Ұлы Дидактика

э д & |к ар6|р «итес нугадШ озхкщ шэк1рттер1 арасында мына турде а д е д *. %<Нр еайад тусында оныц иатериалын цыскаша баяндап, кейб1р с«здердщ нагынасын накты тусхрген соц, солардыц бар1н карнек!Л1кпен к®реет1П алып, мугад!м 61р баланы. орнынан тургызыи, адг! айталгавдардыц бэрхн сол тэртште(бул жерде од мутал1мнЬ* ораын басцандай. болады), бардьиц ереме, иысалдарымен Кайталап айтадки Бгер. ол цате *|берсе, тузе1ем.|з. Будан соц тагы 01реу|ц “гургы зш , оган да соны кайтадатакыз, азрелер1 тывдап отырады. 0см ретпен уш1нш1 , терт1ни1 баданы да сойлетхп, материалдыц толык есте цалуын, бардык егжей-тегжеийищ дурыс угынылганын жэне соны бадздардыц 9эдер1 баскага уйрете алатындай болуын ескерем1з. Буд густа бадаларды а.адиап иакыруга болмайды. Эрине, алгашкы шакыргев бадашвд Кабуле?! жацсырак болганы жен. Соныц енегес1Ы каре отырш, нашар оцитындцр да материалды оцай игеретЫ болады. , Мундай жаггыгулар- 46. Мундай жаттыгулар бсс турлх жагда<1да днц п&йдасы. езгеше пайда келт1ред1. 1. Мугал1м в з 1не эр кезде шэк1р ттер д щ к е ц Ш н аударып отырады. Егер цандай ш эк1рт болса да шакырганда орнынан жылдам турып, бер1лген сабакты тУгел кайталайтын болса, соныц эрб1реу1 вз1не @ 31, жолдастары алдь'нда соны калай айтар екенмгн деп ^ымсынып туратын болса, олар е з 1 н щ еркхнен тыс тыцдаганын толик айтуга, ешбгр жергн тастап кетпеске тырысып, бар ынтасын салады. Бала осылай б э р ш ьщыласпен тьцдап, кагып алатын болса, сондай тэ*1- рибеден бхрнеше жыл еткен соц, ем хр д щ барлык кубылыст г>ыни кырагы, куймакулак болып тярбиеленедг. 2. Сонда мугал1м е з х н щ уйреткендергн барлык баланыц жацсы угынгандигына квз1 ж етедь Егер нашар уккан болса, соган тузету енггзхп, 031 УШ1Н, шэк1рттер уш 1н улы пайда хстейдь 3 . Осы ретпен эр сабак сан рет каиталанса, оны барлык шэкхрт жа^сы игерген болады, бэлки артта калгандар да айтылганды угынып, алдыцгылар катарына т У с е д Ь Ал пэнд1 тусЫ ген, кабылдаган бала сен1н куанышына б е л е н а , ыждаЬат, кабхлетхн жылдам дамытады. 4. Сабак осылаи сан рет кайталанса, барлык шэк1рт оны жаксы игергп, Уйде сол сабакты калай даиындап барамын деп шаршамайды. Ьала сабакты кешк1Л1к немесе ертецгхсхн жеп-жецгл окып шыгады да, ертец1не соныц тугелдей ес1нде калганын байкаиды. Шзкгрттер сабактыц оп-оцай жэне улкен ынтамен есгвде калганын ацгарады. - 60 -

- 61 - 5. Осы турде шэк1рт, б1зше айтканда, мугал1мн4ч кызмет!н атКаруга у з д !к с 1з дагдыландырылган болса, олардын акыл дуниес1нде шаттык рухы, сол пэнге кызыгу пайда болады, ол содан былай цай пан жен1нде болса да батыл кимылдап, соны адамдард»^ басы Косылганда маралаттай бастайтын болады. Ал ем1р уш}н муньц кажетг аса зор. Мектептен тыскы 47. Осы ретпен шэк!рттер мектептен тыс демжаттыгулар. алые немесе сей1л уст1нде жургенде де данада гана немесе бурын Уйренген, бгрде ендт гана окытыла бастаган пан жен1нде салыстыру келттрхп, сол пэн жэнгнде дауласып Калатын болады. Мундай жагдайда олар б е л г й ! б1р окушылардщ басын курап, п 1 Н р алмасуды баскаратан орынбасар дайындап(шек салып немесе кол кетер тп ), саб^ берсе, сол максатка тура бастайды. XIX тарау Окыту 1 1 1Ч ен кыска жолдары Б1 лтм алудын киыншылыгы I . Кейб1реулер е з ! киын пэнд! ете жэне. о н щ цисца жоадары.. узак 6аяндайды. 0ган „ аншама му_ гал1м, каншама кттапхана керек? Сондай универсалдык б Ш и д г 1ске асыру уппн каншама ецбек керек? Оган айтар жауабым: сез жок, б1зд!ц карамагымызда б 1 л ш алудщ кыска жолдары болмаса, ол киын 1с. Ол б1зден шет-шег1 жок кеп уакыт т1л ейд!. 0йткен1 б1здЬ^ эерттеу 1м1зге жататын элем каншама кеп болса, гылымнщ да жолы узын, кен жэне терец. Алайда ^зынн щ кыскарып, кининыц оцайланатынын б1лмейт*н адам ж ок. Токымашын щ мычдагаи ж тптердщ басын К Ура п, содан гажаа эрнектер жасайтыны к 1мге мэл1м емес? Д и !р м е ш й н щ мьщдаган дэядерд! унтап, кауызынан белхнген таза ун алатыны к1мге таныс емес? Механиктер кйикене машинамен ешб1р ечбек жумсамай аса аунр гукгерд! квтерхп, б !р орыннан е к 1нш1 орынга коймай ма? Ал тараэбан болса, элденеше пут келет 1н затты елшегенде, таразыныц калткысын оп—в^ай ысыра салып, мелшерхн б г л е д ь Олай болса б1р улкен жумнеты орындау уш !н соган унемг кеп*жумсаудыц Кажет! жок. внер колдану керек. вздер! гылым адамдары болса, олардыц енерт б1р 1ст1 талантпен орындауга калай жетпейдх? Ендеие осы айтылган к э й п т е р д щ жолына елтктеп, бул кезге дейм мектеп 1С1Нде болып хелген киннинликтар-

- ос - га карсы ем 1здеуге 613Д1 ар-намыс жетелейдх. Мектеп 1с1не жол берме ген 3 . Бул кемш1л1ктерд1ц шын себесе г!з т у р л I себеп. 61 мыналарда болды: 1) Б1р1нш1ден, окытканда шэк1рттерд!ц жыл, ай бойында, эрб1р кунх кай жерге дейхн келет:н1 белгхл1 болмады, эркхм ез б1лген1н межео1з окытты. 2) Ек1нш1ден, бел пл енген максатка катесхз ж етудщ белг1- ленген сара жолдары болмады. 3 ) Уш1ншаден, табигат басын курап, б1р класса орналаскандар б 1рге оцытылмай, белек окытылды. Мысалы, жацадан келгендер хат тануга гана уйрет1лсе, жазып уйренуI кейхнге калдырылды. 4) Терт1нш1ден, керкеменер мен гылым кай туста болса да уз1нд1 бойынша уйрет1лмей, энциклопедиялык стильде окытылды. Сол уШ1н шек1рттер квзхнде ондай маглуматтар уйхлген отын немесе шепшек сиякты болды. Балалар солардыц арасында кандай байланыс барын тусхне алмады: ондай шепшектер устаганныц к°- лында, тх стеген нщ ауэында кет1П, ешк1м н щ алган 61Л1М1 жанйацты, сол хн тиянакты болмады. 5) Бес1нш1ден, окыту 1С1 эр килы жзне эр турл1 эд1стермен жургхзхлд}. Эр м ектептщ вз ЭД1С1 болганы сиякты, эрб1р мугалхмнхц де ез тес1Л1 болды. Одан цалса бхр мугалхм б1ркелк1 енер немеое т1л пэндерхн б1р турл1 окытса, баскалар соны екхних турде окытты. Б эр1нен жаманы сол, б1р п эн нщ эз1н окыту эд1с1нде бхз хзден шыккан жуйелмтк болмады. Сондыктан шэкхрттер К 1м нщ не айтып, не койып жатканын туС1Нбедь Осыдан алакулалык, кешелдеу пайда болды, ал кей01р пэндер тусында б1р пэнд1 окытып жатып, балалардьц содан зер1Г1П немесе шайлыгып Калуы кездесед1, соныц салдарынан кептеген шэкгрттер ондай пэндерд1 окып-уйренг 1С1 к^>лмед1. • 6 ) Алтыншыдан, <5хр класка уйыскан балаларды бхрхктхре окыту тэс1лх колданылмады. Эр Оаланыц саОагы жеке-жеке болды д а , _ балалар класта кеп болса, солардыц эркайсысына жеке уйретемхн деп, мугалхм магынасыз ецбекке салынды. Мундай кезде балалар не пайдасыз ойынга салынды д а , не баска б1р жумыспен айналысты. Муныц ез1 балалардыц 1Ш1Н пыстырып, зер1кт1рет1Н болды. 7) Нетхншаден, б 1р кластыц сабагын турлхше мугалхм ,«ург1зеТ1Н болса, оган балалар тосыркап калатын болды. Олардыц ар

- 63 - сагатта айтып, ж у р Н зге н жумыстары эр килы болды. Мугалхмнщ ете квп болуы кЛтаптан окнп уйренгендей, шэкгрттердЬ* ойын белхп, эр1-сэрх ет тх. 8 ) С е г 131нш1д ен , шэкхрттерге мугалхм кластан тыс турлгие К1таптарды окуды усынды. Балалар негурлым кэп авторды б|лсе, олардыц б 1лтмI де тез есет1н сиякты болды. Шындыгында бул балалардыц акыл~кажырын сеЙ1ЛТ1П, божыратып ж хбердь С о н щ кэтижесхнде айрыкша дарынды дел!нген бала болмаса, соншама туйыктан(лабиринттен) кутылып, 61Л1М алатындар аз болды. Бул кедерг*лерд1 I I . Сонымен келешекте мундай о е д ын улг 1стн табигаттан кедергхлер мен киыншылыктаралу кере к . ды жсю и;ажет, мэселеге квл - денец келмей, мацсатка те т е - лей кешу керек.Немесе ондай жерде: аз 1ске квп куш жумсаудыц Кажетх жок деген халык накылына жугхну керек. Куннщ жукысын 13* Жогарыда санап к в р се т1лген мектеп кыскартып айгу. жумнстарыныц мэн1н угьмдыру уШ1Н кун Калай зрекет етед! деген маселен1 Карастырып керелхк. 1. Кун жеке заттармен белек-белек жумыс 1стекейд1, тутас жерге жарык берхп, кыздырып, бумен эрекет 1стейдх. 2. Окыц сэулес1 барлык затка бхрдей т у с е д ь Бултты б !р мезг й д е топтап, тунертхп алып, соныц канатын жаэып жхбергенде, жецбыр жауып, букхл жер бет1 су хш едЬ Дэл осындай бхркелк1 ыстык немесе суык жтбер}п, заттыц бэр1не эсер е т е Д 1 ... 3 . Б 1р маускмда барлык елдерге квктем, жаз, куз, кнс ж 1берхп, вс 1мдхктерд1ц квктеп, гулдеп, жемгс тэгухне жол ашады. Зз1Н1н табигатына сай жем1стзц бхрт ер те, бхрх кеш птседх, будан келер зиян жоц. 4 . Оныц тэртгб1 взгермейд1: буг1нгх к у н кандай болса, ертецгх кун де создай, биылгы жыл кандай болса, келер жил да сондай. Заттар кандай формада немесе сапада калыптаскан болса, сол калпын ешуакытта взгертпейдх. 5 . Кун кандай затты болса да жоктан бар етпейдх, соны оныц аз урыгынан есхрхп жаратады. 6 . Заттыц бхр мезгхлде каншама мушест болуга ТИ1С болса, соныц б?рх (3хр мезгтлде эсхп ж ет1л едк агеи кебыгын оныц взе-

- 64 - гчмен б1рге, гул ез1н1ц жапырактары, жемхс ез1н1ц кабыгы, сабагы, дэнхмен б1рге е с ё д Ь 7. Заттыц барлык мушес! б !р 1не—бхр! орын берхп, б 1 1н!ц. кызмет1н 0 хрх аткарып, (5-хр хзде жасалып вн1м б е р е д Ь 8 . Ец аягында, кун пайдасыз нэрсен* жаратпайды, кажето1з б1р нэрсе туа калса, оны кепт1р1п, жояды. 14. К ун нщ осы кьзмвтхн бхз твмендегх турде колдана аламыз: 1. Бхр м ектепт!, тым болмаса б !р пласты, б хр гана мугалхм баокарып, оку жург1зуге ТИ1С. 2 . Эрбхр п э н н щ авторы б1реу гана болсын(окулык). * 3 . Кластагы барлык балаларга бер1лет1н сабак б{реу жэне б!рдей болсын. 4. ГЫлымдар мен т ы д е р д щ бар1 де б гана э д 1спен уйретйас !н . ' 5 . Б хр гана к1лтпен ашцандай, п э н н щ бэр1н де.тиянакты, нроКа жэне нанымды е т !п ету керек, сол негхзде заттыц оыры ез-взхнен ашылатын болады. ' ‘ 6. Заттардыц арасында кандай байланыс болса, сол байланыоты сактап отыру кажет. 7. Буг1нгI сабак кешег1 1 бекхтхп, ертенгх жумыска жол оалып отырсын десек, окудыц бэр 1 де б хр 1зде, у з Ш о с 1 з , байланыоты болып у й р е т й е д х . в . Ец акырында айтирымыз, пайдасыз жумыстарга орын бгр*лмеуге т и 1о. 15. Кайталап айтканда, мектеп хсхне осы тэж1рибе енг1зхлсе, к у н н щ жыл, тэул!кте жарык дуниеге нур бер1П, агып туратыны сиякты, оку хсх де оцай, жылдам алга басып, в з !н щ максатына квтпек. ЕндI бул кецестерД1 к&лайша сцай хеке аоыруга болады, соган квз жеткхзу уш1н мэселеге жакынырак келел1к. * * Б 1 1НШ1 МЭСЕЖ Б хр мугалхм класта квп баламен калай жумыс жург!збек? Мектеп басында не 16. М е нщ кем!л сену1мше, элденеше асувУШ1Н б 1р мугалхм деген шэк|рттерд1 б хр мугалЫ гана туруга тихс. баскарып к°ймай, солый болуы вте кажет деп б!л е м !н, себеб1 оолай ету окушыга да, мугал1мге де тихмд х . Квз алдында болып, бтлгм адатын балалар сани квбейген оаЙын

