды) ж9не бвтти баЛквп керуден ешуакытта зер!кпеген болса, бхзд^ч ахылымыэ да затти б 1луге ж ер!к, соган езд !г!н ы е ой «угхртед!, бар!н о з ! байкап б^лед!, бортн о з г ка^илдайды, оап1н вздхгхнше

- 21 - жылдам игередх. Егер зат там кеп болмай, барлык зат о н щ бакилауына бтртнен соц б 1р }, белг1л ! б|р тэрт1ппен кел!п туратнл болса, к&й кезде болса да акыл оны танып бтлуге шаршамайды. V I I тарау Адам 61 1МД1 в з 1н щ балалык шагында жаксирак Кабылдайды. Б !л Ы балага оныц кас кезЫ де гана еггл едг. Хурттыц бар! **. Жана туган адамдардыц табигатына бтл!МН1н бэртн карап отырсак, олар е э г н щ шыбыцэзтнтц саби масында тай И1 1П турган жас шагыада кавдай Кабылдайды до болса форманы оцай к&былдайды. Буыни катып кеткен соц. они ешцандай формага келттр1П болмаЛды. 1 умсак нымды илеп, оны турлхше формага келт1руге болады. Агаштыц жас шыбыгын жерге шаншып тггуг е , одан алып жаца бхр жерге отыргызуга, цалай болса солай отап, иуге болады. 0 С 1 П , цатайып кеткен сон, муныц бэр!н 1стеуге ол квнбейд1 . Мысалы, адам агаштан И1П садик жасагысц келсе, од агаштын жас, кагхлдтр шыбыгын гана алуга тихс. К э р 1, кепкен, Катты агашты и1 п оолмайды. ^ с жумыртканы та>ык бауирга баскак-' д а , ол оцай кызып, шо*е шыгаради. ЦНрхген кене жумырткадан балаган паЯда болмайды.Жылкьшы атты, е г 1 иай е гхзд х, мерген иттх немесе каршыганы жуыыска баулу УилнСацшыныц аюды билеуге, кенп}рд!ц соуыскан, карга, тоты кусты аданша свйлеуге уйретух де создай) ац мен кУ°тыц сэбилерх мен балапанын гана алады. Улхейхп кеткентн алса, ецбек боска кетедх. Адан та пб пест де 5 . Осы айткандардыц бэр! адамга да колайсолай калыптасады лы болса керек. Заттыц бейнес1н в э 1- н щ с е з 1м мушелер1 аркылы кибылдайтнк адам акылы да (жогарыда айтьлгандай) нымга уксас. Бала да езт1ц сэби, жумсак кезтмде барша кездескен затты оцай кабылдайды. Содан соц ол да кеухп, катакды, те*лрибеге царагапда, ондай кезде заттыц эсер1 мен сурет1 оларга киындыкпен ег1л ед1. Осины ескергп, Цицерон "жас кез}нде балалар сансыз зг.тты жылдам к&- оылда^.дь" деген. Сейт1П адамныц колдары жане барлык мушесх т*р~ л}ше кэсIп пен ецбекке баланын хастык кезецхнде, окыц с ^х р л ер г Катпай, балкып турган кезхнде жаксырак щгайланады.

- гг - Б а д а н у мае мвгчцда 7 , Адомнын жас шагында алган 6 1 л 1м1 игергент гаиа е схнде гана орныкты бояып, естсн шыкпайды. <флады О н щ мысалын жогарыда келтгрд!к. Ыдыс сынса д а , одан алгишкы ^уиылган астыц и !с 1 шыгып турады. 0 з!нхч шьбык кез{нде агаш жогарыг а , твненге, жан-жакка каратып бутак салса, онысы жуздеген жыл 9 згермейд1 . Оны тек кеехп альп «;ана «оюга болады. Э&н боялса, оныц алгашкы бояуы кетпейд!, цайта бояуга келмэйд*. Агаштан и!лген арбаннн доцгалагы катайып алган соц, хдйта тузетуге келмейдх, туэетем!н десеч, мьч белек болып сынып к е т е д Ь Адамкщ алгашкы алган эсер* де вте турацты болмак, оныц езгер у ! вте циын !с . Оидай аеерд1 балагп шынайы даналык талабы бойыниа жас иагында еккен абзад. 13 тарау Мектепте ек } иыннстыч жастары катар ок.пык болсын Мектеп жас жетк1ншец- I , Т ом е а д е Н ьйтт^ацдердея ту еды, тер уд Ь . когамднк орыи мектепхе тек бай мен аксуйектерболсын Д 1Ц бйлшшры гана ем ес, аксуйек пен кара суйех., бай мен кедей^ ул иен ныэ делхнбеЯ барлык адаи баласыв барлкц кала йен орынд&рда, оуыд мен кысгактарда бхрге окуга т и 1с . 6 2н :н тобигатынан **. О г,у - бШ н :(с1не о з !н !ч табигатынан туйык неиэсе' жауаз топас ненесе вгуа боп осхендхк б»- сЗоп есаекцерге ба- гет болмаДды, кайта бул кагдвй рынаа кэмектесу керек оларга акылдыц унизерсалдык мздениетхн егуге жол б е р е д !. Кхмде-кЬ* в з 1н !ц табигатынвн немесе кауыэ болев, оондай магынасыз топаотыц пен акынактыктан цутылу уихн олар кемекке бзр1нен бурын ззру. Кандай гана кем акыддылык бодмасын, соган ем болып, кемек карсетпейт1н б1л Ы ,ж ск»0ны аа десеч, хейб!реулер бала к/н1нде жансы денсаулы^та болады д а , былай барган соц ауырып, ие^мектей ^атап в с е д Ь Енд1 бхреулер! соныч кер1с1нше жаеында ауыргыш болып, вскен соц бслаттаЙ бекхп, жаксы жст^ледх. Акыл Каб^детхиЫ тибигаты да соядай: бхреулер лисыкдо дирак тез еехп, у а к с/.грн соц болбыр боп, кеЛбхр ».агда».ларди топастанкп кетгдх, ал РК1 6.1 б!рсул«*р иасынди го по с болады^да, искон ос*; тез лет!-

- 23 - л !п , ацылга ие болады. Эйел жынысы гылым 5 . Нашар жыныс деп олар жонтнде кекелеп уйрене ала ма? айтар свзд1 былай койгандаСалелдердг гылым уйренуден мулдек шыгарып т а с - тауга болмайды, мейл! ол латьш немесе ана т !л !н д е уйрет1лс*н) оган ешкандай ж етк!л1кт1 негхз жоц. X тарау М ектептегг оцыту 1с1 универсалдьщ болсын Иектептс оцып, I . Енд1 искаеп журттиц б э р бврхне окыб 1 хм уйрену туга ти гс д е г а у й дэлелдеп керелгк.ьул деген гм Ь д тц ма- ^исынныц нагинисын журттиц оэрх барлыц гынасы неде? гылым мен енерСэстресе дал айне терец Iл 1м 6ерет1н гылымдар) саласынан бгрдей аду деп тусхн^ге болма^ды. Гылымниц б эр1н тугел уйрену паДдасыз, Змтрдтц к^скалагык еске олса^, гьлымныц бэр1н адам Уйренхп, игередх деу мумк1н емес. В г з д щ бай^&йтынымыэ кандай гьлыи болса да(физнка, арифметика, геометрия, астрономия, лшзаласа ауыл шаруашилыгы яки бау бапша е г у ) бхзде кен Цанат жайган, терецдеп дамыган. Квкдай гана ацылды адом болмасын, ол цаншьма теориялык ойра салыныи, и*1рибелер *ургхзгеимен, сол гилындарды тУгел игерхп шыгуга о н щ барлык; ем1р1 жетпес е д 1 . . . Алайдь дуниеге кэрермен ре - Т1нде емес, цайраткер рет!нде келген адамниц бэрхнщ де емгрде бар, унем! взгер{сте болып туратын кубылыстардыц негхзтн, цасиет1н, мацеатин гылыми негтзде танып б1лухне н;ажет д ел гнх'ен к;амКорлик;*иц бэр1н де е г ш , сол жолда табыска иетхп отыру зиян емес. Ондай адамныц элемде кездесет1Н н;убь:лыстар жайында аз да болса езш ш е тусзн1Г1 болады жэне сол угымдарин ем трдщ белггл1 б 1р мак,сати уипн ак,ылыен цолданса, китеяхктен, зияншылицтан елан болады. Кдрьтьнды. К^скасы, адамныц барлын; болшип^ ем}рх баланыц кастыц шигынан оасталатын болса, сол омтрде кездссетзн Сарлык; к.иыншылы^а олирды кун бурьж 9 3 ;рлемей емгр мацеатьна ъ п у г е болмайды. Сомимен, анасиныц к\рсагыкда шарана Сслын Окстигин эрбтр адамьац э у с л Г б 1 р , содш; соц бс.он;а муиеяеI жэн° эрбтр ид1.мньц цолдары, аяи;тиры, Т 1 1 , т .б . пайда болгкнь сиянти (олардиц о-"*ртн1ц отрдеД колвнерш!, жи111анкрз. жазгыи,

- гч - шешен бол}ьг шарт е м е с ), яектепте де ж^рттыц бар1Н бар1не уйрету Кажет, бIр адамга сскь.н (И р 1 кебгрек пайдалы болса, баск.асына екЪяв! б 1р КЭ0 1 П пайдалырак болады. X I тарау Бул кезге дейтн е з { н щ М 1 кдет!не сай келген мектеп болмады 9 1н щ м!ндет}не I . Адамдардьщ шын м ^нхндег! аеберханасы дал саЯ кел ет1н бола б!лген мектепт1 мен е з г н щ м1ндемектеп д е г е н !м 1з не? Т 1не толык сай келетхн мектеп деп 6 1 - лем1н , Онда шэк{рттердгч ан;ыл-ес1 данплък жарыгымен нурданып, слар барлык кубильстыц ашык жэне жасырын т^'рган хикматына жылдам тусхигпСДаналык" кттабында айтылгандай, I I , 1 7 - б е т О , адам жаны мен цимылынын скрлпрына ентп, жалпыга ортак тзг 1 1х ундестт1не ж ет1лерл!К багытта тэрбиеленуге тихс. 1 . Ондай мектептер 5 . Шындыгына келеек, бхзде осыньц бтзде элт кеп е м ес. кергс1 ншес1 болып жур. Неге десе н !3 сондай мектептер азды-кепт! у л г Ш когамдар арасында болсын ; ж ерг!лткт1 орындар мен кыстактарда болсын уйыстырылмаган. 2 . ОндаЯ мектептер {штнара бола б . Сондай м ектептердщ туа цалган кунде д е , олар хурт- бастауы бар десек те, онтац жалпысына ортак мектеп да журттьщ жалпысына орболмай отыр_ так ОКУ болмаЛ отнр. Овда Когамнын кейб!р топтарычья», дзлхрек аигденда, аукатта алемдардыц рана белары окып отыр. О .гай болатыны «ектепке барып оку д е г е ч н ш © э! кептеген инрынмев байлакысты^акнлы), кедей ал.амдарвыч бзлалери окя алмайды, окасо баска орындардщ карзд-кемег*мен окитын некеь-саяк *аптар гана кзздесед1 . Шындыгкка :г/г:гноек, сол кедзЯ ортаикц адамдарынан да екхнхн бхр^нде цорамга пайдалы дарандар аяг,уга тихо, кедейлер окуга тартылмагак сскСбул ы !ркеу мен жемяекетке зэр эиян) некелеген гажал таланятар су тубхнде калып, 1 з с !з к е т е д Ь 3 . Мектеп ерхккен- 7 . Оныц устхке жас буынды окытуда каде.рд1К 1 0 1 ем ес, тиц здтетер кеп колданалоды д а , кепке ортик ора« кектеп баладар уипн к;убыжык, нэке . а ^ л д и ааан^й саяйте» орин сияк.тк болоды. Совдиктан шэкЛрттерд й 1 цали* к е о - Ш г ! гыдкк кен К1 тп т;а ос;;ип, олар окудан

гер1 ь;оленер дукенхне барып, ом 1рл!к м эн 1 бар 1стермен айнадьсуды артык санады. 4 . Ешб{р жерде бэрт т у г Щ , 8 . Мектепте турак,тап о^игьсы басты гилымнын о з ! де келгевдер болса ( о ш с и атаок,ытылмады а на кен ^амкораилардан не~ месе о 1 1 м алии, б е л г ы 1 Турде адам болакшн деген ум1ткерлерден, кейде в з * н щ е р к 1 н табиги талабы о'ойинша гыльли ецбекке цуиартушылардан шыгып ж у р д т ), оларга бтл 1м байсалди жане ан^лди турде е Н л м е й , бурмаланып, те р!с у /р е т т л д }. Ойткен} овда баланиц акылына кобгрек ем болатын нэрсеге, этап айтканда, б 1 1к т 1 лпс пен адамгерш1 1кке мэн бер1лмед1 . Мектел б !т к е н и щ бэр1нде де (бэлки адам мэдениетг-' н щ б и к ашцинда туруга тнхс дел}нген академиялардыц взхнде де) бул туралы к;ам же гендер вте аз болди. Оны атап айтамын. Сондай орындардан ок;ып ицадандардыц квпи1 лтг1 козыдай к;оцыр болмай, жабайы есекше акырып, взгнен басцаны бглмейТ1Н нагыз как есектерге у^сас болды. ОндаДлар мектептен адамгерш1л*к м 1незге ж е т Ш п шыгу орнына сиртымен жылма^дап, *шкг ниет! 0ул1п туратын, жат елд1ц адамьндай бвтен ки}м киген, к о з д е р ь колдары, аяктары квкур-шукгр ттрлтк уш!н дрессироокадан еткен усак адамдар болип шыкты. 5 . Ерктн эдтс орнына 9 . ОсындаЛ он;у тэрт1б!м ен олар н;анЭк^мш|л тк колдань'лды дай табыс^а *ет т1? Адамга бгр жыл 1ш}нде е г {л е т 1н бтл^м уапн ш эм р гте р бес. он жил, балки одан да квп жил мектеп кабиргасында кун 1н отк 1зед 1. Баланыц санасьна бхрте—сЗ 1рте С Г 1ЛСТ1 Н 6 1 1М оныц Оисьна тоцпак;цен казик^а кагылип, н;ол куипмен балшык;ша сал^нигын оолды. Кьрнек1 1к цолдаиып, угьмди (ай^ын) е г 1летхн б 1л 1м булдыр, шатпагы, к;атес1 квп кисыксыз жумбац р е т ш д е уйреТ1ЛД1. 6 . Нлкти бтл 1м балига 10. Найсыбгр адам акылы болса да оос цозбен е г 1лед1 заттыц ацицат иындыгыкан туган дэннен ^оректенбейттк болса, муныц бэр1н менян айтиасима бола ма? 0 ^у-б1 1м квпш ппк жагдийда сви сабани, то ты ^ у с т щ бос былжырагы, (й ктрл ердщ и;ок;ысы мен осиетт тургнде гана егтл д!.

