Суурь Судалгаа

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

3.13 УЛААНБААТАР ХОТЫН БАЙГАЛЬ гарч буй ус нийлснээс доош Сонгиноос Алтанбулагийн гүүр хүртэлх
ОРЧИН, ЦААШДЫН ЧИГ ХАНДЛАГА хэсэгт голын усны хүчилтөрөгчийн горим алдагдаж, усан дахь
ууссан хүчилтөрөгчийн агууламж <0.05- 1.52 мг/л буюу онцгой их
3.13.1 УЛААНБААТАР ХОТЫН УНДНЫ ЭХ бохирдол ОИБ-ын түвшинд, БХХ5-ийн агууламж 2- 266 дахин
ҮҮСВЭРИЙН ТОЙМ давж, Сонгино доод хяналт-шинжилгээний цэгийн орчим 1-4, 11, 12
дугаар сард Хадан хясааны хяналт-шинжилгээний цэгийн орчимд
Туул голын сав газрын захиргаанаас явуулсан 2016 онд улсын тоо 3-4, 11, 12 дугаар сард онцгой их бохирдол (ОИБ)-ын түвшинд тус
бүртгэлээр нийслэлийн нутаг дэвсгэрт гол горхи-52 байгаагаас 25 тус хүрч, усан дахь аммонийн азотын агууламж ХА-аас 1.4-70 дахин,
нь байнгын урсацтай, 27 нь түр зуурын урсацтай, булаг шанд-134 эрдэс фосфорын агууламж ХА-аас 2- 18 дахин, ПИЧ-ын агууламж
тоологдсоны 100 нь байнгын урсацтай, 25 нь түр зуурын урсацтай, 9 ХА-аас 1.1-11 дахин давах тохиолдол ажиглагдаж, эдгээр үзүүлэлтээр
нь ширгэж үгүй болсон, рашаан ус-17 тоологдсоноос 13 нь байнгын өвөл, хаврын улиралд их бохирдлын түвшинд хүрч байлаа.
урсацтай, 4 нь түр зуурын урсацтай, нуур тойром-11 байгаагаас VI зэрэг буюу “Маш бохир“ гэж үнэлэгдэж буй гол, мөрөн, нуурт
10 нь байнгын урсацтай, 1 нь түр зуурын урсацтай гэсэн судалгаа Туул голын Сонгиноос Алтанбулагийн гүүр хүртэлх хэсэг, Хиагт
гарсан байна. Рашаан 17 тоологдсон бөгөөд тэдгээрийн 9-ийг хашиж голын Алтанбулаг харуул хамрагдаж байгаа бөгөөд эдгээр голуудын
хамгаалсан, 8 нь хашаа хамгаалалтгүй гэсэн бүртгэлтэй. бохирдлын индекс нь Туул гол 7.89- 26.42, Хиагт гол 14.58 хүрч,
өмнөх оныхоос Туул гол 2- 9 нэмэгдсэн нь эрдэс азот, органик
УСНЫ БОХИРДОЛ бодисын бохирдол ихсэж усны чанар улам муудсан байна. Туул
Туул голын усанд хийсэн химийн болон бохирдлын шинжилгээний голыг бохирдуулж байгаа гол эх үүсвэр нь Улаанбаатар хотын төв
дүнгээс үзэхэд: Туул голын усны эрдэсжилт хотоос дээш хэсэгт 50- цэвэрлэх байгууламжийн цэвэрлэгдээд гарч буй бохир ус байдаг
120 мг/л-т, хотоос доош 120- 1300 мг/л-т хэлбэлзэж байна. бөгөөд Сонгиноос Алтанбулагийн гүүр хүртэлх хэсэгт голын усны
Туул голын ус хотоос дээш хэсэгт, голын усны хүчилтөрөгчийн горим чанар маш их мууддаг байна.
хэвийн байсан бөгөөд Уубулан, Налайхын орчим өвөл, хаврын
улиралд усан дахь БХХ5-ын агууламж нь MNS4586-98 усны чанарын
стандарт дахь хүлцэх агууламжтай харьцуулахад бага зэрэг давсан
бохирдолтой байлаа.
Хотоос доош буюу хотын төв цэвэрлэх байгууламжийн цэвэрлэгдээд

Зураг 3.66 Усны эх үүсвэрийн ордууд ба хамгаалалтын бүсүүд

УЛААНБААТАР 2040 101

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

3.13.2 ХАЯГДАЛ БОХИР УСНЫ ХЯНАЛТ- агууламж нь онцгой их, эрдэс азотын агууламж 10ХА-аас давж, их
ШИНЖИЛГЭЭ бохирдлын түвшинд тус тус хүрсэн хэвээр байна.
Толгойт дахь Төв ЦБ-ын гарч буй хаягдал бохир ус цэвэршүүлэх
Хаягдал бохир усны хяналт-шинжилгээг 12 дугаар сарын 7-нд чадвар 73% байгаа ба Төв ЦБ-аас цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал
Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх 3 байгууламж / бохир усан дахь биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, химийн хэрэгцээт
цаашид ЦБ гэх/-ийн орж байгаа болон цэвэршүүлээд гарч байгаа хүчилтөрөгч, нийт азотын агууламж MNS:4943-2015 “Хаягдал ус”-ны
хаягдал бохир усны 6 цэгээс авсан сорьцод хийсэн шинжилгээний стандартад заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал
дүнг MNS 4943-2015 “Хаягдал ус”-ны стандартад заагдсан хүрээлэн усан дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс
байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь бохирдуулах 3-24 дахин давсан бохирдолтой усыг Туул голд нийлүүлж байна.
бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (цаашид ЗДХ)-тэй харьцуулах Туул голын сав газрын эхэн хэсгийн усны чанар, найрлагын хувьд:
байдлаар хийсэн. Харьцуулалтыг дараах хүснэгтэд үзүүллээ. Туул голын сав газрын эхэн хэсэгт хамрагдах Төв аймгийн Эрдэнэ
Тайлбар: БХХ5-Биохимийн Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, ХХХ-Химийн сум, Нийслэлийн Налайх дүүргийн нутагт 3 гол, 5 бүлгийн усанд
Хэрэгцээт Хүчилтөрөгч, MNS4943:2015 хаягдал усны стандартад усны чанарын хэмжилт хийсэн байна.
заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан Т уул голын сав газрын эхэн хэсэгт хамрагдах голуудын усны pH,
дахь бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээнээс давсан эрдэсжилт нь хэмжилтийн үр дүнгээс харахад гол горхи, бүлгүүдийн
үзүүлэлтүүдийг тодруулав. усны чанар нэн цэнгэг, саармаг бөгөөд “Усан орчны чанарын
Шинжилгээний дүнгээс үзэхэд цэвэрлэх байгууламжуудаас гарч буй үзүүлэлт MNS 4586:1998” стандарттай харьцуулахад pH, ууссан
ус нь 73-97%-ийн цэвэршүүлэлттэй байна. Үүнээс Толгойт дахь Төв хүчилтөрөгчийн хэмжээгээр стандартын шаардлага хангаж байна.
ЦБ 73%, Нисэхийн ЦБ 93%, Био орон сууцны ЦБ 97% цэвэршүүлж Гадаргын усны цэврийн зэргийн ангилал (ГУЦЗА )-ын нормтой
байна. харьцуулахад ууссан хүчилтөрөгч, эрдэсжилтээрээ “Цэвэр”, “Маш
Толгойт дахь Төв ЦБ-аас цэвэршүүлээд гарч буй хаягдал бохир усны цэвэр” гэсэн ангилалд орж байна. Туул голын сав газрын эхэн хэсэг
биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, химийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч, нь газар нутгийн хувьд уулын тайгын бүсэд багтах ус зүйн сүлжээний
нийт азотын агууламж MNS:4943-2015 “Хаягдал ус”-ны стандартад нягтшил ихтэй, сав газарт бүртгэлтэй гол горхины талаас илүү хувь
заагдсан хүрээлэн байгаа орчинд нийлүүлж болох хаягдал усан дахь нь ордог онцгой бүс нутаг юм. Мөн эх хэсэг нь Хан Хэнтийн дархан
бохирдуулах бодисын зөвшөөрөгдөх дээд хэмжээ (ЗДХ)-ээс 1.4-24 цаазат газар болон Горхи -Тэрэлжийн байгалийн цогцолборт газрын
дахин давсан бохирдолтой усыг Туул голд нийлүүлж байлаа. улсын тусгай хамгаалалттай газар нутагт ордог уулархаг бүс нутаг
2016 оны 12 дугаар сараас 2017 оны 12 дугаар сарын Толгойт дахь тул хүн амын суурьшил, малын тоо толгой багатай учир усны чанарт
Төв ЦБ-ийн хаягдал бохир ус цэвэршүүлсэн чадварыг дараагийн нөлөөлөх эрсдэл бага байдаг.
зурагт үзүүллээ. Б огдхан уулын амнуудаас эхтэй Төр Хурхын гол, Ар Зайсангийн горхи,
Өвөр Зайсангийн горхи, Бумбатын доод булаг, Дондогдуламын
Зураг 3.36 Төв цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршүүлэх чадвар,% рашаан, Тойруугийн рашааны усны чанар нэн цэнгэг, саармаг
бөгөөд “Усан орчны чанарын үзүүлэлт MNS 4586:1998” стандарттай
Төв цэвэрлэх байгууламжийн цэвэршүүлэх чадвар, % харьцуулахад pH, ууссан хүчилтөрөгчийн хэмжээгээр чанарын
шаардлага хангаж байна. ГУЦЗА -ын нормтой харьцуулахад ууссан
100 хүчилтөрөгч, эрдэсжилтийн хэмжээгээр “Маш цэвэр” гэсэн ангилалд
орж байна. Харин Түргэний гол, Их цагааны булаг, Их бүлгийн
80 73 69 80 78 80 рашааны усны pH нь стандартад зөвшөөрсөн хамгийн бага утгаас
63 бага буюу сул хүчиллэг байна. Дулааны улиралд их хэмжээний
60 63 64 59 61 65 хур бороо орсны дараа Туул гол түүний цутгал голын дагуух гэр
хороолол, жуулчны бааз, орон сууц, үйлдвэр, аж ахуйн газрууд гэх
60 мэт цэгэн бус бохирдлын эх үүсвэрийн хог хаягдал, нүхэн жорлон,
ахуйн бохир усаар хөрс бохирдон улмаар хур борооны усаар
40 26 угаагдаж, Улаанбаатар хотын суурьшлын бүс дундуур үерийн далан
20 сувгаар дамжин голын усыг ихээр бохирдуулах болсон.
Мөн хөрсөөр дамжин ундны усны эх үүсвэр буюу газрын доорх
0 ус бохирдох эрсдэл өндөр байна. Туул голын цутгал Сэлбэ,
Дунд, Улиастай гол дээр 2015 онд хийгдсэн усны чанарын хяналт
Он, Сар шинжилгээний дүнгээс харахад Сэлбэ, Дунд голын усан дахь
нитритийн азотын агууламж зөвшөөрөгдөх хэмжээнээс 2-2.8
ДҮГНЭЛТ дахин, Улиастай, Сэлбэ голын усан дахь биохимийн хэрэгцээт
2017 оны 12 дугаар сарын шинжилгээний дүнгээс үзэхэд, Туул голын хүчилтөрөгчийн агууламж 3.1-3.3 дахин их байна. Улиастай, Сэлбэ,
усны эрдэсжилт өмнөх сараас хотоос дээш 10-20 мг/л, хотоос доош Дунд голын ус азотын болон органик нэгдлээр бохирдож байгаа нь
Сонгино доод цэгийн орчим голын усны эрдэсжилт маш их, өмнөх малын хөл, хүний үйл ажиллагааны нөлөөлөлд ихээхэн өртсөнтэй
сарынхаас 220 мг/л-ээр нэмэгдсэн байна. холбоотой юм. Мөн нийслэл хотын суурьшлын нөлөөгөөр Туул
Туул голын усны ууссан хүчилтөрөгчийн горим хотоос дээш голын бохирдолд нөлөөлдөг хамгийн том эх үүсвэр нь Төв цэвэрлэх
хэсэгт хэвийн байсан ба усны чанар сайн, голын ус цэвэр байна. байгууламж болон нийслэлд үйл ажиллагаа явуулдаг бусад цэвэрлэх
Хотоос доош, Улаанбаатар хотын хаягдал бохир ус цэвэрлэх төв байгууламжаас дутуу цэвэрлэгдэн Туул гол түүний цутгал голуудад
байгууламжаас гарч буй бохир ус нийлснээс доош буюу Сонгино нийлүүлэгдэж байгаа бохир ус юм.
доод цэгээс Алтанбулаг хүртэлх хэсэгт голын усны хүчилтөрөгчийн
горим алдагдаж, голын усны бохирдол өмнөх сарынхаас 1.1-4.6
нэмэгдэж, голын усны ууссан хүчилтөрөгч, органик бодисын

102 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Хүснэгт 3.20 Туул голын хөндийн голоцений настай аллювийн 3.13.4 АШИГТ МАЛТМАЛ
хурдас дахь уст давхаргын гидрогеологийн үндсэн үзүүлэлтүүд
Н ийслэлийн Налайх дүүрэгт Цэрдийн галавын үед (130 орчим сая
Гидрогеологийн Туул-Тэрэлж Дээд эх Төв эх Туул- жилийн өмнө) үүссэн нүүрсний орд газар, Багануур дүүрэгт хүрэн
параметрүүд бэлчир үүсвэр үүсвэр Сонгино нүүрсний орд, Аржанчивлангийн орчимд алт, цагаан тугалганы
орчимд орд, гянт болд, хайлуур жоншны илэрц, Сэлбийн голд алт, төмрийн
Уст үеийн зузаан,м 15.0-29.0 2.5-32.0 1.4-30.0 9.0-40.0 илэрц, Элстийн голд шилний элс, бусад газраар шаврын баялаг
11.2-34.5 2.5-55.0 13.1-58.8 7.3-70.3 нэлээд бий.
Ундарга, л/с 0.33-7.9 2.9-5.89 1.26-7.35 0.53-14.0 Х айрга, дайрга, элс тоосгоны шаврын нийлүүлэлтэд 2018 оны
11.9-166.7 4.2-103.7 6.4-140.5 байдлаар ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 74, хайгуулын тусгай
Усны түвшин бууралт, 25-30.0 25-35.0 22.2-33.5 10.1-139.1 зөвшөөрөлтэй 55 нийт 129 тусгай зөвшөөрөлтэй компани ажиллаж
м 1.65*103 – 1.4*103- 3.6*103- Нийслэл хотын бүтээн байгуулалтын ажилд шаардагдах түүхий эдийг
5.39*104 6.2*104 5.0*104 21.4-53.5 нийлүүлэх боломжтой. Гэхдээ ашиглалтын тусгай зөвшөөрөлтэй 74
Шүүрлийн 1.03*103- аж ахуйн нэгжээс нийслэлд буюу Туул гол дагуу үйл ажиллагаа
илтгэцүүр,м2/хон 1.15-2.68 0.5-2.65 0.85-2.5 9.71*104 явуулж байгаа нь 16-18, Төв аймагт 5-8 аж ахуйн нэгж тогтвортой
олборлолт хийж байна. Нийт 74 зөвшөөрлөөс усны сан бүхий энгийн
Худгийн дундаж гүн, 0.65-3.0 хамгаалалтын бүсэд нийт 29 аж ахуйн нэгж хэсэгчилсэн давхцалтай.
м Элс хайрга, шавар зэрэг барилгын материалын орд газрыг байгалийн
тогтоогдсон нөөц, ашиглалтын одоогийн байдалтай уялдуулан
Усны түвшний Налайх дүүргийн Элстэйн гол /Зуунмод/-ын урьд тогтоогдсон нөөц
өөрчлөлтийг бүхий талбайд элс, Хан-Уул дүүргийн нутаг дэвсгэр дэх Таван толгой
дамжуулах чадвар, /Гишүүний ам/-д тогтоогдсон нөөц бүхий газарт хайрга, дайраг,
Сонгинохайрхан дүүргийн нутаг дэвсгэр Баянхошууны Найрамдал
м/хон ордод шавар авч ашиглахаар тус тус төвлөрүүлэн байршуулахаар
2007 онд Нийслэлийн засаг даргын захирамж гарсан.
Газрын доорх ус
илэрсэн гүн, м Зураг 3.37 Нийслэл Улаанбаатар хотын ашигт малтмалын тархалт

Улаанбаатар хотын хэмжээнд цэвэршүүлсэн бохир усаа байгальд буюу
гадаргын усанд нийлүүлдэг 7 цэвэрлэх байгууламж байдаг бөгөөд
Сэтгэцийн клиник эмнэлгийн урьдчилсан цэвэрлэх байгууламж
Улиастай голд, Дамбадаржаагийн цэвэрлэх байгууламж Сэлбэ
голд, Баянгол буюу Найрамдал зуслангийн цэвэрлэх байгууламж
Баянголд, Төв цэвэрлэх байгууламж, Нисэхийн ЦБ, Био тосгоны
цэвэрлэх байгууламж, Био комбинатын үйлдвэрийн цэвэрлэх
байгууламж Туул голд тус тус хаягдал бохир усаа нийлүүлдэг. Эдгээр
цэвэрлэх байгууламжийн цэвэрлэгээний түвшин харилцан адилгүй
байдаг. Үүнээс ТЦБ -ийн бохир усны цэвэрлэгээний түвшинхамгийн
муу буюу жилийн дундаж түвшин60 -70%.
Энэ нь байгальд нийлүүлэх хаягдал усны /MNS 4943:2015
“Хүрээлэн буй орчин. Усны чанар. Хаягдал ус. ерөнхий шаардлага” /
стандартаас 3-аас 11 дахин их бохирдолтой усыг Туул голд нийлүүлж
байна.