- 65 - м у га л й е з ! н щ хс 1 не кызыгып, зейхн салып к1р1седК руда кэп болса. оны алуиылар да сондай к^зыгады), ал «угалтм сабак.ты экандандырып, кызыкты жургхзсе, онда шэкхрттер де ынталанып, Кулагин Т1Г1П катысады. Сол сек1лд1 класта кеп баланыц бтрлес!п окуы шЧкхрттерге де куаныш рухын тугызады(оларга сабакгас, хумастас, бтлектес балалар эз1нше бгр кыэык т о й ), улкен пайда кел тхред!. Балалар класта бхртн—б 1 1 жумыска кызыктырнп, бтрх— не-бхр} кемек б е р е д ь бул яаста балаларда бэсеке, жары ска ауест !к Эзгеше куитг болады. Оныц устхне мугалтмнщ себарык аэ адам тыцдаса, к.ейбхр буындер олардыц назарынан сцай т у с х п калуы мумкхн, коп бала тыцдаса , сабакты .эрб хр бала ез!н1ц хал~кодхрхнше кабылдайды.йуре келд соныч бархн к;айталатып, кепттн мулкг ету оцай, себебх б1реудтц эк;ылы ек1Ншх адамга, б х р е у д щ еох баск;алардыц есхне кемектесхп, селбеу болады. Ккск.асы иаубайдыц какнр ил'еп, пеыке от нагыи кеп тоцашты пхс1р1п алганындяи, к1рп1ш к'^чг'иыныц сансыз кхрптш куйд!р1п, баспаханашынкц к.еп ер1пт1 терхп, жуздег е н , мвцдаган дама кгтап бастапганкндай, мектеп мугал1м1 >■- сабан; устхнде т&бщ'-атн бхрдей жетгыгулар жургхзу аркылы епкандай киыншылык корней, класта еогбх жок кеп баланен жумыс хстей алады. Бул жапыраи;тар.и жайкалып ескен байтеректзн шнрынкеи Корек.тен!п, ес у! ушхп бхр гана эзегх болуы, бук 4л кердзц найнап гулдену! ■уи’ хн б !р гена к у н нурнннц тусух керек болган сияк~ та, сабакта да жетх1лхкт1» Мектеп табигатк.а 18= Егер оку жумысы осылай уйымдастнрыле лгктей б 1лс 1Но ган болса, шэкхрт каншама кеп болмасын, сабактн бхр мугал!м журггзе алады. Бул уятн: Шэк1рттер кластар- Т. Барлык иэклрттерд1 белгхлх 6 хр топг о бедхнохн. Ка, мысалы, ондыцтарга бел1п, соныц басыка бакылаушы тагайиндау, олардыц устп1ен жасы ересея болгапша тагы баскаларды квэ кылып К ® кажет. Жекелеп е м е с , I I . МугалЫ мектептщ сыртында д а , 1шхнбалалардыц бэ р!н де де жеке бтр окуши немесе солардыц бгрге о к;; ту к г-ос к .. белек 01р бел п а н баскалардан белек окптиал, олардыц Оорхн бхрлестхрхс, бтр .керде скитуи керек. Сонда мугал тм жрке балалардыц У /Л н жаголйП журмевдх, жег.е балалар да м у 'ал хм н щ у*Ш1 торип жур-

- о б - мейт1н болады. Оныц орнына мугалхм кафедрага шыгып алыпСол жерден оны балалардыц бэр 1 керхп, ес1те алады), кундей жаркырап, ез1ндег1 бхлгм нурын ж урттщ бэрхне б1рдеи тегуге тихс. Ал журт болса, мугалхмге кездерхн тггхп, цулагын тур1П,ынтасын бередьОл ар устаздыц айткандарын немесе к;олмен керсеткен суреттертн егжей-тегжейлI угынып алуга ти 1с . Сонда жумыстыц тург к\мыраныц ек1 бет1н гана боямай, оныц цабыргаларын турлт туст1 бояумен сырлаган с е к ш и болады. Барлык бала 19. Ш еберлш балалардыц бэр1н(б1р!н цалтырысып окысын. дырмастан) ез1це тарта б1луде. Егер мугалхмнщ сейлейт1Н аузы гылым взеН1Н1Ц басталып агатын жер1 болса( ол расында да сол ай), сол ауыз ашылдц дегенше одан шыкканныц б э р ш калдырмай еске кондыру ушгн шэкхрттер бар ыкыласын салып тыцдауга дагдыланган болу керек. . Оган калай кол 20. Бул уш:н твмендег1 сегхз турл1 шарт жетпек? орындалуга ти1с: I . Нен1 айтып берсец дсуй1Н1П тыцдарльщ жэне пайдалы нэрсе болсын. Сонда шэк1рттер оны бар ынтасын салып, кумартып тыцдайды. 2. Бул уш 1н мугалтм жумысын бастар алдында окытатын материалына шак1рттерд1Ц ойын бвлгп, кызыктырады немесе сол материалды вткеи сабакпен байланыстыру уипн сурактан бастаиды. Егер олардыц толык тус1н6ейт1нд1Г1 аныцталса, жацадан б е р Ь г е н ТУС1Н1КТ1 кебтрек коц1л койып тыцдайды. 3 . Бигк мгнбеге шыгып алган соц, ол жан-жагына карап, балалардыц бвтен жумыстармен айналысып отырмауын ескертедьСвйтхп балалардыц бэрг де бетгн мугал1м жагына аударуга ти1С. ' 4 . Бул жерде мугалтм е з г н щ бар ыцыласын салып, балалардыц сырткы сез1мдер1не Скез, кулак;) кушт1 эсер етуге ТИ1С. Муны б1з XVII тараудыц V I I I кагадасында ( I I I ереже) Оаяндап е т т 1к . 5. Бул уш 1н жумыс ортасында мугалтм сез1Н узтп, суриктар цояды: мен пален, туген мэселелер жвнхнде эцггме айттым, сонда не дедтм? Сол ж ер1н айтып бер д е й д Ь Ендт Охреу+не м е н щ Кай жерге келген1мд1 айтып бер д е й д ь Класть** шама-шаркына лайык,тап аргы магын да осылай 1стеуге болады. Сонда до болса ыкыласын бермейттндер кездессе, ондайларги сол жерде кеи1С немесе сег!с 01лд1ру кажет. Бул жалпымыц жакоырак тицдс./ына

себеп болады. 6 . Егер сен бгреуге сурак бер1П,огаи ол жауап бере алмаган болса, дереу баскасын, у ш х н ш Ы н , оныншысын, отызыншысын шакырып, жауап беру1н талап етесхц. Бурак бул жерде басында бгр айтылган суракты кайталап берудхц кажет1 жок. БулаЙ е т у д щ максаты - б1реуге берхлген суракты журттыц бар1 де тыцдай отырып, ез пайдасына жарата б1луге т и !с . 7. Егер алгаищы б!р- ек1 бала суракка дурыо жауап бере алмас а , оны жалпы класса койып, бтрхншг болып жауап бергенхне немесе ец жаксыларына лурт алдында мактау колдану кажет. Сонда журт оныц улг!С1не елхктей бастайтын болады. Кдте ж1бергендер1 болс а , оныц себептерхн ашып, кайталамастай ет1п тузету керек(оны мугал1м откхр, жетгк акилмен пайымдай алады), Мундай тэсхл жылдамырак табысца жетуге кемектеседх. 8 . Ец акнрында, сабак аякталган соц, е з 1 н щ бурын-соцды жеТ1К тус!нбеген жер1нен шэкгрттердтц де мугалхмге сурак беру!не мумкхнд1к беру кажет. 4иЬ-жих пайдалы сурак бергендерд! мактап, баскалардыц кемш1л1к ж1бермеухн, сабакка ынталы болуын коздей13. Каттыгулардын 22. Балаларды ынталы ету жолындагы кун сайын пайдасы. журГ131лет1Н мундай жаттыгулардыц 0з 1 жас буынныц бугхндхк хс!не де, олардыц келешек вм1рхне де пайдалы. Асылы балалар бхрнеше жылдар бойы 0зд ер 1н ынталыкка уйретсе, кеЙ1Н ©з 1схн де бар купли салып орындайтын, б1реуд!ц акылына суйенбейтхн, 0з ыркымен 1стейт1н болады. Сондай мектептер квбейсе, 1скер адамдардыц саны артып, Кара ормандай болады деп кутпеске бола ма? Класта коп баламен жумыс 1стегеИде, жеке окушылардыц жумысын Калайша бакылау керек? 1 .0ган онбасылардыц 23. Эрине, бул керде жеке оцушылармен квмегх кажет. жумыо 1стеуд1 де-елеус1з калдырура болмайды, ол да кажет деушхлердхц болуы акикат. Атап айтканда, олар в з д е р Ы щ К1таптарын таза устай н а , сабакты калай дурыс жазып жур, оны тиянакты турде ес!нде калдырган ба деген сияктн мэселелерд! де бакылау керек. Егер шяктрт квп болса, оган коп уакыт кетет!н1 белг!лх. Оган жауап: окушылардыц б з р ш б 1рдеи тицдап, даптерлер!Н ор кезде

цараи отырудыц ^ажет1 жок;, Мугалтм езгне кэмектесетхн онбзсылар сайлап алган болса, олар вздер1Н1ц жолдастарын бецылап^ 'к и н щ сабакты жа^сы, жаман орындап жургентн бтлтп стырмак;*. 2. Мугалхмнхц а з! де 24. Ал айда жеке балалардыц 1схн'байк а ю п калмайды. к,ап, колга салып отыратын негхзгг бак;ылаушы мугалтмнЬл взт Оолуга ТИ1С. Сенгм жок; деген балалардн ол кбсйрек т е к с е р 1 П отырадыо Мысалы, о^ып кел деген матерналды олардыц бтреугнен, екеухнен, уш1нш1с1нен сураганда, класта н;анш баланы сойлетсе д е, олар бгрыцгай озат бала ^атарынан ша^ырылиавды, озат жане ыабан балалар аралас свйлемек. Оларды бук1л класс тыцдап атырады. Булей еткенде барлык; бала жауап беруге цьжеттЪс бойынша ар кезде даиын болып отыради.Себеб1 эрбтр бала менен де сурап цалады деп цыпылдап, эзтр болады. Бтр бала ерклн сойлеп, дура с жауап бере бастаса, оныц баскасын да б 1л е т п п аныцталеа, мугалтм сурацтыц аягын баск;аларга аитцызады. Егер бул бала да грктлмей жауап берсе, оурацтиц ушткшт саласын(буынын) немесе материалдыц соган тхркес жаца тариуын тага б тосын балага айт^ызады. Сонымен, мугалтм азин-аулак, балаларды сеилетш кв - рхп, барлык^ ок^шылардыц жаиин б х л 1П отырады., " Жеке балалардыц улгтрхмхн к,илаи тексерем Ь? 1) Диктант. жазу 2 5 . Жазу кумыстарын тексергенде де осы жумыстдры аркады ад хеке кошу керек. Онда да бхрер тгксерем 1з. баланы гана жаздырып корм- л, "алет болса кеп баланы жаздырып к в р е м 1 з . Олар е з д е р х н х н э д е м х , к;атеС1э ж азганы н он;и 01ЛС1Н, тыныс б е л - Г1лер1не т о ц т а п , ыргагымен ок;итын б о л с ы н .О з г е л е р I д ч п те р г н е •Царап, н;атеС1н т у з е т с 1 н . Эрине, кейде <*елг1л1 бхр балалардыц дчптср1не мугалхмнщ эз I уцхлетхн кездер де болады. Алайда аабак; устхнде барлык; баланыц жазганын тексерхн шыгу и,иын. Егер ыждаЬатсыз жазачындар болса, оларга жазелау (.сог1с Оеру) ^олданылады. 2 ) Стилистикалык жаттыгулар 2 6 . Маттыгу турхндегх жазбаларды да жургтзтлеттн болсын. тексеруге уацыт, ецбек кеСтрек к е т е д ь Ал айда бул туета да жогарыда айтылган адхстердх колданган жон. Мысалы, сездердх бгр Т 1лден екхншт т т л г е аударып уйренетЫ жаттыгулар - 68 -

тусында былай 1стеуге болады: эрб1р ондык (декурия) дурыс аударган болса, мугалхм бхр баланы орнынан тургызып, ез калауы бойынша бэсекелес баланы айтысца шакырады. Ол орнынан турган к езде, бхр1нш1 бала е з ! н щ ацгарганын белшектеп, кыска-кыска свйлемдер бойынша окиды, калган балалар ынта салып, тугел т»^- дайды. МугалхмнЗц вз1 немесе онбосы(декурнон) о к ы а н баланыц Жйнында турып, оныц аударганына тым болмаса емле жагннан болса да назар салады. Бала аударгандарын окып шыккан с о н , Кврсылас бала оныц кателер!н к е р с е т е д Ь Будан эрх оныц аудармаоын сол ондыктагы балалар, одан калса тутас класс сынап, тузсту ен г1зе д1. Керек жергнде мугалхм де ез нускауын айтады. Бул кезде э р б 1р бала ез дэптерлер1не карап, Ж1берген кателер!н жабыла тузет1п жатады. Бэсекеге шакырылган карсылас бала да в з!н!ц аударгандарын кептхц талкысына салып, бага алады(муны б1э оабакты активтендхрудхц б±р к е р !н 1с ! дейм!з - Э . К . ) . Аударма, окы тузету аякталган соц, т е к с т у баска белшегхне етем хз, аргы жегы да осылай ж ур г!з 1лед1. Екхнш! буынды енд1 манвгы карсылао бала окып, ал оны бэсекеге шакырган бала оныц аудармасыныц тузет1лгенх нен тузет{лмеген нускасын салыстырып кередх, желе свз, фраза, сейлемдер жайын да дэл осы хзде тексерем !5. Уакыт болса, аударманыц келер буындарында тары екх бала сол турде бэсекеге шакырылады. 28. Булай еткенде: 1 . Мугал1мнщ жумысы жецхлдеЩ й. 2 . Ж урттщ бэрI бакылаудан шет к&лмай, туп-тугел оцитыи болады. 3 . Барлык баланыц окуга деген ынтасы оянып, жетхледЬ 4 . Белг1л1 б1р буында б1реуге бер!яген кецес, акыл балалардыц бэрхне пайда келттред1. ' 5. Фразалар эр кхмде эркилы болуы мумкЬ), б1р«к соныц е з ! де заттар жайындагы топшылауды д а , Т1лд}ц колдануга ету!н де дамытып ныгайтады. 6 . Ец аягында, « Я р й ш х , ек1НЯ1, ушхнш1 жуп болкп ортага шыкКандардыц аудармалары тузетхлтп болган соц, езгелерд1Ц жумысындагы кателер азаяды нсм^се кате тегхс тУзетхл едЬ Мундай жерде Калган уакытты бук1л о а с к а жэне м е н щ аудармам баскалард1кх~ нен артык деп ойлаитын эрбтр жеке балага берхп, К1мнтц аудар-