- <-6 - X I I тарду Мектептердг цайта чурь'п, жеадортуга болады Аатордьщ б\л жгрдег} 2 . Иектепт1 61з мына турде курган Усынысы мен кутет^н кен дейм 1 з: нацсаты неде? 1)Тэчр} акыл-ес1н бу т!н кылмай ‘ цойгандар болмаса, б!лгм алуга барлыи; кас буын тартылуга тигс. 2 ) Жас буьн адамды а ^ л д ы , меЛ 1рман, адамгерш!л ететхн 6 1 - л хм н щ бэ р!н де уйренуге тихс. 3 ) Б 1 1М алу е м 1рге дайындыктыц басы болгандыктан, они бала» га есеихл , одымульщцо же тлей турган кезде бер 1п , аяцтау керек. 1 1м беру 1с! ешкандай дурел еус!з, цаталдык немесе куштеп-зорлаусыз ете оцай жэне жылы турде, в з д х Н н ш е , майдай с!ц е“ т щ ыргацта уйрет*луге тихс. 5 ) Жас жетк1 ншектер дудэмэл бхл!м ем ес, шынайы, Уст1рт ем ес , тынгылыкты бхлти алатын болсын, баскаыа айтцанда, адам кемелд1 жаратылган эот болса, ол е з г е н щ ацылы ем ес , вз акылымен 1 стелуге ТИ1С. Щ таптан оцып чана поймай, сол заттардьц тупк! скрын эздхгхнше танып-б*лерлхк каб!лспсе тырысуга тихс, кэпе соларды иындап тусхн!п, ом 1 рге к.олдака бхлетхн болсын» ^ 1 . Бхлхм алу 1с1 адамды коп чиындыада салмай, вте гсенхл гурде а у р г 1 з :л у 1 т и :с . Алты ^абхлет. .ЙКБул густа адам ^а<Илет1 нде кандай айырмап.'ызнл;тар боллтыны ж *н1пде сИрер оез ейталык- Оя ^обдлеттгр мынаяай болнп кезде сед 1 : бхреудхн каб^- лет! вте ал гы ш (етк$р), е к 1н т 1л ер хнЫ ! (т о п а с ) болады, бхреу И 1 л г :ш , квнг!ш болса, екхна1дер1 цаттылау, тглтеу келед } . Б 1реулер бхл!мге аса пей!лд1 болса, бас^алар механикалы!< жтмыоты тву!р кэредх. Осы уш цабет болып келген егхз к;абхлеттер в 31н !н алты гурл1 кырымен уштасып жатады. 19. Б1р1ншхден, анрлы ет х х р , б!л {м ге таланты, алгир изххрттер болады. Олар баскаларгаКараганда оцугв аса з<;абIл е т т !, зсрек ОолмаЦ. Оларга гылыми тагамнан баск,аныц кажетх ког?. 2емхс берет!н даксы агаштай олар1в з д 1 г}ные ос!п жетхледх. Овдай ьэкхр тм р д х вклады турде ^олдап, асикпиГ. бглтм алуьна, уаккттан озап, КУШ1Н ретс1з сарп етхп, ксжырин кем1тхп, канаты» каЛ иш п илмг.сиьа аэрдемдесем 1 3 .

2 0 . Е к 1ьш1д е н , ак;ылы зерек, орындагыш болса да шабан кимылдайтын балалар болады. Олар камшымен журетгн шабан ат сиякта. 2 1 . Уш 1нш1д е н , акьлы зерек, б Ш м г е талапты, б 1рак жугеисгз кеткен вжет, бркгуде шэк!рттер де болады. Мувда/'аирды мектеп унатпайды, кеОгне оларды окып берекэ таппаЛтын балалар деп ойпа^ ди . Алайда аса укиптиликпен тэрбиелесе, оолардан эдетте улы ада» дар шыгады. Бутан мысал ретЫ де тарихтан Лфинанид атакты колбасшысы Фемистоклды айтуга болады. Ол жасында ете соткар болган (сонда устазы оган:"Б ал ам , сен т е Н н адам бол м ай сщ , сен кемлекетке не улы пайда, не улы зиян кел т}рес1н" д е г е н ). Сол баланыц м !нез1 кей1н сындырган нандай взгергп шыкканда, оган журт кайра» Калып:"Бас б п ш е г е н асау кьлкины дурыс уйретсен, ол тулпар болады'* деген. Муны аты-шулы Але.чсандрдыц у.Ескендгр) тулпары Буцефал жайындагы ацыз дзлелдейд1 . Ат ете асау болып, взхне еы кЫ д! жолатлаган, сонда Е скендхрдщ акес! $илипп:"Ж урт бул тулпардщ Касиет!н б{лмеД боска ашландайда" дейд! ек ен . Ескевд1р камии май атыньц т !л {н тапкан кезде, Буцгфал о н щ *ан с е р :г1 оолып шы> Кан. Ескенд1р сиякты батарга дуние жузтнде одан аси;ан ц а си етт! ат болмаган. Осы эц г1мен1 келтхре отирып, Плутарх:нБул аттыц вне г е с 1 б!зге кеп нарсен1 баяндайды, табигатъшан дарынга боленген гажайып улдар устаздарыкыц тоностыгынан вм1р сурмей, влед1 , себеб1 оедайлар би 1к, ер к 1н турган тулгаларды баскара алмой, тулпарди есекке айналдырады" д е ге н. 2 2. № р т !н ш 1д ен , оку тусицда орындагыш. бтл г1 1 келет1н, б: ран жалцау, солгын. шабан шэк1рттер де кездеседх. Мундайлар оза' балалардщ катарында кер1нуге тырысады. Озаттар катарында устау уш !н олардыц зл с1 з «гр^н б {л !п , жагде!йь'на кешу керек, оларга аокынган катал талап поймай, тапсырманы оцайлитып, о з д е р 1 не кылы аырай, ,ге э 1м д 1 1К о глд1р1П , одан да дэлхрек айткандц, ынтавЬнан а*1ырылып калмис увПн марапаттап, колдам отыру кажет. Кенье туйнектрген всемIс агашиндаЛ, овдайлардьц макс&тка дылдам келух циы1ала«да гылыига кешелдеп келсе д о , угкмь орныкты болады. Кисалы, баспахананыц «ргптер1н теру циын, ол танбасьш берген соц кхтаптан болек кетед1 , сол сиякты муадай шчк1р т т е р д щ кап жайда омхрге кел.,1 дарындылардаь гврх киындау, сонш\ е с е с 1не бхр нзроенх угыл илса, они астс умытпайды. Сол ушхн ондай в э к 1рт1е р д 1 мектегтсн оцай к>а салага болыайди.

- 28 - 2 3 . Беп1нш1,чсн, тспас, оныч устхне ешнэрсеге цызыгип кхрхспейт1н сулейсок; ик'к.1рттер де болиды. Егер аиеттеу болмаса, олерды тузетуге болады. Бул уш!н улкен ацылдылык жэне т е з ! м д ^ 1к керек. Ы . Ен, сонгы орывда ^улгасы бузылган, жауыздьОДа гана а « Н - нетхн цытымыр шэкхрттер турзды. Бул топтогы шэк!рттерд1ц кепш$- л !гхнен ум 1т куту к;иын. Алайда табигатта барлык; бузылгачдарга Карсы Колданылаткн цуралдар бар, табигатынан кем !с бермейтхн бедеу агаш болса, дурыо ексеч, оныч да жем1 С берет1н1 белН л х.Сондыктан бул туста да юаршап-шалдыгудыч ^ажет! жоц, цайта сол шэ- ^ р т т е р табигатынан орын алган еж еттхктКупрямство) жечуге тырксу керск. Егер муныц бархне же ту ниын болса, овда бутагы цисык боп вскен катеч агаштан Меркурия жасоймын деп ум1ттенудхч кажет! жоц. Егхн шькпайтнн жердх ецдеуге д е , оган ег1н себуге де болг майдч деген Катон. Бул айталгандардыч бар} П лутархтщ мына сезхне келхп т!рел е д !:"^ а й баланач Квлай болып туылатыны бегде адамныч б 1рде-б!- р!н1ч ыцтиярында ем ес, бхраи; дурье тэрбие. аркылы оларды ааксы адам ету - бхздхч бил1 1м х э д е ". ^ Л И т щ Мехтрлтердх кайта курудьч негхэх - барлын; жагынан ’ дэлме-дэл болып келген твртхп 1 1 21 *2 - зеттыч I» Егер бга букхл галамды сони* еч усак, ~канц. заттпрымен б1рте туракты цадвпта устал, сактап турган не нэрое деп сауал койоак. оян са^тап тур?ак нзрее тек тэртхп, одак басцп сшнарсенхч кок екенхн байкар едхк, баскашв айтканда, заттардыч бурынгысы мен сочгысы, жогаргысы мен т е м е н гх е ь улкенх мен кЛшхсх, ук;сясь1 мен уксес емест, врбхр затка тэн вз1Н1н орны, уацыта, саны, узыны мен сал^яагы жагынан б!рдей сол тэрт1гасе багынган. Ы р галым тэртхп - заттыч жаны деп вте дэл , дурыс айткан. Не нэрсе белгхI. Бул жерде Л.А.Коменсккй "тэ р т хп " деген евзд! жай магынасында емес, фклософиялыц угымда ^оддангпн. Оным мэ»1сх - затты1 Л имектерх мен ^убвлкстарк арасиндь баски да заттарга баллакисты зондилик бар дегондхк. - ЭД - -

- 29 - лI б±р 1я р т 1пке келттртлген болса, сол тчртгп сакталса, о м ц !^алпы иен бу тт нд1ГI де дурыс сакталмац. Егер тэртгп бузылса, оарлигы алсгрейд1 , шайцалады, сегглтл кулайды. М ектептщ уйымдасгырылуы 15. Сон имен окыту енерг уш 1н у тсагат мушесхндей болып ты, пэнд1 , э д !с т 1 шебер уйимдаскертнер дегеи умтт бар тырудан баскакиц кереГ1 шамалы. Е гер мектеп гсгн осывдаЙ тартгпке к е л г т р т , дэл уйыстыиа бьлсек, мектеп баласын, олардын, саны каншама болса д а , б э р 1не оцыту баспахана куролдарын колга 0лып, эдемг э р п 1терд1 мыцдаган бетае басып эрнектеуден, яки Архимед мси.инасын орнатып, уйлердх, кумбездерд1 , кандай да болсын ауирлыгы бар затти б 1р орыннан ектилп орынга коюдан немесе кемеге М 1 1П илып мухиттарды к е з 1П, щ а дуниеге кетуден киын болмас е д 1 . XIV тара у М ектепте колданылитын мундай дэлде-дэл к е л г е н , е и б 1р нэрсе буза алмайтын т э р т 1п т 1 таби гат в н е г е с ш е н илу керек Энррдщ не г I з I I. К’УДаЙ атын малданып, окиту мен 61л 1М бетабигатта РУДЩ э д 1 1н козгалмайтын бигк хартастай етхп калай куруга болады дргенге келел1к. Егер б 13 тибигаттыц М1н ^ тузетеьиз д еп , соган карей 0 тр курал 1здрсек, оны тек табигаттыц вз оойынин гана 1 Эдеу1 1 з керек. 0нерд щ куш-к,уаты табигатя;а РЛ1ктеуде деген соз бекер айтылкаган. Пен! налай тстеудщ 2 . Муны иысолмен т у с!и д 1рел 1к . Сен суда УЛГ1С1Н б!зге таби- жузген балыкты каргенщ бар ма? Ьул рнт кврсетедх: оныц табигитына тзн расист. Егер идам 1)Адам калай жузед!? сол балийца еЛ1ктеЛт!Н болса, оныц да балыкта бар куралдир мен кимылдарга ук,сис *ярсен1 ойлап колдануы ка*ет. Адамныц созылган колдары балыктщ еокеГ1не уксайды, аяк-колдары 1лгерт жылжу увпн ол колын балык ескегтнше (к\Йригинша) кимылдатады. Кгм! кала/ жузбек Жазаласа к ем енщ де курылысы сол тв1лге н е г 1з д е л е д 1 . Балык е с к е г г к щ Кызиеттн онда еск ек немгее желкен аткареды , ^уйрыцтыц ^ ы з м е Н н о улан немесе ереие орындайды.