3.13.3 ГАЗАРЗҮЙН БАЙРЛАЛ 3.13.5 УЛААНБААТАР ХОТЫН ГАДАРГЫН БА
ГАЗРЫН ДООРХ УСНЫ НӨӨЦ
Нийслэл Улаанбаатар хотын газар зүйн байрлал нь Монгол орны төв
хэсэг, хойд өргөргийн 48 хэм, зүүн уртрагийн 107 хэмийн солбицолд, Улаанбаатар хотын уур амьсгалын нөхцөл нь Монголын өндөрлөгийн
далайн түвшнээс дээш 1350 метрийн өндөрт 470444 га газар нутгийг нэгэн адил эх газрын нэн эрс тэс шинж давамгайлсан, удаан
эзлэн оршдог (Зураг 2.1.1-1).Улаанбаатар хот нь дархан цаазат Богд үргэлжлэх хүйтэн өвөл, халуун хуурай богино зун, шороон шуурга
Хан (Цэцээ Гүн 2268 м, Түшээ Гүн 2256 м), Сонгино Хайрхан (1662 зонхилсон сэрүүн хавар, намар болдог, өдөр шөнийн температурын
м), Чингэлтэй Хайрхан (1947 м), Баянзүрх уул (2184 м)-ын дунд, Туул ялгаа их онцлогтой.
голын уудам хөндийд оршдог. Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийн Манай хот дөрвөн талаасаа өндөр уулсаар хүрээлэгдсэн Туул голын
хамгийн өндөр цэг нь Богд Хан уулын ноён оргил Цэцээ Гүн (2268 хөндийд байрлах тул анхааран үзэх өвөрмөц бичил уур амьсгалыг
м), хамгийн нам цэг нь Туул голын хөндийд орших Шувуун фабрик үүсгэдэг. Жилийн дундаж агаарын температур -30С, харин хүйтэн
дүүрэг (1203 м) болно. Өндөр уулсын муж болон уулс хоорондын
хөндий, газрын гадаргуугийн өндөршилийн зөрүү ихэвчлэн 400-500
м боловч заримдаа 700-920 м хүрдэг. Төв хэсэг нь далайн түвшнээс
дээш 1300 м өндөр бөгөөд хотын баруун зүг чиглэх тутам намсаж
III цахилгаан станцын орчимд далайн түвшнээс 1274 м өргөгдсөн
(Зураг 3.39). Улаанбаатар хотын Сүхбаатарын талбайн баруун урд
захад Монгол Улсын авто замын сүлжээний эхлэх 00 цэгийн тэмдэг
багана оршдог.

УЛААНБААТАР 2040 103

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

саруудын температур -13,40С, хамгийн хүйтэн 1 сарын дундаж -260С, Зураг 3.39 Туул голын сав газар, Улаанбаатар хотын байршил
-300С ээс доош хүйтэрдэг хоногийн тоо 40-ийг давна. Хүйтрэлгүй
хоног 5 сарын 29-нөөс 90 хоног болно. 6-р сарын эхний арав хоногт Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр нь Туул гол болон Хараа голын
хөрсөн дээр цочир хүйтэрнэ. сав газарт хамаарагддаг, гадаргын усан сүлжээ харьцангуй сайн
Улаанбаатар хотын хур тунадасны 1939-2017 оны цуваа мэдээллээс хөгжсөн. Тухайлбал, Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрт хамгийн
харахад хур тунадас буураагүй, олон жилийн дундаж 259.3 том гадаргын усан сүлжээ нь Туул гол бөгөөд түүн руу цутгадаг
мм хур тунадасны ихэнх хувь зун орох бөгөөд голдуу агаарын байнгын урсацгүй Өвөр горхи, Дээндий, Гачуурт, Улиастай, Хөл,
тогтворгүйжлээс үүдэх конвекцын гаралтай байдаг. Сэлбэ, Толгойт, Түргэн зэрэг жижиг голуудын ус хурах талбайг 3-р
Х амгийн их тунадас 1929 онд 123мм, 1967 онд 74.9 мм хүрснийг зурагт харуулав.
тэмдэглэсэн мэдээ байна. Хан Хэнтийн уулс, Туул голын Зураг 3.40 Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр дээрх Туул голын
экосистемийг усаар хангах гол нийлүүлэгч нь агаарын хур тунадас цутгал голууд
юм. Түүний экологийн ач холбогдол нь зөвхөн тоо, чанартаа бус
мөн хуваарилалтандаа байдаг. Эндээс харахад Монгол орны хүйтэн
хахир өвөл-хавар хөрс хөлдөн чийг авч чадахгүй болж газрын доорх
ус зөвхөн дулаан улирлын борооны усаар тэжээгдэн нөөц, баялаг
бүрдүүлдэг байна. Улаанбаатар хотын тахилт станцын мэдээгээр
байгуулсан хур тунадас хуваарилалтын зургийг үзнэ үү. 1938-2017
оны олон жилийн дундаж хур тунадас ялимгүй өсөх хандлагатай
харагдана.

Зураг 3.38 Улаанбаатар станцын тунадасны цуваа мэдээ, дундаж

3.13.6 ГАДАРГЫН УСНЫ СҮЛЖЭЭ Туул голын олон жилийн дундаж урсац.
Туул голын урсцын дийлэнх хувь нь хур бороо ордог зуны улиралд
Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр Туул (66,4%) ба Хараа (33,6%) /6-9сард/ өнгөрдөг бөгөөд өвөл-хаврын улиралд гадаргын ус
голын сав газрыг дамнан оршино. Туул голд Xэнтий нурууны сaлбaр хөлдөж зөвхөн газрын доорх урсцаар тэжээгдэнэ.
уулсaaс эx aвсaн Гaлттaй, Xaг, Xoнгoр, Зүүн Бaян, Тэрэлж, Xөл, Туул голын ус хэмжилтийн Улаанбаатар харуулын урсацын
Улиaстaй, Сэлбэ, зэрэг 127 улирлын урсацтай гол, харин жилийн ажиглалтын мэдээнд /1945-2017/ тулгуурлан жил бүрийн зарцуулгаар
дөрвөн улиралд 2500-3000л/сек зарцуулгатай “бохир усны гол” Туул голын тэжээлийг тогтоох урсцын гидрографын задлан ялгал
(цэвэрлэх байгууламжийн) цутгадаг. Хангайн нурууны зүүн үзүүрийн хийсэн дүнгээс үзвэл олон жилийн дунджаар хайлсан цас, мөсний
салбар уулсын хойд хажуугаас Тарна, Хар бух зэрэг гол горхи очиж ус 10.2 хувийг, газрын доорх ус/хөрсний усны тэжээл 17.65 хувь,
нийлнэ. Голын ус хурах талбай 49600 км2, урт нь 874 км, ус хурах хур борооны ус 72.6 хувь тус тус эзэлж байна. Газрын доорх усны
талбайн дундаж өндөр 1474м, голдрилын ерөнхий хэвгий 1.3‰ юм. тэжээлийн хэмжээ 0.8-45.6 хувь, хайлсан цасны усны хэмжээ
Туул нь Орхон голын баруун гар талын хамгийн том цутгал бөгөөд 0.2-36.4 хувь болж хэлбэлзэж байгаа боловч хур борооны усны
Орхон голын сав газрын 38%-г эзэлнэ. хэмжээ 57-95.5 хувийг эзэлдэг, борооны усны тэжээмж давамгай
Туул голын урсац бүрэлдүүлэх үндсэн хүчин зүйл нь хур тунадас гол юм.
болно. Туул гол 4 сарын сүүлч 5 сарын эхээр шар усны үер эхэлж Туул голын газрын доорх ус /Улаанбаатарын нутаг дэвсгэрт/
5 сарын сүүлчээр хамгийн их хэмжээнд хүрч 6 сарын эхээр дуусна. Туулын ай савын хэмжээнд тархсан хурдас чулуулгийн нас,
Голын урсац 6 дугаар сарын дунд үеэр дулааны улирлын гачиг үе литологийн төрлөөр нэгтгэж, тэдгээрийн нүх сүвшил, эсвэл ан
10-20 хоног үргэлжлэн 6 сарын сүүлчээр зуны хур борооны үер цав зонхилсон байдлаар ангилж, газрын доорх усны судлагдсан
эхэлж хамгийн их хэмжээ нь 7 сард хүрч 8 сарын сүүлчээр дуусна.
Голын мөсний үзэгдэл 10 сарын сүүлчээр 10 хоногт эхлэн урсах ба 11
сарын II арав хоногт хадаалж 4 сарын сүүлч хүртэл 122 хоног мөсөн
бүрхүүлтэй байна.

104 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

байдал, практикийн болон судалгааны хүчин зүйлүүдийг харгалзан Зураг 3.41 Туул голын эх хэсгийн геологийн зураг
уг сав газрын хэмжээнд ус агуулагч нүх сүвэрхэг болон ан цавлаг
бүрдлийг ялгаж, газрын доорх усны 1 км2 талбайд байж болох Зураг 3.42 Улаанбаатар хот орчмын Туул голын гидрогеологийн
нөөц баялгаар дараах тодорхойлолт хийж тоймлолоо. тойм зураг

Үүнд: Улаанбаатар хотын унд ахуйн усны эх үүсвэр: Улаанбаатар
• Туул,Тэрэлж, Хаг гэх мэт томоохон голуудын хөндий дэх их нөөц хотын усны эх үүсвэрийн гидрогеологийн судалгаа, зураг төслийг
/1977-1979, 1980-1984 онд ЗХУ-ын Барилгын хорооны Барилгын
баялагтай 50 л/с (>1576.8 мянган м3/жил) дээш, /аллювийн Инженер Хайгуулын Үйлдвэрлэл-Эрдэм Шинжилгээний Институт
хурдас тархсан уст үеүд, голуудын хөндий дагасан газрын доорх (ПНИИИС)/ ЗХУ-ын (хуучнаар) ус хангамжийн зураг төслийн бусад
усны урсацтай хэсэг/ институттэй хамтран хийж усны нөөц, чанарыг харгалзан Туул
• Гачуурт, Хуандай, Дээндий, Түргэний гол гэх мэт жижиг голуудын голын хөндийн эхэн хэсгийг /Төв эх үүсвэр түүнээс дээш/ унд ахуйн
хөндий дэх нөөц баялагтай 5л/с-50 л/с хүртэл (боломжит харин түүнээс доош хэсгийг биологийн болон хими бактериологийн
дундаж (315.3 мян. М3/жил ), /аллюви болон ангилагдаагүй бохирдлын нэмэлт цэвэрлэгээ хийх шаардлагатай тул техникийн
сэвсгэр хурдас дахь уст үеүд / буюу үйлдвэрлэлийн зорилгоор ашиглах эх үүсвэр гэж ялган хувааж
• Хандгайт, Өвөр горхи, Чингэлтэй, Улиастайн, дундаж нөөц байжээ.
баялагтай 0.1-5л/с (боломжит дундаж нь 80.0 мян.м3/жил), / Энд ус хангамжийн шинэ шинэ эх үүсвэрүүд тогтоогоод байгаа
аллюви-пролюви-делювийн хурдсан дахь уст үеүүд/ мэтээр бичиж, ярьж буй төөрөгдөлд санал бичих нь зүйтэй гэж
• Дарь эх, Хайлааст, Дэнжийн мянга,Шар хад, Толгойт, Баянхошуу, үзлээ. Энэ нь Улаанбаатар хотын төвлөрсөн ус хангамжийн систем
гэх мэт багаас дундаж нөөц баялагтай 0.1-0.3 л/с (боломжит (УСУГ), бусад үйлдвэр аж ахуйн олон зуун газрын ус хангамжийг
дундаж нь 15.0 мян. М3/жил), /ан цавын уст бүрдэл/ үндсэнд нь Туул голын Харзтайн амралт орчмоос (Дээд эх үүсвэр,
Гадаад дотоодын олон судлаачдын мэдээ материалаас үзвэл Гачуурт, Төв, Үйлдвэр, Мах комбинат, Яармаг, Нисэх) Биокомбинат
Улаанбаатар хотын усны нөөц хязгаарлагдмал биш бөгөөд унд ахуй,
үйлдвэрлэл, байгаль орчноо хамгаалах, усны гоо сайхны үйлчилгээнд
Туул голын уртын дагуух аллювийн хурдсын ус ашиглах, мөн Туул
голын урсацын тохируулга хийж усан цогцолбор байгуулах замаар
үерээс хамгаалах, гадаргын усыг нэмэлтээр ашиглах хоёр боломж
байгаа юм.

ГЕОЛОГИ, ГИДРОГЕОЛОГИЙН НӨХЦӨЛИЙН ТОЙМ.
Туул голын эх хэсгийн геологийн тогтцын хувьд Хэнтийн
геосинклиналь хотгорын Улаанбаатарын бүсийн карбоны өврийн
хотгорт харьяалагдах бөгөөд доод-дунд карбон, доод цэрд, дээд
неоген, дөрөвдөгчийн хурдас чулуулаг, хожуу триас-түрүү юрагийн
интрузив комплексоос бүрдэнэ. Тектоник тогтцын хувьд энгийн
палеозой, мезозой, кайнозойн структурын давхаргуудаас тогтоно.

Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэрийн геологийн тогтоц, хурдас
чулуулгийн төрөл, тархалт, орших нөхцөл, байршлын болон хур
тунадасны тэжээмжийн онцлогтой уялдан газар доорх ус агуулах
уст үе, давхарга, гүний болон тунамал чулуулгийн ан цавын
усжсан бүсийн газрын доорх ус оршино. Туул голын сав газрын
дөрөвдөгчийн аллювийн хурдас нь сав газар дахь газрын доорх
усны гол эх үүсвэр юм. Энэхүү ус агуулсан давхарга нь сав газрын
тунадас, Туул гол болон бусад жижиг гол, горхиудаар тэжээгддэг.
Дөрөвдөгчийн аллювийн хурдсын нийт талбай 31,000 км2 орчим
юм.