масы жаксы деген мэселенх к в п т щ талцысына салган жен. 30, Квргп отырсыздар, булай еткенде мугалхм класта жуздеген балалармен жумыс 1степ улгхредх жэне оныц бук;гл хласиен жумыс хстеух б!р немесе ек1 баламен жумыс хстеуден киын болмайды; ЕК1НИ1 МЭОЕЛЕ Барлык; баланы бхр гана к 1тап брйынша оцытып уйретуд! Калай 1ске асыруга болады? Бул женхнде бес турл.1 к;олданба усынамыз» 1ске кайымы жок 31. 1урти;а мал хм, пэн кеп болса, кхтаптардан кашу керек. балалардыц ойы шашыраццы болады. Олардыц кеп пзндх куып, куш1н азайтып, ойын суалтып алмауы упйн, бхр жагынан, эрб±р класс еэхне арналган б1р гана кЛтап бойкнша оцып-уйренуге тихс, сонда жаттыгулар турак;ты болады.Мунщ е з ! е р т е д е Н адамдардыц цурбандыц шалып:"Ниет!м1з цабыл болсын" деген!не ук;сас. Себебх баланыц ойын шартарап ететхн бетен кггаптар негурлым аэ болса, оолгурлым баланыц акрлы шишылмай, цажеттх б1л$мге гана жумсалада. Арнаулы оцулыктар 32. ЕК1НШ1 жагынан, мектепке керект1 тацкеп болсык. т а , эр1птер у л г х с Ь бастауыш цуралдар, сездхктер, гылым мен керкеменердщ турлI саласынан жасалган к,олданбалар кун бурын эзхрленуге тихо. 6 к 1 н ш к е Карай осылардыц бзр Ы эзхрлеуге, балаларга алфавит кестео1н, каллиграфия улгхсгн жасап беруге, ережек!. 1 « к с Л немесе аударуга бер1лет1н сейлемдерд1 ауызша айтып туруга мугал хмнщ уыан-тец1з уацыты кет1п жур. Эр класса арналган кхтаптар кеп болса, ана Т1Л1не аударылатын текстер де солай басылып, аударылган болса, бул ок;у 1С1Н жец1лдетед1, аса пайдалы. Сонда мазмундама жаздыруга, аударып уйретуге кетет1н уакыттыц барI де -ыцшамдалып, пэннхц ез1н тустндгрхп кайталауга, елхктеу тэжхрибеС1не к ет!п , муньц пайдаоы элдекайда зор, кеп болар едх. Кернек! куралдардын 33. Муныц бэр1 мугалхмнщ 1скерлхгхн пайдасы. кемхтедх деп к;орк;уга одлмайды... Балаларга сол кернект цуралдарды мугал1мН|ц ез1 1стед1 ме, элде оны бхреулер кун бурын дайындап цойды ма дегеннщ бэр1 бгр бас, тек гске цажет болган жерде соныц бэр1 оныц цолинда болса Оолганы. Мугалхм сол чуралдардь^ чалай цолданылатынин гана дал кер-

- 71 - оет1п , у й р е т е д Ь Балалардыц колында дайын ктралдардыц болуы жаксырак, ол кезде дайын цуралдарга суйенген бала кателхк жгберем!н деп саспайды, одан калса, таж}рибелЬс жаттыгуларга уаКыт кеб!рек жумсалмак. Кхтап ете дэл , 34. Мундай К1таптар барлык; класса арнатусхнхкт! Т1лмен лып, соныц бар г де окудиц оцайлыгы, жазылсын. тиянактылыгы жэне кнскалыгы жентндеН дидактика принциитерхне сай болуга тихс. П эндердщ баяндалуы толык, тиянакгы, дэл болып, ол букхл эл емнщ суретхн дал туС1рген айнадай (адам санасында бедергн калдырарлыктай) болсын. М енщ ете-мете унатып уоынарым - ондай кггаптар тус1нхктх, жецхл, окушылардыц санасына нур берхп, п э н н щ бар сипатын кейде Т1ПТ1 мугал1мс1з, олардыц ездер1 тус1Н1П кетерлхктей болып жазылуга т и !с. У Ш И Ш МЭСЕЛЕ Налай еткенде мектепте барлык; окушылар бхр сабак УСТ1Нде б±р панд! б!рлес1п уйренбек? 39. Муны жузеге асыру ушхн: 1. Кун калай жылына б 1р рет жылылык туС1р1п(кектемде),барша ес1мдхктерд!ц дур1лдеп всухне жол ашатын болса, мектеп окуын да жылдыц бхр мезгхлхнде гана бастау керек. 2. Окылатын, орындалатын материалдыц бэр1Н де эрбхр жылра, айга, аптага, кУнге шактап бел1п, эр сабактыц ез тапсырмасына шей!н белгхл! болуга та 1с. Сонда ондай тапсырмаларды бхр м езИ л де барлык класка орнатып, сонымен бхрге журттыц бэрхн б!р мезг!лде максатка ж еткхзу^ш нэрсе бегет бола алмайды. БЕС1НШ1 М9СЕЖ Калай еткенде квптеген зоттарда(пэндерд1) аз рана оезбен айтып жеткхэуге болар ед1? 1таптын у с т !р т 41. Балалардыц афлы н кыруар К1тап жазылганинан тиянак- немесе свз топанымен ауырлату ец тысы артык. пайдасыз хс. Адамра б 1р к у м ы р а дэмс1з ас пен охлхмтхктен жумырына жугатын б !р туй{р нан мен <3±р урттам шарап кеп артык. Калтацды ауырлаткан жуздеген мыо тецгеден, ец кхикене алтын тгллэ квп кымбат. Гылым ережелерх жен!нде Сенека:"Ереже деген 1м!з заттыц урыгына укоас, урыктар аз болады, бхрак ол в н !п , жемхс

- 72 - б е р е т ш болу керек“ д е п , жацсы нацыл айткан. Ендеше б х зд 5ч бес1ншх тарауымыэда айткан ойларымыз е з1н п * кушгн сактайды: адам микрокосмос болса, оныц табигаты шексгз, оган сырткы элемд ! квру уш!н жарыктан басканыц кажет! жоц, сонда ол затты 631 к е р е д ь Карщгыда жумыс 1стеу уппн к1п-к!шкене цол шамныц ез1 де оган квп нэрсен1 квруге мумк1нд1к бередг. Сол ушгн де мвэиуны тэж1рибеге пайдалы, квлемт де шарын рылым мен т1л пэндерхн баяндайтын нег1згг кгтаптарды жасап, сайлап алудыц оку !с!не квмегг квп. Ондай К1таптар аз свзбен коп б !а д |р хп , лэнд| кыоца баяндауга тихс.Баскаша айтцанда, ол заттыц негхзгх сипаттарын сол куйхнде аз оезбен, бхрак вте ойлы турде, теория мен ережелердг угынуга вте с^ай етхп баяндауга ти 1с. Баскань** бар! оодан взд1Г1Нше туып дамитын болсын. 1ТЫИШЫ МЭСЕ1 Бгр жумыстыц устхнде соны калайша е к 1 , уш е с е . артнц орындап, 1стI ОН1КД1 етуге болади? 42. Муныц УЛГ1С1Н де бхзге табигат квр се тед Ь Табигат <Нр мезгхдде <5гр рана жумысты 1стей отырып, квп жумысвд жол салады. Мектеп те соган ел!ктеуге Солай болса жас буынга бутите. Л1М беру 1сI де осы 1зде болып, эрб1р жумыстан шыгатын нэтиже мол болсын. Бул ушхн колданылатын жалпыга ортак мэселе сол - кашан, кай орында болса да, жумыстардыц бяр1н б!р- о1рЫ ен байланыста алып журггзу кажет. Мысалы, сез бен затты, оку мен жазуды косактап жург1эсек, стилистикалык каттыгу мен акыдды дамыту, уйрену мен окыту, квцхлД1Л1К пен байоалдылык кос кабаттасвды, будан баскасын да ойлап табуга болады. Оныц бес тУрлт ережес1 бар. I. Свз бен затты Ендеше шарап вз1нщ вдысымен саты- • • Косу. лып, ыдысымен алынгьны сиякты, кылыш е з 1нщ кынаОымен, агаш - кайыгымен, жем1стер1мен бхрге журедх, сондай-ак свз де затпен бгрге зерттеледх. Вйткен! зат деген1 1з с«эдщ Кабыгы немесе кыны сиякты. Олай болса кандай 1ЛД1 зерттесек те, соган ана Т1 1 де косылады, свздщ затты б1Лдгрет1Н1Н айтамыз, ек1нин жагынан, адам затты кергенде, ас жегенде, денеогне б1рдеце тигенде соныц бэрхн счзбен айтып бхлд!ред{. Сондыктан свз бен ой эркез егхз, катар дамиды, б!рге

зерттел ед!. Сонда окытудщ б!р ереже! мцнау болуга ти1с:эркхм тусхнгенхн созбен айта б1лсхн, соныц кер1с!нш е, айтцанын тус1- не 61л с1н. Балага е з 1 н щ ТУс1нбеген1н окытуга болмайды.Сол сиякты вз1Н Ё' туо1пген1н айтып бере алмайтындар Солса, олардын; пткхрлесу к,ай:лет1 де болмайды. 8з жакьпиц туйс1ктер!н айта алмаушылар - ел1к, ез1 ттс1нбейтхн, оттай берет{ндер болса , ол-тотыкус. Ал бхз адамдарга келелг бхлгм берг{М 13 кел едь Оны ен крека жолмен ексек деймхз.Бул ушхн зат лен еб зд ! 613 эр кезде бхр-бтрхмен байланыста алып карауымыз керек. С а з! кеп К1тап 46. Бул ережеге суйенер болсак» ешбхр тук бермейдх. пайдалы 61Л1М бермей, сез Д?рмег1не салынган авторларды мектептен к,уып шагу керек. 9йткен1 бгзге окудыц сапасы мзнд!рек. Сенека айтКандай (9~шы хатын кар а ^нз), б !з сезге емес, туйс}кке багынамыз. Ондай кхтаптарды окыту кажет болса, оны балалар мектептен тыс, жол-жзнекей, толык жене курде л 1 тус1нД1рем:н демей, стан кеп ел1ктеп, шаршамай, еркхн, жугхртхп окуга тихс» Муидай ын~ таны пайдасы бар накты пандерге гана жумсау керек. Оку мен жазу 47. Окушыларга оку мен жазуга байланысты бхрге уйрет!Л С1н. жаттыгуларды катар ж урН эсек» ецбек азаяды. Алфавитт! уйреткенде шэк!рттерге эрхп жазып уйрен десек, одан артык акыл, 1ске жегу жон;« Сурет салуга кумарлык зрб1р балага тэн десек^ эрхпт! жазып уйренуден олар кеп леззат алады. Туйс1к екх жа^ТЫ болса, баланвн угымы мен дагдысы бхрдей дамып, куш алады. Кенес тубI - кен. Балалар латын, грек» еврей 'Г 1лдер1 бойынтаа б1р1нш 1 рет ер!п уйренв бастаган кезде, жуныстн ыкшамдап ж ургхзудщ жолдары мынадай болып кеяе^1: ба~ явлар оку мен казуды, сездердщ магынаеын толи^ игерген *сунге двйхн жаттыгуларды уздхкс1з орындайды, еабац йвйнн о^нп, жазып, е е пт ей д Ь *1ктей д1, одан сон сезге е э д !Н н М й йалгау кооып, турд е н д х р Ь у й ренед!. Сонда бхр турл1 жумыспен т0рт турл! максат ОрИНдалмак» Стилъд1к жаттыгулар 48. Стильдхк жаттыгулар (в!эш е ЭКЫл. м<*н т 1лдх дамытады. сейлем Курау - Э .Н » ) эдетте материал, такырып талгамайды, ол баланыц рух&ни ойын дамытуга д-эрменс!з, оны летглд!рмейдI» Кайта ондай жаттигулар каншама кеп жасалг-аамен, йао^п ыткен 1здей, к.‘Н1 Ы СМ|рг'с кчреке 5з к&гиздг-’ кок^си болйп квлвди. Сон4»

- 74 - дыктан стильдгк жаттыгуларды сол класта ет1лет1н б е л г Ш бхр п э н н щ немесе керкеменердщ материалына'неггздеп, балалардыц акыл элемхн кецейтуге курал еткен жен. Мысалы, балаларга бхрде тарихи эцГ1ме усынуга болады (сол рылымныц калай тураны, ол Кайда, кай гасырларда кебхрек еркендеген, т . б . ) немесе оган тус1Н1к жасалады, одан калса соган уксас нэрселердх жаздыруга болады. Сондай б хр дурктн 1стелген жумыстар устхнде уш коянда бхрдей урып алгандай, олардыц эрх буыны(стиль эл емент!) калыптасады, э р х акыл-кабхлетх мен Т1Л1 дамиды. Бхре.удхц сезгн айта 49. X V III тараудыц аягыцда пэнд1 бермей, эз!цнен де к о с . еткенде, мугалхм оган ез тарапынан да ой косады деген ед1К, ПэндI тиянакты турде е т у д щ гана емес, соны кылдам игерудщ де б !р кемекшх к\ралы - осы, сондыктан бул жерде муны жаксы ескеру кажет. • Келел!нх кецтлдхмен 50. Ец аягында, балалардыц акылын 1 уштастыру. тыныктырып алу ушхн жас буынныц ем1рд1Ц мэндх жактарын танытатын оиындар ойлап шыгаруына болыссак, бул сабакты кыска, кызыкты етудхц гажап куралдарыныц б 1рт болмак* Сонда зр К1МН1Ц емхрдгц Кай жагына каб1лет1 бар екен1 аныкталады. Жас буынга белг1л1 бхр аспап к°лдана отырып, к°лвнердхц жеке турл ер:, сол сиякти шаруашылык, саясат, эскери мошык, сэулет, т .б . емхр кубылыстары жайында угым беруге болар е д х . Кектемде балаларды далага, бауга с е й о д е т х п , дерх шептерд1 жинатса, К1М сол шепдерд1 квп табады немесе б1лед1 деп кыэыктырса, олар медицина гылымынан да угым алган болар ед 1. Ьулай еткенде олардыц каисысы туысынан ботаникага бей1м дегендх аныктаумен 01рге, балаларга б п п м нурын ерте жаккан болар ед1к. Ьуган кызыктыру ушхн жаксы каб1лет, ыкылас керсеткендерге дартгер, лицеистченер-б1л1мнщ бар сала­ ' сын 1здеп уйренушх - Э Д . ) немесе кандидат атагын берсе, бул да окуга пайдалы. СЕГ131НШ1 МЭСЕЛЕ Б1лхм алуга тоскауыл болатын 1стерден кашу керектхг1 туралы. Керекс1зден каш- 52. "Кеп нэрсенщ басын шалын, квп 61 леКан жаксы. мхн деуден аскан бекерш1Л1к мок" деген накыл сез бекер айтылмаган.Себе-