- 30 - 3 ) Кус цалай ушады Луада кустыц ушк,акын к э р ге н щ бер ма? Ол к;устын табигатына сай. Дгдал кусн;а ел 1ктпген,пе, ол е з ш щ ауыр денесхн кетергп турарли^тай канат баклаган, сол канатымен ауаны ескен. Дидактика теориясын 7 . Бул айтылгандардан байкалатьшы - жасаганда да бхз та- журттыц бзрхн ок;ыту, бэр1н!н, оцнп б и г а щ а елхктскмхз уйренухне лайыцталган в н е р д щ универсалдык; кдеясын жаеап, ке леях тэрт^пке келтхрем^з десек» сньц у л г :с 1Н бхз тек табигаттан, соныц корсеткон улгхсхнен алуымыз керек. Бул тэсхлд* нолданып, хеке асырса^, табигат кубылыствры к;алейша оцай жэне ерк!н жузеге асса, жасанды енср де сслай оцай, ерк 1Н нэтиже бермек. Эйткенх бул кенхнде Цицеронныц:"Табигатты кесен деп тауып соган елгктей бглсек, бтз ешуацытта адаспаймыз" деген нак;ил свз! бар. Бул жолда бес 8 . Алайда бхздхц бул айгайлг.г. айтк;ан ойлаКиынтылык; бар рымызга Гиппократтыц с5хр афоризмI бегет жасауы мумк1Н. О л :"0м 1р н;ыск;а, е н е р д щ колы узан;, сэ тт 1 кезеэдер еткхншт, тэжхрибеге сене беруге болмайды, заттьщ сырын тоншылау циьш" д е г е н . Осы густа ол бес турлх циыншылын; бар, соныц салдарынан ман;сатына жетупплер аз болады д е г е н . Олар: 1.Эмхр н;ысн;а болса, е к т н щ бхр!нде ажал оныц баст&ган гсхн езтмсн б 1рге алып к е т с д ь 2 .3ерттел,уге т и 1с т 1 делхнген заттар эте кеп, сондык;тан оньщ бэр 1Н кинастырып, таным шегхне келтхремхн деген талаптьщ киындыгы елшеусхз. 3.8не рд х зерттеп (Нлерлхк сатт! кезевдер жетхмсхздеу болады немесе сондай кезендер кейде оцынан келсе д е , тез жойылады. ^.Б хздегх акылдыц шег1 тар, топшыламамыэ булдыр, соныц салдарынан бхз эдетте заттын сырткы сипа тын гана 61 1П, оныц 1шкх сырына ене бермеймхз. 5.Е ц ак;ырында, К1мде-К1м узак; уа^ыт хштей бай^ау жэне тэжхрибе жургхзу арнкли заттыц шын манхне жеткхс1 келсе, ол улкен к.иындыкдарга дуыар болар едх, сонымен бхрге оныц нэтижес1 де тмяникть 1:эне дал болмамди. Себеб1 зиттирдщ уштаскан цубилыстары от? нозхк болса, соиыц иеох ен байкагьш дсген адсмниц да керсгендхг^нрп асып тускен болар е д 1 . Еггр ол отрер кители; жхбер-

Буран айтар жауаоымаз 9 . Осыныц бэр1 дурыс айтылган болса, голыми лгумыстын жалпы^а тон се нхм д ь жец1л жэне айцын жолын батил усына аламыз ба? Ж ауап:"!*- ж1рибеге карасий;, муныц бар: де дурыс, алайда ацылдьц пайыкдагиш негхз}не суйенсек, тажхрибенщ е з ! сол киьндыцтарга парсы цолданылатын кемелдт н;уралдардыц бар екевд1 1Н де дэдел дейдЬ Бул цицншылыктарды Соиимен, бхзд щ хзденНш талабымызак,ил жуу.сап кецуге га тэ нр хнщ аазмыш^а аЙналган кореболады генд1 1 бегет Оолатын болса, сол т а н р !н щ к ем еН м е н ол ^иыншылактарди 1^алаЙ жсцуге болады, соган келелхк. ины ^емендегх жолдарнен гана ьецуге болады: 1 .0 м Iр д I узартып, они к°л га альшган 1 с т щ аякталуына жетеТ1цдеЛ е ту . 2 ,Гылим мен енерд! шагындап(кыск,артып), они ом1рд:(ц узацр;иси;алыгына бейхмдеу. 3 .С е т : туган гетер аян;сыз цалмасы у ш !н , сол сэттх кезендг жак;сылап пайдалану. ^.Ацылды дамьтып, сол арцылы заттыц сырин терец тануга тырысу. 5.Бак;ылау негайбыл болса, соган берхк б 1р нег13 тауып, 61зд1 ад ас та рм а с тай бхр жол-жоба усыну. V УН тара.у узартудыц нег1здерх 8 . Б 13 кездеДсоц ба^ытсыздиктан к;оргауимыз керек, неге десецхз, <Ирхнипден, ол жанниц тургин у й ! ьане б 1рдгн -б 1р гана уЙ. Сол уй куйреое, жан сол заматта бул вм1рден каи ед ь Егер тэн 01рте-бхрте балу куДрссе - бгрде ол шетх, б 1рде бул ш е т1,- уй тургынши оолган жанга ыцгайсыз бола бастайды. Е кп и п д е н , гон ацылды жасалган жанниц тургын уйх гана емес, соныц куриль, бильп та табылады. Снсыз жан етнэрсенх еехтхп, кермейд1, со.Чл«ч., орекет ете алманды, они аз десек, жан т }п т 1 оДлаудан Калади. 2)~1эн - жанниц Алдин-ала туЛсхкке ту спесе, адам сан.асынмуцреI да ештеце болмайдь, ак;ыл езхнгц барлнК Вмхрдх 1 ЭНД1 иурудан сыи;тау. Не уш I н? бйткен! ол: I) 1а ш ш ц капшыгы

- 32 - ойларын туйс:1Г1 туокен материалдан аладц, ойлау 1шк! ^уйб!к аренды гана тувды, баскаша айтканде, соныц заттан б е л Ь ^ е н беЙкесур ет] туеды^. Осьщан келхп мига зиян тисе, адамнкц ЧИяЯДау ца~ б т л е т ! де зардал шегед*, т э н к щ б 1р бвлшегх к.есеЭД&нее* жанныц 93 1 де за^ымданады. "Т э н ! саудыц - жаны сау" деген сбз содан т у - га н . . 9 . Тэн1 1з сау болу уш1н адамга киназы емкерек. Вул туралы дэртгсрл ердщ толымды кецестерх бар, б !з соны кыска турде гана айтып жатырмаз. Осы уш шартты дурыс 13. Осы уш шертты дурыс орындаган Колданудан деноаулык адам езхн!ц денсаулыгы мек емхжадсарады ргн жакспрта алады(олар-ортапа куикэр1с , тэнд1 жатты^тыру, табигатка жакын бол у ), жазмыитан болатын кеядейоок бакытсыздык озхнш е. Сонымен м е к т е п т щ дурыо УЙымдастырылуы кебхне е^бек пей тыныгуды немесе сабак, ойын, демалысты. жаксылап реттестгруге байланысты. Корытындысы. 18. Сенека дурыс айть;ан:пайдалана бхлсек, эм1рд}ц узактылыгы адвмг а ж е тк1л ткт}. Егер вм1рдЬ* барлык чурылысы дурыс болса, ол улы жумыстарды аткаруга жетедт. 0м1р сур уд щ энерхне салаксымай, онк дурыс уйымдастыра бхлуден квп пайда ту се д Ь Б р зерттеуд1 гхл ей дЬ ХУ I тарау / О^кт^ жане окуап-'уйренуге цойылатьж жалпы талаптар, яки чалай окытамыз, балалар калай окьш-уйренед1 О ю т э д 1с г гылими 4 . Бул кезге дей!н ок.ыту э д Ы к е - теорияга н е г1зделсхн 1э д е г 1 ч°лданбалар Т 1ЛТ1 булдыр болды, ешк1м:"Пэлендей, тугеадей уакыт 1Ш1нде мен бул баланы пален жерге дей1Н 07сытып, туген е т е - !а н " деп айта алмады. Сондыцтан б !зге окыту енер!н рухани лэззат аларлычтай баянды н е г Ь г е коюга бола ма, . кайткенде ол бхздх 1.Бул туста Я.Коменский Бэкон философиясына жугхнхп, сенсуализмге дон колды.Дидактиканьч XX таоауындач7 парагр.)ол:"Таныиныц баси !ушетт • турдс эркезде туДсхктен туады" демдх. Ол о з х н щ дидактикалык кагкдитры на да осы тургьиаи келс-дг.Онид ойынша, 113ндI скип игеру цуралдары - шьнвилдич» нацтилкц, кврнек1л:к, сазд?Ц затпен саЛланисы болап келедх.

адга бастап, н^тимелг болады дегецд1 соз етухмга керек. Муны табигат пен 5 . Дидактика деген1м1э онер эрекеэнердтц параллелиз- т:гн табигат куйылысыпдагы эрекет 1не н^ггздейм 13 но^алары ка негурлым кандидату неГ1Э1нен туатын болсаСоны (3 Х й тарауда ?цГ1м елед1к), табигат о м :р 1нен кустардыц билапан шьгару внегесхн зерттеп кврелгк. Табигатка елгктеу д егеп д 1 свз еткенде, оган багбан, суре таг, архитекторлардыц сэтт! турде елгктейтгнхн байк.айныз. Ендеше бглЫ алганда лас буын к&лзй ел!ктеуге тихс . Е т к ш е з !Н 1н м е з г Ш н е н 7 . Табигат мезг!л сэтЫ е езгеше озып тске К 1 1спейд1 ыцгайлаиган. 9 .Мектепте осы нег1зге кьй“ ы к е - летхн ек1 турл1 цателгк бар. акы лды жетйдтругеСаи^л-ону)н;олайлы м е з г и ка^сы деген населе тицгыльщты белг1ленбеген. 2.0ц у 1С 1 Катес1з, белгхлх б!р 1зде унем 1 алга басып отыру уш 1н оган м у к ш т ойланган жаттыгулар куйео! де болмайды. 10. Ендеше Судан бгз мынадай к°ритинды жасаЛмыз: Уи ту р л! I . Адамга 61Л1М егу жумысын омхрдщ к в кте м :- тузе ту нен, баскаиа айтканда, болилык шактан бас— тау кажет, еДткен! сэбил1к жастыц вз1 вы^рд щ коктем1не уксис болса, жастык шак, - жаэ, ересек жас - куз, к л р Ы к - кьс сиякты. 11. Сабак оку уш1н ер тец г 1 мезг1л б э р ш е н де тй 1мдКэйтк е н 1 ертецг!л1к м е з г и м к г е м г е , туе жазга, кешк1 м е з г и кузге, тун киска лайшО* I I I . Окып-уйренуге усынылган нэрсен1ц барх де баланицерею-ел!Г1не карап реттелген болуь керек, эрб1р к а ста баланыц угымика жсц1л, сцай цабылданатин материал болады.^, I I . НгттаГ! кигида $о:>мадан материал 11. Табигат в з1 н щ матчриалын бурын бузьн дайьшдайды, оныц турл1ше формага ту с у ! кей;:( бастадады. Б-*л кагида 13. н е г1зг1 кагида мектептерде б^рмалачды мынадай турде бурмалаидн.Б1р111Л] ден, мсктепке арналган, копш Ш к колдвнатын турлтше куралдар ( к л а п , такта, у л г1 , т . б . ) дайин болмады. Журт оку 1с1не б^р

- Т й г ~ н^рсе ><ажрт болса, еоннц бэртм жол-женекеи 1здесттрет1н болды; солардыц бзрхн таумп оркаластерады, жат^а жаздырады, квш!ртед! т .т . мунын е з ! ешцакдай нэткже берм?д1(эсгресе тэж1рибес1з яки уцыпсьз нугалтмн1н колына тУскен хс оцбады, олар эркезде кэпиНл гк). Мунь:ц ез 1 бхреу ауырсае оган дарт беру орнына ж уг!р1п орман мен бакшага барып, т/рлхше щеп, агаш тамырын жинап, соны к;айнатып элек болган салак д * р 1г е р д щ }схне у^сайды. Дурысында цандай ауруга болса да берхлетхн дэрх-дэрмек к у н бурын дайын болуга ТИ1С е д х . М . Ек}иш 1д ен, мгктепте цолданылып курген к 1таптар формадан бурын материал ескр]э!лет1н:гн ескермей, оныц бертл у!ндег1 табиги тэртхпт! сактемайды1. $айта барлыгы соныц керхсхнше болады:заттыц бояндалу тзрт1б! сол заттыц е з !н е н бурын у й ретхл едь Т а р т а ­ не :<.елт1 р*лгек заттыц е з 1 белгхлх болмай турганда, нен! куйелеуге болады? Бугаи тэрт турл! мысал келт1рг!м бар. ‘ 1 5 . 1)Мектеп заттан сезд! бурын уйрететхн болды. Себеб1 мектеп балоныц акылын алгаи^ы бгрнеше аыл хш!нде сез гы^ымымек шырмап алды. Одан соц мен м е к теп тщ балаларга цай кезде нацты гылым - математика, физика, т .т . уйрететхнхн бхлмей цойдым. Ал дурысында зат д егенх м хзд щ мазмуны(тегх) бар, сез - кездейсоц норсе, зат - тэн, ал сез - соныц к;абыгы, к и Ы г , зат - тэ н, ал сез дегенхмхз - соныц ^абыгы мен сабаны. Олай болса муныц екеухн де адам ацнлына каз^атар, 61Р мезгхлде усыяу цажет. Бхрак; ец алгаш уй ретхл еи нх эат белуга ТИ1С, ейткен1 ол танымныц д а , сездхц де обьектхсх. 1 6. 2 ) Будан баска Т1лдерд1 уйреткен кезде вте-мете ^ыниыларлык жайлар бар. Тхлпплер соны <5ел г1 1 <Нр автордан немесе аебер дайындалган свэдхктен бастамай, б 1рден грамматикедан бастайгын болды. Шынында авторлар (сол сиякты соэд!ктер д е ) т!л , сез материалыныц байлыгын гена танытса керек. Грамматика деге1 1з бхр гана форма болып саналады, оида сез жасаудыц зецдылыцтары, сездердщ тэртхбх мен т!ркесу жолдары(жак;тасу, кецгеру) гана уйрет1лед1 . 17. 3 ) Гылымдар шецберхнде немесе энциклопедияларда энердЬ* басыада барлык; жерде ереже - соз турды, ал гылым мен 61л 1 1 .Я .Комекскийдщ "форма” деп отырганы - ок^улык, "материал" д еген х - текст, "с е з дегеьх - т у с . - Э .Д .