УЛААНБААТАР 2040 105

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

хүртэл 80 гаруй км Туул голын газрын доорх усны нэг л ордоос Зураг 3.44 Дээд эх үүсвэрийн талбай, бүдэг хөх өнгөөр, хүрэн нь
энд тэнд байгуулсан бүлэг худгаас хангаж байгаа юм. Харин хотын өргөжүүлэх
усны менежментийн мэргэжлийн газар байхгүйгээс ус ашиглалтын
статистик, мэдээ тайлан эсвэл УСУГ-аар гарч нийт ашигласан усны Гачууртын эх үүсвэр нь зүүн хойд талаараа Хуандай Могойн
хэмжээг багасган тооцоолох, аж ахуйн нэгжүүдийн бизнесийн явцуу дэнж, баруун хойт, баруун талаараа Гачуурт болон Баянтөхөмийн
эрх ашгийг бодсон тоогоор тоймлож байгаа нь хотын ирээдүйн суурьшлын бүсийн асфальтан зам хүртэл, өмнө талаараа Төв эх
хөгжлийн асуудалд саад болж байна. үүсвэрийн Хар усан тохойн дээд хэсэг Монгол шилтгээний шороон
зам хүртэлх дэвсгэр талбайг хамарна.
Дээд эх үүсвэр нь УБ хотоос зүүн тийш 58-71 км-т орших Гачууртын эх үүсвэрийн усан хангамж нь төлөвлөлтөөр 38000
ба 12.5-13 км урттай энэхүү хэсэгт ЗХУ-ын ПНИИИС-ийн экспедиц орон сууцны оршин суугч, Дамбадаржаа, Дарь Эхийн чиглэлийн
1977-1979 онуудад урьдчилсан эрэл-хайгуул өрөмдлөгийн ажлыг 39000 гэр хорооллын оршин суугчдыг хангах зорилготой юм. 2014 оны
гүйцэтгэж, хайгуулын 13, ажиглалтын 6 цооног анх өрөмдөж 12 сард ашиглалтанд орсон 21 ашиглалтын худгийн үндсэн дэвсгэр
судалгааг явуулсан байна. Ашиглалтын худгуудын эхний хэсгийг талбай нь А ба В гэсэн 2 үндсэн хэсэгтэй, А бүсэд 13 ашиглалтын
1981-1982 он, үлдсэн худгуудыг 1987-1988 онд өрөмдөж ус цуглуулах худаг, В бүс буюу Их Хуандайн амны Могойн дэнжийн зүүн урд
шугам, сүлжээ, насос станцын барилга, байгууламжийг иж бүрэн талын Туул голын татмын хөндийд ашиглалтын 8 худаг байрлаж
барьж насос суурилуулан газрын доорх усны нөөцийг 89.7 мянган байдаг. Тус талбайн онцлог нь Дээд болон Төв эх үүсвэрийн талбай
м3/хоног орчим гэж тогтоон ашиглаж эхэлснээр Дээд эх үүсвэр хоорондын шилжилтийн бүс бүхий Туул голын тохойролд аллювийн
ашиглалтын горимд шилжсэн байна. өргөссөн хэсэг дэх бага хэмжээний дэвсгэр бүс юм.
Дээд эх үүсвэрийн ордын гидрогеологийн нөхцөл нь
дөрөвдөгчийн голоцены маш сайн усжилттай дээд үе, харьцангуй сул
усажсан плейстоцены үеийн шаварлаг элсэн дүүргэгчтэй харьцангуй
сул усжсан доод үеэс бүрдэх бөгөөд Туул голын голдрилыг дагасан
нарийн туузан хэлбэрийн одоогийн судалгаагаар (1977-1979 оны
эрэл хайгуулийн судалгаанд 19 км урт) 1-1.2 км өргөн зарим өргөссөн
хэсэгтээ 1.8-2 км өргөнтэй талбай ашиглагдаж байдаг.
2018 оны байдлаар 1989 онд ашиглалтад орсон 39, сүүлд
Япон улсын буцалтгүй тусламжаар 2002 онд өрөмдөж ашиглалтын
горимд орсон 16, нийт 55 худаг ашиглагдаж өдөрт тогтмол 25-28 нь
ажиллаж, дамжуулан шахах 2-р өргөлтийн насос станцаар хоногт
45000 м3-52000 м3 ус олборлон, нийслэл хотын төв хэсгийн ус
хэрэглээг хангаж байна. Энэхүү зурагт цэнхэр өнгөөр будсан талбай
дээд эх үүсвэр бөгөөд түүний зүүн хойд өнцөгт 2006 онд нэмж
тооцсон Туул-тэрэлжийн бэлчир гэх нөөцийн талбай, баруун доод
өнцөгт Өвөр горхи –Туулын нөөц талбай тэмдэглэгдсэн.

Зураг 3.43 Улаанбаатар хотын унд, ахуйн ус хангамжийн эх үүсвэр

Одоо ашиглаж байгаа А-дээд, Б-Гачуурт, В-төв, Г-Үйлдвэр, Д-Мах
комбинат, Е- Яармаг, Ж- Нисэх, З-Доод
Нөөц тогтоогдсон: 1-Туул –Тэрэлжийн бэлчир, 2- Өвөр горхи, 3- Хүй
долоон худгийн орд, 4- Хөшигийн хөндийн орд, 5 Ар-өвөр баян

106 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Зураг 3.45 Гачууртын усны эх үүсвэрийн талбай савын хойд жигүүрийн хэсэгт голын дагуу 2 тусдаа шугаман эгнээгээр
цуварсан хэлбэрээр оршдог. 2001-2003 онуудад Үйлдвэрийн станцыг
Төв эх үүсвэр Гачууртын хар усан тохойгоос Их тэнгэрийн гүүр БНХАУ-ын тоног төхөөрөмжөөр шинэчилсэн. Одоогоор ажлын бэлэн
хүртэлх хэсгийг Төв эх үүсвэр гэж бичиж ярьж дасжээ. Гэвч энэ бол байдалд байгаа 16 ашиглалтын худгаас, хоёрдугаар өргөлтийн насос
125100 м3/хоногийн ашиглалтын нөөцтэй талбайн хагас юм. Энэ станцаар өдөрт тогтмол 11-14 нь ажиллаж, хэрэглэгчдэд хоногт 28
хэсгийн урт 16 км бөгөөд татмын өргөн 1.8-2.2 км өргөссөн хэсэгтээ мянган м3 усыг түгээж байна.
3.2 км хүрнэ. Мах комбинатын эх үүсвэр нь ДЦС 2, ДЦС 4 дүгээр цахилгаан
Төв эх үүсвэрийн Зайсангийн замаас дооших одоогийн 120 станцын баруун талд Хархорин захын чиглэлээс Туул гол руу
мянгат болон 19 хорооллын өмнөд хэсэг арьс ширны үйлдвэрийн баригдсан үерийн далангаас баруун тийш зүүн өмнөд талаараа
район, 3 цахилгаан станц, карьерын аж ахуй, Сонгино уул ДЦС 4-ийн Сонсголонгийн чиглэлийн шинэ асфальтан авто замаар
хүртэлх талбай нь Техникийн усан хангамжийн бүсэд хамааруулж тус тус хязгаарлагдсан зурвас талбай дахь Мах комбинатын эх
тэмдэглэсэн байдаг. Энэ бүсийг дотор нь одоогийн ашиглаж буй үүсвэрийн ус авах байгууламжийн ашиглалтын 11 өрөмдмөл худгаас
байдлаар нь унд ахуйн болон техникийн гэсэн 2 хэсэгт хуваан үзэх дамжуулан шахах хоёрдугаар өргөлтийн шахуурга станцаар хоногт
боломжтой гэж ПНИИИС-ийн тайланд дурдсан байдаг. Унд, ахуйн 8600 м3 усыг авч ашиглаж байна. 2002 онд энэ эх үүсвэрийн
хэрэглээний бүс нь одоогийн үйлдвэр комбинатын эх үүсвэр, мах тоног төхөөрөмжийг Дани улсаас хөнгөлөлттэй зээл авч бүх тоног
комбинатын эх үүсвэр хамаарч байдаг. төхөөрөмжийг Грундфосын тоног төхөөрөмжөөр шинэчилсэн.
Зураг 3.46 Төв эх үүсвэрийн хэсэг Мах комбинатын эх үүсвэрийн уст үе давхаргын ашигтай талбайн
үндсэн дэвсгэр бүсийн урт 10.5-11 км бөгөөд өргөний хэмжээ 3.2 км,
(Туул гол дээгүүр тавьсан Яармагийн бетонон гүүрнээс Гандангийн
дэнжийн доод хаяа хүртэл) 4.0 км (ДЦС №4 болон бусад хэсгээрээ)
байдаг.
Яармагийн эх үүсвэр өмнөд талаараа Яармагийн гэр хорооллын
суурьшлын дэнжийн хормой хил хүртэл, зүүн талаараа Яармагийн
гүүр, баруун талаараа Сонсголонгийн гүүр хүртэлх Туул голын татамд
3243989.57 м2 дэвсгэр талбайн хэмжээнд тархсан Голоцены үеийн
аллювийн гаралтай сэвсгэр хурдасны зузаалаг дахь газрын доорх
усны эх үүсвэр байна.
2011-2014 онд Яармагийн эх үүсвэрт Солонгосын усны “K-Water”
байгууллагын зураг төслөөр Монголд анх удаа газрын доор хэвтээ
цацраг бүхий ус хуримтлууртай цуглуулах хоолойн системтэй 2
том худаг, 2000 м3 багтаамжтай усан сан барьж 3425м, 1366м ус
дамжуулах хоолойгоор тоноглосон 20000 м3 хүчин чадал бүхий
унд, ахуйн эх үүсвэрийг ашиглалтад оруулсан юм.
Мөн тус талбайд “Ви Ва Сити”-ийн усан хангамжийн 3 худаг тусдаа

ашиглагдаж байна.

Зураг 3.47 Мах комбинат, үйлдвэр, Яармагийн усны эх үүсвэрийн
талбай

Үйлдвэрийн эх үүсвэр гэх талбай нь өмнө талаараа Туул гол хойд
талаараа ДЦС 4-ийн Нисэх Сонсголонгийн чиглэлийн асфальтан
зам баруун талаараа Сонсголонгийн гүүрний чиглэлийн зам зүүн
талаараа ДЦС-3, Яармагийн чиглэлийн асфальтан замаар тус тус
хязгаарлагдсан Туул голын хөндийн ай савын Голоцены үеийн
аллювийн гаралтай сэвсгэр хурдасны зузаалагт нийт 18 өрөмдмөл
худаг байдаг боловч өнөөгийн байдлаар 16 худаг ажлын бэлэн
байдалд байна. Эдгээр ашиглалтын худгууд нь Туул голын хөндийн ай

УЛААНБААТАР 2040 107

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Нисэх, Буянт Ухаагийн районы ус хангамжийн эх үүсвэр: Хуучин 3.13.7 УЛААНБААТАР ХОТЫН УНД АХУЙ,
нисэхийн районы байгууллага, орон сууц, гэр хорооллын ус ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН УС ХАНГАМЖИЙН ХЭТИЙН ЭХ
хангамжийг Туул голын хөндийн аллювийн хурдасны уст давхаргад ҮҮСВЭРҮҮД
гаргасан 5 худгаар хангаж байсны 4 цооногоос хоногт 2000 м3
усыг олборлон Буянт-Ухаа нисэх онгоцны буудлын ойролцоох Улаанбаатар хотын усны эх үүсвэрийн хүрэлцээ, Туул голын
хэрэглэгчдэд түгээж, нэг худгийг гэр хорооллын усан хангамжинд экосистемийг хамгаалах шаардлагаар эрдэм шинжилгээний
ашиглаж байсан юм. 1000 м3/хоногийн бохир ус цэвэрлэх станц байгууллагуудын олон жилийн судалгааны үр дүнгээр ашиглаж байгаа
бараг 2000м3/хоногийн хүчин чадлаар ажиллаж байлаа. Шинээр эх үүсвэрүүдийн тэжээмж багасах, хүрэлцээгүй болох, газрын доорх
Турк улсын TICA (ТИКА), Турк улсын компани Морингийн 20000 усны түвшин хэт доошлох аюулаас урьдчилан сэргийлсэн зөвлөмж,
м3/хоногийн шинэ цэвэрлэх байгууламж барьж байна. Тус эх үүсвэр дүгнэлтийг үндэслэн 2001 оноос хойш төр засгаас усны талаар зохих
нь баруун, баруун хойд талаараа Туул гол, зүүн, зүүн хойд хэсгээрээ бодлого явуулж “Усны шинэтгэл –ХХI” үйл ажиллагааны хөтөлбөр,
Нисэхийн гэр хорооллын суурьшлын бүс хүртэл өмнөд талаараа 2010 оноос “Усны үндэсний хөтөлбөр” зэрэг баримт бичгийг батлан
Морин давааны гэр хорооллын суурьшлын бус хүртэлх хэсэгт Туул гаргаж хэрэгжүүлэх явцад хотын усан хангамжийн чиглэлээр
голын хөндийн ай савын Голоцены үеийн аллювийн гаралтай сэвсгэр Горхи-Туулын бэлчир, Тэрэлж-Туулын бэлчир, Хүй долоон худаг,
хурдасны зузаалагт оршино. Тус уст давхаргын дундаж зузаан 22.38 Буян-Ухаа, Гачуурт зэрэг газруудад улсын төсвийн болон гадны зээл
м, түвшин бууралт 0.35 м, шүүрэлтийн коэффициент 19.15 м/хон, тусламжийн хөрөнгөөр усны эрэл хайгуулын ажил явуулж тодорхой
цооногийн ундарга 12.5 л/с бөгөөд нийт тогтоогдсон нөөц нь 20736 үр дүнд хүрч ажилласан байна.
м3/хон ба үүнээс В зэрэглэлд 4320 м3/хон, С1 зэрэглэлд 16416 м3/
хон байна. Туул голын урсцын тасалдлын тухай хур тунадас багатай
2013-2014 онд ус хангамжийн зураг төслөөр ашиглалтын мөчлөгийн үед ихээхэн маргаан гарч экосистем доройтож байсныг
худгийг өрөмдөж ашиглалтад оруулснаар Харин Буянт ухаа-1, 2 мартаж болохгүй. Энэ сургамж нь ямар ч төлөвлөлтийн үед анхааран
шинэ хорооллын эх үүсвэр ашиглалтад орсон байдаг. Монгол Улсын үзэж голын тасалдал гаргах хоногийг багасгах, өөрөөр хэлбэл
засгийн газрын Чингис бондын хөрөнгө оруулалтаар 2013- 2014 тухайн жилийн баялгийн хэмжээнд ашиглах экологийн хязгаарыг
онд Нисэхийн эх үүсвэрт 40-50 м гүнтэй 20 цооног өрөмдөж худаг баримтлах болж байгаа юм. Зарим судлаачид дээд эх үүсвэр, Төв эх
байгуулсан. Тус худгуудын ундарга 22-32 л/с, хүчин чадал 20000 м3 үүсвэрт нэмж худаг гаргах замаар Улаанбаатар хотын ус хангамжийг
бөгөөд 3884 м урт шугам хоолой, насос станц, 2800 м3 багтаамж нэмэгдүүлэх санал гаргаж Усны мэргэжлийн зөвлөл зогсоож байсан.
бүхий 2 усан сантай байна. Судалгаа багатай үед Дээд эх үүсвэрт Японы тусламжаар гаргасан
Анхаарах асуудлууд: зарим худгуудын байршлыг тогтооход усжих давхарга нимгэн газар
• Худаг хоорондын зайн тооцоо алдаатай худгууд хэт ойрхон худаг төлөвлөж үндэсний мэргэжлийн хүмүүс алдаа гаргаж байсан
юм.
байгуулсан эгнээ худгууд хэрэгцээг хангах боломжгүй, үерийн
хамгаалалтгүй баригдсан. а. Туул-Тэрэлжийн бэлчир: Туул–Тэрэлж голын бэлчрээс Харзтайн
• Нисэхийн цэвэрлэх байгууламжийн хаягдал усны шугам хоолой амралт хүртэл нэмэгдэл нөөц илрүүлэх зорилгоор БОЯ, Усны
нисэхийн эх үүсвэрийн дотоод тэжээлийн мужид байгаа нь тус газраас 2006 онд тендерийн/№ УЭХСА-2006/02 / шалгаруулалтаар
эх үүсвэрийг бохирдуулах онцгой бохирдуулагч эх үүсвэртэй “Ус Амьдрал” ХХК –ыг сонгон Улаанбаатар хотоос зүүн тийш
хамт нэг дор байрласан байна. Нийслэлийн Налайх дүүрэг болон Төв аймгийн Эрдэнэ сумын нутагт
Туул-Тэрэлжийн голуудын бэлчрээс доош Харзтайн амралт хүртэлх
Зураг 3.48 ДЦС-3 ба Нисэх-Буянт ухаа хорооллын ус хангамжийн Туул голын татмын дэвсгэр талбайд эрэл-хайгуулын гидрогеологийн
судалгаа хийж үйлдвэрлэлийн А зэргээр 17193,6 м3/хон (199,0
талбай л/с), В зэргээр 17183,23 м3/хон (198.88 л/с), С1 зэргээр 5685,12
м3/хон (65,8 л/с), нийт А+В+С1 зэргээр 40061,9 м3/хон (463,68
л/с) хэмжээтэй газрын доорх усны ашиглалтын нөөц баялгийг
үнэлж тогтоон Улаанбаатар хотын хүн амын унд-ахуйн төвлөрсөн
ус хангамжийн нэмэгдэл шинэ эх үүсвэрийн зориулалтаар ашиглаж
болохоор нөөцийг тогтоосон байдаг. Нийслэлээс зүүн тийш 71-82 км-т
оршдог дээрх талбайн урт 10.51 км, өргөн нь 1.26-3.6 км, дунджаар
2.2 км бөгөөд тухайн хэсгээс 23-30 м гүнтэй нийт 16 цооногоор
463.68 л/с буюу 40061.95 м3/хоног хэмжээтэй газрын доорх усны
ашиглалтын нөөцийг авч олборлох боломжтой. Энэхүү ашиглалтын
нөөцийг УХЭГ-ын Усны салбарын ШУТЗ-ийн 2007 оны 02-р сарын
27-ний өдрийн №1 протоколоор баталсан. Уг орд нь одоогоор
“нөөцөд” хадгалагдаж байгаа, ашиглах зураг төсөл хийгдээгүй.