- 75 - 61 квп бхлемхн деген аздан кур ^аладн. Сол сиякты:"Квп бхлген данышпан ем ес, пайдялыны бхлген - данышпан"^ деген свз де бар. Осыган сай оку жумысын жец!:лдет1п, ыкшамдап жург1зу Кажет. Лйтылмай, цалдырып кететхн маселелер мыналар: 1о Кажет1 жок, карселерд1 айтпау. 2. Баланыц табигатына жат нарседен к&иу* 3 . Эзгеше арнаулн манг бар нарселерден к;ашу(терец кетемЫ деп квп маглумат келт1р1п, баланыц ак;ыл-ес!к ауы рлатпау- ЭД.). 53. Сонымен б1лхмд1 мектеп ушхн емес, ем}р ушхн окып уй~ рену керек. Болмаса мектептен шыкканда б ^ г е н щ н щ бэ р! жел болып ушып кетедт. 54. Жат карее дегенЬ-йз эр баланыц табгатынаСтусхнхгхне) уйлес1мстз маглуматтар. • Мугалтм табигаттац к;ожасы емес, соныц жзрдемш!сг, жасаушысы ем ес. вцдеуш1С1о Егер шакхрт^рдхц кейб1реу1 вз1нЗц цайымы, дайындыгы жок; 1ске ерте умтылса, мугалхм оны асыктырып, эуре болмасын, ейткен1 эдетте п э н н щ бтр саласинда кемшхлхк. жгберген баланыц олк;ысы баска пандермен толнгады. Буган кэмгл сену керек. Мысалы. Егер агаштыц бхр бутагын жулып немесе шауып тастаса, оныц баск,а бутактары жылдам вехп жетхледх. Себебх агаштыц барлык емхрлхк куш-куаты баска бутактарга ауады. Балалардыц 1рде-бхр1Н олардыц вз ерк!нен тыс зорлап окытуга болмайды. Зорласа шакхрттер* оны жек квр1п кетед1, ал бул 1с олардыц акылын топастандыроды. Кхмде-кхмнщ табигатында жасырын жаткан инстинк (жазмыштан туа бхткен каб1лет) бар болса, ол тез бхлхм алнп, алга басады. Содан соц ол тзцрх мен адам когамына вз уле1- схн косатын пайдалы ( 6 1 л 1 к т х ) адам. болып шыгада. Арнаулы белг!лер • 55. Егер мугалхм бхр 1ст1ц арнаФлы белд еген^мтз не? гхлерхн егжей-тегжейл! ет1П уйретпек болса( мысалы-, еехмдхк пен жанжануарлардыц барлык, мушелерхн, колвнершхлер 1 с :н , барлык курал ерекдел1ктер1н, т .б . б}р дуркхн тутас уйретемхн деп элек бол са), бул барынша балалардыц 1Ш1Н пыстыратын, узак баяндалатын жэне оларды шатастыратын хс болар е д т . Мектепте заттардыц басты сиI . Казакта <5ул макал:"Квп жасаган бхлмейдь квп кврген бхледх" деп айтылады. Ояыц манхс! санга кызыкпа д е г е н ь - а .К .

паггарын гана толык жэне тиянакты ет1п бхлгхзу ж еткхл хкт^ тек олардыц айырмашылыгына гаиа(эрине, дурыс баяидалган) басым ой белем1з. Калганы кезец1 туганда баланыц басына е з ! кел ед!. XX тарау Гылымды оныц белш еН бойынша он;ып уйрету ЭД 1С х Затты жай кезбен 2. Гылым, яки заттарды тьнып бхлу керсек, гылым. - акыл- деген 1 13 адамныц сырткы бакыдыц ке з ь лау немесе байымдау мушелерх оиякты, атап айтканда, обь ек тш 1 жарыкта кезбен кергендей, затты хштей байымдаудыц кер1Н1С1 болып табылади. Керхп 01лу дегеН1м1з тек сол белшектхц кызметхнен туады. Адамныц хшк I кэз Iне жататындар - акьл1сана) яки акылга тэн Кабхлеттер, объект а х - интеллектщ сыртында турып, 1ШК1 алемхне тоцбасы туокен барлык; заттар, оныц каригы - соган ТИ1СТ1 турде кецхл аудару болмак. Алайда затты сырткы кезбен сол н;алпында кер1П б1лу уш1Н белг1л1 бгр шарттар керек болган сиякты.Оны ш тей кор 111 б 1луд1Ц де вз хне тан белг1л1 ад!стер1 бар. Соган суйен.—- ген кезде гана зат акылга тацба сын тусхрхп, оны дэл жэне оцай кабылдап, танып б и м е к . 3 . Олай болганда, гылымныц жумОак'гарына енем1н деген жас буынга жалпы алганда мынадай терт турл I шартты орындау ыарт: 1) Оныц рухани кез I таза болуга ТИ1С. 2) Ол ез хн зц алдына обьект коя 01ЛС1Н. 3) Соган иждаЬат кояды, одан цалса: _ **) Бакылауга алынатын зат 6ГЛГ1Л1 бIр тэртхпте, б1р1нен соц 6 1рх кезектесхп кел1п отыруга ТИ1С, сонда балалар заттыц бэр1Н де дал жэне оцай танып б 1лмек. ‘ Бала бэр!н 8з бпкы- 6 . Ендеше окушылардыц колданатын лауынан э т к х з 1п токилы. алтын ережес! мынау Оолсын: оез1М мушелергмен сэулес1 еске т у с е т ш нэрсенхц бар1н де.атап айтканда, коруге болатынды - кезбен кабылдап, естглуге жататынды - кулакпен, И1С1 бар нэроен1 - мурынмен, татып б1лет1нд1 - тглмен, с е зх н ш С1лет1НД1 - Колмен сипап(устап) бхлуге тихс. Егер кейб1р заттарды 01рнеше сез хм мУшелерг аркылы танып бхлуге тура келсе, сол мушелердщ бархн катар жумсау керек. Муны X V II тараудиц V I I I кагидасында

баяндадыц. Муныц н е г 131 уш турлI ережеге келхп тгреледх: Т .Таным туйсхктен 7. Ол уш турл1 ереже мыналар: бтр1нбасталады. виден, танымныц басы цажетт!к бойынша эркезде ту й см те н басталады(туйС1кте болмаганныц ацылда болуы мумк!н е м е с ). Сол уапн оцу 1 1Н зат жайындагы бос свзден ем ес, ооны наи;ты турде бакылаудан бастаган жен. Ол ж ен1ндег: сеэд! затпен тгкелей танысып алган соц ж ург!зсек, оныц белг1лер1 жан-жацты аныкталмак. 2. Туйс1к танымда 8 . Ек1нш1ден, б1Л1Мн!ц шыншылдыгы мен куэландырады. д э л д й ч н туйс!ктен баск,а нэрсе куэландыра алмайды. Се бебт не нэрсе бол-, са да эуелх твтелей туйсйске эсер ет тп , сол туйе1к арцылы гйна анрлга цонады. Муныц дэлелх - сезхнге негхзделген таным ез!н е абден сенхм д!, ал соны ойга жуггргкенде немесе езгелерд}ц дэлелдемесхне суйенгенде, адам онын. дурыстыгын туйогктен 1здейдх* Ацылдыц керсетхсндер1не 613 мысалдармен дэлелденген жерде гана сенем1з(ал оныц дурыстагы туйспспен аныкталады). 0з туйс1г1не, вз тэж1рибес:не чонбаса, адам еиК1МН1Ц дэле лдемес!не с е нбе й дЬ Сонымен б Ш м негурлым сезхм туйс1ктер1не суйенсе, солгурлым ол нанымды болады. Ендеше шэктрттердгц заттар жайында алган бхлхм! йн;ин,ат жэне орныкты болсын д есек , кандай п э щ п оцытсац та, ссны олардыц ез бакылауы мен сея1М мушелерг дэлелдемесхнен етк1зу1м1з яерек. 3 . Есте сактау - туйстк- 9 . "/шхншхдек, егер туйспс ест!ц гд< .о тиж ес!. - нагыз сен!ид1 сертг! болса, когарыда айтылгаидай, се эЫ мушелер1нзц кернск! турде дабылдагандары, угынгандары.гане, адамныц ес^нен шыкпастай болып орныгады. Егер бала адам анатомиясын б хр рет болса да ез кез1мен кврхп, бак;ыламаса, оны узын сездермен тустндгрхп болмайды. Будан туатан цорытынды: ез к е з ш е н кергп 6%пу - дэлелдеуд щ орнына ж гредь Сурет салдырудыц 10. Егер баланыц кез алдында заттыц пайдасы. е з ! болмасв, оныц орнына оку у ш и дайындалган соныц кепйрмест немесе и;олдан срлынган суретг белуга ТИ1С. Мыселы, ботешика, зоология, геометрия, геодезия,

- /и география пандерхн оцытцандар е з х н щ сипаттанео»*ш Колданады, онысы вте пайдалы. Сол тэж1риб1н физика, т .б . сондай пандерге де колданган жен. . Мундай квряекх куралдарды ^.заттыц взхн керсетуге болмаган жерде) мектепте барлык гылым саласынан касап, олар балалардыц цолында болуга тигс. Эрине, соларды дайындап к;сюга квп шыгын, квп ецбек керек. Бхрак оныц шыгыны артыгымен ет ел ед Ь Заттын бврхн бхрдей I I . К1Мде-К1М сеэ1М мушелер1 арцылы туйсхктен етктзтп цабылдаьган заттыц вз1не де сенболнр мп? бейтгн болса^ соныц 1Ш1Нде баланыц квз алдывда жок рухани заттарга кез1м цалай жетедх деп ойласа), соныц бэрхн щ де ежелден взара ундест!кте(гармонияда) жаралганын б!л с хн, олардыц ец жогаргысн твменг1о1мен, жогы - барымен, кер1нбейт1нх - кер1нет1нхмен айырбпсталган» 3 . А>шл жарыгы 12. Муныц бэрх сезхм «ушелергмен цабылдадеген!м1з не? натын заттар табигатына сой айтылган. Будан басца жарьщ жвнхнде де айтарлыц рй бар. Жарыксыз жерде затты кер1п болмайды. Оку хсЫ е ак^л, жарыгы керек. Ацыл жарыгы(квз) бойынша окушы заттыц б а р т бхЛ1м ацсаган, соган бар кезх а ш л га н акыл квзЫ ен цабылдайды. Каэд1 жумып турсац немесе карацгыда зат кезге цаншалыцты жаКын туре а д а , оларды квр!п цабылдау МУМК1Н емес. Солар жвн1нде айталган, дэлелденген евздхц бархне адам ел !кпейд1, квцмехз болады. Мундай жайлар б 1здхц к о з 1мхзге квп т у с е д ь Онцц вз1 айналасындагы квптеген заттарды квре бх:лмеЛт1н, бойкуйез ойга салынган адамдарда болатын мхнез. 4. Затты жарыкта кер- 13. Жарыктыц ман1н б 1лдхруге ооы • сетхп зврттеу а д х с {. айтылгандар ш т к !л 1 к т !. Енд1 сол заттарды сез1м мушелер*- . мен кабылдаганда, соныц асер! (суретх) кэц1лде орныцш болып Калу уШ1н кандай тасхл немесе вдхс цолдануга болады дегенге келел!к. Муныц айк;ын тесхлЫ сырттнгы заттарды козбен к е р ш Кабылдау туйехгхнен тугызуга болады. Охр нэрсенх дурыс кврхп бхлу УШ1Н мынадай шарттар к е р е к :I) зитты адамниц квз алдына КЧо кажет; 2) ол кезден алые болмаи, оныц нуры жетстхн жерде болсын; 3) ол цырынан емес, туп-тура аддыцгы жагына койылсын; 4) ол твцкер1лмей, кезге дурыс багытталып турсын; Ь) сонда

- 79 - адам эуел1 затты тутас керхп алуга ти1с; 6 ) будан соц о н щ эрб1р белшектергн байкап керу керек; 7) сол белшектерд}ц ез{н де р ет!м ен, басынан бастап аягына дей1н к ерсетем 1з;8) эрбтр белшеггне топталып; 9)соларды бала дурыс айыра б1лет!цдей болганша байкатамыз. Осы айтылгандар ойдагыдай орындалмаса, байцау дурыс болмайды. Осылардыц с5}рI жет!спесе де байкаудан 1з кал - майды немесе ол бул дыр болады. Гылым уйчетуге яебер Мундай пайымдаулар пэн окытушысынан цолданылатын тогыз мынадай аса пайдалы тогыз е режен! ереже♦ колдана б 1луд1 талап е т е д !: Б1р1нш1 ереж е. Жас буын б й у г е т и !с, б!л1мн1ц бэр1н де окнп тйренуге тихс. Егер оларга б!луге ти1ст1 61 1м уйретпесе, оны кайдан бхлмек? Олай болса мугал!м баладан ешнэрсен! жасырып калуга тихс емес: адалдыгы кем, кунш!я адамдар оны эдей1 жасырады, ал 1ске каб!лет1 жок, олац мугвл!мдер соны к&лай егуд!ц жолын б 1л мейдь Оныц удесхнен адалдык пен ецбексуйгй»т!к кана шыга алады. Екгнш! ереже. 16. Балаларга 61 1м уйреткенде ооныц бэрхн де ем!рде болган, болатан, б е л г Ш турде ом!рге пайдалы б1л!м деп окыту керек. Затты квр!п б}лгенде оцуиы в з ! н 1ц сол уйрен1п жаткан гылымын утопия немесе Платон идеясн^ деп угынбай, ол заттар б » - д*и айналамызда бар, ацикат емхр суред1, солерднц м э н !н , сырын б !яу емхрге пайдалы деп уйрететтн болсын. Бр!ай еткенде, акыл ээт.нщ б!луге тихстх болгак затниа(яэн&ке) кв',”га цуштарланып, одарднц айирйаскн (Плуге тырысаду. Уы1ншх ереч о . 17. Нен! уйретсец т , хвлдснец(буралан) и л * дар е и е с, тете желнея вчыту керек „Эр1.Платон элемдегх заттардн тея,,здея41 лея чрннгаи. Ондай идеялар "элем жаралмай турганда пайда солил, воя элемнен жорары туратын" болтан, ониц ойанша, оух1л влемн8| (заттардыц) мэнмагйнйсы сол "идеяларда" болмак» . 2. Муны кейде "тете оку" деп атаган. Оянц магынасы - пэнн!ц е з !н окыту керек д егенд1к . Ая ендт "буралан жоя" деп отыргвны - пэндердг бвтен с 1р вдамдарлш в к х р { иен турл 1 свздер1не н е Н з д е п окыту дегеи с е з . - 9 Д .