сол ереженщ артынан алыстап ерхп отиратын болды. Дурысыни кел сек, соцгысы балань затн;а он;ытса, алгашкьсы - эаттьц формальна оцытады. ‘ 13( 4) . Ец ачырында ережелер абстракцияга одрияды, соны тусз д 1ру ретхкде мысалдар келт1р1лд1. Дурысыкда шыран, - алгелчысы, оныц марыгы тускен за т - соцгысы болса керек едх. Тузетулер. 19. Окыту ад1С1н тубегейлх турде тузетудЬ^ н;а&Т1Л1Г1 мьнадан кер1нед!: 1. К1тап жэне барлык; счу цуралдарык дайыкдау. 2 . Ацылды тхлден бурын дамы ту . 3 . Ешбхр тхлдт грамматикадан бастап уйретуге бодмайда, эр т д I жазушылардыц цолайлы деген шыгармаларыкан бастап уйрену к,аж 4. Реалдьщ оку пэндер1 формадан бурын ок,ытьлсын. 5 . Мысалдан ереже туатын болсын. _ I I I . Н егтзгт кагида Материал формасы 2 0 . взхнхц ык;палында са^тау уш!н табигат угынуга— ол^вды за т та^даП алады немеое алдымен з а т т ва деген!не журерлхктей етхп иун;ият дайындап алады. Оган цайшы 2к, Мектептерде осы ье гх зг1 чагвдага келетхн жайлар келетхн жайлар болды. Ол мектепке топа ак,ылсыз балалардыц квп адынуынан гана емесС бхзд щ жоспарьжыз бойынша мектепке жас буын тугел тартылуга т и 1 с ), а д р е с е темен дегх жайларды ескермеуден болып жур: I . Ондай жас е с 1мд1ктерге питомник жа^пады, ягни ондайлар м тепке СЩ1С1П, толык; адам болып шынданша шеберхананыц цаоиргасында тербие ала алмады. I I . Квп жалларди гылым, адамгершхлхк, адепт1Л1К оларга ерте шва иьбагы тамырланбай турган кезде е г х л д ь ол кезде балаларды ок;у-б1Л1Мге деген суйхспеншхлхгх оянбаган ед1, ал кейбгреулерх шырацты таоигаттыц вз1 жакпаган болатын. I I I . Мае шыбыцты немесе бутаи;ты жерге кондырганда, они алды ала тазартип алады, олардыц жан дуниесхн цажето1з дегдылардан аришп, твлгам мен тчрт1пке устай бхлмедх. 25. Осиларды ескерхп айтамыз: '1у аетулер. I . К1мде-к1м мектепке бер1лген болса, ол он;уы 01тхргенше сонда к,алатын оолсын.

- 36 - 2.'Е1р пзндх окып игеруге к ! р 1сер ксзде, соган шэк1рттерд I ^зхрлеп аду керек(оны екхншх кпгида тусында айттык). 3.Ш як1ртт1Н б Ш м алуана не иарсе бегет болса, соныч бэрхн жоп керек. "Ереже балага конбаса, оныч нел!ктен ^онбайтынын 61 1П, сол кедерг1Н1 жойкай жатып ереже беруден есщандай пайда жок" деген Сенека. Муны келес! тарауларда сез етем1з« IV . Н ег1 з г 1 кагида Эрбхр пан аралас 2 6 . Табигат взхнгн эрекеттер1Н ем ес, дербес уйреттледт араластырмай, белг{лх б!р тзр т1п те, бвлек-бвлек орындайды. Бул ескертлмедг 3 0 . Мектеп 1ст1 шатастырып алды. Ыркатары шэк!рттерге латын кэне грек грамматикасын казкатар окытты, соган тагы риторика мен поэтика к°сылды. Баска невдей пэндер окытнлмады дейс!ч« Ал классикалык мектептерде узак кун бойына б4р гана пэн окытылып, сабактыч материалы мен жаттыгуларыныч гана е з г е р 1П огырганы К 1мге таныс ем ес. Шатастырудыч будан артык соракысы бола ма деп сурар е д 1М м ен. Муныч 031 алты немесе жет{ етхктх бгрден тхгем!Н д еп , бэрхн колга алып, соныч бар1н б 1 р 1 н щ устгне бгрхн ысырып койган еТ1КШ1Н1ч хсхне уксап турмай ма? Немесе бул 1с пешке турл1 уннан иленген нан к°йып, соны б±р— ден п1с1рмек болган наубайшыньщ гсгне укса*1ды. Ол нандар пешке бгрнеше рет салын^ай ма? Будан артык магынасыздкк болар ма? Ет1кшх болса бхр етхктх Т 1г !п болмай жатып, баскасына кол урмайтаны белг1 1 . Наубайшы болса алгаш салган наны п1спей жатып, е к 1нш! токашты пешке салмайды. Тузетулер. 3 1 . Энегелх адамдарга гана елхктелгк. Барлык эулие-энйияларга сыйынып, схздерден втхн1ш етхп т1лерхм - грамматиканы окытканда диалектиканы к °сп а , баланач ыктасы диалектикага ауганда.ол жерге риториканы тыкпала.уга болмайды. Егер Й1 з латын Т1 1мен айналыссак, грек Т1 1Н коя туру кажет. Болмаса пэндер б1р-б!рхне жол бермей, Оегет ждсайдн, барлык пандх куамын деп бала жеке пэнге жеттк унхле алмайды. Муны улы Иосиф Скалигер гана жакса ту схн 1П, б 1р сапарда б тр гана п^нмен__дербес айналыскан, бар акыл-ынтасин ссгак берген\.муны г.л ЯХРГ7НТН акылымсн хстепт! д ей тЫ сез бар).Соны ч аркасындв

- 37 - ол он торт е л д щ "члгн Уйренгп шыкдан, ал онер мен гылкм селаеьша келгенде, адзмныц а^ылына цакш-йма 61л Ы сиятыь йолса, соныц. бзрхн б!лген кэпе сонцц бдр1н де немел кесл ретхнде игерген, сэйт1П ол гылымнщ <51р рака тарауын куган е з 1н щ закандастаринан озып шькцан. Кгмде-кгм оса иолмен журхи, куш1,ч сарп е т с е , оныц ецбегх боо кетпеадд. 3 2 . Ендеше шэкгрт бхр маусимда бхр гана пэндх уйренет1н болсын, осы т э р т !п т 1 мектеп тажгрибесхне »ан;сылал е и г 1зу цаа ет^. У . Нсгтзг! кагида Алгашкысы 1шкх 3 3 . Ндкдай эрекетт1 болса да табкгот ^•убылыо. * ш к 1 ку бы ли с тан бастаиды. Ьуд ельнбе дт. 3 6 . Кейбхр устаздар оцытып журген жастарга кебхрек вз гйк1 1Ь айтып, заттац сырын тусхндхрмей жатып, оларга квп карсекх жаттап ал д есе, мунысы кате. Сол сияцты бэрЫ шетсхз де шекс1з тусхн1к сбзбен айарбаствп, гилымнщ Тамары н е » жас бута^тарын жыды пейхлмен ааудыц цаиеттхг 1Н умитк;андар одан да улкен кател1кке ушырайды. 6се 1збен кел 1П ондай мугал1мдер шэк1р т т щ жанын азапца салады, ош кы Зута^тыц Йтр бурш1 1« пышак;пен тхлхп аиу орнына, келтек.неиесе тоцпан; жунсаган адамга ук,сап турады. ' Муны калай. •вузетеказ? 3 7 . Бул айтылгандардак мынадай - цорытинды шыгады: I.Б 1ЛЫ алганда бала, бхрхншхден, з а т т щ сырын тУсхне бхл1н .Е к 1нш1д е н , е з 1 1ц есте саи;тау к;аб1л ет1н дамытсын.Уш1 1лд е н , Т1 1 мен ^олдарын дагдыландыратын болсын. “ I I . Мугалхм баланыц барлык, танымдык; 1\аб1лет1Н оятып, соны кагдаига сай цолдандыра бхлсхн^муиы кел-ес1 тареудан байкаймыз.). V I . Н егхзг! цагида Алгаш жалпыдан 3 8 . Табигат цалиптасар к езЪ и е жалпыдан бестаймыз. бастайды, свйтгп соны айрык^иа ерекше Л1к.пен б 1 Т 1 р е д х . Бул да еск.ерхлмед1 . 4 3 . Будан керет1Н1М13 - эр<нр пэнге сол 1 1м н щ очерк1 ретхнде алгаш жалпы угынды кхрхспе бермей, гылымды Оасынан оастап, усак; Овлшектерхне д ей 1Н толык; оаяндап берсек, бул н,ател:к болар ед х. Гылымныц Охр салаоын бас^а гы~ 1 .Ьул жерде т ы пэнхн айтып отыр. - Э .Ц .

- 38 - лымдардан бече*. алып, балага жан-жан;ты б Ш м беруге болма11ды. Сол ск '‘ ты Оастапцы оцудан дагды берхлмеген балаларга в не р, гылым, тхлцердI нашар оцкты1 жургендер де бар. Сондай бхр жагдай тчж!рибе сабан;тарыкда кездест1. Ол естмде. Диалектика, риторика, метафизика саба^тарына к 1 1скен1 1 з жаца болса д а , 6 1 3 узыннан-узац цалыч ереж елердщ астында цалдыц. Мугалхм эуелх е р е ш н х тус1 ВД1рсе, ачырында е з 1 1Ц берген комментарияларына да ТУС1 1 К б е р д ь авторларды салыстырып, даулы су*- рацтарды карша боратты. Осындай чдгстермен ол 6 1 3 1 барлык ш еН ьй стерхмен латын грамматикасына д а , диалектхге цурылган грек грамматикасына да оцыта бастады, бгз бейбацта не сын бар, осынша чараматау боп келген свзуарлыэда к;айран болдыц. Муны калаП 4 5 . Ондай жуйесхзд1кке царсы колданылатан тузе тем тз? куралдар тамендегадей болмац: I . Очуга к 1рхскен жас буынра еч эуелх сол 6 1 1МНЩ жалпы неГ131Н танытып алу цажет, ол ушхн оцу материалдерын реттестхргевде келес1 саба^тар тосын материалга цурылмай, бурынгы сабачтыц созьждысы, соныц жеке б^ындары, терендеу1 турхнде уйрет!луге тихс. ‘ I I . Кандай гана т м мен гылым немесе внер болмасын, оларды оцытчанда шзкхрттерге алдын-ала бастапцы угым берген жен.Совда олардыц сол гылым жэнхндегх тутас угымы пайда болады. Будан соц ол тарауды толыгырак; б1луге квмектесетхн ереже мен мысалдар, одан кдлса соныч тутас жуйес1Н, кейб1р ерекшел1ктерхн танытарлыч жуМыстар, ен аягында, кажет1 болса, тус1 нхктер1 бе1лед1 . Мугалхмнщ п э н н щ н е Н з х туралы гпк1 1 дурыс болса тус1 1к т щ чажет! жоц. Аз-кем уакыт вткен соц оган балалардьц эрцайсысы ез тарапынвн да жащсы тус1 1к бере алатьш болады. V I I . Н ег1зг! цагида ц. С ек 1рус1 з . бэр ! 4 6 . ТЪбигатта кездейсоц секЛру жон;, б1рте-б1рте уйретх- ол бхрте-бхрте алга басады. ледх_. ' 4 9 . Олай болса мугалхм уйрететхн сабацтыч б з ! у и й д е , шэкхрт уш1н де бхрхнен соц (3хрI туындайтын етхп реттест1р1П алмаса, жэне чажетт1 турде бхр мезГ1ЛГе шакталмаса(.муны бхз жоспар дейМ13 - Э Д . ) жумысты былыцтирып олоды.Эйткен! мтндет к;ойнп, соны у зе ге асыратьж цуралдарын сяилап алмаК, сол к;УР6'лдар арк;ылы цвидаи тэртхплен мак;- сатка хр т с п т х н белг^лги алкай табеса кс-ту киик, м;-.тсриалд«ц

- 39 - кейб1р буынын тастап кету, бурмалау, былыктыру жрспарсыздыктан туады. Муны калай т/зете нх з? 5 0 . Осыган сай мынадай э д 1 стер цодданылады: I . Оку сабактарыныц барлык жиынтыгы укыпты уйысгырылып, ол кластарга бэлхнедх, бэл1нгенде бурынгы сабактар кей1нгх саоактарга ж.ол ашып, соган жарык б е р е д Ь I I . 9т1лет{н материал уакыт жагынан ар жылга, айга, кунге, сагатка дал оел 1 1П, езгеше реттест1 1лген болу керек. III.Окы тканда белггленген уакыт пен жумыстщ тартхбгн бузбай, дэл орындау кажет, ешнэрсен1 калдырып кетуге, бурмалауга болмайды. / У ш . Н е Н з г ! кагида 1сттн акырына д е й !Н 5 1 . Табигат бгр хст1 бастар болса, токталмай хстеу керек. соны аягына дейхн кетк13бей тынбаиди. Бурмалаулар. 5 5 . Бул айтылгандардан кар1 нетхн1- сабак айга, жылга белИ л енген болса, сол жоспарга эиян келмес уш1н балалардщ назарын баска бегде жумыстармен шырмай беруге болмайды. Сол сиякты мугалхм 1р жумысты аягына жеткгзбей жатып, е з 1 н щ шак1р т т е р 1 н бхрде анадай, б 1рде мынадай жумыска жеггп, кушхн адырата беру де зиянди . Еч аягында, егер ол эр кунге белг1л1 б 1р мхндет койып, сод уакыт шецбер1нде оны орындомаса, жадны жумыста ешкандай алга басу байкалмаса, ол бэр1нен де жиман. Мугалхмнщ сондай о ты болмаган жерде, барлык 1с т щ оты с э н е д ь Тем1рд1 кызган кезде сок деген сез бекер емес. 0 йткеН1 темгр суьп кетсе, оны балгамен урып илеу м у м к г н емес. Бул уилн оны кайтадон кыэдыру керек. Ал бул уакытты да, тем1рд! де бос шыгынга ушырату деген сез. Неге десец 1 з тем1рд1 кайта салып, кыэдырган сииын ол е з 1к щ кейбхр болшегхн жогалтады. 5 6 . Мундай жагдайда Тузотуд щ I . Мектепке берхлген бала окуын бхтхрхп, 61- жолдары. лхмдх, вдвмгерш1Л .. . тулга болып аыккан кунге деи!н мектепте болуга т и !0 .