б. Өвөр горхийн хөндий: “Усны барилга” XXК Өвөр горхийн
адаг Туул голын ай савтай нийлж буй уулзвараас өгсөх хөндийд
2003-2004 онд эрэл-хайгуулын гидрогеологийн судалгаа явуулсан
байна. Судалгааны талбайн урт 7185 км ба 1.4 км хүртэл өргөсдөг
бөгөөд газрын доорх усны ашиглалтын нөөц 136 л/с буюу 11750.4

108 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

м3/хоног болно. Энэ ашиглалтын нөөцийг 18-35 м гүнтэй нийт 10 е. Доод эх үүсвэр: Улаанбаатар хотын баруун зах Биокомбинат,
худгаар авч олборлох санал болгосон байдаг. Энэхүү хэсгийн газрын Сонгино амралтаас Тариат Хангайн уул хүртэл Туул голын хэсгийн
доорх усны ашиглалтын нөөцийг Үйлдвэр Худалдааны Сайдын тойм нөөцийг ашиглахаас өөр аргагүйд хүрч байна. Энэ эх үүсвэрийг
2005 оны 2-р сарын 04-ний 21 тоот тушаал болон Эрдэс баялгийн 1977-1979 онд ПНИИИС экспедиц Улаанбаатар хотоос баруун тийш
мэргэжлийн зөвлөлийн 2005 оны 01-р сарын 21-ний өдрийн №11 40.0-70.0 км зайд, Туул голын хөндийн Улаан хужрын булан
тоот протоколоор баталсан ба уг талбайд газрын доорх усны эрэл орчмын бүсэд гидрогеологийн хайгуул, судалгаа хийж Улаанбаатар
ба урьдчилсан, нарийвчилсан хайгуулын судалгаа хийсэн байдаг. Уг хотын техникийн ус хангамжийн Доод эх үүсвэрийг илрүүлэн тухайн
орд нь одоогоор “нөөцөд” хадгалагдаж байгаа, ашиглах зураг төсөл талбайд тархсан аллювийн гарал үүсэлтэй орчин үеийн сэвсгэр
хийгдээгүй. хурдасны газрын доорх усны нөөцийг С1 категориор 233.3 мянган
м3/хоног гэж тооцсон байдаг. Туул голын доод эх үүсвэр нь Сонгино
в. Хүй долоон худаг (Хараа голын сав газрын эхэн хэсэг) амралтын газраас эхэлсэн байна. Геофизикийн судалгааг босоо
цахилгаан бүсчлэл /ВЭЗ/-ийн аргаар 40,5 уртааш км зүсэлтүүд
А. Улаанбаатар хотын шинэ суурьшлын бүсийн ус хангамжийн байгуулж ашигласан байна. Талбайд 25 хайгуулын өрөмдлөг хийж,
усны эх үүсвэрийг тогтоох хайгуул судалгааны ажлыг БОЯ, Усны 11 ажиглалтын цооног гарган багц шавхалт хийж үзүүлэлтүүдийг
газраас Улаанбаатар хотын дагуул хотхоны ус хангамжийн шинэ эх тодорхойлсон байдаг. Хайгуулын талбай голын татамд нарийн газраа
үүсвэрийн зориулалтаар Сонгинохайрхан дүүргийн 21-р хорооны 1,5-2км, 3-4км, өргөн газраа 6-7 км хүрдэг эхэндээ далайн түвшнээс
нутаг “Хүй долоон худгийн” хөндийн газрын доорх усны гүйцээх дээш 1240м –ээс төгсгөлдөө 1145м хүртэл буурдаг зүүн гар талаас
хайгуулын ажлыг 2006 онд тендерийн сонгон шалгаруулалтаар Түргэн, Бөхөгийн гол цутгадаг тэгшивтэр татам болно. Голын татам
“Төв ус” ХХК шалгарч ажлыг гүйцэтгэн үйлдвэрлэлийн В зэргээр үндсэндээ дөрөвдөгчийн аллювийн хурдас, зах хэсгээр дөрөвдөгчийн
1771,2 м3/хоног (20,5 л/с), С1 зэргээр 2073,6 м3/хоног (24.0 аллюви-пролювийн хурдас, түүний дор аллюви, дунд дээд карбоны
л/с), нийтдээ В+С1 зэргээр 3844,8 м3/хоног (44.5л/с) хэмжээтэй хурдас илэрсэн байдаг. Аллювийн хурдсын зузаан 19-65м хүрнэ/
газрын доорх усны ашиглалтын нөөц баялгийг илрүүлэн тогтоож 3-р хүснэгт үзнэ үү/. Нөөцийг гидродинамикийн аргаар бодож С1
зэргээр тооцсон энэ талбайн усыг техникийн зориулалтаар зөвхөн
баталгаажуулсан байна. үйлдвэрлэлийн хэрэглээнд цэвэрлэн ашиглах зөвлөмж өгч, тайлан
бичсэн байдаг/Технический отчет об инженерных изысканиях том
Б. Долоон худгийн хөндийн дунд хэсэгт 361-ийн гарам хавьд II Гидрогеологические изыскания для эксплуатационных запасов
2013 онд Карст ХХК эрэл хайгуулын үр дүнд С зэргээр 1728.0 грунтовых вод,М., 1979/.
м3/хоног (20л/с) хэмжээтэй газар доорх усны ашиглалтын
нөөц, баялгийг үнэлж тогтоожээ. Эдгээр нөөцийг Эмээлтийн аж Э нэ эх үүсвэрийн тухай бид 2030 оны хөгжлийн чиг хандлагад
үйлдвэрийн парк, Хүй долоон худгийн ус хангамжид ашиглахаар оруулж байсан. Энэ эх үүсвэрт хотын гадаргын бохир, Төв цэвэрлэх
төлөвлөж байгаа, ашиглах зураг төсөл хийгдээгүй. байгууламжийн бохир ус олон жилээр зөөгдөж байсан хийгээд
ашиглахад хүрвэл заавал цэвэршүүлэх станц байгуулах, ариун
г. Үнсгэний хөндий: Улаанбаатар хот, Эмээлтийн үйлдвэрлэлийн цэврийн маш нарийн хяналт дор ажиллах шаардлага гарч байгаа
паркийн ус хангамжийн эх үүсвэрийг олохоор Туул голын доод хэсэг, юм. Мөн газрын доорх усыг их хэмжээгээр соруулан хөдөлгөөнд
Тавантолгойн гүүрний хойд талын татам, Үнсгэний хөндийд 2014 оруулахад бас бохирдол нэвчин зөөгдөж нэмэгдэх хандлага гардаг
онд хайгуул, судалгаа хийж нөөцийг тогтоон хайгуул-ашиглалтын 5 тул анхаарах хэрэгтэй байгааг хэлэх хэрэгтэй.
худаг өрөмдөн тоноглосон байна. Уг газрын доорх усны эх үүсвэр нь Энэхүү эх үүсвэрийг Биокомбинат, Шувуун фабрикийн шинэ эх
4800 м урт үргэлжилсэн, 2000 м дундаж өргөнтэй, 59.0-62.0 м гүн үүсвэр нэрээр АНУ-ын Мянганы Сорилын Сангийн 2-р компакт
хүртэл тархсан Туул голын хөндийн аллювийн хурдаст агуулагдаж гэрээний хүрээнд “Монгол ус компакт гэрээ” байгуулах талаар
байгаа юм. Усжих давхаргын зузаан газрын доорх усны түвшний АНУ-ын баг 2018 оноос зарим судалгаа хийж БОАЖЯам, Улаанбаатар
горимын өөрчлөлтөөс хамааран 16.5-67.6 м хооронд хэлбэлзэх хотын захиргааны холбогдох хүмүүстэй зөвшилцсөний үндсэн дээр
бөгөөд хавар 4-р сарын эхээр хамгийн бага зузаан, VII, VIII дугаар 2019 онд 350 сая Америк долларын гэрээ байгуулахаар зэхэж улс
сард хамгийн их зузаантай болдог ажээ. Усжилтын хувьд аллювийн төрийн шийдэл гарсан ч гэрээ хийгдээгүй байна. Одоогоор төлөвлөж
хурдасны уст давхарга харьцангуй жигд өндөр байдаг ба 0.53-8.74 байгаагаар Биокомбинат/ нисэхийн эх үүсвэртэй залгаад 26 худагтай,
м-ийн түвшний бууралтад цооногийн ундарга 27.2-83.3 л/с хооронд мөн шувуун фабрикийн зүүн хажууд 26 худаг бүхий тус бүр нь 25
хэлбэлздэг. Үнсгэний хөндийн уулзвар хэсэг дэх газрын доорх усны сая м3/жил газрын доорх ус олборлох эх үүсвэр байгуулах төсөл
ордын ашиглалтын нийт нөөц 18144.0 м3/хоног буюу 210.0 л/с хэрэгжих гэж байна. Мөн ДЦС-4 ийн ус хангамжийн 12 худгийн
болох нь 2014 онд хийсэн гидрогеологийн хайгуулаар тогтоогдсон усыг унд ахуйн ус хангамжид ашиглаж энэ төсөл хэрэгжсэнээр
байна. хоногт 140000-180000 м3 ус ашиглах иж бүрэн тоноглолтой систем
ашиглалтад орох боломж нээгдэх төсөөлөлтэй юм.
д. Туул гол Налайхын эх үүсвэр: 2003-2004 онуудад “Усны барилга”
ХХК нь 1979 оноос Налайх хотын ус хангамжийн зориулалтаар Энэхүү Биокомбинатын эх үүсвэрийн талбайн газрын доорх усны
ашиглагдаж байгаад орхисон 22.0-27.0 м гүнтэй, 7 худаг бүхий чанар нь сайн боловч зүүн талаас ТЦБ-ын хаягдал бохир усны цутгал,
талбайд Налайх хотын захиалгаар судалгаа явуулж газрын доорх баруун урд талаас нисэхийн хуучин 1000 м3/хоног, шинэ 20000 м3/
усны ашиглалтын нөөцийг авч ашиглах боломжтойг тогтоосон, зураг хоногийн хүчин чадалтай бичил Цэвэрлэх байгууламжуудын бохир
төсөл боловсруулж хэрэгжүүлэх асуудал зогссон байна. орж байгаа учраас ирээдүйд газрын доорх усны чанарын доройтолд
хүргэх магадлалтай юм. Ийм учир нөлөөллийг бууруулах үүднээс
Дэвшилтэт технологи бүхий ус цэвэршүүлэх байгууламжийн төслийг
санал болгож байгаа юм. Мөн Санал болгож буй ус цэвэршүүлэх үйл

УЛААНБААТАР 2040 109

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

явц нь Төмөр болон Манган, хром, хүнд металл, булингар болон 1. 1980 онд ЗХУ-ын (хуучин нэрээр) Гидропроект, Ленгипроводхоз
халдварт өвчин үүсгэгч нянг устгах зориулалттай тухай тэмдэглэсэн институт Гачууртын хар усан тохойн эхэнд хайгуул хийж, ТЭЗҮ,
бий. Уг цэвэршүүлэх үйл ажиллагаанд урьдчилсан агааржуулалт, хожим ажлын зураг төсөл боловсруулсан,
урьдчилан исэлдэлт, коагуляци, флотаци, анхдагч усны цэвэрших
байдлыг тодорхойлох, идэвхжүүлсэн нүүрсэн шүүлтүүрүүд, хэт ягаан 2. 2001 оны онд ШУА-ийн Геоэкологийн хүрээлэн “Улаанбаатар
туяаны халдваргүйжүүлэлт, эсрэг осмосыг ашиглан бүх урсцын
60 %-г цэвэршүүлэх болон хлорын үлдэгдлээс ангижруулахаар хотын унд ахуйн болон үйлдвэрийн ус хангамжийн одоогийн
урьдчилан төлөвлөсөн гэжээ.
байдал, нөөц, хэтийн хөгжлийн үндсэн чиглэл” боловсруулж
Гэвч энэ талбай Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжаас
дутуу цэвэрлэсэн бохир ус дамжуулах сувгаар гарч байгаа хэсгээс гадаргын ба газрын доорх ус ашиглах оновчтой шийдийн нэг гэж
доош, мөн Туул голын усанд нийлж буй хэсгээс доош дээр дурдсан
их хэмжээний нөөц бохирдож, хүн амын унд ахуйн хэрэгцээнд дүгнээд түүнийг хотын ерөнхий төлөвлөгөөнд суулгасан байдаг.
ашиглах бол маш өндөр технологиор цэвэршүүлэх, бохирдлын
зөөгдлийг хянах систем байгуулж мэргэжлийн байгууллагын Тэр баримтад шинэ эх үүсвэрийг Туул, Туул-Тэрэлжийн бэлчир,
хяналтад ажиллуулах зэрэг арга хэмжээ авах шаардлагатай болно.
Бохирдолтой хэсгийн усыг их хэмжээгээр соруулан ашиглах явцад Гачууртад боомт бүхий усан сан байгуулах байгаль тофогазарзүйн
60 жил хуримтлагдсан өнгөн үеийн бохир ус уст давхарга руу нэвчин
тархах аюултайг анхааран үзэж энэ талбайг нөөцөд үлдээсээр ирсэн боломж байгааг илрүүлж хувилбар гаргасан байдаг.
байдаг.
3. 2008 онд БОАЖЯ, Усны Хэрэг Эрхлэх газрын захиалгаар
Энэ төслийн хүрээнд мөн одоогийн баригдаж эхэлж байгаа шинэ “Монхайдроконстракшн” ХХК-ны боловсруулсан “Туул гол дээр
цэвэрлэх байгууламжийн усыг цэвэрлэж ДЦС-уудын технологийн усан цогцолбор байгуулах” ажлын судалгаа. Судалгаанд Гачууртаас
усны хэрэгцээг хангана гэж төлөвлөжээ. 6 сард гэрээ байгуулах өгсөөд 6 км-т Улаанбаатар хотын ус хангамжид зориулж олон
тухай албан ёсоор зарласан болохоор хүлээж байна. жилийн тохируулгатай усан сан байгуулж 2020 онд 190 мян.м3/
хон, 2050 онд 449 мян.м3/хон ус авах боломжийг санал болгосон
Усан сан байгуулж гадаргын ба газрын доорх усыг хослон ашиглах байна.
тухайд Туул усан цогцолбор төслүүд нь Туул гол дээр боомт барьж
урсцын тохируулга хийж, хиймэл нуур үүсгэн ус цэвэршүүлэх 4. 2010-2011 онд БОАЖЯ, НЗД-ын захиалгаар “Престиж” ХХК-ны
байгууламж барьж, ус дамжуулах шугам хоолойн систем бүхий боловсруулсан “Туул усан цогцолбор” ТЭЗҮ-н урьдчилсан судалгаа.
гадаргын ба газрын доорх усыг хослуулан Улаанбаатар хотын ус
хангамжийг шийдвэрлэх зорилготой. Ийнхүү Туул голын урсцад 5. 2011-2012 онд Улаанбаатар хотын УСУГ болон НЗД-ын захиалгаар
тохируулга хийж хотыг голын үерийн эрсдэлээс хамгаалах, ус Солонгосын олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага буюу
хангамжийн гадаргын усны эх үүсвэр бий болгох, хиймэл усан сан КОЙКА “Улаанбаатар хотын усны нөөцийг сайжруулах мастер
байгуулж орчны бичил уур амьсгалын эерэг нөлөө буй болгох, төлөвлөгөө” боловсруулах төслийн хүрээнд Туул гол дээр байгуулах
агаарын чийгшлийн хэмжээг нэмэгдүүлснээр утааны хортой нөлөөг боомтын техник эдийн засгийн урьдчилсан судалгааг хийжээ.
багасгах зэрэг олон арга хэмжээг хэрэгжүүлэх санал санаачилга
гарч байжээ. Шаардлага талаас харж улсын хөгжлийн томоохон 6. 2012 онд ШУА-ийн Геоэкологийн хүрээлэн “Туул-Сэлбэ голын
баримтуудад жишээ нь Монгол улсын үндэсний аюулгүй байдлын орчныг нөхөн сэргээх ТЭЗҮ”
үзэл баримтлал, Ус үндэсний хөдөлбөр/УИХ 2010оны 24 –р тогтоол,
хөтөлбөрийг хэрэгжүүлэх Засгийн газрын 2010оны 304-р тогтоолын 7. УСУГ- Yooshiin engineering cooperation-тай хамтран, 2016-2017
3.2 заалт, БОНХЯ, Нийслэлийн засаг даргын 2015 оны 6-р сарын онд Туул усан цогцолбор төсөл, ТЭЗҮ, УБ.,2017
16 өдрийн А/507 тоот захирамж зэрэг олон баримтаар холбогдох
судалгаа, хийж байсныг дурдвал: Эдгээр ажлын үр дүнд эхний ээлжинд 3 хөндлүүр дээр тооцоо хийсэн
зарим мэдээллийг энд орууллаа.