(Ир пэндК затты ) балага ешкандай Оетен севдер дтриегйю^з, оныц сыр-сипатын бурмаламай, жумбактап эс1релемей, заттац вз1- не тан табигатында, табиги турде окыту кажет. Алдицгы тэсхлдерцолданатын жер болса, оны пэнд1 бастап уйреткен кезде емес, соны вс1р1П немесе к|Ш1рейттн айтканда, тапсырма тусында немесе ескерту б1лд1рген жерде гана к°лданамыз. Ал балалар пэнд! алгаш уйрене бастаган кезде, оган твтелей к:р 1су кажет. Тврт1нЦ1 ереже. 18. Кай пэнд1 уйретсец д е , оку соныц вз табигатында болатын себепт1К байланыотарга саи журГ131ЛС1н. Эйткен! эрб1р заттыц эзхне тэн себептгрг болады. Солардыц сырын ашу - 6 1 л Ы н щ казыгы, шынайы бглЫ - оол. Окытудьщ ережес1 мынау: 61л 1м деген 1М1з - заттац себебгн таныту. Себеп - акылдыц жолбасшысы. Бестншт ереже. 19. Пэндердщ кандайын болса да зерттей бас- • тагандаг эуел! оган жадпылау к1р1спе берхп, содан соц оньц бел1мдертне тусгп кету керек. М унщ неГ1- э 1 XVI тараудыц V I кагидасында баяндалды. Пэнге жалпы К1р1спе беру деген1М1з - эуел1 сол затгыц жалпы м э н 1н аныктап, оныц жеке бвл1мшелер! туралы угым беру деген свз. Заттыц м энг:"К й «? Кандай? Неге?" дей т1н уш турл1 суракпен аныкталады. "Н е , к1м?" дегекге атау, свз табы, заттыц кызмет1 мен максаты жатады. "Кандай?" деген суракка заттыц формасы яки касиетг к1ред1.Ссны аныктаган кунде гана заттыц мэн1 вз1не сай болып шыгады. “Не уш1н олай?" деген суракка сол заттыц внд1рг1ШТ1к куаты жауап б е р е д ь Сол внд1рг1шт1к куатына карай зат в э х н щ мвксатаиа пайдалы болады. Алтыншы ереже. 20. Заттыц белшектер1, ец елеус1здер1не дей!н б1рде-б1р шет калмай, толык у й р е т и е д ь Олар белг!л1 <3хр 1<эрт1пте, жагдайда, байланыста алынып, олардыц б1р-б1р1мен катысы аныкталады^. - -Заттыц керекс13 буйымы жок, кейде к1П-кшкене бвлшектхц ез! тутас бел1мнщ куш-куатын б1лд1редКсептеу свздерд! байланыстырады. - Э .К О .О й л а п келсец, в з т н щ сагаты туганда сынган, орнынан к°згалып кеткен, кисайып О хткек к1Ш 1Г1р1м Т 1С Т 1Ц вз1 I , Заттыц себепт1к байланысы сол уш турл1 суракпен аныкталады. Мысалы, тхл дщ кызмет1н айткан соц, грамматиканыц ез1не тусемхз. Онда свз таптары, магынасы, оныц жадгау, журнактары, свйлемдтк кызмет! бар. Бвлшектер - осы ссцгылары.-Э.К*

- 81 - де адам д енесп нщ тутас механизмтн тощтатып тастай алады, жанды адамньц денес1нен б 1р нушес1н алып тастасац, ол адамды ажалра душар етух мумктн. Ал свз байланысына келгенде, еххн|ц бхрхнде кхшкене белшектхц тгсхп н,алуы(устеу яки жалгаулык) оныц тутас магынасын бузып, ©згертхп л йберед!. Барлык, п эн нщ табигахн сондай болады. Олай болса затты тусхну д е г е н 1 м !з д щ е з ! сокыц барлык белшектер!н тусхну деген соз.Олар кандай, не уш!н кажет дегенд1 танытпай болмайды. И ет1нш1 ереже. 21. Пэнд! бхрте-бхрте, жуйелх турде тйречу керек. Оныц эрб1р болшегЗ:не арнайн то*- талып, арнайы зерттейм1з . _____ Ек* нёнесе уш турлх затты б 1рдей керхп улгхруге болиайда» бэр1н бхр дтрк1н гана шолып втсек, олардыц байланысы байцалмайды, угым булдыр <5олады(мысалы, кхтап окыганда оныц е к ! бе1н бхрдей камту кумкхн ем ес .Т хп т! б 1р-бхрхне жакын турран екх сеэд1, екх катарды, т х г т е к 1 эр1пт1 де бхрден цамтеп о^ура болмайды. Оларды б 1рте-б1рте, б 1 1нек соц б х р й окмтаз.Еядеше адамньщ акылы да эр нэрсен1 белек-белек кабылдак» пайиидайды. Акылдыц жуг1н ауырлатпау уяйн заттардыц бвлнектерЫ бхр-б!р{нен айырып, б 1рте-о1рте уйрету кажет. С ег1нтш! ереже. 22, Э р б 1р затты (соган оныц белаег! де кхред! - Э.К .)бал ал ар толык т у с х н!п болганда, оны уйрену тоцтамайды. }^ас пен кезд^ц арасыида б!рден лайда болгвн зат жоц, орнн алран х ’гбыластац бэрх де кииылдан туады. Ад здинл бжр гздзн янрада. Гылымниц эрбхр тараунн бала толык кгерсп, « о т бтл-Еп ягерд-~ау дегеи с ей ум туганша, тйретудви «адацпы вив. 'И III 'гарс!.^1->; % кагядасдада айтилгандай, бул «««латка $елтт$е сурау, цайталау асци-гг я е т е и й . Сонда <5вяа яэяд! тоапщ «героя х . * Тогнзннс» ереже-, 23. З а г м ф ш щ езпра айврмаемн иагда 61л5ру керечс^ Аден ?*алдн да ту л х п -бойынша айырадн. Бул ;«Ч!хнде: “ Заттардиц айир;тшлыгын бхлген адак жак,са окнтэдн" деген копке мэяЕм» терен ойлн на я;» л бар. Оснянн 031 бтлхмдх саралап, аннк* дэл етедх. вйткенх затяну айнрмвяылыгы да, мчн-иагынасы да сол ерелйел!ктердеи ц'ураяадн. М?ак б !з X V I I I терауднц V I кагидасывда ейткан едхк.» Мектепте пандер осы 24* Эрбтр мугал1в сабакты осынд-ай ткезде. тыл_с«21 • берлткпен ж’/ргхзе алады двоек» мек-

- 82 - т е п т е р д е г 1 оцыту э д г с х н осы хэде цалыптастырып, од а н басца оцыту э д 1 с х коц д е г е н ой га келу ц ш ш е м е о . Журттыц бэрг осы э д 1ске ж е т !Л 1П , соны к °л д в к а бхл етхк б ол са , патша сарайын арад а г а н д а й , окыту Iс х э р 1 о ц а й , а р * цнзыцты болар е д Ь Уакытын аям ай , сондай сарай га бхр р ет йолса да К 1рхп кер ген к х с ы е р ондагы с у р е т , жапсырма с у р е т , г с ж е к т е р д т , т . б . эшекейлерд1 квр 1 п , тац-тамаша болар е д ь С о н д а и е & з е п те а ск ер театрындай оры нга айналмац. Мектепке кхрхп оци йастаган жас буын э л е н н щ барлык сэн- салтанаты н, кУДвй * е н а д а * ^алы ж асаган барша керем е т т е р д щ кызыгына баткандай б о *а р е д х (с е й Т 1П Коменский нектепт щ хшкх к е р 1 1сх вэхнше бхр м у зе й спирта болсын д е й д 1 .- Э .К * ). X X I тарау • 9 н е р пандер1н окытудыц э д й с т е н е с х ^ В н е с панде в I гылымнан I . 'Вивес Й 1р с е э 1н д е : теория оцай д а кызыкты болсы н. *эн е цысца у й р е т х л с е , ол ете кызыкты болады. Теорияны бул турде оцыту циын-цистау ж эне уза к уакатка соэыдатын 1 с , бхран; кызыгы и ен пайдасы б 1р д е й . Сол ушхн кас буы-нга оныц тэжхрибелхк пайдасын угаты ндай е т х п окытудыц э д 1 с т е р 4 и жаксылап ойлану - окуды * е Н 1л д е т у д щ бхр жолы. Муньи уш турл I 2 . Э нер пэндерхнхц уш турлх ерекш ел1Г1 шарты б а р . б а р :1 )0 н ы жазушы суреттеухкде берхлген е к п р д щ сырткы бей несхнхц у д Н с К о б р а з - дары ) немесе вдеясы деуге болады . 2 ) Энер сол жаца формада берхлген м а тер и я. 3 ) бн е р - затта к ерсетуд1ц куралы. Бул ерекшелхк калай 3 . Э нер деген хм{з КУрал, м а тер и я, улгхк е т к т з т л е д !? де б е р й г е н кубылыо б ол са , оны окытудыц жолдары мынадай болмак: 1. ^атериалды дурыс цолдана б х д у . 2. Белг1Л1 <3хр багыт, идеямен окыту. 3 . Жаттыгуларды жи1 кол дану. Мукьц м эн1с!,бал а л ард ы енер сырына жеткхзу уайн бул талаптардыц кайсысын каш ан, калай колданудыц жолдарын б 1лу к ер е к . Колданган кезде мугалхм езхн- езх т у зе т х п , кеп датаспауга ТИ 1С. I.Я .К о м е н с к и й “ енер п эн дерх" деп керкем э д е б и е т , одан калса поэтика мен риториканы айтып оты р. - д .К .

Йьтастыц дегенше киын болады. Ец аягында, ^а тея }к , бурмалауЙклыцтар болган кунде де гске кайтадан кхр1с !п , балалар енерД ! цатесгэ, оцай, сентмдх турде игергение жумысти тастамау керек. О нб1р ереже. 4. Бул мацсатца апаратын онб!р гурд! ереке бар, оныц алтауы цолданба, уиеу1-багыт 1лтейдх, екеух - жаттыгуга бастайды. I . 5. Бала нен! окып Уйренсе д е , соны !о жузхнде орындап дагдыланады. Энер шеберлер1 е з 1н щ шэкхрттерхн сол еверге теориялык топнылау ар^ылы уйретпейдх, оларды б!рден хеке тартады: тем!рдх мызган кезхнде содтырады, тодыманы ток;ытадн, оурет салгызадн, билетедх, т .б . Сол сияцты мектепте де яазуга уйретет1к болса, бала жазура тетелей жаттыгумен жетхледх, сейлер евзге т н м е н , гнге ан салып ацылмен туйхндеуге, сол арирлы тоггаыламасы жумыс 1степ уйрену прцылы гана те сел ед Ь Сонда мектеп дегенхм 1з соньщ бэрл:е укрететхн устахана, игумысткц бврльщ тур!нй * цайнап ватман жер! болуга тихс, Мехтепте балалор соныц бэр!и ез тежхрнбео!нен е т к 1 1п , "ецбек адамды ацнл етедх" дегеи нанылдыц тег}не тУ с!нет!н болады. I I . б . 1с цалай орындалмеевн, оныц Ээ 1 эр кезде белг!л| б!р формада жэне мелшерде жург1з!л едх. Он^шы сол форкапар мен норкв“ ларга елхктеп, б!реудЬ\ хэ!н баенп жургендей, соларра мыцтап ден цояды, жаттыгады» Себеб! нен$ц цалай жасалатннын бхлмей яатап, балалар е з д 1г!нше жумыс 1стей алмайды. Енаеие оларга © эд п ^нш е жумыс 1стеудхц тглгхсЪ! керсет!п, дагдыландыру цажет. Уйретпей жетып"пэленд1 жаз, телецд1 жаз" деген йуйрыцтан ешяэрсе внбейд!» Баланыц нодына сызгыш, Т1к бурый сызгыы, циркуляр берией, соннмен цалай жуннс 1с т е у д щ дагдыснн керсетпей тэдит, уэын ензык; сыз, т!к бурыш жеса деп дщ гхрл еу - эорнцсызднц» Олай болса бала меатепте нен 1 !степ уйренсе д е , соныц бар! оннц тэжгрибесхнен еткен танимал 1с болуга тих с, заттарднц формасы мен улгхсхне, туп нусдасына, сол жердег! колданбалар мен ааттыгу улгхлерхне елтктегенде, олар хстеуге д е , т у ^ н у г е де оцай болуга тихс. йуны айршдаа ескеру керек. Сонда квз1 бар адамга жарыпта кере бхл, жур1п уйрзнген адамга еягыцды бас, Коли курал устауга дагдылангандарга алаи уста, былай уста - 03 -

- 84 - д е у д 1ц кажет! болмайды. I I I . 7. Курал устауды свз аркылы ем ес, пакта !с аркылы уйреткен дурысырак, сейебг оган ереже кажет емес, мысал карсету жакыныракСвйлеудх немесе енерд1 еш б1р адам ешкашан бхр гана ереже бойынша колданып, уйренген емес. Эдетте адам оны ешкандай ереж ес1з , тэж!рисел!к хзденгс аркылы уйренедК'свйлей-сейлей шешен боласыц, кере-квре кесем боласыц" деген макалдыц мэнг осынд а .- Э .К ,.). IV . 8 . Жаттыгуларда тутас 6вл1мнен емес, жеке бвлшегхкен бастаган жвн. Баланы оку-'уйрену енергне баули бастагакда, оган бхрден тутас текст усынуга болмайды.Алдымен жеке эр1Г.тердхц эл ем ент^ жаздырып уйретемхз, содан соц буын, свз куРа**Ды» ец аягында сейлем курастырып уй ренедЬС ол сиякты грамматикага кеше бастаганда балалар эуел1 .жеке свздерге жалгау цосып езгертед1, одан эрг свздерд1 жуптастырып тгркейд1, соцында бгр мушел!, екх мушель уш мушелг свилемдер к\Рап уйренедх. Осындай жаттыгулардан еткен соц олар узак сейлемдер КУРап> тутас с0йлеу т 1 1не жет1лед1*. Диале ктикага уйретудщ де жолы осындай: алдымен балалар звтты тег1 жэне тур1 бойынша айырады, одан соц арасындагы карым-катынасть танып бхл едкондай байлвныс эрбхр заттан аз да болса тагёлады;, олардыц аныктамасы мен тус1Н1- гх берхл едь заттарды турлх комбинацияда алып, сол жайында балалар ез ойларын айтатын болады. Ол кандай зат, сол б.;лг1С1не Карай оны калай тус1нем !з, к а ж е г п л 1 К немесе кездейс.цтык бел1 1Лер болей, ол нел1ктен, оны калай багалаймыз. Осындай жатты- ♦/лардан балалар мол дагды алган соц гана акил топшыламасына кешем1з, туй1ндеу сол 1стелген немесе келтхр1лген жагдайлардан туады. Ец аягында, жалпа к°ритындыга немесе сол такырыпты тутасанан алып туЙ1Ндеуге кешемхз. Кандай внер пэнх болмасын * гумыс-'Ты дал осы негззде жургчзе б й с е к , ти я н а к ^ бхл1мге тез жет1лу киын е м е с . Бул ере.женщ н е Г 13 1 А 'I I I тараудыц IV кагидаси ид а ап тилды. V . 9 . Бастапкы жаттигулар жаца оци бастагандар ушхн твныс материалдарга цурылады. Бул ереже. X VII тараудыц IX Селхмхнде, И _ В е С 12 1_ 5йСИйаьу11_11_ 1]ункт1Нде эцгхмелендг. Оныц магымасы - I . Й.Коменскийде ОIр гана грамматика ереж ес1н бхлумен пала свйлеуге жет1лмеид1 дейтхн гик!р де бар.- Э Д .