_ 40 - П .М р л теп айгай-шу, сэн-сауыгы жои; оцата» шетгеу жергз са~ ■нынадыI I I . Жоспарлангач яумыстыч б э р : толы:; ж эн е у з х л х с с х з орнндалуга ти 1с . . Кгмге де болса сабацтан ^алып, окудан бас тар тура руцсат 6е р 1 лме йд х . IX . Не г 1371 дагида Зияндц нэрселерден 57у^Тайигат кандай да болса цайшыльщн;ашу керек . тан жэне экянды на рее дек кдаадне 6 1 . Сондык,тан жас буынга оэддыц баенвда Бурмалаулар. цайшылыги бар, яр ни куд.тк тудыратан нэрселерд1 айтура болмайдн» Бул жас ос1?4дткке такыр сальш келе жатцавда зикн жасаумен бхрдей бслар е д 1 . Бул жэнхнде Гюго;"Баданы ек1уштыг талес тудыратык мзееледен. бастап ов;ытсац, ол ешкандай ишядьщтыц негтзхн танып бхлмейд ! " деп чте дурыс айтн;ан, Сол сия к, ты жас буынды адэмгерштлхкте яатпайтын Iстердек, к ател !,. быльвдан кттаптардан. эстресе йузздран балалармен дост&судан сэл^тап, коргзу керек. Тузе ту жолдары. 6 2 , Муны бслдырмас унии; I» Балага ез клаеына арналган оцульщтан басн;а ешнандай кхтеп беруге болназды» I I . Одулкк; дан ал ыц тын,, м.ейхрмандьишдтщ, адептхлхктхц у л г Ьс 1Н с-герл{к турде жасолып, кекейге гсонимды болсын. I I I . Мектептвд гшхиде д е , еырты.чда да шэкхрт колайсыз бойалармен тсте с болмаеын. К.орытынды. Егер осыныц барх уцыпты ориндалса, мехтеп ез1- макоатына жетедх деп ойаауга болады. ХУ11 тарау Оцыту 1с± мен бхлхм берудх оцайлатцп кург!зун е г 1здер1 Муныц он турлт 2 . Табрат жолына жугхнеек, нас буынды жоль! бар. оцытудыц оцай жолдары темендегвдей болура тих с. I . Бхлгм алура дер кез1нде, балакыц ак,ил-оиы бузылмай турган кезде кгрхскен жен. . ,

- 41 - I I . О^у балалардыц акылын дайындап алудан басталады. III .О к у жалпыдан жалкыга ГУ. Оцайдан киынга карай уйретхл едЬ У . Окытылатын материалдщ саны ете кеп болса, ш эк хр ттщ жг1 ауырлайды. V I . Оцуши барлык жагдайда асыкпай алга баоып отарады. УП.Бал аны ц акылын о н щ жасына жане окыту з д 1 1не оай келмейт1н нэрселермен ауыздандырура болмайды. У Ш . Н е уйрет1лсе д е , олардыц сырткы сезхм мушелерх аркылы е г г л е д Ь П . Тете лей пайдага асатын оку болсын. X . Эр кезде окытудын з д 1сх бхреу гана болыл, ол езгермео1к. I . Н ег 1з г 1 кагида Материал таза 3 . Табигат эр кезде жарамеыз нэрсенх 1 стен бол сын. шыгарып тастаудак бастайды. 8 . Будан керет1 1 1э , бхрокуын акыл иес1 жас буын баска к э с 1птермен айналыопай турран кезде каксырак кабьлдайдыП 0 ку-б1 л Ы ге кешелдеп « р х с к е н болоа, оныц е г !л у 1 киындайды, ейткен1 бала баска кумыспен ойын белгек. Екхншхден, жао бала кэп мугалхмнен б1рдей окып, б 1Лхм ала алмайды.Себебх олардыц бэрх бхрдей окытудьц О^рыцгай формаоын кслдануы МУМК1Н емес. Мундай жагдайда ба л а нд н з з 1к акылытокырап, о н щ дамуы бэсецдейд1 . Уийнииден, окыту эдхохне олак муралЫдер ер жеткен балалар мен жас буынды окытуга кхрхакен кезде, жумысты эдептх тэрбие уйретуден бастамай жур, олардыц Э з х н д к толкуларын жугендеп алмай, шэк1рттерд1 барлык бхлхмге ыкыласпен 1 1оерл1к дэрежеге жетк1 зу киын. 9 . Сондыктан да: Тузету . I . Жас буынды окыту ерте баоталуга ти1 с . I I .Э р ш а к х р т т ^ 6 тр паннен бхр рана иуг&Я 1 1 бодсын. Ш .Т э р б и е ш ! ец алдымен олардыц кан~жуйео1 и бедг Ш бгр у й „ес 1ХД1 1кке келт1 1П алу какет» I I . К ег1з г 1 кагида Начг-^ия эттке 10. йлемдег: материянье* ^абигатине. в*Аг 1** раоак, олар б е л г а ! Охр форкада йеаы А Ц Ей-авизааа» ке Р ыеЛ \.

- 42 - Мектептег ! бурмЕлаулар. 12. Сол упан баланы зорлап окыта- ' мын деуш1лер болоа, олардыц бала жайындагы камкорлыгы нашар болтаны. Шындыгына келеек, ондайлар бул эдхстен не таппак? Егер точ балага ас бер1п, н;арнын толтыра берсец, ол оныц журегхн алып, цустырады, одан к;алса асказанын ауыртып, денсаулыгын бузады. Соныц керхс1 нше, ашычкан балага ас берсеч, ол тамакты рахаттанып жейд1 , сол уппн асты жацеы С1 4 1 1 П, «сок гген канга айналдырады. Сондыктан да Исократ б !р евз 1нде([|Б1 1МД1 суйсец, кеп 6 1 1М аласыч" деген. Квинтилиан бол са:"О куга деген ьщылас цайраттан туады, оны куштеп егуге болмайды" дегенГ^ ^ 13. Олай болса: Муны калай I . Мумк1НД1 1 бар барлык; тэсглдердх колданып, тузетем!з? балалар жанында оку мен бЬтгмге деген К'У13- тарлыч отын жага б ы у керек. I I . Опыту й д1сх бхл 1М алудыч киындыгын азайтатын болсын, совда пикхрттер жалычпайды, к е й х н Н сабактарга да суык болмай, ЧЫЗЫГЫП К 1р т с еД 1. Балаларды б!лтмге 1 4 . Балаларды окуга кызычтыру,сокызык.тыру. оны колдап ны колдап дамыту ата-ана, уеотырудын жолдары. та з, мектеп, оку пэндер1 1 6 3 1 , окыту эдхс1 мектеп басшылыгы аркылы 1 ске асады. Ата-ананын 15. Ата-ана балалары алдывда окудыц мэнга камегх. д э р 1птеп, галымдар туралы жаксы зцг*ме * айтады, яки баласык ынтеландыру ретхнде оларга эдемх кхтап, жаксы КИ1М, тагы сондай таутр нэрселерд1 алып беретхнхн айтып, к еч 1лдендхред . Мугалтмдх мацтар болса (зсхресе ооген баласын бергел1 оты рса), оныц 6тл\уЛн; балаларра улкен ыкылас, адамгершхлхкпен карайтынын айтуга тихс(ейткенх махаббат пен тацырчау елхктеу ынтасын тудыратьш куштх к;уралдардын б х р х ). Еч аягында, ата-ана балаларын белг1 1 б±р тапсырма немесе К1шхг1р}м сыйлык бер1п муралгмге жумсап алатын болса, балалар гылимды д а , мугал1мд! де шын кэцхлден суи1п, мачсатына о;»ай жетед1. Мурад 1м борыиы. 1 5. Мугалгмдер балага щ л гхш , жылы болуга тихо. Катал болса, балаларды егтнек ал:<отатнп алады. Кайта оларды е з х н ш в талик цомцоелыгы. карим-

цатынасы, жа^сы сэздерхмен взхне тарта б1луге тихс. МугалЫ оларга гылым уйретер болса, сонын е з 1 Н азгеше т и 1МД1Лхк, тартымдылыцпен женхл угывдыруга ти 1 с. Оцуга ыцылас бхлдхрген белаларды кунбе-кун мактап отырсын(бзлки к1шкене сэбилерге алми, жацган;, цант т .б . бергп кец1лденд1ред1 ) . Кейбгр ш акгрггердь кейде тутас класты ыугал1м ез уйхне иацырып, олардын алдагы кезде ок;итын пэндерхнен суреттер керсетедх. Олары: оптикалын; жэне геометриялыц цуралдар, жер шарыныц сурет1 , т .б . заттар. Бул олардыц бхлхмге цызыгушылыгын тудырады. Кейде баласы арн;ылы ата-анасымен хабарласады, и;ысцасы, мугалхм е з 1 1Ц шэкхрттертне махаббатпен царай бхлсе, олардыц ж у р е Н н е з 1не тез тартып, жылдам билейд1 . Оедай жерде балаларга уйден герх мектеп ^ызьщты, жацын болып кетед1 . Мектелтщ хш!-тысы 17. М ектептщ 1шк1 -тысцы керхбхрдей ете эсем, тартымды нхс1 балалардыц к е э 1Н тарболсын. тарльщтай сэулетт! болсын, кецхлд1 орын'га айналсын. М ектептщ 1ШК1 жаты жарыц, айнадай таза, ту р л м е эсем суреттер ге - атакты адамдардыц п о р т р е т ц е , географиялыц карта, тарихи оцигалардыц ескертк1штер1не, кейб1р эмблемаларга толы болуга тихс. Ал сыртцы жагынан мектеп алдында с е й « цуратын, ойнайтын алац (мундай тыныгулардан балаларды тыс ^алдыруга болмайды, оны кеЙ1Н ацг1мелеим1з) гана ем ес, сонымен бхрге улкен баы-бацша болуга ти1 с . Кейде шэкхрттерд1 сол бау-бакшага ж1берхп алып, олардыц агаш, гул, есхмдхктердх кер1п рахаттануина мумк 1 НД1К берем1з. Мектеп хс1 ооындай турге келт1 1лген болса, балалар жзрмецкеге барып, кеп нзрсен1 кертп, е С 1 1 П бхлгендей, мектепке де цызыгып бара тин болады. Балаларды пан 10. Жас буынды оцу пандер1н щ е з 1 де цызьщ кизыктырады. тырады. Ол ушхн пан балалардщ жасына царай ТУ31Л1П, угымды турде оцытылуга тихс. Арасында балаларды кулд1р1п алатын немесе соган тетелей цатысы *о к , б трак ти1м д 1 делхнген ацггмелердх де айтып цойган жен. Б1рак тигмд1 эцгхме пайдалы болып шыгуга тихс. Окыту ад^с! 19. Балалардыц б 1лтм алу жолындагы ынтасын тайиги болсын. ояту УШ1 Н о^ыту Э д х с х нщ е з 1 кажетт1 турде эр кезде табиги болуга ти!о.

С е б е б 1 ар нарсе табиги болса, сол нэрсе ез ерк1мен дам иды. Су кы0 басына ^ыгып жатса, оны теменге колдап агыэамын деуд щ кажет1 жок» Соныч жолындагы багетт! немесе кедерг1 болган нэрсен! алып тастасещ, судыч вз бетхнше зыркырап акканын каресх ч. Куска 7™“ ° кет деп Т1лек айтудыч кажет1 жок, тордыч аузын ашсая, ®31 ^аып кетедт. Эдемх суретт1 кезге кер д е п , эсем эу ен д1 кулаккв жаксылап тычда деп эм1р бе ру д щ де к ерег: жок, соны олар е з д 1 1 нше кер1п, в з д 1 1нше тычдайды. Егер зорлат "к в р " , "е с т т " десец , Квйта сол кабгл еттщ взгн туншыктырган боласыч- Табиги эд1стхч нен1 талап е т е т 1 1 жогаргы тарауда айтылгандардан айкын кврхнедг, калганы темевдег1 ережелерден байкалады. Окыту 1 1 кечIлдт Оныч у с т 1Не окыту адтс!н1ч 0 3 1 де мен пайдалыны уштас- шэктрттердхч к а б и е т х н в -Ы^ |ДЬ1, оятады десек, ол кекейге конарлыктш* т 1р 1, кызыц жумыс тур!нде журГ131луге т и !с . Сонда окыту 1ст каншама келел1 1с делхнгенмен, эчгхме, айтыс, жумбактарды б 1рлес!п шешу, наклият . яки мысал тур1 вде к е ч 1ДДI, бтрлескен жумыс жагдайывда жург1з!луге т и !с . Бутан е з тусында ораламыз. Мектеп басшыларынын 2 0 . Мектеп басшылары мен тутынушылар квмег1 . к0 пш1л !к катыскан а кт1лерге цатыоып отырса (декламация окытып, диспут ж ург!зу, емтихан еткгзу немесе б 1 1ргендерге гылыми атак беру) жэне соларга бар ыкыласымен мактау кагаз, сыйлык бер!п отырса(балаларды алаламай), шак1рттерд1 окуга ынталандырура муныч да ти г!зер пайдасы бар. I I I . Н егхзг! кагнда Б ар! заттда вз 2 1 . Табигат 0з1н1ч барлык енхмхн квлеиг нег!згнен туады. кхткене, гшкт куаты мол неН здерден тудырады. Мектеп муны да еле-медт. 2 3 . Эдетте осы негхзгт кагидага сай келмейт!н ауыткулар мектепте куштх болды. Эйткен! мугалгмдердхч кепИ1 ЛГГ1 тукым орнына шептгц сабагьн, бурш1к орнына агаштын качкасын егу керек деп ойлады. Свйт1 П олар н е г 1з г 1 бастамалар орнына турл1 ше кагвдалардыч Т1 збег{н (х а о с ) гана окытып, бглгмнхч нагыз текстен туатынын ес кер м ед ь Алайда элем тврт элементтен туратын болса, олар озхнтч формасы жегынан гана баскь болады, гылыми 6 1 1МН14