110 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Хүснэгт 3.21 Туул голын сонгосон 3 байршлын үзүүлэлт Зураг 3.49 Усан сан байгуулах боломжтой газрын байршил.

Боомтын нэр 1(Туул) 2(Туул- 3(гачуурт) 3.13.8 ХӨРСНИЙ БОХИРДОЛ
Тэрэлжийн
Байршил 460154, Туул голын сав газрын төлөв байдлын Үнэлгээний картыг Туул голын
бэлчир) 1074136 сав газрын захиргаа, усны салбарын эрдэмтэн судлаачдаас бүрдсэн
Хотоос, км Үндэсний зөвлөх баг, Дэлхийн байгаль хамгаалах сангийн Монгол
Ус хурах талбай, 475326,1071422 475506, 1073640 20 дахь хөтөлбөрийн газар, АНУ-ын Мэриландын Их сургуулийн
5407 Хүрээлэн буй орчны судалгааны төв хамтран боловсруулжээ.
км2 89 71 Ү нэлгээний карт боловсруулахдаа Туул голын сав газрыг байгалийн
Qож, зарцуулга, 24,3 нөхцөл, засаг захиргааны нэгж, суурьшил, хотжилт, нийгэм,
2261 4115 1379,3 эдийн засгийн хөгжил, ус ашиглалт болон усны бохирдол зэргийг
м3/с 1373,4 харгалзан үнэлгээний 6 дэд хэсэгт хувааж, сонгож авсан шалгуур
ИУТ,м 9,6 27,4 191,1 үзүүлэлтүүдээр дэд хэсэг тус бүрээр болон нийт сав газрын хэмжээнд
ХХТ,м үнэлгээг гаргасан.
Нийт эзлэхүүн, сая. 1529,2 1483,0 У сны бохирдлоос үүдэлтэй хүн, малын өвчлөл, нийслэл Улаанбаатар
1524,3 1477,6 хот дахь хэт төвлөрөл, хөрсний бохирдол, усны сан бүхий газрын
м3 хамгаалалтын бүс дэх хууль бус газар олголт, голын татмын
132,5 179,2 ургамалжилтын байдал зэрэг шалгуур үзүүлэлтүүд нь сав газрын
төлөв байдлын үнэлгээнд чухал ач холбогдолтой боловч, эдгээрийг
Богд уулын өврийн дагуул хотхоны эх үүсвэрийн тухай: Төв тооцоход шаардагдах шинжлэх ухааны үндэслэлтэй мэдээ, мэдээлэл
аймгийн Хөшигийн хөндийд шинээр барьж буй олон улсын нисэх хомс учраас Үнэлгээний картанд энэ удаад оруулах боломжгүй
онгоцны буудлыг түшиглэн олон улсын зорчигч, ачаа тээвэр, байсан. Шалгуур үзүүлэлтийн шаардлага хангасан буюу 2013-2017 оны
логистик, банк санхүү, мэдээллийн технологи, аялал жуулчлал, хооронд хангалттай мэдээ, мэдээлэл бүхий шалгуур үзүүлэлтүүдийг
чөлөөт бүс бүхий агаар, төмөр зам болон авто замын зангилаа төв сонгож, Туул голын сав газрын Үнэлгээний карт боловсруулахад
болох шинэ хот Аэросити-г 12.000 га талбайд байгуулахаар 2019 ашигласан. Сонгож авсан шалгуур үзүүлэлтүүд:
оны нэгдүгээр сард Засгийн газраас 29 дугаар тогтоол гаргасан
байна. Мөн Зуун мод хотоос зүүн зүгт 11 км газар Майдар-эко хот
байгуулах төсөл боловсруулсан байдаг.

Хөшгийн хөндийн газрын доорх усны орд: Төв аймгийн төв зуун
модоос 11-16км Бөхөг голын татамд шинэ барьсан онгоцны буудлын
зүүн, урд талд байрладаг гол хормойн гарал үүсэлтэй сэвсгэр
хурдасны зузаалаг дахь газрын доорх усны ашиглалтын нөөцийг
3695 м3/хоног гэж тооцоолсон байдаг. 2007 онд хийсэн дахин
нарийвчилсан судалгааны дүнгээр нэгэн компани 53-78 м гүнтэй
ашиглалтын хайгуулын 7, 30 м гүнтэй горимын ашиглалтын 3 цооног
өрөмдөж үйлдвэрийн А зэргээр 2619.796 м3/хоног,(30.31л/сек) В
зэргээр 3736.46 м3/хоног (3736.46) нийт А+В зэргээр 6356.25м3/
хоног (75.35л/сек) тогтоосон бол нөгөө компани 45,4л/сек –р
нөөц батлуулсан байгаа нь талбай давхцаагүй мэт боловч зөрчилтэй
болжээ. Хөшигийн хөндийд тогтоогдсон усны нөөцөөс Зуунмод
хотын төвлөрсөн арга хэмжээнд 4 худгаас хоногт 680м3 хэмжээтэй
газрын доорх усыг ашиглаж байна
Богд уулын өвөрт орших Төв аймгийн Зуун мод хот, Сэргэлэн сумын
төв өнөөгийн түвшинд ус хангамжийн эх үүсвэртэй юм. Харин
төлөвлөж байгаа Шинэ Зуунмод /Аэросити/, Майдар эко хотхон
зэрэг дагуул хотын ус хангамжийн эх үүсвэр бүрэн судлагдаагүй,
зураг төсөл нь бэлэн болж батлагдаагүй байна/ зураг -15, үзнэ үү/.

Энэ районд Налайхын Баян уулын өвөрт МАК-ийн үйлдвэрийн
ус хангамжийн худгууд, Баян уулын ард барилгын материалын
үйлдвэрийн паркийн захиалгаар 30 л/с нөөцтэй ордыг 2017
онд тогтоож байжээ. Эко хотын байршил, манай орны борооны
хуваарилалт, аадрын эрчимшилээс борооны ус хураах арга өчүүхэн
хэрэглээг маш өндөр үнэ, ашиглалтын зардлаар хангах нь эдийн
засгийн хувьд ашиг багатайг анхааран үзэх шаардлагатай. Харин
бүх барилга байгууламжийн зураг төслийг зохиож, барихдаа саарал
ус ашиглах системийг нэвтрүүлж, дахин ашиглах санааг дэмжиж
байна.

УЛААНБААТАР 2040 111

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

1. Усны нөөц, чанар; Газрын доорх усны нөөцийн ашиглалт: үзүүлэлтээр илэрхийлсэн.
Сав газарт орших Улаанбаатар хот, Төв, Булган, Сэлэнгэ, Өвөрхангай, Зураг 3.50 Үнэлгээний картын үр дүнгээр Туул голын сав газрын
Архангай аймгийн 20 сумын төвийн ус хангамж болон бусад төлөв байдал
салбаруудад ашиглагдаж байгаа газрын доорх усны хэмжээг түүний
зөвшөөрөгдөх хэмжээтэй харьцуулан энэхүү шалгуур үзүүлэлтээр “Дунд зэрэг” буюу “С” үнэлгээтэй гарсан бөгөөд энэ нь сав газрын
үнэлсэн. Сав газрын ус зүйн төлөв: Усны тоо бүртгэлийн үр дүнд төлөв байдал ерөнхийдөө “Тааруухан” байна гэсэн үг юм. Хэдий
тулгуурлан сав газар дахь гол горхи, булаг шанд, нуур тойрмын тийм ч дараах шалгуур үзүүлэлтүүд бусад дэд хэсгүүдэд харьцангуй
тоог гаргаж, суурь онтой харьцуулан сав газрын ус зүйн төлөв сайн үнэлгээтэй байсныг онцлох нь зүйтэй.
байдлыг тус шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн. Хавар, зуны гачиг урсац:
Туул, Тэрэлж, Улиастай, Сэлбэ голуудын хавар, зуны гачиг үе
буюу 4, 5, 6 дугаар сарын урсцыг түүний олон жилийн дундажтай
харьцуулсан үнэлгээг энэхүү шалгуур үзүүлэлтээр илэрхийлсэн.
Газрын доорх усны чанар: Худгийн усан дахь нийт нян, гэдэсний
бүлгийн эмгэг төрөгч нян, гэдэсний бүлгийн колиформ нян (E.Coli)
болон аммони, нитрат, нитритийн агууламжийг “Ундны усны чанар,
аюулгүй байдлын үнэлгээ MNS 0900:2018 стандарт”-тай харьцуулан
тус шалгуур үзүүлэлтээр үнэлсэн. Гадаргын усны чанар: Гадаргын
усан дахь ууссан хүчилтөрөгч, биохимийн хэрэгцээт хүчилтөрөгч,
перманганатын исэлдэх чанар, хялбар исэлдэх органик бодис,
эрдэс, азот, фосфорын агууламжийг “Усан орчны чанарын үзүүлэлт
MNS4586-98 стандарт” болон “Гадаргын усны цэврийн зэргийн
ангиллын норм”-той харьцуулан үнэлэхэд тус шалгуур үзүүлэлтийг
ашигласан.

2. Засаглал ба менежмент; Гадаргын усны хяналт-шинжилгээ:
Сав газар дахь гадаргын усны хяналт-шинжилгээний байнгын
харуулуудын хүртээмжид үнэлгээ өгч, холбогдох стандартад
нийцүүлэхийн тулд хаана, хэдэн харуул байгуулах шаардлагатай
талаарх зөвлөмж боловсруулахад энэхүү шалгуур үзүүлэлтийг
ашигласан. Сав газрын усны нөөцийн нэгдсэн менежментийн
төлөвлөгөөний хэрэгжилт: Монгол Улс нь Тогтвортой хөгжлийн
зорилтын биелэлтийг үндэсний хэмжээнд гаргаж, олон улсын түвшинд
тайлагнах үүрэг хүлээсэн бөгөөд үндэсний хэмжээний үнэлгээнд
суурь мэдээлэлтэй болох, мөн сав газрын усны нөөцийн нэгдсэн
менежментийн төлөвлөгөөний хэрэгжилтийг үнэлэх зорилгоор тус
шалгуур үзүүлэлтийг сонгон авсан.

3. Нийгэм, эдийн засаг; Усны нөөцийг хамгаалахад зарцуулсан
хөрөнгө:
Усны нөөц ашигласны төлбөрийг тухайн оны орлогоос усны нөөцийг
хамгаалахад зарцуулсан хөрөнгийн хэмжээг холбогдох хуулиар
заасан босго буюу 35%-тай харьцуулан энэхүү шалгуур үзүүлэлтээр
үнэлсэн. Нэг хүнд ногдох сарын дундаж хэрэглээ: Хүн амын сарын
дундаж хэрэглээг амьжиргааны баталгаажих доод түвшинтэй
харьцуулан сав газрын хүн амын амьжиргааны түвшний үнэлгээг тус
шалгуур үзүүлэлтээр илэрхийлэв.

4. Э рүүл мэнд; Хүн амын ус хангамжийн хүртээмж:
Шаардлага хангасан ундны усны эх үүсвэртэй хүн амын тоог тухайн
дэд хэсгийн нийт хүн амын тоонд харьцуулсан үнэлгээг энэхүү
шалгуур үзүүлэлтээр илэрхийлсэн. Ариун цэврийн байгууламжийн
хүртээмж: Сайжруулсан ариун цэврийн байгууламжтай хүн амын тоог
тухайн дэд хэсгийн нийт хүн амын тоонд харьцуулан үнэлгээ өгөхөд
тус шалгуур үзүүлэлтийг ашигласан. Агаарын бохирдол: Агаарын
бохирдол ихтэй 10-3 дугаар саруудыг сонгон авч, Улаанбаатар
хотын агаар дахь хүхрийн давхар исэл SO2 , азотын давхар исэл
NO2 , нүүрстөрөгчийн дутуу исэл CO, озон O3 , нарийн болон том
ширхэглэгт тоос, тоосонцор PM2.5, PM10-ын агууламжийг “Агаарын
чанарын MNS4585:2016 стандарт”-тай харьцуулан, энэхүү шалгуур

112 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

3.13.9 УЛААНБААТАР ХОТЫН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН УС Дулааны цахилгаан станц 4 ын ус хангамжийн эх үүсвэр:
ХАНГАМЖИЙН ЭХ ҮҮСВЭРҮҮД Зураг 3.52 ДЦС-4ийн байршлын тойм

А. ДУЛААНЫ ЦАХИЛГААН СТАНЦ- 2 ЫН УС ХАНГАМЖИЙН ЭХ ТЭЦ-4 эх үүсвэр нь Сонгино уулнаас доош 1977-1979 оны судалгаагаар
ҮҮСВЭР доод эх үүсвэр гэж тогтоогдсон 233300 м3/хоног нөөцтэй талбайн
Дулааны хоёрдугаар цахилгаан станц нь 1961 онд БНХАУ, БНМАУ-ын эхэнд Туул голын зүүн талын эргээр үерийн хамгаалалтын далантай
засгийн газар хоорондын гэрээгээр ТС-35 маркийн ул ширэмт 3 зуух, хосолсон схемээр 1982-1984 онд өрөмдөж ашиглалтанд оруулсан
5 гүний худаг, АК-6 маркийн конденсацийн 2 турбогенератортайгаар нь Туултай нэг шугаман эгнээнд уртаараа 5 км зайд байрласан 12
ашиглалтанд орж Толгойтын районыг цахилгаан эрчим хүчээр хангаж худаг ус татах инженерийн байгууламж байрлаж байдаг. Төгсгөлийн
эхэлсэн түүхтэй. 1970 онд тэр үеийн ЗХУ-ын техник эдийн засгийн цооног Таван толгойн гүүрний дэргэд байршжээ. Эх үүсвэрийн
тусламжтайгаар БКЗ-75-39 ФБ маркийн 2 зуух, ПТ- 12-35/10 маркийн талбайд дөрөвдөгчийн настай элс, хайрга, хайргархаг сэвсгэр
1 турбин генератораар өргөтгөснөөр суурилагдсан хүчин чадал нь хурдас тархсан бөгөөд ундарга сайтай худгаар газрын доорх усыг
24 мвт болж конденсацын станцаас цахилгаан дулааны эрчим хүч авч ашиглах замаар ус хангамжийн хэрэглээгээ хангадаг. ДЦС-4-ын
хослон үйлдвэрлэх цахилгаан, дулааны төв болон өргөжсөн байна. 12 өрөмдмөл худгийн эхний 3 ыг1983-1984 онд, харин бусад 9-ийг
1987-1988 онд байгуулж ашиглалтанд оруулсан бөгөөд одоогийн
Б. ДУЛААНЫ ЦАХИЛГААН СТАНЦ 3-ЫН УС ХАНГАМЖИЙН ЭХ хэрэглээ хоногт дунджаар 10800- 28800 м3 байдаг.
ҮҮСВЭР ТЭЦ-4 ийн ус хангамжийн эх үүсвэрийн зарим худагт биологийн
Сонсголонгийн гүүрний баруун хэсэгт дулааны станц 3-ын “ТЭЦ-3” гаралтай болон бактерийн гаралтай бохирдол илэрдэг болсон нь
техникийн усны эх үүсвэрийн 18 худаг Туул голын эрэг дагуу үерийн энэ хэсэгт газрын доорх ус бохирдсон, улмаар цаашид томоохон
хамгаалалтын далан дээгүүр төлөвлөгдсөн. хэрэглэгчид бий болсон тохиолдолд Туул голын бохирдолтой ус
Энэ хэсгийн Газар доорх усыг агуулагч чулуулгийн геологи- татагдах эрсдэлтэйг харуулж байна.
литологийн бүрэлдэхүүнд аллювийн гарал үүсэлтэй сайтар угаагдаж
мөлгөржсөн хайрга, хайрганцар (aQlll-lV) хурдасны нүх сүвийн
хоосон зайд Газар доорх ус нь агуулагдаж байдаг бөгөөд сайтар
угаагдаж мөлгөржсөн хайрга, хайрганцар хурдас нь усанд амархан
уусдаггүй эрдэс бодис үлдсэн байдаг ба нөгөө талаас хээрийн жонш,
кварцаас бүрэлдэн тогтсон байдаг.
Сонгинохайрхан болон нисэхийн доод талын хадан хясаанаас
доош орших Туул голын голдрил түүний татам дахь газрын
доорх усны хуримтлал асар их боловч үндсэндээ төв цэвэрлэх
байгууламжийн бохир ус Туул голд нийлэх цэгээс доош бохирдож
эрүүл ахуйн стандартын шаардлага хангахгүй болсон байдаг /зураг-
15/