- с о - о^уоашщ жаснна, цайылдау цабхлет1не, бхяЬ« лареяесйне уйдеспейт1н. циыцхнрн мол кеп пэнмен б1рдей жаттигу ж*|ргйз1И., ®»иц жуг!н ауырдатнп алмау керек,болмаса бала уипн окдан^ чмзгециел! жаты кейейедг. Мысалы, ез т}лхнде оцып, жаза бастатен (Ввлага латын, грек немесе араб эрхптерхн цоса жаз деуге боляеДды. Алдымен оран ез т !л 1ндег1 эр1птердх жаздырып уйрету ч^вяе», сонда 931н1ц не хстеп отырганын жацсырац тус1недх. Балпвлеф диалектика ережелерхн жаисы туо !н1П цслдансын десек, о л е д т мысалды Вергилиден, Цицероннан, болмаса Д1Н кхтаптарыкан, 1Й » - Т1 саяси жэне медициналыц шыгармалардан да алкай, о^шьощраяч 01дап журген, ТУС1Н1КТ1 К1таптарынан, кихм, араш, уй , меюгеш, т .б . угымдарынан алран жен. Оныц устхне алращы ереженй тгтолЬвдтргенде де, мысалды таныс текстен алган жеа, сонда олдргв басца ережелер де т у с1н !к т1 болады... Сейт1п б^ргхнш!, ечгаяш!. уш!нш{ ережелер таныс болса, оцушы соган у^сас 'иыоьддчряы ®*1 тауып, ережеге сай 1<олданбац. V I . 10. Елхктеу (жаттыгу) алдын ала белгзжнгаю формаларда рана жургхзхлед!, еркхн жаттыгулар журе-бира «дмаданнлвды. Мысалы, жазуга уйреткснде балалардыц цолына ч щ ю т й «станан кер1Н1П туратын жуца нагаз б е р е м Ь д е , цояын >сш чниицтардыч 1зхнен жаздырып уй ретем !з. Сонда оцушы эр1п т^лретйне елЬстейдх. Немесе э р 1лтхн цызыл, жасыл, саргыш туопвн обояшга, таоца басылган сурет 1н беремхз д е, налам ушын снята чгазит влип, оол снзыцтарга царап э р 1п суретхн салып уйрен д»Ш«4в . Ъюь э р х п т щ тех ез формасынаел!кте1д х . Сол сиякты ■автор 'сийлемхн, о щ ц курылысын, байланысыи тал дай тан жаттаруаар зга йолады» Кей1н сондай свйлемдерд! балалар уцсаствч 'бойвнпга « я д е р ! оИлап табатын болады ...логикара оцнтудач ка «тайн еоадяйз -втр—51— р!не царама-^арсн налыпта звртяген звттв^да ткуви чяиадв* дивлемма бойынва с а л а с *? я п уйренед5. " 5 1 тгриЗ ■кувшшстяч гана болуы иумк1н , к т * Загса» тун кеяедЗ. йея тутгт?, еидетае кун х е т т р . Тары бхр и новя: "Щ ъу надан, не твиын болуи м уи к!н. Ёхрац ол надан во лип Ф н р ’н , ендеше ол галым е и е с ". V I I . И . Орнндаутв бер!лет1и форма(жаттыгу) « т е * в н с 4з болуга ти1с , сонда оган о^увн д э я , дурыс еа$ктейот. ’врычигв** 1 0 1 де хемелдх, м {нс !э болмак. 8йткет<1 здокждагн хгнэряюя касда болса, бала туз у сыэкн; итсвй •алжвйаы. вер^лтея ■мысвя|(те*ст.5 дурыс болмаса, бала дурыс квшхрме жасай алмаНда^. Оондн^тан 1.Э р 1п сурет1н сулу сала алмайтнндар болады. - 9 Д ^

- 86 - мектепте орындалатын ^ т х ц бэр1 де вмхрде кездесет!н кУ^ылыотар сиядты аса шынайы, дэл , елЪстеуге ыцгайлы, табиги, оцай, тус1н1кт1 улгхлер болуга ти 1с. Б 1рде ол заттыц модел1, суретх, черте*1 болса, б1рде ол вте кыска, анык, дурыс кврсет1лген квиексхз немесе ережесхз орындарлыктай угымды болуы к ере». У Ш . 12. Елхктеуге берхлген зат.ец алгашкы ул г1лер вте дэл , м 1н<пз болсын. Соньц б!рде-б1р1нде шагын мушесхне дей!н туп нускадан бурые кету болмасын. Эрине, оньц берх колдан ке«5 берме у 1 мтмкхн. Ал айда ул г 1н щ м 1н с 1з болуы аса кажет. Алгвшца орындалатын жаттыгулардык бзр 1 де келеш ектеН барлык 1ст{ц н е г 1з х , б ас там асы болады: у й д щ хргесх бер1к болса0 онк-$ барлык Кабырг&лары да бер 1к болады, хргесх олпы-солпы болса, УЙ - д {ц эзге жерлерх де мирык-сирык болады» Д зрхгеряердщ айтуъяма, аурулар адамныц ек1НШ1, уш1нш1 ас казаш ш ан вгкен соц ецдеу берм ейдь Сод сиякты .кандай кумыста болмасын ец алгашкы жаттыгулардан кеткен кател™ келеиек жумыстыц бэрхне зиян кедтхредх. Сондыктан шэкхрттер аздер! е л 1ктейт1н внер улгглерхн эуед бастан дурыс, дал, кемелдх етхп орындауга ТИ1С. Каланы жау жецхп алранда, оныц колына ец алдымен какпа тувиек. Сондай-ак алгашкы киындыктар оцай жойылса, взгесх вз~9 1нен кецхлдене бермек. Мундайда асыгыстык зиянды: кай кезде болса да жумыстыц б 1 1н игермей катыа, екхнийсЫ е квауге болмайды. 1ур1С1м вне1Н десец, ешуакытта жолдан бурылмау керек. Б 1р нэрсен1ц негхзхн салуга кеткей^|Жыстыц шабандауы ем ес, сол жумыстыц уакытын кыскартып, жылдамдатудыц, оцайлатудыц ь.зпхль IX . 13. Окушылар б е л г Ш бхр улгхлерд1 оузып, салдыр-оалак орындаган болса, мугалхм оны дер кез1нде т у зете д ь е з !н щ ескертпелер1н 613 айткан турде белг1лх бхр ережеге немесе со- ■ныц колданылмайтын жерхне сУйенгп айтады. БIран; мундай ережелер, МУМК1НД1ГХ болганша, кыска жане вте айкын болуга ТИ10. .С рбеб1 ылги ереже куып кетем1н деп жумысты аксатып алуга болады. Бала басында бхр нзреенх мык,тап угынып алган болса, ол эр кез пайдалы болады, оган 613 кайтып ораламыз. Мысалы, каэказ баскан балага эуел1 оныц жур1схн ныгайтатын куралдар керек, аягин басып уйренген соц, олардыц кажет1 жок. X. 14. внер сабактарын кемелд1 етхп уйретемхз десек, ол синтез бен аиализге иегхзделуге тихс.

Алдымен синтезден Э Д Н 1 тараудыц У кагидасында 613 табибастаймыз. гат ем1р1нен жэне механикалык внерден алынган мысалдарды хелт1ре отырнп, сабак басында синтез туратынын, оинтездхк жаттыгулардыц талдамалык жаттыгулардан бурын колданылатынын айткан е д к . Одан баоКа мынадай есхертпелерд! де хврсеткенбтз: 1. Барлык очайдан бастау керек: 613 ув1Н в з Ы х з 1С«п уйренген нэрсе очай, бхреуд1Ч хстегент киын. 2.Авторлар вздер1н1Ц енерлер!н б1зден касакана жасырады, себеб! оныц ойын шэк}рттер 61рден угына коймайды.Ы рак олар еэ дер ! нобайлап хстеген жаггыгулар бойыняа, онысы толыц М1но !з болмаса д а , зуре-келе тусхнетхн болады. 3 . Нлттнгудан кутчлетхн н е Н з Н максатка сай жумыстарды Кб6} рек орындату кажет. Аж б !з д щ максатымыз внерд!ц бурын сйланьш табилган дабын ултилерхмен гана 1степ уйрену гмеС;, енгрд! ‘/Чрскс стырил, жецалык ойлап шыгару болаак. 15. Алайда емнтсэгг (аинактойдап яыгоруает:: немесе жумысык талдап уйренуд! косу керек» ОЙткен! х1мде-к!н жолдыц ана боса мен жына басын шарлатан бол» о а , содан шьтатын баска жоадардн да,, бэлкта женена, кбчденен, келетхн бурнлыстарын да иаксы б !л е д Ь Одан калса, э а т т щ кнры квп, б э л к й ол ш ексхз, оныц сан-алуан кнрлары елбтр ережеге сия бермейдх, оннц бэртн бхр адам тугелдеп шыга алмайды. Бас квп болса, оныц бхлет1н1 де квп. Алайда бетен б!реудзц жумысыныч иемхс! бгзге ету уш !н она укыптап зерттеп уйрену квжет8 содан соц жарысу, ел1ктеу жолымен б1здхн оз1м1з де сондай нарселерд! ойлеп шыгаратан боламнз. X I . 17. Мундай наттыгуларды.балалар со л енердгц н е Н з т нтолнк игерхп болганша токтатпаймыэ. бйткен! ондай тэжгрибе адамды суреткер еттп шыгарудыц бхрден-б!р кУралн бояып табнладн. X X II тарау Т1лдер э д !с 1* Кай тхлд! калай жэне I , И л бглгмдар немесе галым бодуне уш1н уйренеи!з? дыц бхр овлшег! ретгнде гана _____________________________________ ем ес, квбхне б Ш м алудыц, сол I . Дурысы:"Т1Л сабактарыныц эдхстем ес!" болса керек. - Э.К«

- ев - б|лген1И йасцадарга аабарда», яеткхае бглудвд ккрала р е и н д е у й р е т м е д !. Сод у ш т б&рлш^ т м д ! 61 рдей о цып уй р е ну д щ цвжт% ж ок. Турл! ттддт оьнп уцреау- в . Полмгдотияга, ярнв иэи ч&- двд се г 1а тардг ер еж ес!. дерд§ он^а уйрену мэсеяее|ве Ее дер болса^, ш жыл дан жане оцай уйрен]дп| ад1сте{и вшдау се г 13 т*рлх ережемен туге аденед!: I . 9 . Эрй1р Т1ЛД1 белек-беле» уйрену керек. Эрине, ец а*- дымен ана т й й » оцнгыа уйретемха. Содан соц ана Т1л|мен кдОат цолданидетыи тхлдер, беоцаша айвдавда, керии хал^ктар т й § уйрет1дед1(се6е<Я» м е и щ аш м ш а» келешекте гылыми 11л ем ес, халык Т1л! врке» жаюга »и.4с ) . Ьуда» соц латын т4л г, соган тете гре к, еврей т .б . *4лдер у кр е т ы м е к . Бхрак о чар каз-катар, б|рлеокен турде ем ес , блрхыеа соц <54рг уйретълуге т и !с . Болмаса олар 61р—<51рхне б а г е ! жасайдй. I I . 10. Э р б4р т 4лге белгйленген оцу керахмдер! болуга ти- !с , сонда кеддеиец сабац неггзгй са^ацда шдаалады деген кауЫ тунайды, затаи аз орнинда аерттен бхлуге ариалган уакыт бос се зге жумс&лмайди. Ана т м > сената бзрте-б^рие цонатын зат болс а , оны бйрнеше жыл Ьй н де тжшацты етхп уйрету кажет.Баскаша айтканда, оган- 8 немесе 10 жыл керек. Оны бала сэби шагынан бастап, ересек болганша 0ЦЫЯ1 у й ренед!. Будан оси колдануда бар басда т{лд{ уйретемхз. Оган бхр жилдык мерзхм « е т к Ш к т ь Латын т!лхн уйренуге б !р жыл» еврей т Ш н е бIр жартьжылдык ж етед Ь I I I . I I . Эр т1лд1 ережеден бастамай, тажхрибе «уз1нде окытып уйреткен жен. 0йткен1 оны кеп тьщдау, оку, Кайта оку, квш|- рхп жазу, соган жазбаша жэне ауызша ел!ктеу турЫ де рана уйрен}п шыгуга болады(муныц жайын осыныц алдыадары тараудыц I жэне X I каг ид ала рында баяндадык). IV . 12. А л айда ережелер эр кезде оол теж1рибен1 демеп, бек!Т1п отыруга ти 1С. Бул мэселе алдыцгы тараудьщ II к&гидасында айтылды. V . 13. Т1л ережелер! философиялык емес, грамматикалык белуг:: тихс. Онш^ м эн !С 1, ережелер сездердхц, фраэалардын, сейлемдердщ карым-катынасьш, те г!н егжей-тегжейлеп, ол аелхктен солай немесе олай емес деген ж елие емес, тглд1Ц ез табм1- гатында нендей ку^нлыстар бар, олер калай туады д егенд! ез Калпывда алып кана туо!нд1ру керек. Егер зат пен сездердщ

се беб! мен байланысын, уцсастыгы мен айырмасын, аналогиясн мен аномалиясын философиялын; магынада алып, терецдеп кетсек, ол филологияга зияннан басцаны кел тхр м ей д ^. V I . 14. 1ацадан уйрет1лет1н бвтен Т1ЛДЩ ережео1 жаоалатын болса, оны балалардыц б1летхн Т1Л1НЩ ережелер!не уксатып жасау кв*ст.Тек екг турлг т й д щ айырмашылыгын гана керсетгп отару керек. V I I . 15. 1ацадан уй рет!л ет1н т }л д щ жаттыгулары баланыц бурын о^ыган пэвдер1Н1Ч жаттыгуларына уцсас болсын. Булай еткенд е , сез бен затты б1рден тус1Н1ктеи бастап, уацытты уттырып, олардьн ойын бытыратып алмаймыз, цайта сол свзд1 оцай, тез1рек жаттап, б1л1п алуына к9цхлд1 баса бвлген боламыз. Оган материал рет1вде бурынгы таныс свздер алынуга тихс. V I I I . 16. Сонымен, барлыц Т1лдерд1 б 1р гана эд1спен оадтуга болады. Атап айтцанда, тгл дердщ б э р 1н де жец!л ережелерге нег1зделген тэжхрибелтк жаттыгулар эдгс1 арцылы оцытамыз. Бул жерде тек жаца Т1лд1ч бурын уйретьиген тЬдден езгешел1г1не гана назар аударып отырамыз. Ал жаттыгулар балаларга таныс мате риалдан алынады. Аргы жагы да осылай. X X II I тарау Балаларды адамгери 1л1кке тэрбиелеуд!ц э д 1стер! 2. Свйт1п , мектепте балаларды адамгерш!л1кке жэне нагыз 1эГ1л:кке шындап тэрбиелеу уш !н сол жумыстарды улкен яеберл!кпен еге б1лу цажет.Сонда гана мектеп, журт айтцандай, толыц магынасында "адамдар устаханасы " болып шыедац. Адамгерш 1Л!кке тэрбие- 3 . Адамгерш1л1к тарбиес!н е г у д щ л е у д м 16 ережест. внер1 16 турлг неггзг* ережелерге кел!п т!р е л е д Ь Соныц б1р1нш!сх мынау: _ I . 1зг1Л1к мтнез1 барлык; балага бЗрдей е Н л е д !. 1ас буынга не нэрсе дурыс жэне адал деп табылса> соныц б э р ^ де жуйел! ундест 1кте (гармонияда) алып, то лык, цалдыксыз жэне бурмалаусыз ег1П багу к,ажет. I . Мысалы, ^азак, грамматикаларында ет!ст1ктерд1ц аныктамасы "об ъ ек т", "субьект" деген терминдермен тус1нд1р!лсе, ол бэлаларга пуыр. - Э.1\.