- 45 - олар в э 1 1Ч формасы жагынан гана баска болады, гылыми 6 1 1М-- 1ц кхШ1 1 1М бастамалардан пайда болатыны даусыэ. Солардын, ерекшел1г !н айыра бглсек, тамыр алган сол жуздеген бутак, мыцдаган жапырак, гул, жем1 с салып, ныгайган агаш сиякты, сол бастамалардан толып жаткан кагиданыц(натиженщ) туатыны белг1- Л I • Оны калай 2 4 . Муны болдырмаудыц уш турл1 цагидасы бар: т у з с т е и н ? Эрбхр Пан (гылым) вте кьсца, б 1рак; дэл ережелерге н е г 1зделу1 керек. 2 . Эр ережен1 аз сезбен, б1рак тус1 1к т 1 Т 1 лмен баяцдау Кажет. 3 . Ережелер т у с 1 1К т ь турл1 жагдайда к°лдануга келерлктей болу УШ1Н толып жатцан мысалдармен дэледдеу керек. IV . Негхзг1 катила Эуел! онайдан 2 5 . Табигат оцайдан циынга царай дамиды. бастаймыз. 2 7 . Олай болса оцуды белг!л 1ден бастап, сод аркилы белг1 1 зге келемхн деген мектептер болса, олар жуыысты киындатады. Оныц ныоалдары мынадай болып келед1 : 1. Латын Т 1 1Н оцытцанда, онш* ережес1 датин тглЫ де бер1- л е д ь М унщ 931 еврей Т1 1Н окытып, соны еврей тглтндегх ережелермен 1у с 1нд1 ру, ал араб Т 1 1Н сол араб т 1л !н д е г! ережелер бойынша оцытуга укоайды. 2 . Т 1ддI жоца уйрене- бастагандарга свздтк латын т 1 лтнен ана Т 1 1Не аударылды. Ьшнында од кергс^нше болуга ТИ1 С е д Ь Дурысы олар латан т Ш арцылы ана Т 1 1Н емес, ана Т 1 1 аркылы латан Т 1 1Н уйренсе керек е д 1 , свбеб1 ана Т 1 1 оларга танысьрак1.мунын УЙлестмстздхгI X X II тарауда вцГ1м ел ендх). 3 . МугаяЫ дер Оалага шет елдерден шакырылды, олар баланщ ана Т 1 1Н б 1лмед1 . Олар б 1р ш и * айтцанын бхрI т у с 1нбесе, ымдасып, жумбак-жорамал бойынша тхлдесетгн болса, Еабыл мунарасш согу дегенн:щ сорацысы ооы емес пе? 1 . Дурыс С 1Л 1м беруге кес1 р болган ц атедхктш 61 рх - барлыке л д щ жас буыны^француз, нем1с , ч ех, поляк немесе венгер) бхр гана грамматикалык ереже(мысалы, Мелахтон яки Рамус грамматикасы) Соиынша окытылды. Дурысына келеек, арбхр Т 1л д щ латын

- 1,6 - Т1лдертне уксамайтын, кейб1р жайда сол тхлдердщ е з 1не гана тан ерекшелтктер! болатыны хац. Латын Т1Л1НЩ н е ггз г г си паттарын шэкгрт оцай игерсгн д есек, бул ерекш елхктщ сырын ашпай, соган икемделней болмайды. Муны калай 28. Егер темендегхлердх орычдаса^, бул цатетузе тем 13? л !к те р тузетхледх: 1. Мугалгм де, шакгрт те б}р тглде сейлеп, бзр—бтрхн т у с1- н у I кажет. 2 . Барлыц тУС1н!ктекелер таныс тхлде бер!луге т и !с . 3 . Грамматика мен сезд1к баланыц сейлейтгн тхлгне икемделуге т и 1с , сол арцылы ол бетен Т1лдерд! уйренедКлатын тх л1н ана т :л 1 , грек тхлтн латын Т1Л* арцылы оцып уйренед1). 4 . Жаца т^лд1 бала бхрте-бхрте ок;ып уйренедх, атап айт^анда, ауелх шакгрт сол Т1лд щ се з д1Г1н т у с1н е т1н болсын(бул еч оцаи жолы), содан соц жазып уйренедК ж ат жазу алдында ойланып алуга жол берхледх), ец аягында, сейлеп уйренедьБул ец циыны, ейткенг бала оны алдын-ала дайындык;сыз орындайды. 5 . Латын жэне ана Т1лх бхрдей ет1лет1Н болса, соцгысы балаг а таныс Т1Л болганды^тан бурын, ал латын т Ш соцынан уйретхлеДI • 6 . Он;у материалыныц б е р й у та р тхб ! нынадай болуга т и 1с: алдымен угынуга ец жак;ын д е ге н ! уйрет1лед1, одан соц соган т е т е с1, кей1Н алысырац турганы, аягында ец кашык дегенх уйрет1лед1.0ондычтан шаклрттерге алгапщы рет берген ережелерд1 (л о ги ка, риторика ережелерх, т.б.)со лар д ы ц угымына сай келедхау деген мысалдармен(оныц к.атарына дхн, са я са т, т .б . кхредО дэлелдеу цажет жэне олар кунделхкт1 ем1рден алынган мысалдар болуга ти х с. Эйтпесе шакхрттер ережен1 де, оньц цолданылу жолын да тусхнбейдЬ 7. Ёзк 1рттердхн ец алдымен сыртцы сез1мдерх(бул бэр1нен о ц ай), одан соц есте сацтауы, журе-журе т у с !н ^ г х , ец аягында топшылау цабглет1 ояноды. Булар б1р1нен соц бхрх тек осы хзде . дамиды.Себебх б 1л 1м сезхмдхк туйсхктен туып, циялдау аркнлы еске етедх, содан соц жалцыны жинацтау арн;ылы жалцыны тУсхну пайда болады, е ц зн;ырында, эбден ту стн :к т1 болган заттар жайындагы бтлтмдх дал1рек аикындау негтэтнде олардкц тогшылау(ой~ лау) Каб1летт орныгеды.

V . Нег1зг1 кагнда Шэктрттердщ ж уг1н 2 9 . Табигатта артык-аспаи нэрсе жок. ауырлатпау керек. Ол аэбен канагат е т е д !. 3 0 . Демек <5хр жылдыц 1Ш Ыде б 1рнеше пэн, мысалы, грамматика, диалектика, балки риторика, поэтика, грек Т1 1 , т .б . казкатар Уйрет1л ет1н болса, балалардыц ойы бел й е д К м у н ы алдындагы IV негхзг! кагидадан карецыз). V I . Нег13Г1 кагкда Окуда асыгыстык 3 1 . Табигат асыкпайды, акырын кимыддап алжок,. га басады. 3 4 . Ендеше ж'умыс темеедегадей болоа, ол жас буынды кинау(азапка салу) болады: 1. Егер оларды кун1не алты, ж е т ь с е г 1з сагат класта устап, сабак окытып, жаттыгу иУргтзсек, уй1ьде де б1рнеше оагат дайындалатын болса, ол шайылдырады. 2 . Егер оларды шаршап-шалдыкк&нша, акыл-есхн тауысканшаС 10 куз1нде солай болып та жур) диктантпен, жаттыгу жазумен жэне улкен У31Нд1лерд1 жаттап алу 1С1мен шырмасак, бул тук бермейд1. Бул тес1 1 тар ыдыска(балалардыц алу каб1 лет1 соган уксас) суды тамшылатып емес, лак етк131П куйганга уксайды, ондай су далага т е г 1лед1 . Эрине, судыц кеб! сыртка та Н л генм ен, ыдыс 1ийне де туоу1 мумк1н • Б1рак б!рте- б1рте куйганнан аз барады. К 1мде-кЫ балаларды окытканда олардыц угынып кабылдай алмады-ау деген мелшер{н бхлмей, ез б 1л ген1МД1 ет к 1 1П каламын д е с е , бул - акылсыздык- вйткен! мугал™ балалардыц кабылдау каб1л ет1К свнд !р у ш 1 емео, соган дем берушт жэне жас буынниц тэрбиелеуш1 1 , табигаттыц иес1 ем ес, дэртгер сиякты квмекш10 1 гана. . Тузетулер. 3 5 . Ендеше оабацты оцай жург1з1п, содак шэк1рттердгц лаззат влуын квбейтеМ1н дегендер мынаны орындауга ти 1с: I. Класш к окуга кетет1н сагат барынша аз, атап айтк,анда, терт сагат, ал уйдег1 жумыска бдр сагат Кана кетет*ндей болсын. П.Баланнц акыл ЖУГ1Н ауырлатпай, ец басты деген буынды гана б е и п , о з г е с 1н баланыц ерк1 не Оеру кажет(.оны еркхн атыс дейМ 13). III.Баланыц кабылдау дарежеС1Н ескере отырып мумыс 1стеу керек. Олардыц кабтлет! ж аотщ толыгуына карай алдагы сабактар

- 48 - барысычда жет!ле бермек. V I I I . Негтэг! кагида 3 6 . Табигат ешнэрсен1 сыртца зорлап шнгармайды, хштей бурпйк атып, сырпца в э д 1 1нен шыгады. 3 7 . Ендеше жумысты мына турде жург1згендер зорлау к;олданганы болады: 1 . Баланыц жасы д а , акыл-есх де жет!лмей турган кезде зорлап уйретемхн деу кате. 2 . Балаларга алдын-ала талдау бермей, тусхндхрмей, соны оры ндаудщ жол-жорагасын керсетпей жатып, б!р нэрсен1 кайтсец де орындайсыц деп кысымга &лу пайдасыз. Муны ту зету д щ 3 6 . Евдеше осыларга жол бермес ушхн: жолдары. I . Балалар в з 1н щ жасы иен кабхлетхне карай, соиымен бхрге езд ер ! нен1 каласа, сол бетхмен жумыс хотеуге ти 1с . 2 . Тус1 1КТ1 болмаса, ешнарсен! жаттап алуга беруге болмайды. Сол сиякты бала бгр нзрсен1 угынып, тус1нтенд1Г1нен ез1 белгх бернесе, бхлмегенхн зорлап айткызуга болмайды. 3 . Тапсырманыч формасы; тес1лдерх толык тусхндхрхлмеген жерде оны орындап кел деуге болмайды. V I I I . Н егхзг! кагида Бэрх сцрткы сез!м 3 9 . Табигат калай да болса 0з камын е з 1 УД1 Н. • ж ей д Ь 4 0 . Шэк1рттер1 не жумыс бер1п, оньц тебурналаулар. Г 1Н ж епс1 1Ктх турде тусхндхрмесе, Калай орыцдалатын жолын керсетпесе, еч жаманы соны орындар кезде балаларга дереу кемек керсетпесе, олардан бар кушЬ<д1 салнп езд 1гщ ш е 1стейс1ч деп ектесе, ал балалар сол жумысты дурыс орындай алмаран жерде шатынап, ашу керсетое, ондай катал мугал1мн1ц 1схнен береке шыкпайды. Сонда жас буынды азапка салып, кинау деген1м1эдЬ* кандай м э н 1 болмак? Мунын аты каз турып, аягын басуга коркатын баланы аягннан т*к тургызип койып, таяктап жург!зем1Н деген дэйеш 1 чйел дщ кылыгына уксас б 1 рдеце болар еД 1 . Табигат б1зге будан баскелау сабак беред1: нашардын куш-куаты жетпейтхн болса , оган шыдамдылыкпен болысу керек. Зорлап окытуга болмайды. Бурмалаулар.

- 49 - Тузе ту молы. %1. Ендеше осыларды ескере отырып: I . Баланы окытканда ешцандай урып-согу дегенге жол берхлмеуге ти1с(се0еб1 окытудпн ентеце енбесе,ол окушынщ емес, м угалгм нщ к 1н э с ъ вйткенх ол баланыц каб1летхн б Ш м г е оята алмаган немесе соган кетк1л1кт1 ыждаЬат квр - сетхп, тырыспаган болады^. I I . Баланыц ои;ып (Плугне ти1С д еге н н щ б эр Ы де оларга жаксы туе 1Нд 1рхп, жетк1зе б1лу кажет, олар соны озхнхц бес са у са - гындай бхлетхнболсын. I I I.Б а л а бхл1мд1 оцай кабылдау уШ1н мумк1НД1Г1 болганша олардыц каОылдаушы сырткы сез1мдер1Н жетхлдхру керек. 4 2 . Мысалы, к у л а ктщ кызметхн ар кезде квзОен, Т1ЛДЩ кызмет1Н колмен байланыстыру кажет. Бул УШ1Н бала ненх б1луге ТИ1С болса, соны кулак цаОылдагацдай е Т1П, тек ацгхмелеп айтып беру жет1м с1з , сонымен катар суреТ1Н салдырып, квз аркылы з а т - тыц бейнесхн о н щ киялында калдыру керек. Сол жерде балалар вз тарапынан каоылдагандарын дереу аитып берхп, к°лымен хстеп бекхтуге ТИ1С. Зат баланыц кулагында, кездерхнде, акылы мен ес1нде толык 13 калдырганша, одан квз жазьш калуга болмайды. Бул уш1н эрбхр класта окылатын пэндердщ сурет1 теория яки оньв^ ережес1 болсын, уирен1П жаткан пэн нщ образдары мен амблемасы болсын, аудитория каоыргаларында кврнект1 турде 1лул1 турсын. Кумысты булаиша жургхзу пандх орныкты турде угынып игеруге к у ш т ! эсер е т е д Ь IX. Иегтзг! ккгида Ддрт» де {с т тц 4 о . Табигат паласы квзге тез кврхнпаидасына багыт- беитхн затты 0 1рмеид1 . тау к р рек. 4 4 . Соит1 П сен нен1 уйретсец де окушыныц тез угынып кетухне жол ашамын десец, оган когамга КУндел1к т 1 пайдасы бар нэрсен1 уйретхп отырганыцды кврсете б о у щ керек. Еул грелеН1 барлик жердг - грамматика, диалектика, арифметики, ггометрин, физика, т .б . пандер тусында булжытпай орындау Калет. =Ы"песе с е н щ айткандарыцныц йэр1 де балаларга ол дуниеден келген Охр тажил сияктанып к е р Ь ш д х . Сол зат дуниеде бар » - II_Камдай_деге 11Дг тщгылыкти турде тусхнерлхк 1 .Бул пIкIрдI а.Алтынсарин де ьиткан е д ! .- Э Д .