Зураг 3.51 Нисэх-Буянт ухаагийн ус хангамжийн эх үүсвэрийн
талбай

Улаан хүрээт цэвэрлэх байгууламжууд, цэнхэр шугам дамжуулах 3.13.10 ДАГУУЛ ХОТЫН УС ХАНГАМЖИЙН ЭХ
шугам ҮҮСВЭРҮҮД

А. БАГАНУУР ДҮҮРЭГ:
Хэрлэн голын сав газрын эхэн хэсэгт харьцангуй усны нөөцтэй газар
байрласан, шинээр оюутны хотхон байгуулахаар 2012 онд төвөөс
хойш 8 орчим км-т В+С зэргээр 30л/сек нөөц тогтоосон, шинэ
ДЦС-ын төслийн ус хангамжийн эх үүсвэрийн хайгуул судалгаа
хийгдэж нөөц нь тогтоогдсон боловч дүүргийн ус хангамжийн
нөөц тогтоогдоогүй байгаа болно. Багануур дүүргийн хүн амын
унд ахуйн ба үйлдвэрийн ус хангамжийн эх үүсвэр нь Хэрлэн
голын сав дагуух газрын доорх гүний уснаас тэжээгддэг одоогийн
байдлаар Багануурын төвөөс баруун тийш 8-10 км зайтай усны
эх үүсвэрийн гүний 7 худагтай, одоогоор 4 –ийг (№1, 2, 6, 7)
ашиглаж хэрэгцээгээ бүрэн хангаж байна. 4, 5-р худгийн ус төмөр

УЛААНБААТАР 2040 113

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

ихтэй тул ашиглах боломжгүй, 3-р худаг нь хөрсний нуралтаас (ОСНААУГ) болон ОСНААУГ-ын харьяа нийслэлийн өмчит 21
эвдэрч ашиглах боломжгүй болсон байна. Худгийн гүн нь 40-44 м. контор, хувийн 22 компани хариуцан ажиллаж байна. Улаанбаатар
Усны ундарга дунджаар 15 л/с, усыг 1000 м3 эзлэхүүнтэй усан санд хотын нийт хүн амын 37,7% нь төвлөрсөн ус хангамжийн сүлжээнд
өгч II, III өргөлтийн насосын станцаар дамжуулан 150 мм голчтой 3 холбогдсон орон сууцанд, 21.4% нь төвлөрсөн ус хангамжийн
ган хоолой, 250 мм голчтой ган нэг хоолойгоор хотын 7.5 км урт сүлжээнд холбогдсон ус түгээх байрнаас, 21.2% нь төвлөрсөн ус
сүлжээнд очно. Гэр хороололд зөөврөөр хоногт 0.4 мянган м3 ус хангамжийн сүлжээнд холбогдоогүй ус түгээх байрнаас, 19.7% нь
түгээдэг байна. хамгаалагдсан эх үүсвэрээс тус тус хангагдан амьдарч байна (Г
Долгорсүрэн, Н.Чагнаа).
Б. БАГАХАНГАЙ ДҮҮРЭГ: Улаанбаатар хотын нийт усны хэрэглээ 2015 оны байдлаар бүрэн бус
У лаанбаатар хотын алслагдсан дүүргийн нэг Бага хангай дүүргийн мэдээгээр 334300 м3/хоног байжээ.
хүн амын болон үйлдвэр аж ахуйн нэгж, албан газруудыг гүний
усны эх үүсвэрийн 4 худгаас хоногт 2600 м3 ус олборлон 400 м3 Ийнхүү 1947 оноос 2014 оныг хүртэл Улаанбаатар хот орчим, Туул
эзлэхүүнтэй усан санд цуглуулж, 5160 м3/хоног хүчин чадалтай голын татамд хийсэн геологи, гидрогеологийн хайгуул, судалгааны
хоёрдугаар өргөлтийн цэвэр усны насосын станцаар дамжуулан дээр дурдсан ажлуудын үр дүнгээр тогтоогдсон газрын доорх усны
халдваргүйжүүлэн ахуйн болон үйлдвэрийн усаар хангадаг. Одоогоор нөөцийг хүснэгт-т нэгтгэн үзүүлэв.
усны эх үүсвэр хангалттай боловч 4 гүний худгийн нэг худагт маш их
кальцийн сульфат агуулагдаж байгаа тул бараг ашиглах боломжгүй Хүснэгт 3.22 Улаанбаатар хот орчим Туул голын хөндийд
болж байна. Одоо байгаа гүний худгуудын дундаж ундарга нь 8-10 тогтоогдсон ус хангамжийн эх үүсвэрийн газрын доорх усны нөөц
л/с бөгөөд худгийн гүн 30-60 м. Усны эх үүсвэрийн гүний худгуудын
усны тогтонги түвшин нь 6.0-17.0 м. Одоогийн байгаа эх үүсвэрийн Эх үүсвэр Батлагдсан Үүнээс Жайка
хүчин чадлыг 80-85% ашиглаж байна. Цэвэр усны гол шугамын нийт нөөц 1995
урт 3.5 км цэвэр усны зарцуулга нь 350.0 м3/хоног байна. Хоногт м3/хон 1980/06/26 1980/12/18 С1 2010 оноос тооцсон
1000-1800 м3 цэвэр ус олборлон, ус түгээх 3 цэгээр зөөврийн болон №7 тоот зэргээр
сүлжээний усаар хэрэглэгчдийг хангадаг. Төмөр замын буудлын 2 тогтоол хойш, БОАЖЯ
гүний худгаас хоногт 10.7 м3 ус олборлож 7.5 км урттай шугамаар
дамжуулдаг. 2011 онд Бага хангайн төвөөс хойд зүгт 11 км Өндөр тогтоосон
толгой гэдэг газар С зэргээр 16,2л/с нөөц тогтоосон.
Дээд 86400 - 86400* 90000
В. НАЛАЙХ ДҮҮРЭГ
Налайх дүүрэг дээд эх үүсвэрийн адагт 7 худаг гарган ус хангамжаа Төв 90300 90300 34800 114300
шийдэж байсан боловч дээд эх үүсвэрийн шугамаас авдаг болж
хуучин худгаа орхисон байдаг. Одоогийн байдлаар хүн амын унд Үйлдвэр 30300 30300 43000
ахуйн ба үйлдвэрийн ус хангамжийн эх үүсвэр нь Улаанбаатар Мах комбинат 8600 8600 15000*
хотын цэвэр усны дээд эх үүсвэрийн төв шугам бөгөөд цэвэр усны
шугам нь төв шугамаас 200 мм-ийн диаметртэй яндангаар 1.8 км Гачуурт* 25200 25200
явж, 2*500 м3-ийн багтаамжтай усан санд хадгалж, II өргөлтийн Яармаг 26201 26201
насосын станцаар түгээдэг. / 4К-6 маркийн насос 4 ширхэг, Нисэх 22500 22550
К90/85, ЦНС105/95, ЦНС200/95 маркийн насосоор тоноглогдсон/.
Ф150-200 мм-ийн гол шугам 1976 онд ашиглалтад орсон. Цэвэр усны Нийт /унд ахуй/ 289501 121200 262300
зарцуулга нь 1951.7 м3/хон байна. Орон сууцны байрын 40 орчим
хувь нь 1950-аад онд баригдсан ба хэрэгцээний халуун усны систем Үйлдвэрлэл, техникийн
байхгүй учир оршин суугчдын амьдралын чанарын шаардлагыг
хангаж чадахгүй байна. ДЦС-2 4900 4900 233300**
ДЦС-З 41400 41400
Г. У С АШИГЛАЛТЫН ӨСӨЛТ БА ЭХ ҮҮСВЭРИЙН ДАХИН ҮНЭЛГЭЭ ДЦС-4 28500 28500
Монгол улсын нийт хүн амын 46,1 % нийслэлд амьдарч 1 км2 талбайд Доод эх үүсвэр - -
305 хүн оршин сууж, 387453 өрхийн 45,3% гэрийн хороололд
амьдарч байна. Нийслэлийн статистикийн газрын мэдээгээр 2018 А ш и г л а л т а д 74800 28500(дцс4)
онд УБ хотод 1410758 хүн амьдарч 20 гаруй мянган үйлдвэр, аж бэлтгэгдсэн
ахуйн газар, улсын эрчим хүчний гол үйлдвэрлэл болох дулааны 73951 262300
цахилгаан станцууд, хөнгөн хүнсний үйлдвэрүүд үйл ажиллагаа Нийт ашиглалтад 364301
явуулж байна. Улаанбаатар хотод хоногт Ус сувгийн удирдах газрын бэлтгэгдсэн
харьяа эх үүсвэрээс төвлөрсөн шугамаар 150-160 мянган шоо метр,
дулааны цахилгаан станц болон айл өрх, аж ахуйн нэгжийн хашаанд Тайлбар: *- Дээд эх үүсвэрийн нөөцийг институтийн ус хангамжийн
гаргасан 8300 орчим гүний худгаас ойролцоогоор 140 гаруй мянган зураг төслөөр 51800 м3/хоногоор НС, яндан хоолойн системийг
шоо метр ус буюу нийтдээ 300 мянга орчим шоо метр усыг хоногтоо тооцсон байдаг.
хэрэглэж байна.
Улаанбаатар хотын хүн амын төвлөрсөн ус хангамжийг Ус сувгийн **- доод эх үүсвэрийн таамаг нөөцөөс 12 худгаар ДЦС-4
удирдах газар (УСУГ), Орон сууц, нийтийн аж ахуйг удирдах газар хэрэглээний усаа авах зураг төсөлтэй.
Тулгамдсан асуудлууд
• Улаанбаатар хот нь усны хэрэглээнийхээ 99.9 хувийг гүний усаар

хангаж байна. Өнөөгийн байдлаар Улаанбаатар хотын газрын
доорх усны нөхөн сэлбэгдэх баялаг усны нөөцөө экологийн
шалгуураас хэтрүүлэн соруулбал усны гачигдалд орохоор байна.
• АПУ, Эм Си Эс, Витафит зэрэг олон арван компаниуд бие даасан
эх үүсвэрээр ус олборлон хоногийн нийлбэр ус хэрэглээ 334300
м3/хоног болж өөрөөр хэлбэл ашиглах боломжит нөөцийн
хэмжээнд хүрээд байна.
• Хотын ногоон байгууламж услах, зам талбай угаах, усны

114 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

гоо сайхны таашаалт усан оргилуур, усан сан байгуулах усыг үйлдвэрүүдийн олборлолтын судалгаа ороогүй, Доод эх үүсвэрийн
зохистой хэрэглэх, ашиглах шаардлагатай. зөвхөн ДЦС-4 ийн олборлолт орсон, мөн шинэ ашиглалтад орсон
Амгалан ДС –ын 2400 м3/хоногийн ус хэрэглээ ороогүй байна.
УЛААНБААТАР ХОТЫН УСНЫ ЭХ ҮҮСВЭРИЙН ДАХИН ҮНЭЛГЭЭ
2015 онд БОНХЯ-ны захиалгаар Улаанбаатар хотын дэвсгэр, Туул * *-дээд эх үүсвэрийн нөөц 1980 оны тогтоолд ороогүй байдаг.
голын хөндийн 150 км-ийн уртын дагууд, хүн амын унд-ахуй, Дахин үнэлгээгээр эх үүсвэрүүдийг нэмэгдүүлэн ашиглах боломжгүй
техникийн төвлөрсөн ба төвлөрсөн бус ус хангамжийн эх болжээ.Энэ дахин үнэлсэн баталгаат нөөцийг (338100м3/хоног)
үүсвэрүүдийг баталгаажуулах (ашиглалтын) хайгуул, дахин үнэлгээ гээд Улаанбаатарын ус хэрэглээ 2006 онд 311,4 мян м3/хон (2),
хийх гидрогеологийн сэдэвчилсэн судалгааны ажлыг гүйцэтгэсэн. 2011 онд 323.6 мян м3/хон (3) , 2015 онд 338700 мян м3/хон (7)
Хүн амын унд-ахуйн одоо ашиглаж байгаа нөөц тогтоогдоод 30 байсан гэж тус тус бичсэнтэй харьцуулан үзвэл ашиглаж байгаа
гаруй жил болсон эх үүсвэрүүдийн нөөцийг дахин үнэлж, БОНХАЖЯ эх үүсвэрүүдийн боломжийн хязгаар ийм. Эдгээр тоог ч бүрэн
Усны нөөцийн зөвлөлийн 2015 оны 07 дугаар сарын 06-ны өдрийн бус мэдээ гэж үзэх бөгөөд ус ашиглалтын статистикийг хариуцах
хурлаар хэлэлцүүлэн 2015/4 тоот тогтоолоор баталгаажуулсан мэргэжлийн байгууллага байхгүй байна.
байна/хүснэгт- 3.14, 3.15/. Туул голын урсцад нөлөө багатай, газрын доорх усны түвшинг
хэт доошлуулан шавхахгүй ашиглах тийм экологийн шалгуураар
Хүснэгт 3.23 Улаанбаатар хотын төвлөрсөн ба төвлөрсөн бус ус харьцуулан тооцоо хийж үзвэл дахин үнэлсэн нөөц 338100 м3/хоног,
хангамжийн эх үүсвэрийн газрын доорх усны нөөцийг дахин харин УСУГ-ын мэдээгээр одоогийн жилийн дундаж олборлолт
үнэлсэн дүн 233000 м3/хоног байгаа нь 105100 м3/хоногийн нөөц бэлтгэгдсэн
байгаа юм

Эх уүсвэр Баталгаат нийт А зэрэг, м3/ В зэрэг, м3/ С зэрэг, м3/

нөөц, м3/хон хоног хоног хоног

Дээд 73353.6 40953.6 23328.0 9072.0 3.13.11 ЦААШДЫН ЧИГ ХАНДЛАГА
Төв 93840.0 32928.0 35160.0 25752.0
Үйлдвэр 16027.2 16027.2 Усыг хэмнэлттэй ашиглаж, үйлдвэрлэлийн усыг дахин ашигласнаар
Мах комбинат 8018.62 73881.6 58488.0 8018.62 2040 оны хэрэгцээг хангах боломжтой гэж үзэж байна. Улаанбаатар
Хэсгийн дүн 191239.42 58869.82 хотын ус хэрэглээний өөрчлөлт, 2030, 2040 оны тооцоог 7–р
ДЦС-4 30931.2 30931.2 хүснэгтэд үзүүлэв. УСУГ-ын урьдчилсан тооцоогоор усны хэрэглээний
ДЦС-З 33868.8 33868.8 өсөлтийг 2030 онд 518938 м3/хоног, 2040 онд 655793 м3/хоног
ДЦС-2 4795.2 4795.2 гэжээ.
Хэсгийн дүн 69595.2 69595.2 Улаанбаатар хотын 2040 оны төлөвлөгөөний үзэл баримтлал /
Нийт дүн 260834,62 128465,02 концепц/ боловсруулж байгаа нийгэм эдийн засгийн судалгааны баг
Улаанбаатар хотын бүсийн хүн амыг 2030 онд 1763,8 мян, 2040 онд
Хүснэгт 3.24 Улаанбаатар хотын орчим Туул голын хөндийд 2200,0 мян, хотдоо 2030 онд 1591,5 мян, 2040 онд хотод 1621,0
тогтоогдсон ус хангамжийн эх үүсвэрийн газрын доорх усны дахин мянга байхаар хязгаарлан тооцож түүний 30 хувь захын хороололд
үнэлэгдсэн баталгаат нөөц амьдрахаар төлөвлөснийг үндэслэн ус хангамжийн ойролцоо тооцоо
хийлээ. / Хүснэгт- 3.16, зураг 3.48 үзнэ үү/.
Тэжээмжтэй
үед Хүснэгт 3.25 Улаанбаатар хотын ус хэрэглээний өөрчлөлтийн
нэмэгдүүлэн мэдээ, м3/хоног
авах боломж,
1980 онд 2014 он м3/хон Одоогийн*
олборлолт,м3/
Эх үүсвэрүүд батлагдсан дахин хоног Ус хэрэглэгчийн 2011* 2015** 2020*** 2030*** 2040
томсгосон төрөл
нийт нөөц, үнэлгээ, м3/ 175100
18200
м3/хон хон Орон сууц 110991,1 193300 182868,4 275618,2 381300
139000 14102 8544,3 12000,0
Дээд 86400** 73353.6 85438.43 50000-60000 Гэр хороолол 17036,3 6400 196970 284163 393300
145400 261000 321700 321700
Төв 90300 93840.0 103521.25 60000- Унд ахуйн 198027,4 338700 7370 8520 10000
268370 330220 331700
70000 Үйлдвэр , цахилгаан 168600 465340,4 614382,5 725000