- 90 - 12. 4 . Соныц 1Ш1нде алдымен 13 1 М1незд*ц ец н е г 1з г 1лер1н, ягни журт айткандай, ете"1ргел1лер1н" басым енгхземхз.Оны данышпандык, ьидыацдылык, ерлнс жэне эдхлдйс М1Нездер1 деп атаимыз. УЙД1 фундаментс1з салуга болмайды, нашар салынган у й д щ тгректерг мен бвл!иектер1 шайкалып, жылдам кулайды. I I I . 5. Данышпандык мхнезхн жас буын заттардыц ашн айырмасы мен цасиеттер1н зерттей отырып, жаксы тагылым, внегеден алады. СебебI заттар жайындагы шынайы ой-пгк1рдщ пайда болуы кандай да болса 1зг1Л 1кт щ н е г 131(м эй ег1) болып табылвды. IV . 6 . Канагатаылдык жас буынга олардыц окып журген шагында УЗД1КС1Э ег1л ед1. Ол ас-сура комагай болмау, уйкы мен тыныгуды, жумыс пен ойынды, свйлеу мен туйыктикты теч -устау т/р1нде е И л м е к . Бул туста жас буыуныц тутынатын алтын ережес1: мвлшерден аспау, басцаша айтканда, нен! болса да ешуакытта шамадан тыс Ш 1П жемеу, жерит1н халге жетпеу болуга т и !с. ’ У . 7. Жас буын ерлхкке взгеше зейгн к°йып окитан болсын. Оныц ез1 киындыкты жеце б 1лу, е з т н щ ТИ10Т1 мерзгмхн сактамайтын артык жугхрхстен, яки ойыннан аман болу, шыдамсыздыкка, куйгелект1кке, ашуга жол бермей, вз1н т1зГ1вдеп устай бхлу турхнде е Н л м е к . Мундай мгнезге жетхлудщ негхз! - барлык нэрс е н: ойланып гстеуге эдеттену, кумарлык немесе кызбалыкпен еинэрсеге К1р1спеу эдеттерх болмак» V I . 8 . Эд1лдхкке уйрену ушхн бала ешкдаге зэбхр кврсетпейД 1 , Т 1л дем ей д1 , К 1МД1 де болса кад!рл ей б х л е д ь е т 1 р 1 к , аддауайлага салынбайды, Т 1Л влгыш, адамга жылы болады . Жастарды муныц бэр1не жэне жогарыда айтылган М1неэдерге тэрбиелеу уш гн • твменде кврсетхлген тэсхл мен куралдарды колдану кажет. V I I . 9 . Ерлхк м Iн е зI Ш 1нен жас буынга взгеше кымбаттысы - букпес1з акпей1Л болу, ецбекке тез1мд1Л1К. V I I I . 10. БукпеС1з акпеЙ1ЛД1Л пеке жету уипн бала акыл иес1 жаксы адамдармен квб1рек 1стес болады, солардьц квз алдында турлше тапсырмаларды орындай б 1луге у й ре не дЬ Аристотель Ескендхрдх солай тэрбиелеген. Ол 12 жаска толганда кандай ортаньц адамдарымен болса да Т1лдесе, угыса б и г е н , соныц 1Ш1Нде патшалар, турлг елдхц немесе патшалардыц елш1лер1, галымдар, окымаган адамдар, кала, кыстак тургындары, к°лвнерийлер болтан. Онын устхне жас Ескенд1р свз болтан мэселе ж вншде

ацылды сурацтар цойып, соган езх дурыс жауап берген. IX . П .Е ц б е к к е уйрену уш1н жас балалар белг1л1 бхр келел! кэс1п немесе цызыцты жумыспен айналысуга ти1С. X. 12. Балаларга э д 1лд1к мхнезхмен Т1келей туысатын 1зг 1- лIX касиеттн айршдоа егу цажет, оныц ез1 басн;аларга кызмет керсете бхлу немесе соган пейхлдг болудан келхп туады. Баланыц табигатын к1р шалып бузылган болса, ол ез 1мш1лд1кке бер1Л1п, жексурын бола бастайды. Ондай 9з1мш{л бала журт мен1ц ыгымда гана болсын, езгелер 61л болмаса, кул болсын дейт!н жагымсыз м 1ньзге салынады. Адам эм1р1ндег1 уйлес1мс1здхктер осыдан туып ер1с алады. 0йткен1 ондай адамдар тек ез1м болеем дейдх, журттыц, елдхц цамын аяЭДа басады. X I . 13. 1з г 1 1к 1 н е з д е р 1н балага сэби кезден бастал егу к е р е к , жаны к 1р л е п , кемш1Л1кке белшесхнен батцан с о ц , ол *ЭГ1- лхк м 1 н е з 1н кабьлдай алмайды. X I I . 14. Кайырымдылы^ца уйрену уш 1н бала узд1КС1э адалдыкпен ауыздануга тихс. Кеп жугхрхп уйренбей, жылдам жуГ1ру жоц, адамдармен кеп сейлеспей шешендте жоц, кеп жазып жаттыцпай, жан;сы жазу жоц, кеп тыцдаган ^уймацулан; болады, сабырлы болу уш 1н сол сез^мд^ гена к еб1рек жемдеу керек, шыншыл адам еттрхкт! суймейд1, табандылыц в;ажыр-цайраттан туады, т .б . мундай мхнездерд! егемхн дегенщердгц сезхнде, хс1нде цылаудай да М1н болмауга ти1с, енеге сол. X I I I . 15. Жас баланыц кез алдынан ата-ана, тэрбиеш!, устаэ, дос-жарларыныц емхрхнен алынган енегелер шамдаи жарцырап, эсте ешпестей болсын.бйткен! бала д еген 1 13 1ц 1н е з 1 маймылга учсас: ол нен1 керсе д е , мейл1 жацсылык. мейл1 жамандыц болсын, соныц бэрхне езд1Г1нше, санасыз турде ел1ктейд1. Олар барлыц 1СТ1 танымнан емес, ел 1ктеуден бастайды. Бул жерде мен б 1р гана емхрден емес, тарихи мысалдарга да суйенхп отырмын. Бала тэрбиесхне е м 1р мысалдары мэвдгрек, себеб1 ол бхзге жацын жэне адамга куштх эсер е т е д !. X IV . К .Д е ге нм ен сол енегелерд1 емхрден алынган всиет ляне ережелермен эрдайым уштастыра б 1лу керек. Сонда елнетеуге тузету к;осып, оны тольщтырып, ныгайтуга жол ашылады. Бул жай XXI тараудыц IX ережес1нде айтылган. - У1 -

- 92 - XV. 17.Аирыцша сацтанатан бгр 1с - одып журген балалардыц бузылган балалармен жак;ындасуына жол бермеу, болмаса оцушы о л ар дан жаман мхнез у й р е не д Ь X V I. 18. Алайда жаман м гнездердщ оцушыларга жуцпасына адам цырагылыгы кейде кеп1л бола алмайды десек, бузыц И1неэдерге жол бермеу увпн мектепке келелх т э р п п цакет. XXVI тарау Мектеп тарт1б1 жвн1нде Мектепке терт1п I. Чех х а л ^н д а :"Т э р Т 1б 1 жок, мектеп суке рек. сыз ди1рменге укоайды" деген нацыл сеэ бар. Ди1рменге су ж1бермесец, ол токтайды. Сол сиякты мектеп вм1рхнен тэрт1пт1Л1к дегенд1^л ы п тастасац, оныц барлыц 101 каусап, с в Н д е д Ь Е г1нд! арам швптен тазартпаоац, оны шырмауыщ, о так, басады. Хем1с агашын бутап турмасац, оны арам бутак;тар басып, жабайыланады. Будан кел1П мектептегх тэрт1пт1 акыру. шапалан;, жудырыцпен гана орнатуга болады деп оилауга болмайды. Мектептгц хсх жарцын нысаналы болады. Оцушы д а , устаз да соныц цызыгына 01рдей ортац. Оцушы вын мэн1ндег1 шэк1рт болып калыптаопаса, тэрт1п, оцыту эд1о1 дегеннен не цалмац? 'Й р тх п т! сактау- 2. Ендеше жас буынньц тэрби ес1нщ мацсадын у|Д шаоты. , ты мен куралдарын б:лу бхр цажет болса, тартхп Г(рлер1н б1лу ек1 дажет. Сонда ол цаталдыц д е г е н н щ ез1н не увпн, дашан жэне калай цолдануга болатынын жакоы бхледх. I . Тэрт1П*1л1К З.Нентц ойымша, тэ р т 1п т и 1к д е г е н н щ озхн мадсаты. ец алдымен оол т э р тш тх буз^шыларга дол- • дану цажет. Алаида оны бхреулерд! жазалау у ш I н емес( болтан кемш1Л1кт1 болмады деп ешк1м аита алмай- . д ы ), болган цател1кт1 сол бала калай етсе цайталамайды деген мацсатпен колданамыз. Тэрт1ПТ1Л1к дегендх цызбалыц, ашу, жек кару тур1нде орнатура болмайды, вте царапаиым сабырлылыцпе н, жанашырлыдпен гана орнатуга болады. БI ре у жазага ушьрап Калса, ол езхне бергяген жазаны пайдалы ак;ыл, басшыныц экел1к цамцорлыгынан туган квмек деп бхлгендеи болсын. Ьала вахне бер1лген жазаны(акыл квмег1н) д эр 1гер д щ ауруга беретхн дэрхс1 цатарында угатын болсын.

- уа - 2 . Баланы жаман окыганы 4. Баланы онын гылыми жумыстары ум 1Н жазалауга болмайды. уинн емес, м Ыез-кулкы уш!н жазалаймыз. Егер оку жумысы дурыс жолга койылган болса, сабак балалардыц акылына т е Н о Конымды, цызыцты болып, олардыц бар ынтасын, Кажырык 0з1не лалсыз тартап алмак(эрине, акыл-ес1нде кемш1Л1к болса, оран лаж жок)» Егер акыл-ес1 тугел баланыц е з 1 де са'Загын окымаса, оган ыкылас коймаса, оган шэк1рт ем ес, устаз К 1н зл ь 9з1мхз окытудыц кызыкты онергн жаксы игерхп, баланыц акылын соган тарта алмайтын болсак, оны куш колданып б|лГ1зем1н д е у , эрине, жацсак ой. Кол куш 1Н жумсап сабау баланыц акыл дуниес1нде гылымга деген махаббат тугызбайды. Найта ол баланыц жан дуниесхнде гнлымнан жи!ркену, б а л о м оган жаулык тудырады. Соцдыктан бала жанында гылымнан суыну кеселх, окуга салкын карау рухы пайда болса, оны гылымга ынталандырарлык рухани азыктармен гана емдеуге болады^Ондай жерде жагдайды киындата тусет1н катал емдер колданбай, бхрден жумсак мхнез кврсетхп, оны батпактан алып иыгу киын. Баланы сабакка калай 5. Бала шабан аттай камшымен, тепсхнум#й“^ Ш аЭ Д й Щ ыЗолса, ° г ан урып-согу емес, баскалау, ж&ксырак мхнез берет1н куралдармен эсер еткен жен: б!рде оган ксй1о немесе когамдык ескертпелер бхлдхрсек, бхрде баска б!реулерд1 мактай отырып асер етем 1з."Кврдхц бе , пален-тулен жолдастари^ сабакка вте зейЛи койып окиды. Оны кластагы балалар квргп отар. Сен болсац сабакка кнзыгып катыспайсыц" д есе, жетххлястЬ Евд! б1рде эзхл коаданы п:"Ой, я^галым-ай, кейде тхпт! оп-оцай нэрсеН1 де укпай каласыц-ау, сабак тусында сен баска жумыстармен айналасып отырдыц, содан тапкан олжац - осы" десе, бул да сабакка жумылдырмак. Кейде апта немесе ай сайын бхрхяях орннда к!мдер келед1, озат окуиылар кхмдер деген атпен аарыс жтрг1э1п отыруга болады. Муныц пайдасын 613 баока жерде айттык* Б 1рак сондай свздердх бала эз1Л немесе жай кызык деп жецхл тпго!нбей, байсалды акыл деп угынатын болсын. Сонда бала жанында марапаттауга деген махаббат туады, ескертпе мен темен орыннан^гхзгм санатннан) аман болсам екен д ей т1н ыждаЬат оянады. Мундай жарыстарга мугыпмнтц вз1 бас болып, окушыларды устхрт аларламай, келелх хстерге бпстап отьрады. Солр.^ окнганлирга ескертпе глй— тып, уялтса, жаксы окитывдарьж ма^ткп, ко терм слеп отнридн.