- 50 - с т сец , ^ала бхлхп кана коймайды, соган сен|п кетед1 . Егер сен Кандай з'аттыч бояса да сыр-сипатын, кызмет1н керсете б1лсеч, онда сен баланыц соны шын мэнхиде б!л х п, хеке поддана бхлухне жол ашасын. 4 5 . Сол уШ1н балага пайдасы кезге анык; кэрхнхп турган нэрсен^ гана уйрету керек. X . Н ег1 згх кагида 4 6 . Табигат б 1рл1кте бхрыцгай жуйеде эрекет етедх. 4 7 . Сондыктан оккту ЭД 1 1 эр турл1 болса, жас буьнныч жумысы киындап, оку аякси-* ды. Тэж 1рибеде пэндх эркхм 9з бетхнше окытып коймай, <51р мугал1мнщ езх де эркилы, мысалы, грамматиканы 6 гр турл1 , диалектиханы е к 1нш1 турл1 окытады, басцасы да совдай. Дурысында зат пен с е з д щ арасында баиланые, тектест{к болса, олардыц арасындагы тутас ундестхктх сактап, б 1ркелк1 э д 10 коадануга болар е д 1 . Тузетулер. 4 8 . Сол уайн келешекте ескеретхн нэрсе мынадай болсын: 1. Барлнк гылымныц окыту ЭД1С1 б1р жуйел1 болсын, барлык енер пэндер1не бхр эдхс колданылса, барлык тхл сабак.тарына да б1р эдхс колданылсын. 2 . Б х р м е к т е п т щ хпйнде жургхзхлетхн барлык зка-ттыгулардьщ да тэрт1 0 1 мен э д 1 1 (Ярдей болсын. 3 . йумк1 НД1 1 болганша белгхлх бхр пэнге арналып шыгатын кггаптар да бтрдей болсын. Осылай еткенде гана оку 1 сх ешбхр киындыксыз сцай алга басалы. Х У Ш тарау Б1 1МД1 тиянакты ет1П егудщ неГ1эдерх Окыту 1 сх уст 1рт I.. Журттыц айтуынша, куны айгактар аныктайболмасын. ды, кептеген окувшлар мектептен баянды бхл 1м ала алмай жур, соныц калыц кеп1 1 1 уст 1рт 6 1 л 1М олады немесе 6 1 1 1 бар деген КУР атакка ие болады. Барлык эдхс б!р 1 зден шыксын. Бурмалаулар.

Мунвд себе61 2 . Муныц се<5е<5гн 1здер болсац, ол екх ту р л Ь е к ! турл I« Ыундай жайдыц болу себеб1 мектептерде нег1 з~ 1 жумыстарга кецхл бел1нбей, м энсгз, и;ажет1 кем бос нэрселерге баса К0 1Л бел 1нед1 немесе ш ек1рттер ез уйренгендер1н жылдам умытады. Себебх б1л 1м нщ кепш1 1 1 У с т 1рт уй рет1лед! д е , ол баланыц анрлына е н 1 П, д е н е с 1не с щ б е й д Ь Буд е к ш и й кемдпдхк тэж 1рибеде квп к е зд е с е д :, сол уш 1 Н оны айтпайтын адамдар кемде-кем. Шындыгында 6 1 3 кандай галым болсак та, бхр кезде окыган, е с т 1Ген, акылмен к&былдаган н эр сен щ бэрхн сол сагатында ез калпына кел т1ре алмаймыз. Б 1з тек э р б 1р жагдайды пайдаланып, содан бтлтм алуга гана тырысамиз. Оныц бэрхн есте сацтауга 6 1 3 1 4 Каб1л е т 1 1з жетпейдх, сонда б х з д щ 1С1м1з електен су е т к 1згендей бгрдеце гана болмакМуньц екеу!Н де 3 . Сул кемойлхкке н,арсы к°лданылатын тцбиги эд!спен жоямыз. шара бар ма? Элбетте бар. Табигаттыц уйреткен мектеб1не жуггнсек, буган жолбасшы болатын колданбаларды тары да сол таб?аттыц узак вм1р суруге лайыкталган творчестволык сипатынан 1 здейн1з . Сондаи жолдармен кажетт1 эдгс тауып, баланыц тек бхлгенхн гана сантал калмай, одан да к0 1рек оглугне жол ашамыз, баскал1а айтканда, олардьц мугалтмнен немесе аьторлардан алганык еркхн айта б 1лет1 Н гана етией, сол зат туралы в з 1 н щ де байсалды гйк Iр 1 болуын ескеремхз. 4 . Бул мацсатца «ету уайн: 1. Пайдасы бар дел!нген заттарды гана тиянакты турде зерттеу кажет. 2 . Сол пэндерд1 окып Уйрекгенде, оныц буге-шхгесхн калдырмай т а ш п б 1лу керек. 3 . Соныц неГ13 1н тиянакты тУрде игерту кажет. 4 . Сол н ег1здер оныц жан дуниес1 не терец орнауга ТИ1С. 5 . Сол неГ13дерд1 балалар езхне т 1рек еТ1П, калануга ТИ1С. 6 . Заттардыц ез арасында аиырмашылык болса, бала соны да толык, ТШ.И 01л е Т1Н болсын. 7 . Соцгыныц бэрI аадыцгьдан туады. 8 . взара байланысы бар заттар болса, олар эр кезде е э 1 нхц сол Оьиланысты калпыцда уйретхледь 9 . Сониц бэрхн акыл, е с, тглдхц улес1не тецдей белхп беру Кажет. .

- 52 - 10. Ьэр1н туракты жаттыгулармен бекхтхп отыру керек. Осы ййтылгандардьщ зркайсысын е н д 1 жеке-жеке карастырып ке_ рел 1к . I . Нег1зг1 кагида Ксрекстзге код 5 . Табигат пайдасыз нэрсен1 гстемейд!. урылмасын. 8 . Олай болса: I . Мектептерде бугхнге д е , болашакка д а , Т 1 ПТ1 барлык 9 1р бойына адамга оте пайдалы деген пзндерд1 гана окыту керек. Багалы б 1 1Мдерх 9 . Тук шыкпайтын о к у д щ керег1 не? Пайдагана Уйрету керек. сыз гылымды уйренуден келетхн пайда да, зиян да болмаса, оныц ем!рге катысы жок болса, жумнс арасыкда ол умытылмай ма? 0 1рд1Ц Й1р тамшысын да бос н^рсеге ысырап етуге болмайтын болса, бхз в з 1мхздхц кыска 0 м хр1 1 здI кымбат б 1 1мдермен толыктыруымыз керек. Сонымен м ектептердщ М 1ндет1 жас буынды салдирлы бхлхммен куралдандыру болсын. Ал ермекке аиналган оку кайтсе келелх 1ске айналады дегенд1 теменде свз етем хз. I I . Негхзг1 кагида 1ске пайдалыны гана 10. 9з1нхц мушелерхне не нзрсе болашакокып уйрену керек. та пайдалы болса, табигат соньц бэрхнен де кашпайды. 11. Мектеп те адамды солай бхлхмдх етуге ти!с жэне келешекте оиыц тутас емхрхне жетерлхк, ем 1 рсер1К б1лхм болуы шарт. Соада адам'931Н м з ц г Ш к к е дайындайды, туып, емхр сУрудхц ма^саты да сонда. 12. Осы себепт1 мектеп жас буынга гылым уйрет1 П кана коймай, оган ада м гер ш 1 1К , 13Г1Л 1К касиетхн де егед1 . Сонда 6 1 - л!м адамга кызмет 1степ, оныц акылын, Т1 1Н, колын бхрдей жетхлдхрмек. Адам сонда гана э р нзрсен1 акылмен болжап, алган 6 хл1 1Н тхлмен баяндап, е з 1 н щ емхрдегх зрекет!не курал ете алатын болады. Осылардыц <5хр 1 тусхп калса да бхл1м пайдасызданады. Ондай жерде 6 1 1М алу д е г е н н щ взхне гана эиян келмей, соныц негхзх де кУйрейдЬ бйткенх э р б 1р нэр сен щ барлык болшегх б 1 р-бхрхмен тыгыз байланысты болса гана эат берхк болады.

— I I I . Н ег1згг кагвда Дэлелденген нэрсе 13. Табигат тиянакты н е г 1 1 кок, тамырсыз гана есте калады. нчрсен1 жаратпайды. 1 5. Окыту 1 1 н щ 1рге тасын осы негхзде Бурмалаулар. Калай б1лмейт1н мугалхмдер: 1. Ец алдымен езхнхц шэклрттерхн б1л1мге кумар жэне ыкыласты ете алмай жур. 2 . Окушыларды е з ! н щ оку жоспарымен тутас таныстырып алмайд н , таныстырса олар е з 1 н щ не гстейт!н1н жэне 1с ж узй д е не 1стел1П жатканын тус1нетхн (аиыра б1летхн) дэрежеге кеткен болар е д ь Шэкхрт б Ш м алуга кызыкпаса, ыждаЬатсыз, тусхнбей окыса, одан жаксы нэтиже кутуге болар ма? Тузетулер. 1 6. Ендеше осыларга сай: I . Кандай сабакты болса даалдымен соган шэк1рттерд1ц суй!спенш1л1г1н тудыра бхлу кажет, Чолдан келгенше сол п э н н щ артыкшылыгын, пайдасын дэлелдеп багу керек. 2 . И л немесе внер сабактарыныц идеясын(ондай пэндер текстен свз келт1ру, свйтхп жалпыланган турде, оныц ж?ке белшектер1не жол ашу тур!вде басталады) сабакка к !р!спестен бурын олардыц акыл-есгнде калатындай ет1п таныту керек. Булай еткенде окушылар шу дег?н жерден басТап п э н н щ максаты мен шама-шаркын да, оныц цандай бел1мдерден куралатынын да шолып, жаксы тус1нбек. Адамныц суйегх т э н н щ ыргасын жасайтын болса, внер сабактарына бер1лген К 1 1спе де соныц базисх мен негхз1 сиякты болып кврхн е д Ь IV . Нег1згх кагцца Окудыц не г 131 17. Табигаттыц тамыры терезде жатады. терец болсын. 18. Будан айкындалатыны, окушыныц бхлхмге д еген алгырлыгы, кызыгуы байсалды, пэн вдеясын акылга к°ндыру терец болуга тихс. 0нер немесе т1л пэндерхнхц толык жуйесхн окыткандаг балалар соныц идеясан вте жаксы окытып угынсын, сол угым терец темыр жайган соц гана баскасына кхрхсемхз* V . Негхзг! кагвда Бэрх заттыц вз тамырынан 19. Табигаттьц шеттен алатыны жоК) 6 1П шыгады. ол вз тамырыцда турып, всхп же-

1лед1. Мектептегг кай. 22. Бул нег1згх кагидадан кер|нет1н1 - жао буынды дурыс окыту д е г е н н щ магынасы авторлардан алынган се з, фраза, накыл птк1рлерд1 араластырып, балалардыц басына куя беру деген сез емес, солардыц жанында заттыц сыр-сипатын тусхнерл!к цабхлет тудыру деген се з. Сол кабхлеттен тасты жарып шыккан булактай Эзевдер(.бхл1м е з е н 1) пайда болуга тигс. Енд1 б1рде ол буршгктен е с Ы шыгып, жапырак, г у л , жем1о бергек агашца уксас, келер жылдары эрбхр бурвиктен толып жаткан жаца бутактар есхп шыгып, ол да езхнше капы рак,, г у л , жем1о оалады. Мектепте буд кагида 23. 1с ж уз1нде мектептер 1мхз буд зорыксыз бурмаланып жур. кунте дей1н балалардыц ькылын дал осы турде баулитын сатыга жеткен жоц. Онысы ез тамырынан ез1 есхп, жетхлетхн жас агашКа уксап туроа керек е д ь Оныц орнына окыганда балалар баска жерде аскен агаштардыц жапырагын жулып алып, соны а зде р1н щ бойина жапсырган адам калпында болады. Онысы баска кустардыц Канауын 0з1не жапсырып алган Эзоп каргасыныц хс1не уксап туради. . Мектепте р д щ бар ынтасы адам санасында жасырын турган таным кездер!н ашуга жумсалмай, сол кездерге баска Охр езендерден су экелхп куйгызгандай 1стерге квб1рек жумсалады. Будан кер1- нет1нх - мектеп заттыц езхн керсете б1лмед1, олардкн сычы кандай, не ущ1н ол взхнен езх 0С1П шыгады, буган мэи берхлмед1. Оныц орнына бхр 1ншх, ек1НШ1, ушхншх немесе оныншы автор сод зат жайында не ойлап, не жазып кеттх дегендх гана хаоарлайтьж болды. Осылай окыту, б1р-б1р1не кайшы келетхн сансыз П1К1рлерД1 койдай кегендеп айтып беру - аскан бхлг1рл1ктен саналды. Осы себептерден курттыц кеб1 (галым атанган окытушылар) автор КуыпСактарып), солардыц сездер1н, кагидаларын(сеитенцияларын), пхкхрлерхн гана баяндап, сондай кургак, тозган кейлектен улкен гылым жасагыоы келд1. Оцдайларга Горации:“0, бейшара ел1ктеушхлер, кул катарындагы айуандар!" деп, мыскыл колданган е д 1. Ондайлардыц расында да б гр е у д щ жуг1н тасуга гана жаратылган жумыс малы екенд!Г1нде дауболмаска т и !с .