Үйлдвэр 30300 16027.2 29124.59 18000-21000 хүнс 6320

Мах комбинат 8800 8018.62 14834.3 10000- Нийт үйлдвэрлэл 174920
13000
Бүгд 302947,4
Гачуурт 25200 (2012) 25200(2012) (8052.35) 3000-8000

Яармаг 26201(2011) 26201(2011) (16085.32) 2000 Эх сурвалж:
*-Геоэкологийн хүрээлэн, 2011, **-Цэнгэг усны хүрээлэн ТББ, ***-Хот
Нисэх 22500 (2010) 22500 (2010) (10189.43) 2000 Төлөвлөлт Судалгааны Институт /хуучнаар Нийслэлийн зураг
төслийн хүрээлэн/, ****- УСУГ
Нийт 289701 278600 145000-172000*

ДЦС(2+3+4) 59500 69595.2 75988.8 61000

Нийт 349201 338100 206000-233000

Тайлбар:

*-нийт ус хэрэглээнд өөрийн эх үүсвэртэй архи, пиво, ундааны

УЛААНБААТАР 2040 115

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Зураг 3.53 Улаанбаатар хотын хоногийн ус хэрэглээний өсөлтийн 3.13.13 АГААРЫН ТЕМПЕРАТУР
динамик
Улаанбаатар хотын жилийн дундаж температур -2.2°С (28.04°F),
3.13.12 УУР АМЬСГАЛ өвлийн улирлын дундаж температур -10°…-30°С (14°…22°F), зуны
улирлынх нь 10°…27°С (50°…80°F) байна (Зураг 3.33). Агаарын
Нийслэл Улаанбаатар хот нь сэрүүн бүсийн эх газрын эрс тэс уур температурын хоног, сарын хэлбэлзэл ихтэй, агаарын жилийн
амьсгалтай, тодорхой ялгарсан жилийн дөрвөн улиралтай, дэлхийн дундаж хэлбэлзэл нь хасах хэмтэй, хур тунадас багатай, өвөл,
“хамгийн хүйтэн” улиралтай нийслэл хот юм. Манай орны ойт хавартаа байнгын салхитай байдаг. Тэрэлжээс Улаанбаатар хотын
хээрийн бүс нь далайн түвшнээс дээш 1950-2265 м өндөртэй Богд хооронд жилийн агаарын дундаж температур -3.3°С...- 0.4°С -аар
Хан, Сонгино Хайрхан, Чингэлтэй Хайрхан, Баянзүрх уулсаар хэлбэлздэг байхад Улаанбаатар хотоос Орхон Туулын бэлчир хүртэл
хүрээлэгдсэн тул өдөр, шөнийн агаарын температурын ялгаа -0.4°С...- 1.1°С -аар хэлбэлздэг байна. 1960 – 2017 оны жилийн
их, хуурайдуу сэрүүн зунтай, хахир өвөлтэй нутагт багтана. Уур дундаж температур, долдугаар сарын үнэмлэхүй их температур,
амьсгалын үндсэн үзүүлэлтийг Хүснэгт 3.13-т харуулав. нэгдүгээр сарын үнэмлэхүй бага температурыг Зураг 3.35, Зураг
3.36, Зураг 3.37-д тус тус дүрслэн харуулав.
Хүснэгт 3.26 Уур амьсгалын үндсэн үзүүлэлт Улаанбаатарын бүс, хот орчмын нутаг дэвсгэрт хүйтрэлтгүй үргэлжлэх
хугацаа 5-р сарын сүүлээс 9-р сарын эхэн хүртэл буюу 90 гаруй хоног
Уур амьсгалын Монгол Тайлбар УБ Тайлбар байна. Жилийн хамгийн дулаан сар болох VII сарын дундаж дулаан
үзүүлэлтүүд Улс -2.2 нь 17оС бөгөөд 38.6оС хүртэл халах тохиолдлууд байсан. Зундаа
0.2 17 30оС-аас давж халуун болох өдрийн тоо 10 орчим хоног. Хоногийн
Агаарын дундаж хэм, оС 38.6 дундаж температур 10оС-аас давж дулаарах өдөр хавар 6-р сарын
7-р сарын агаарын 20 -26 6-наас намар 8-р сарын 25 хүртэл 80 орчим хоног байдаг.
дундаж хэм, оС Зураг 3.54 Жилийн дундаж температур 1960-2017 он
44 1999/7/24 -49 1954/12
Үнэмлэхүй их агаарын (Хонгор сум) Зураг 3.55 Долдугаар сарын үнэмлэхүй их температур 1960-2017 он
хэм, оС
-30 250-390
1-р сарын агаарын
дундаж хэм, оС 1976/12 сард 4.2
-55.3 (Увс аймгийн 61
Үнэмлэхүй бага агаарын
хэм, оС Зүүнговь сум)
Хангай, Хэнтий,
Хур тунадасны жилийн Хөвсгөлийн уулархаг
дундаж хэмжээ, мм нутгаар 250-390 мм,
Алтайн уулархаг нутгаар
Салхины хурд, м/сек 90-130 мм, тал хээрийн
Агаарын жилийн дундаж бүсэд 150-250 мм, говь
харьцангуй чийгшил, % цөлийн бүсэд 50-100 мм

Үнэмлэхүй их агаарын 4-6
даралт, гПа
1055 Увс аймгийн 1037
Нартай өдрийн жилийн 230-260 Улаангом
дундаж тоо, хоног 90-130
250
Хүйтрэлгүй үргэлжлэх
хугацаа, хоног 90 5/29-
9/1

116 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Зураг 3.56 Нэгдүгээр сарын үнэмлэхүй бага температур 1960-2017 3.13.14 ХУР ТУНАДАС
он

Улаанбаатар хотод агаарын температур өвлийн эхэн болон төгсгөлд Монгол оронд нийт хур тунадасны хэмжээ бага байдаг. Жилийн
огцом хүйтэрч, дулаардаг байна. Тухайлбал 2-р сарын сүүлчээс 3-р
сарын эхний 10 хоногт шилжихэд арав хоногийн дундаж температур дундаж хур тунадас Хангай, Хэнтий, Хөвсгөлийн уулархаг нутгаар
4.0°С-ээр дулаарч, 9-р сарын эхний болон хоёрдугаар арав хоногийн
хооронд 4.1°С-ээр хүйтэрдэг. Агаарын температурын жилийн доторх 300-400 мм, Монгол Алтай, ойт хээрийн бүсэд 250-300 мм, хээрийн
явцыг 10 хоногийн дундаж температур илүү тод харуулдаг.
Улаанбаатар хот нь дэлхийд үнэмлэхүй их, үнэмлэхүй бүсэд 150-250 мм, говь цөлийн бүсэд 50-100 мм ордог. Улаанбаатарын
бага температурын зөрүү хамгийн ихтэй улсын нийслэлд ордог.
Улаанбаатарын бүс, хот орчмын нутаг дэвсгэрийн гадарга болон бүс, хот орчмын нутаг дэвсгэр нь жилийн хур тунадасны нийлбэр нь
хотжилтын нөлөөгөөр микро, мезо уур амьсгалын өвөрмөц
нөхцөлийг бүрдүүлдэг. Дэлхийн уур амьсгалын дулааралт Монгол 200-400 мм байдаг (Хүснэгт 2.1.1-3). Жилд орох хэмжээ дунджаар
нутагт, түүний дотор Улаанбаатарын бүсэд ч эрчимтэй явагдаж, 2010
онтой харьцуулахад жилийн дундаж агаарын температур 1оС-аар 250-275 мм байх ба 6-9 дүгээр саруудад хур тунадас голлон ордог
нэмэгдсэн нь хотжилтоос шууд хамааралтай гэж судлаачид үзэж
байна. (Зураг 3.17-д). Жилд орох хур тунадасны 85% нь 7-8 дугаар саруудад

Хүснэгт 3.27 Агаарын температурын өөрчлөлт ордог. Зарим жил зундаа цас орсон тохиолдол байдаг. Өвөл орох

цасны хэмжээ ихгүй.
Усархаг бороо үргэлжлэн орсны үр дүнд үерийн хамгаалалтын
далан сэтрэх, ус зайлуулах суваг, шуудуу бөглөрөх зэргээс шалтгаалж
айл өрх, аж ахуйн нэгж, зам, талбай усанд автаж тээврийн хэрэгслээр
зорчиход хүндрэлтэй болдог. Үер, усны гамшиг нь улс орны нийгэм,
эдийн засаг болон хүн амын эрүүл мэндэд ноцтой хохирол учруулдаг.
Үер усны гамшгийн үед гэр хорооллын бохир усны цооног, жорлон
хальж, өтгөн шингэн ялгадас, бохир хог хаягдлаар газрын хөрс,
гудамж талбай бохирдсоны улмаас сальмонеллёз, балнад, цусан
суулга, боом, хийт үжил, вируст гепатит А зэрэг халдварт өвчинд
өртөх нөхцөл бүрддэг.
Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт 2017 онд нийт 50 байршилд
140.5 км үерийн хамгаалалтын барилга байгууламж, хурын болон
хөрсний ус зайлуулах 173.3 км шугам сүлжээ ашиглагдаж байна.
Үерийн хамгаалалт болон борооны ус зайлуулах системийн хэвийн
найдвартай үйл ажиллагааг хангахад далан, сувгийн үндсэн
цэвэрлэгээ, ахуйн хог хаягдлын цэвэрлэгээг цаг тухайд нь хийх, иргэд,
аж ахуйн нэгжүүдэд хог хаягдал хаяхгүй байх талаар мэргэжлийн
заавар зөвлөгөөг нь өгөх нь чухал. 2017 онд үерийн хамгаалалтын
барилга байгууламжийн хамгаалалтын зурваст 1279 айл өрх, 279 аж
ахуйн нэгж, байгууллага байна. (Нийслэлийн мэргэжлийн хяналтын
газар, 2018) Хотын захиргаа, Нийслэлийн ерөнхий төлөвлөгөөний
газар, инженерийн дэд бүтцийн хамгаалалтын зурваст иргэд, аж
ахуйн нэгжүүдийг буулгахгүй байх тал дээр нийслэлийн авто замын
хөгжлийн газар зэрэг холбогдох төрийн захиргааны байгууллагууд
хамтран ажиллаж арга хэмжээ авах нь иргэдийн амь нас, эрүүл
мэнд, аюулгүй байдлыг хангахад чухал болохыг анхаарах хэрэгтэй.

Хүснэгт 3.28 Олон жилийн дундаж хур тунадасны хэмжээ, км

Үзүүлэлт 1 Сар Үзүүлэлт 1 2 3 4 5 Сар 8 9 Жилийн
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 67 0 11 12 нийлбэр

Буянт-Ухаа Хур тунадас 2.2 1.6 3.7 7.3 14.7 54.6 57.9 75.9 23.4 9.7 4.2 3.2 258.4
1991-2010 -25.4 -19.1 -8.8 2.8 9.0 16.3 18.8 16.4 8.9 -0.7 -13.3 -22.3
2012-2016 -25.2 -19.8 -5 1.2 9.4 15.2 17.8 15.5 8.2 -0.9 -13.8 -22.5
өөрчлөлт 0.2 0.7 3.8 1.6 0.3 1.1 1.0 0.9 0.7 0.2 0.5 0.2

Улаанбаатар 3.13.15 САЛХИНЫ ЧИГЛЭЛ
1991-2010 -21.8 -16.0 -6.9 2.4 10.2 16.5 19.1 16.8 9.9 0.6 -10.8 -19.3
2012-2016 -21.6 -16.6 -7.8 2 10 15.6 18 16 9.2 0.7 -11.3 -19.1 Монгол орон салхи багатай газрын тоонд орно. Жилдээ салхигүй
өөрчлөлт 0.2 0.6 0.9 0.4 0.2 1.0 1.1 0.8 0.7 0.1 0.5 0.2 өдөр 100 орчим байна. Салхины хурд 4-6 м/сек, баруун хойд
зүгийн салхи голлоно (Хүснэгт 3.18, Хүснэгт 3.19). Салхины жилийн
дундаж хурд 2.4 м/сек. Салхины хамгийн их хурд нь 40 м/сек
хүрч байсан. Салхины хурд 20 м/сек хүрч ихсэх тохиолдол цөөн,
10 м/сек-ээс их хурдтай салхи 7-9 өдөр тохиолдоно (Хүснэгт 3.20).
Газрын гадаргын өндөр дээшлэх тусам уул хөндийн салхины хурд
сулардаг. Улаанбаатар хотын салхины дундаж хурдыг улирлаар авч
үзвэл хаврын улиралд хамгийн их 1.9-6.5м/сек, хамгийн бага нь
өвөлдөө 0.7-2.8м/сек байна (Хүснэгт 2.1.1-6). Бусад улирлуудад
1.2-5.5 м/сек байна.

УЛААНБААТАР 2040 117

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Агаарын даралт жилийн турш тогтвортой, өөрчлөлт багатай 3.13.16 НАРНЫ ЭЭЛТ ГИЙГҮҮЛЭЛТ
10-11 сард 845-870гПа, зун 7 -р сард 840гПа, хоног хоорондын
өөрчлөлт 1-4гПа байдаг нь хүний эрүүл мэндэд сөрөг нөлөөлөл Нар жилдээ 2804 цаг гийгүүлдэг нь боломжит үргэлжлэх хугацааны
багатай. 60% орчмыг эзэлдэг. Энэ нь орчны уул зүй, өглөө оройн нарны
Ц асан болон шороон шуурга, ган, зуд, үер, газар хөдлөлт, цөлжилт, халхагдал болон хот орчмын үүлшил агаарын булингаршилтай
гал түймэр, хүн, мал, амьтны болон ургамлын гоц халдварт өвчин холбоотой. Нэг өдөрт жилийн дунджаар 7-8 цаг нар гийгүүлэхдээ
гарах, хортон мэрэгчид тархах зэрэг аюулт үзэгдэл, техникийн үүлшлээс хамаарч хэлбэлзэх боловч зуны саруудад 8.5-9.5 цаг,
холбогдолтой осол, дэлбэрэлт зэрэг гамшгийн тархах хугацаанд өвлийн саруудад богиносож 5-6.5 цаг нартай байдаг. Нарны цацраг
салхины чиглэл, хурд голлох үүргийг гүйцэтгэдэг. Иймд хүний амь 5-6 дугаар саруудад хамгийн их, өвлийн саруудад бага болдог.
нас, эрүүл мэнд, хувь хүн, хуулийн этгээдийн эд хөрөнгө, байгаль Жилийн хамгийн урт өдөр Улаанбаатар 6 дугаар сарын 22-нд болж
орчин, нийгэмд учирч болзошгүй хохирлоос урьдчилан сэргийлж өдөр 16 цаг 02 минут үргэлжилнэ. Энэ өдөр үдийн нарны мандалтын
зам, тээврийн сүлжээ төлөвлөлт, гамшиг, аюулт үзэгдлийн үед тусгалын өнцөг 65.5° болдог (Хүснэгт 3.19 )
хотоос гарах гарцыг оновчтойгоор төлөвлөсөн байх шаардлагатай.
Авралтын зам гарцыг байнга чөлөөтэй байлгах, ослын гэрэлтүүлэг, Хүснэгт 3.32 Нартай байх нийт хугацаа,цагаар
тэмдэг тэмдэглэгээ тавих, авралтын зураг схем байрлуулах нь
аюулгүй байдлыг хангах техник арга хэмжээний чухал хэсэг мөн. Үзүүлэл- Сар
Авралтын зам гарцыг хааж барилга барьсан, хашаа босгосон иргэд,
хуулийн этгээдүүдэд арга хэмжээ авах ажлыг ОБЕГ, НАЗХГ, НХБЕТ түүд 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
зэрэг байгууллагууд хамтран зохион байгуулах шаардлагатай.
2011 160.4 231.1 240.5 268.4 285.3 209 307.4 304.1 254.3 216.9 214.5 164.3
Хүснэгт 3.29 Салхины дундаж хурд, м/сек
2012 198.4 223.3 269.9 265.2 304.1 277.6 231.7 275.1 251.5 212.4 196.2 151.2

2013 171 200.6 229.4 280.7 316 253.5 265.1 266.6 281.6 214.8 168 152.4

2014 191.1 203.8 284.4 295.4 282.4 259.3 285.8 252 278.5 236.4 187.1 159.7

2015 183.4 241.4 285.7 270.1 311.8 257.7 223.2 244.6 245 200.8 153.8 94.4

Үзүүлэлт 2012 2013 2014 2015 2016 Дундаж 2016 171 221.2 286.3 273.6 310 255.5 251.3 257.4 263.8 207.6 159 97.1
2.2 1.6 3.7 7.3 14.7 54.6
Салхины хурд, м/
сек