- 94 - 3 . Тэртхп формаоы кектегт ' 8 . Т эртхптщ жаксы улГ1С1Н б!зкун айналымынан алынган. - ге кектегх кун айналымы кврсетед1. Ол барлык; жердегх во1П енетчн з а т т а р га :1)у э д 1кс13 жарык пен жылылык бе р е д !, 2) е к т н щ бтрхнде жауын мен жел жхбередх, 3)арасында сирек болоа да от шашып, найзагай л и бередь б 1рак; осыныц 031 де 6ук1Л е с 1пвнуш1лерге пайдалы. Сол форманы калай 9 . Кунге ел ю тей отырып, мектеп басшыцолдануга болады? лары жас буынды б е л г Ш бгр шецберде устауга тырысадь; 1)0ларга кандай 61- Л1М уйретсе д е , соныц бэр! тусында устаздыц ез басы жанды мысал болып, УЗД 1КС13 внеге к вр се тед Ь 2)0л акыл балаларга акыл-кецесхн берхп, тхлектестхк бхлд1ред I , кейде кгейхо цодданады. Ы р а к сабад уйрете м е, еокертпе ййта ма, буйыра ма, кей1ст1к б1лд1ре ме, уотаздыц улы ыцыласпен вскорет!н 1р мэселес1 - соныц бэргн балалар улкен атал^к камцорлык белг1С1 деп 61лс1н. Ендеше устаз еш кхм нщ арына тиыей, балалардыц бэрхн б1лд1рем1н деген мацсатта болуга тихс. Егер шэк1рт устаз тарапынан мундай с е з Ы д ! байцай алмаса, оныц ыцылаоына кэм1л сенбесе, бала тартхпке мойын усынбайды, устазды сыйламайды, мектеп !схне ж ец и карайды. 13. Бул женхнде Д1н гуламасы Эйльгард Д обиннщ мынадай бхр накыл свз1 болган:"Ж ас буынга э р м м н щ каб1лет1не сай б т м бергенде, олардыц ерк1нен тио, куитеп оцыту талабын кол^ануга болмайды, кайта к°лдан келгенше олар соньц бар1н де е р к т 1 турд е , вз бет1нше, кейде кмзыгып уйреиет1Н болсын. Осыдан келхп мен шыбын;, дуре к°лдану дегенге бу т1ндей цосылмаймын. Мундай Кулдарга колданылатын,ер1ктх адамдарга бутхвдей жат куралдарды мектепте к;олдануга болмайды, сол уийн оны мектептен тугелдей Куып шдау керек. Ондай куралдарды тутк;ындарга немесе жаны цулдьщ рухымен кхрленген адамдарга гана к;олдануга болады. Сондай адамдар мектепте е з д е р Ы щ жагымсыз м1нез1н карсетсе, оларды мектептен тез аластау керек. Эцгхме олардьц топастыгы мен цаб1- летс!зд1гхнде гана емес( бул квбхне кулдык м1незге салынып, азган адандарда к е зд е с е д О - солардщ бузылып бхткенд 1Г1нде, соган топастык К°сылган. Ооы азгын м хнездер1нщ устхне олар гылым мен внер жэрдем1н алар болса, ол ан;ылсыз адамдар цолына тиген жерде солардыц бузылгаи ниеттерхне гана курал, кылыш бо-

- 95 - лип, ол с о н щ езхн д е , баскаларды да кырып-жсюга себеп болады. Ал е р к !н , 1зг1 ниеттег1 жастарга колданылатын жазаньщ табигаты мен турлер! одан т 1птх белек болуга ти1с " . Х Х У Н тарау Окувылардщ хас ерехшелхг! мен бы хм дэретесхне царей ашылатын терт сатылы мектептер курылысы туралы 1арык д у н и е н м улдары I . Нолвнердщ шеберлерх езд ер !н !ц барлык г а с н р д ш да ниш пан шэк1рттер:не внер уйрету у я !н Улдарына е л !к т е с 1Н. оган белг!лх турде уакыт беред К к э с т п т щ киындыгына немесе курделхгтне карай ол е к 1 жылдык, уш жылдык ,т .б . сондай уаяртКа созылатын оку болып к е л е д !). Ондагы оку сол уакыт !вйнде м !ндетт1 турде аякталуга ти 1с . Сол внерд1 уйрен!п ныккан с о д , олар алдымен шебердЬ* жэрдемш!с1, белг!л ! бхр уакыт етееи соц бас оебер болады. Мектеп гылымына да сондай уакыт белг1яеу ц*- жетгонер, гылым, т 1л пэндер1н щ де вз нерз1М1 болуга т«|с.М у и » да 0елг!л1 бхр жыадар 1ш}нде бхлхм бе ру д щ белгхлх бхр аукыиы бхтуге тихс. Сейтхп а д а м г е р ш Ш к т щ сондай шеберханасннан аын иагынасында бхлтмд1, адамгершхл!кке эбден хе т!л гея , мейяхншв 1з г 1 ниетт1 адамдар окып ши-уы керек. Бул уакытты терт турлх 3. Бул уакытты бал анщ жас кагынан мектепке белу кадет. всею хне карай терт ту рд т кеэецге белуге болады: оэбил$к иак, балалык шак, хастак т а к , ересек шак* Осы каотагы балвдардын э р б ф тобына ал ты жылдык уакыт б е р !п , соган оай мыяадаД мектеп типтерхн ашкан хен: • 1 . Сэбил*к шактаЛла аналык м ектебЪ и е боязды, ол - эдемвнтарлнк мектеп. а 2. Балалык иакта хастар ана т Ш н е неггзделген халык мектвб!нде окуга тихс. 3. 1а о тик иак т * ! н латын мектеб1, яки гимназия ц о д а й м . 4 . Ересек жастар мектеб!н академия жэне саякат м ехт еб! дел а таран жен. Атап айткснда, аналык мехтеб1 эр уНде болмад. Ана т4 1 кектеб1 эрбхр кауывда» эрбхр кыстакта, эрбхр орында болсин. Латыи мектебх эрб}р к ^ а д п н , ил академия - эрб}р мемлекеттеи «емсое эрбхр улксн м ж з'Т а р д гт еаылура тихс.

- 96 - Оку пэнге негтзде- Ч. Бул м ектептердщ айырмашылыктары бо~ лхп. сатылансын. ла турса д а , бхз ондагы оку турл1ше материалга ен ео, солардыц турл1,ше болып етхлухне кУрылса деймгз, сонда оку адамдарды шын адам, христианды - шын христиан, галымды - шын галым етпек. Балалар жасына жэне бурынгы дайындыгына сай эрСЯр сааыдан втгп, бхлхмгн жогарылата бермек. Мектсп айырмасы жатты- 5. Дегенмен м ектептердщ айырмашылыгы гу формасында. уш турл1 болып келмек. Бхрхнш ы ен, алгашкы екх сатыдагы мектепте оку Т .Пэн бхрде о дай. жалпы, элементарлык сипатта бола1рде булай е т х л е д ь ды да, соцгыларында пэндер толыгырак жэне устачдырак болып ет1- лед1. 2. Пендер к езек тя сед ь 6 . Ек1нийден,* б1рхнш1 сатыдагы аналык мектеб1нде балалардыц сырткы сезхмдерхн жаттыктыру басым бблмак» Онда балалар айналадагы заттарды дурыс танып, айыра б1леТ1Н болады. Ана Т1Л1 мектепте1ндег! оку балалардыц 1ШК1 сезхмдерхн, киялдау, есте сактау Каб1лет1Н дамыту, сол аркылы угынгандарын орындаушы мушелер - Кол мен Т1л аркылы - окып, жазып, суретхн салу, эн уйрену, есептеу, елшеу, заттыц салмагын б м у , турлхше материалды есте сактап бхлу турхнде жург13 1лмек. Гимназиядагы оку болса, "Н е ? ", инел1ктен?и дей т1н сурауларга жауап беретхн, туйС1К жингщтауынан еткен барлык материалды диалектика, грамматика, Т .о . накты гылымдар мен внер квмег1 аркылы ту с 1 1П, пайымдауга н е г 1эделед1. Ал академинда окушыныц кайрат-кажырын дамытуга к вб1рек к в ц и бел1ьед1. Атап айтсак, онда окушыга гармониялык кебхлет егхледКбузылган затты гармонияга келт1р у ). Бул реттен жанга - д Ы окуы, акылга - философия, п э н н щ ем{рл1К кажетЫе - медицина, с‘ыртк,ы игхлхк пен жагдайга - зац гылымы кызмет хстейдь 3 . Б 1реу ондай. бхреу 3 . Уипний айырмашылыкка келер мундай гылымга жаттыгады. болсак, твменг1 аналык жене ана Т1Л1 мектедхнде эиел, еркекке овЛ 1нбестен барлык жас буын бхрдей бхлхм алады. 1а ш н мектеб1нде кол внер1нен гер1 талабы жогарылиу балалар окиды. Ал академияда окыгандар галым жэне болашактын басшылары болып шыгады. Сонда ийркеу, мектеп, турлхше когамдык орындар басшы мамандар жагынан тапшылык кэрмейдх.

- 97 - XXX тврау Латын мекте$1Н1ч вчерктер! Онын уйретет!нг - терт I . Оныч максатына <51з терт т ы д 1 61- ттл. барлык энциклопе- лумен катар бук 1л энциклопедиялнк диялык гылым. гылымдарды уйрен1п шыгу м!ндет1к де жаткызамыз. Сэтт} оцып, латын мектеб1н1?( барлык класын <51 т 1р 1п шыккандардан мынадай гакьндар дайындалады: 1. Т 1л дщ барлык кубылысын б1лхп, соны латын жэне ана де кемелд! турде туС1Нд1ре алатын, ал грек жэне еврей г1лдер)н эл1не карай игерген грамматика мамандары дайындалады. I I . Угымдардыц аныктамасы мен айырмасын жаксы 61л ет1н , дэлелдеу мен карсы гпк1рге жет!лген тэж!рибел1 диалектика мамандарын дайындап шыгарады. I I I . Кай такырыпты болса да эдем! сейлеп мецгерген риторикте р, яки шешевдер эз1рлеп шыгарады. _ IV . Арифметика мамандарын дайындайды. V . 0м1рл1к кажет1 эор, сонымен катар баска пэндерд! окып уйрегуне жол ашатын, адамныц ойлау каб1лет!н жет!лд1рет1н 61 1мнтц бхр! - геометрия мамандарын дайындап шыгарады. V I . Эн-куйдщ тэжхрибес1н д е , теориясын да игерген музыка мамандарын шыгарады. V I I . Аспан элем1 гылнмыныц нсг!здер1н б !л е т 1н , соныц есепзацдарына жет1к астрономдар дайындайды. Мунсыз физика, география, тарих гылымынын квптеген салалары адамга анык болмас ед1. 2 . Осылардыч катарына твмендег1 э й Н л х , еркхн ж ет! внерд! жаткызамыз. Эдетте бул жет1 гылымды бглгендер философия магистрК докторы ) болып та квр}не алады. Ендеше жогаргы пэндерден де э р г к е т Ь , б Ш м терец1не ж етем!» деген шэк1рттер сол жет! гачшмнан да бхл1М алмак. V III.О л а р элемн*н КУрылысын, элементтердщ куатын, жануарлардыц айы рмасы н(тег!н), вс{мд!ктер мен металдыч каси ет!н, адам анатомиясын, т .б . сондай табигатта в з д 1 1нше кездесет1Н немесе ем1р кажет1не к°лданылуда болатын заттар сырын б!лет1н физик болып шыгады. Свйт1п бул туста олар медицина, жер шаруашылыгы жэне баска да механикалык енерлердщ йтр бвлшег!н коса у й ренедь IX. Хер парчнн^ ж-зйын, аралдары к.вп т е ч !з , едендердт, мемлеиеттерл:щ турган орнын, т .б . б1л-.:т1н географ болып шыгади.

- 98 - X. Ецдх б1реулер! д уни енщ басында цалай. жаралганын, чай деу!рлерден еткенгн жыл есеб1 бойынша санап бхлетгн хронология гылымыныц мамандары болады. . X I . Одан адам баласы тагдырында болган мэндг езгер1стерд1, басты менлекеттер, апркеу тарихын жуйелеп баяндайтьш, тутас б хр халыктардыц турлхше эдет-гурыптарын, ондагы болган окигаларды, жеке дайраткврлер вм1р1н баян ететхн тарих мамандары да шага алады. X I I . Мамандык пен жаксыльщтыц т е г 1н, турлер1н дэл танып б1лет1н иатериалистер де сол мектептен окып шыгады. Соцгылардан жер1нсек, алдыцгыларыне жалпы идея жел1С1нде болсын, арнаулы долданба турхнде болсын, мысалы, экономика, саясат, опркеу, т .б . вМ1р процесхнде ел й т е п отырамыз. X III.Е ц аягында, 613 солардыц Ы н е н вз д Ы Ы щ н е г 131н 61- л1п н;ана поймай, дхни кгталтар^а суйен1п> сол Д1НН1Ц жолын моргай алатын Д1Н гуламалры да шыгады деп ум 1ттснем !з. 3 . Осы алты жылдыц оду курсын б1Т1рген жас жетк1ншектер оол гылымдардыц бэр^н вте толык, кемелдх игермесе деятель к; иге ре алмайтыны - бхр жагынан оган жас тан; шак мумк1нд1к берм ейдь себеб! теорияны тэж^рибемен бекхту уийн оган узак уакыт керек, ек1нш1 жагынан, алты жыл ш Ы д е галымдыктын мухитынан жгз1П вту киын), гылымныц кейбхр салисынан тиянакты 61Л1М алып, гальмдык кемелетхне жетхлед! деп ойлаймыз.

- 99 - М А 3 М V Н Ы Курастырушыдан ....................................................................................... 3 Э.Цоцыратбаев. Я.А.Коме некий жэне бу г{нг! мектеп . . . 6 Улы дидактика Оцырмандарга с э л е м ......................................................................... 16 Л идактика(П тарау) . . . ............................................................17 Адам б Ш м д ! е з 1 н щ балалыц шагннда жан;сырац цабылдайды .Б 1л!м балвга оныц жас кезтнде е г { л е д К У П тарау). .21 Мектепте ек1 жыныстыц жастары катар одитан болсын (I X тарау) ............................................................................................22 МектептеГ1 оцыту 1 1 универсалдык болсын(Х та р а у ).- . 23 Бул кезге дейхн в з 1 н щ м 1вдет1не сай келген мектеп болмады ( X I т а р а у ) ......................................................................... 24 Мектептерд1 кайта чурып, жаксартуга болады (ХП тарау) . 26 Мектептерд! кайта курудыц нег!з1 - .барлык жагынан дэлме-дэл болып келген тэрт1П ( X I I I тарау) .................. . . 31 Мектепте колданылатын мундай дэлме-дэл келген, ешб|р нэрсе буза алмайтын тзрт!пт1 табигат енегес1нен алу керек(Х 1У тарау) . . . . ■....................................................... .... 29 9м1рд1 узяртудыц негхздер! (ХУ т а р а у ) ................................ 31 Окыту жане окып уйренуге цойылатан жалпы талап^ар* йКй. цалай окытамыз.балалар калай окып, у й р е не д К Х У ! т'(ф#у)32 \#Кыту 1С1 мен б!лгм беруд! онайлатып ж у р г !з у д Н дер! ( Х У П т а р а у ) ........................................................................ *0 1 1МД1 тиянакты етхп е г у д Щ н еГ гЭ Д ер К Х У III та)рау).. 50 Окыту 1 1н щ ец кыс^а лоЛДарй (X IX тарву) . . . * * , 61 Гылымды оныц бэл ш еН бойыняа йНйй уйреТу э д |с 4(ХХ 4й р ау )7б Онер пэндерхн окытудыц д д 1с*чзме<5К Х Х 1 № р &у ) » > . » 82 Ттлдер ад(XXII тарау) .....................................% I » 8? Балаларды адамгерш1л 1кке тэрбйелеуД$И эд!Ь*ё|>!(ХХ111 тарау) ................................................................................. .... . . . 89 Мектеп т э р т !б : жеи1Нде(ХХУ1 т а р а у ) .................................... 9 2 ^ ^Окушылардыц жас ерекшеяхгл мен бхл1м дЭрёжесЫё карай - ашнлатан торт сатылы мектеп тер ^урьМысй 1,урйлк(ХХУ I I т а р а у ) .................................................. . < » * I I * 5 . . . 95 Латын мектебхнзц очерктерт(ХХХ тарау) «11;... 97