- 55 - Сырты жылтыраган 24. Сонда мен 1ч ондайлардан сурарым:эцустхрт 6 1 л 1 м д Ш к . г1мен1ц тетхг1 заттыч езхн таниту, вмхрде сол зат кавдай болып кездеседх дегенде болып отырса, сол зат жайында айтылган эр К1МН1Ц свзгн Куып кетуден б 1 1мге келер пайда бар ма? Дурысында е м 1рде зерттеп бтлерлхк зат мои; емес, кеп. Оны былай койганда, ездерх б1реулерд1Ч сез1н кайталап, алай да булай адасып, баскалар да солай адасып, сур1нер ме ек ен , дурыс б&гыттан ауыткыр ма екен деп сыгалап жургендерд1ч берген бглхмтнен береке тыкпаса керек. М.уныц себеб! - кате 25. Барлык пэндердщ окытылу тэс1Л1- э д !с т е н . не карап байдайтынымыз - мектеп балаларды бетеннхч кезгмен квргп, бетеннхч акылымен 1стеуге уйретедх екен. Мектеп б!ткен балаларды окытканда булактыц кезхн ашып, содан турлхше езен тудыруды кеэдемей, авторлардан алынган езендердх гана кврсетеД1 жэне сол езенге тус1п алнп, кейхн жур1п, балага с о н щ шыгып наткан жер1не барыцдар деп буйырады. Бхздегх грамматикалык колданбалардыч бхрде-бхрх сейлем курап уйретуд1 айтпайды, тек оны талдай бхл щ дер деп уйретедх. Фразеологкялык окулыктын б1рде~б1р1 балаларды турлхше фразаларды шебер курып, сэйлем касау енер1не уйретпейд1* тек соныч шым-шитырык койыртпаган гана бередх. Фиэиктердщ бэр1 дерлхк пэнд1 кериекх сурет, эксперимент аркылы ем ес, Аристотель немесе т .б . соццай авторлардыч сездерхн окып беру аркылн уйретпек болды. Б1рде-б1р мугалхм адамгергохлхк жайындагы угымдарды балалардыц хшкх ышкыларына ене отырып уй ретпей дь адамгершхлхк жвн1ндег1 окудыч аныктамасын, жаксы м 1нездердщ т Ы м х н келтхрхп, срнын бархн уотхрт очерк турхндс у й ре тед !. Б1л1М алудагы адамньк 27. Шынында бул тарауда эцгхмеез хс1не салак карауынан ленхп отырган, тузет!луге туатын е к ! турлх зиян. жататын окыту эд1схн1ц ыцгайсыздыгы д а , зияндылыгы да эмбеге аян. Олардыч тупк! сырлары мы нада:1) Бэр 1 демесек те , кептеген мугалшдердхц 61Л1М1 таза номенклатура шецберхнде калган, олар керкемвнердхч терминдерх мен ережелерхн гана жаттап алган, бхрак оол 61лхм1н шынайылыкпен колдана бхлмейдх; 2) эз!р ге б1рде-б1р адамныч алган

- 56 - б 1Л 1М I б1р 1Н"б1р I колдап, ныгайтып, байытып отыратын турлх пэндердщ жиынтыгы (си н т е з!) ем ес, анадан б1р шукым, мынадан б1р шук;ым болып алынган, коркеменер жайындагы гылымныц кездейсоц цурандысы гана болды. Олардыц арасы ойдагыдай байланысты болмагандык^ган, ешцандай толымды жем1с бермей жур. Ьаисалды турде бхл1М алган адам е э г н щ тамыры бар, ез бойын ез опрнеС1мен 1<оректенд!ретхн, сол ушхн узд!кс1з есп|(куннен кунге кушейе береттн) кегеретхн, гулдейтхн, мол жемтс оеретхн агашца уцсас. Муни цалай 28. Бул аигылгандардан мынадай цоритынды шигатузетем 1з? ды: окытцанда адамдар, МУМК1НД1Г1 болганша, 01Л1мд1 к п а п т а н емес, квк пен жерден, емен мен буктен алатын болсын, басцаша айтканда, эат жайындагы угымды балалар бвтен вдамдардщ байцаганы мен куал1Г1 арцылы ем ес, сол затты ез1 тетелей 01Л1П, зерттейтхн болсын. Сонда б Iз ежелг! заманныц данишпандарына ел1Ктеп, зат жайындагы 61- Л1МД1 бвгде адамдардьц сез1нен ем ес, з а т г щ вз1нд1к, бастапцы Оейнесгнде танып, б Ь й м алган боламыз. Олай болса, о^ыту ед1С1- н :ц нег121 миналарда жатуга т и !с : 1. Бэр1н заттврдыц мызгымайтын тегчнен алып, корыту керек. 2. Бхр гана беделд! деген адамдар сез1не суйсн1П б ы 1м егу мумк1н емес. Алайда сырткы се3 1м мен ацылга к°натан дэлелдер тауып, балага барлык гылымды уйрету кажет. 3 . Сабакты <51р гана аналитикалык эдгспен окытпай, квбгне синтетикалык т э с й м е н окыткан жен. V I . Нег1зг1 кагида г Бар! мушел! 2У . Таоигат дайындаган заттыц ^олданылуы калай болсын. эр килы болса, оныц мушелену1 де сонша кеп болады. Соган ел!ктеу 30. Осыган сэикес жис буынга 01Л1М бергенде, ке ре к . жумистыц ОэрЫ мушелеп, саралап жург:зу кер^к, сонда уйретуип д е , уйренуип де ешбIр киындыксыз 0 3 1 н щ н;аи жерге келген1н, не ^стеиттнгн жаксы тус1нед1. Олай болса мектепте колданылатын кттаптыц бдр1 де табигаттыц осы зацына сай аса укыпты оолип жисалуга ти1с, оул о^у 1С1НЩ жаксаруына улкен комек келттред!.

V I I . Нег1згх кагида Бэр1 у з д 1к с 1з 31. Табигат дамылсыз кимылдап, аяга Оасади. Кимылдап, алга Ол ешуакытта токталмайды, бастаганык т»«~ басады. тай бер1п, жацаны жасаймын деп элек б©а=- майды, бастаган 1С1Н кецейт!п, соны еягына жетк1зед1. Буган да ел !ктеу 32. Ендеше мектептерде: керек. I . Барлык оку жумысын жургхзгекяй» осцгысы алдыцгысына нег1здел !п, онь« алдындагылары соцгы сабактармен бек1Т1Л1П, ныгайтып отырнлуга тихо. 2. Берхлген барлык б Ш м акылмен дурыс кабылданып, сонымен Катар есте сакталуга ти 1с. Е с т ! дамиту, ныгайту 33. Мундай натуралдык(карапайым) эд!с кеб1не балаыын жас бойынша алдыцгы сабактар кейхнг1- дагында ж у р г х з й е д !. лер1не н е Н з болатын болса," бэр!н баланыц акылына тиянакты ет1п егу кажет. ЭсЗ[ден ТУС1Н1КТ1 болтан, баланыц ес1нде калган сабак кана о н ш акыл-зердес!нде калады ... Олай болса баланыц жас шагында еш ю рседен аянып калуга болмайды(ол тек акылмен жургхз1лет1н болсын). Бул тиянакты терде яындап алга басудыц хргетасы болып табылады. ^ V I I I . Нег1зг1 кагида Бэр! у з д ]к с 1з 34. Табигат заттарды у з д 1к.с1з байланыста байланыста окыталады» алып, б1рл ест1редЬ Буган елхктву мхндет. 35. Будан туатын корытыиды; 1. Бук1л вмхрге шакталган гылыми жумыстар е з 1н!ц тэрт1птво!п келу1 жагынан вз!нше бгр тутас энциклопедия болип выгоды. Онда барлык 1с жалпы тамырдан туып, сонымен б!рге эрб!р1 вэ!н1ц жеке орнын сактайды. 2. Не уйрет1лое д е , оныц бэр1 бас бургызбайтыи даделдерге нег1зделу1 тигс. Сонда оган бала кумэн келт1рмейд1.Алган б!л}м1 есхнен шыкпайды. Ацылга конганныц бэрх де шеге, буйда, цуреау сиякгы болып жумысты жымдастырады, ешнярое шайкааып, КУЙремеЯдЬ Себеб1Н кврсетхп 36. Бэрхн де акылга конымды е т !п окыту окыту. ' керек дегеннхн б±р магынасы - з а т т щ себебтн кврсете отырып окыту деген

- ЭО - . сез, ол зат емхрхнде кандай кубыдыстар болады дегенд1 гана карее ту ем ес, ол не у ш 1 баска турде е и е с, дал совдай болып квргнед I дегенд1 де керсетхп окыту. вйткеи» Й1р нэрсенх б1лу дегенхК 1 з д щ в з ! затты себепт1 баилаьысте таьшп б и у деген с е з ...0 л а й болса шзк1рттер барлык е в з д щ т е г 1 », бардык евздердхц тхркесхи Ссвйлемд1К кУрылысын), керкемвнердщ негхзгх ережедерхн нактылап, оцай уйренхп б й у г е ТИ1С деп ойлаймыз. бйткенх гылым* теориясын окыхкакда, оны сез топшыламасы немесе боллтимеиА.гияатеза) гана тус1нд1руге болмайды. Заттын езхн дате лей карастыда отырып Кана нег1здеп танытуга болады. Муныч е э ! взгете и о д о ш я н болудан баска окуга улкен пайда кел тхредь С еб еб! ондай эаЬс; тиянакты бх л ш ге жол ашады. Сонда ш экхрттердщ квадерь шайдай* шицднд., вз1- н щ алган б1Л1М1нен жаца корытындылар шыра^а бьлетйй болады. Нррытындысы. 37. Сонымен кай пэннек с ^п щ . бервляе д е » о н щ себебхн зерттей отырып кана окыт^ каьет. IX . Нег1згх кагида Заттын ш к 1 , 38. Табигаттыц тамырда^ь ис н; й^тактары тиекы мелтер! жаксы арасында сандык вдаалын, пропоруйлескен. ция бар. Окыту 1сI де соган 39. Б хл 1м егу алдымен заштьц ш к ! теГ1н УКсас болмак. (.тамырын) угыну* еан&дам ы ту, ныгайту негхзхнде жургхзхлмек. Алайда сомымен бхрге сад. ^сьмды заттын сабан;, бутактары сиякты болып кер1иетхн о н щ сырикы. керхнхетерхне де колданып багу кажет. Соныч бзрх угимды болумен кат^р, шебвр т1лмен ёаяндалуга тихс жзне ол теория мен тадйрибеге б!рдей Колданылады. 40. Сонымен: I.Кандай да болса пэнд1 игергенде сол туста оныч кеЛт1рет1Н пайдасы кайсы дегендх мукият ойланып. алу керек. Ь’оЛмаса оку нвтиже бермейд1. • - 2. Алынган б1лгм босца кетпес уш1н игерхлгеннгч бзрхн де еч алдымен бхреулерге ег!л хп, баскаларга втетгн бгл|м деп царау керек. Бул реттен:"СеН1ч б1л генщ д1 баскалар б1лмесе, одан чук пайда кок" деген накыл св эд щ дурыс аитылганын есте туту керек. Сонымен кхп-к1шкене 61Л1М булагынан саркырап агатын взеншелер пайда болсын. Буган к е Й Ы Н кагидалардз кеб!рек токтельмыз.

X. Нег1зг1 н;агида Бэр! туракты жатты- 41. Табигат езхн-вз! тукымдандырады жэне гулар аркылы уйре- у зд 1ксхз кимылда болып ныгаядн. 1 6 1. Нектеп жаттыгуларынын 43. Будан кереТ1нЫ 1з - мумк1нд1 1 идеясын табигаттан 1здеу болганша жи1 колданып, шебер журкерек. г131лген кайталау жэне жаттыгусыз окуды тиянакты е т !п , аягына жеткхзугв болмайды. 031н щ б1Л1м!н кебейтем!н дегендер эр кезде: 1. Соны взхне хздеп тапкан бгр рухани азык деп бглхп, яанына жакын е т с 1Н. 2. 1здеп тапкан жэне жанына жакын еткен сол азыгын эбден шайнап жеп, бойына с щ !р е бглс^н. 3 . Бойына сгц1р1П алган соц, оны сыртце шыгарып, баскаларга жетк1зе бхлсхн. Кеп сурау. угыну. 44. Бул талапца латан тгл^нде жазылуйрету - бхл!м алудьн ган нынадай елеч сей келедт:* балаулы лсумбагы. дан кеп сура, сурагань^ды олар угына бхлсхн, оларды в зде рх нщ угыкганына окыту керек. Бул уш ереже "устаздан шэк1рт озды" деген нэтижеге зкеледх. Сурау деген1м1з-жет1к бхлмеген мэселе зянхнде е з х н щ допы, мурал1мнщ кецес!не немесе кхтал кемегтне жугхну деген с е з ... угыну, игеру дегеихмхз - бигп- тусхнгенхн есхнде калдыру, одан да гуранты болу ушхн дэптерге тус1ру дегей с е з( себебх балалардыц бэрх йхрдей ес т1тен !« есге сантал каларликтай зерек болып туа б е р м е й д О . Ок;ыту д е г е н х т з о«;ш1 бтиген!н сол жерде тындагысы к е л е т й 031Н1Ц бас^а жоядастарана айтнп беру деген свэ. Алдщгы ек1 тэс!л мектепке таныс, уя1ншгсх яетк'гахктт турде колданылмай жур, оны поддан у ете па'йдалы, Неге ДЕсеч1з , "бхреудх оккта отырып, &дт содан 031 де о к, яда” деген дурыс айтылган накыл бар. Сонда бала б1лген1н кейталай отырст, оны есхндс цалдырады. Одан Калса заттыц сыр-сипаткна терецхрек уцхлед!. Сод уш*н дарынды тугаи Иоахим Форций деген К1сх ззгнхч ок;ып ес!ткеи пэрсес1Н бхр айга жетпей умытяп иелганни, ая бхреуге о^ытУ.ан дарсес1н бес саусагындай б1лген|н, Оквц встен йыня&игннын айт^ан. Муны мектепке цалаД 4 5 . Б\я тэсхадх клеста и дкхргтердщ кее иг тзом п? лнн кепшхлхгхне лд^дали бт|п ну к^рек. ^укдйй -сн кгмглдг жаттыгу - 59 -