Хүснэгт 3.30 Улаанбаатар хотын салхины чиглэл, дундаж хурд, м/ 3.13.17 УЛ ХӨРСНИЙ, ИНЖЕНЕР ГЕОЛОГИЙН
сек ҮНЭЛГЭЭ

Байршил Хойд Зүүн Зүүн Зүүн Геотехникийн судалгааны хамгийн эхний алхам нь ул хөрснөөс
хойд өмнөд дээж авч ширхэглэлийн бүтэц, хувийн жин, нягт байдал, чийгийн
Буянт-Ухаа 28.4 4.6 хэмжээ зэрэг байгалийн байдал дахь үндсэн физик шинж чанар
Улаанбаатар 18.5 7.4 2.9 7 болон хөрсний бат бэхийн, шахагдлын, шүүрлийн зэрэг механик
17.1 2.6 0.4 7.4 шинж чанарын үзүүлэлтүүдийг тогтоодог. Тэдгээрээс гадна
Тэрэлж 8.9 4.2 3.8 0.2 хэмжиж тогтоодоггүй тооцоогоор тогтоодог усанд ханалтын зэрэг,
Зуунмод 3.2 4.3 харьцангуй шахагдлын коэффициент, хэв гажилтын модуль, даах
Өмнөд Баруун чадвар зэрэг тооцооны үзүүлэлтүүдийг тогтоосны үндсэн дээр ул
Байршил 7.5 Баруун 4.2 Баруун хөрсний инженерийн буюу геотехникийн шинж чанарыг үнэлж
Буянт-Ухаа 19.9 өмнөд 12.6 хойд барилга байгууламжийн суурийн бүтээцийг зохион бүтээх, тооцох,
Улаанбаатар 4.7 2.9 15.5 барих технологийг боловсруулах ажилд ашигладаг.
2.3 3.6 11.4 8.2 Нийслэл Улаанбаатар хотын ул хөрсний үзүүлэлтийг зураг
Тэрэлж 4.2 4.4 хүснэгтээр харуулав. Хөрс-газарзүйн мужлалтаар Хангайн их
Зуунмод 4.2 12.1 мужийн хагас чийглэг өндөршилийн бүсчлэл бүхий Хэнтийн өмнөд
3.6 тойрог багтана. Нутгийн хойд захаар Ширэгт тайгын гүндээ цэвдэгтэй
хөрс, хотын хойд захын уулсаар уулын нунтаг карбонатлаг хар
Хүснэгт 3.31 Улаанбаатар хотын салхины дундаж хурд, м/сек/ хүрэн хөрс, Туул голын хөндийгөөр нугат намгийн цэвдэгт хөрстэй.
улирлаар/ Богдхан уулын хад асгa бүхий уулын тэгш оройд уулын нугын хөрс,
түүнээс доош ой-тайгын хөрс, ой модгүй ар, өвөр хажуу болон өргөн
Станц Хавар Зун /6-8 Намар /9- Өвөл /12-2 амуудад хээрийн хөрс тархана. Ул хөрсний цэвдэг Улаанбаатарын
Улирал /3-5 сар/ сар/ 11 сар/ сар/ дэвсгэрт толбо байдлаар тархсан байна.
Улаанбаатар 2.8 2.2 1.4
Их сургууль 3.1 1.5 1.2 0.7
Буянт-Ухаа 1.9 3.2 2.2 1.0
Морин уул 3.5 5.5 4.5 2.8
6.5

118 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Зураг 3.57 Нийслэл Улаанбаатар хотын ул хөрсний үзүүлэлт А. БАРЬЦАЛДАМТГАЙ ХӨРСНИЙ ШИНЖ ЧАНАР:

Хүснэгт 3.33 Нийслэл Улаанбаатар хотын ул хөрсний үзүүлэлт • Шилжилтийн бат бэх нь ихэнх хэсэгтээ эсвэл бүхэлдээ нягтралаас
хамаарна;
Усны Жилийн Зонхилох гэсгэлтийн гүн, м
хагалбар, дундаж • Шилжилтийн бат бэх нь голчлон муу байдаг;
Хөндий температур, Усны хагалбар Хөндий • Ихэвчлэн уян налархай, шахалт сайтай;
уулын хотгорын хотгорын • Нягтрал удаан;
хажуу, оС • Нойтон үед шахалтын бат бэх буурдаг;
талархаг ёроол ёроол • Тогтмол ачааллын үед налархай байдлаа алддаг;
газар • Хуурай үед агшиж, нойтон үед тэлдэг;
• Газрын хөндлөнгийн өндөр даралтын дунд ажиллах ханын
Олон жилийн цэвдэг чулуулаг
дүүргэлтийн муу материал;
0 - -2 1.5 - 4.5 1.5 - 4.0 • Шахалтын бат бэх муу учраас даланд тохирохгүй, нягтрал удаан;
• Нэвчилт бараг байхгүй;
Улирлын цэвдэг чулуулаг • Хуурай үеийн нягтрал удаан

0 - +2 3.0 - 4.5 2.5 - 5.0 Барьцалдалтгүй материалын шинж чанар:
• Шахалтын бат бэхийг мөхлөг доторх үрэлтээр тодорхойлдог;
0 - +3 2.5 - 4.5 2.2 - 5.0 • Чулуулгийн хэлбэр, ширхэглэлийн бүрэлдэхүүн нягтрал зэрэг нь

шинж чанарыг тодорхойлдог;
• Ерөнхийдөө замын суурь болон хийцийн сайн материал даах

чадвар сайтай ба суулт бага;
• Далангийн сайн материал, шахалтын бат бэх өндөр, нягтрахдаа

сайн, хөлдөлтөд өртөхгүй;
• Хөрсний хөндлөн даралт бага бөгөөд шүүрэл хялбар явагддаг

учраас түшиц хана, ханын суурийн дүүргэлтийн сайн материал
болдог;
• Ус нэвчилт маш их учраас дангаар нь далан болон хажуугийн
шуудуунд ашиглаж болохгүй. Түүнчлэн хөрсний усны түвшингээс
доош ухахад усгүйжүүлэх арга хэмжээ шаардлагагүй;
• Доргиот ачаалал дор тооцоолоход хялбар.

+2 - +5 2.0 - 4.1 1.6 - 4.5 Хүснэгт 3.34 Хөрсний ангилал

Олон жилийн цэвдэг өргөн тархсан ойт хээр, хээр

Алтан химэрлэг зонхилсон ба тохиолдлын цэвдгийн Хайрганы Нэвчих Нягтралын Ажлын Хөлдөл- Ус
илрэлтэй хуурай ба цөлөрхөг хээр бат бэх чанар төд нэвчилт
маш сайн
төрөл чанар сайн өртөх
сайн чанар

Зураг 3.58 Хөрсний текстур Зохист сайнаас-сул

ширхэглэлтэй нэвчимт- маш сайн үгүй маш сайн
хайрга гий
(нарийн

ширхэггүй)

Зохих нэвчимт- сайн үгүй маш сайн
ширхэглэлтэй гий

хайрга

Тоосорхог хагас сайн сул сул
хайрга нэвчилт-

(хайрга/элс/ тэй
тоосонцрын

холимог)

Шаварлаг нэвчилт- сайн тийм ч нэвчилт-

хайрга гүй сул биш гүй

Ул хөрсний ба чийглэгийн нөхцөл нь хучилтын тулгуурын бат бэх
байдлыг хэмждэг. Сайн ул хөрс нь хуурай, элсэрхэг бол муу ул
хөрс нь нойтон, тоосорхог, шавар байдаг (Зураг 3.54, Хүснэгт 3.31,
Хүснэгт 3.32).

УЛААНБААТАР 2040 119

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Хүснэгт 3.35 Хөрсний ангилал- элс Зураг 3.59 Нийслэлийн ойн сан

Элсний Нэвчих Нягтрал- Ажлын Хөлдөл- Ус
төрөл чанар ын бат чанар төд нэвчилт
бэх
Сайн маш өртөх маш сайн
маш сайн сайн чанар
зэрэглэлийн нэвчимтгий маш сайн
сайн муу
сайн
элс сайн нэвчилт-
сайнаас-
Зохист сайнаас - бага гүй
ширхэглэлтэй нэвчимтгий сул сул

элс

Тоосорхог элс хагас сайн багаас
нэвчилттэй дунд

Шаварлаг элс нэвчилтгүй сайн маш бага

Улаанбаатар хотын хөгжлийн 2030 оны чиг хандлагыг тодорхойлох Ногоон бүсийн нутаг дэвсгэрт түймэрт өртсөн талбай 959 га, 0.2 га
зураг төслийн ажлын хүрээнд “Таван үндэс” ХХК-ний хотын нутаг ба түүнээс доош өтгөрөлтэй тармаг модод 4812 га, мод бэлтгэсэн
дэвсгэрийн 23610 га газарт хийсэн инженер геологийн судалгаагаар талбай 5756 га бүртгэгдсэн байна.
инженер геологийн хувьд “дунд зэргийн төвөгтэй нөхцөлтэй” гэж Н ийслэлийн ногоон бүсэд ойжуулалтын ажил нэлээд хийгдсэн
дүгнэгдсэн. боловч шаардлага хангасан талбай 975 га байна. /Эх сурвалж:
2002 онд Улаанбаатар хот, нийслэлийн бүсийн нутаг БОАЖЯ-ны “Ойн судалгаа, хөгжлийн төвийн архив. 2017 он/
дэвсгэрийн байгаль-аж ахуйн бүсчлэлд зориулсан инженер- Нийслэлийн ногоон бүсийн ойгоор бүрхэгдсэн талбай /95233 га/-г
геологийн нөхцөлийн ерөнхий зүй тогтлын тойм зурагт хот нийслэлийн нийт нутаг дэвсгэр /470.4 га/-тэй харьцуулж, ойрхог
байгуулалт, төлөвлөлтөд “энгийн нөхцөлтэй”, “хязгаарлагдмал чанарыг тодорхойлбол 20.2% гарч байна.
нөхцөлтэй”, “хүндрэлтэй нөхцөлтэй” гэсэн гурван зэрэглэлээр авч
үзсэн. Хүснэгт 3.36 Байгалийн ойн талбай, нөөц / дүүрэг тус бүрээр /
Б. ХЯЗГААРЛАГДМАЛ НӨХЦӨЛТЭЙ:
Газрын гадаргын хэв шинж, хэрчигдлийн нөхцөлөөрөө 3-8% д/д Дүүргийн нэр Ойн Талбайн Ойн Нөөцийн
хэвгийтэй хэрчигдэл ихтэй бэл хормойн зарим хэсэг, 8-128% хүртэл талбай, эзлэх хувь нөөц, м3 эзлэх хувь
налуутай хэрчигдэл ихтэй ухаа гүвээт толгорхог хэсэг хамрагдана. 1 Баянзүрх
Мөн газар хөдлөлийн 8 баллд шилжих нөхцөлтэй томоохон голын 2 Сонгинохайрхан га 11.4 5945420 49.8%
гольдрол, нам татмын зурвас газар зэрэг нийт 1500 гаруй км2 3 Сүхбаатар 41290 21.6 2170580 18.2
талбай буюу нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн 39% хамрагдаж байгааг 4 Хан-Уул 19555 11.2 1508800 12.6
тодорхойлсон. 5 Чингэлтэй 10100 5.5 627070 5.3
В. ХҮНДРЭЛТЭЙ НӨХЦӨЛТЭЙ: 6 Багануур 5017 3.9 506360 4.2
Хадан ул хөрс гадаргад ил гарсан ба бага гүнд илэрдэг уулсын хяр 7 Налайх 3537 0.8 0.7
нуруу, орой, хэрчигдэл ихтэй энгэр хажуу хэсэг, цэвдэг тасалдангаас 833 11.4 77940 9.2
үргэлжилсэн тархалттай /тухайлбал Налайхын бүс үргэлжилсэн Нийт 10317 100.0 1090640 100.0
тархалттай/, зонхилж хадан ул хөрсний ан цавын устай байх 90647 11926810
нөхцөлтэй хэсэг, мөн ойт уулсын хоорондох намагшсан хэсгийн нийт
1500 орчим км2 талбай буюу нийслэлийн нутаг дэвсгэрийн 37хувийг
эзэлж байгааг тогтоосон.

3.13.18 ОЙН САНГИЙН ТӨЛӨВ БАЙДАЛ Нийслэлийн ногоон бүсийн ойн сангийн талбайн 61 хувь нь ямар
нэгэн хэлбэрээр давхар улсын хамгаалалтанд авагдсан байдаг.
А. УЛААНБААТАР ХОТ ОРЧМЫН ОЙН САНГИЙН ТӨЛӨВ Улаанбаатар хотын ногоон бүсийн ойн санг “Ойн тухай хууль”-ийн
БАЙДАЛ нэгдүгээр бүлгийн 5.1, хоёрдугаар бүлгийн 8.1, 8.2-д зааснаар
Нийслэлийн ногоон бүсийн ойн сангийн талбай 112777 га, үүнээс хамгаалалтын хэлбэр, экологи-эдийн засгийн ач холбогдлыг
ойгоор бүрхэгдсэн талбай 95233 га, ойгоор бүрхэгдээгүй талбай харгалзан хамгаалалтын бүсийн ойд хамааруулна.
17544 га байна. Нийслэлийн нутаг дэвсгэрт таримал ойн шаардлага Ойн сангийн үндсэн үзүүлэлт: Ойн санг ойн талбай, ойн бус талбай
хангаж, титэм нийлсэн таримал ой 13 га байгаагийн 1 га нь Толгойтын гэж үндсэн 2 хэсэгт ангилна.
зүүн салаанд , Богдхан уулын Хүүшийн аманд 12 га тус тус бүртгэгдсэн
байна. /Эх сурвалж: НБОГ-ын цэцэржилтийн мастер төлөвлөгөө/ Ойн талбай нь дотроо:

• Ойгоор бүрхэгдсэн талбай

• Ойгоор бүрхэгдээгүй талбай гэж хуваагдана.
Ойгоор бүрхэгдсэн талбай: 0.3 ба түүнээс дээш өтгөрөлтэй болон
улсын ойн санд шилжүүлсэн таримал ой, бут сөөгөөр битүү хучигдсан

120 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

талбай орно. 3.13.19 УРГАМЛАН НӨМРӨГИЙН ТӨЛӨВ БАЙДЛЫН
О йгоор бүрхэгдээгүй талбай: Одоогийн байдлаар ой байхгүй боловч ӨӨРЧЛӨЛТ
цаашдаа ой ургах нөхцөл бололцоотой газрууд /ойжиж байгаа
газар, тармаг модод, ойжуулсан талбай/, урьд өмнө ойтой байсан 2000-2010 оны хооронд ургамалшлын индексийн (NDVI) утгын явцыг
талбай /шатсан ой, мод бэлтгэсэн талбай, ойн хөнөөлт шавьжид судалж үзэхэд 2000-2003 онуудад нийт нутгаар буурах хандлага
өртсөн нийт талбай г.м/ тус тус хамрагдана. ажиглагдаж, 2005 оноос хойш өсөлт бууралттай боловч ерөнхийдөө
О йн бус талбайд ойн сан доторх цагаан энгэр, таг царам, хадлан, сайжрах хандлагатай өөрчлөлт ажиглагдаж байна. Байгалийн
бэлчээр, гол, жижиг, нуур цөөрөм, намаг, элс, мод үржүүлгийн бүсүүдийн хувьд энэ утга хэрхэн хувьсаж байгааг судалж үзвэл
талбай зэрэг газрууд багтана. хээр, говийн бүсүүдэд ихээхэн хэлбэлзэл ажиглагдаж байгаагаас
Нийслэлийн ногоон бүсийн ойд шинэс, хуш, нарс, гацуур, хус г.м гадна говийн бүсийн NDVI-ийн улирал, жилийн явц 2005 оноос
төрлийн модод голчлон ургахаас гадна улиас, улиангар, бургас хойш цөлийн бүсийн утгуудад ойртох хандлагатай байна. Энэ нь
зэрэг нь ургадаг. говь, цөлийн бүсийн экологийн нөхцөл ижил төсөөтэй болж буйг
илтгэж байна.Улаанбаатар хотын нутаг дэвсгэр, түүний зэргэлдээх
Зураг 3.60 Нийслэлийн ойн сангийн хамгаалалтын бүс зарим нутгийг хамарсан бүс нутгийн ургамлын зүйлийн бүрдэл,
ургамалжилтын ангиллын хувьд хэв шинжээрээ Евразийн шилмүүст
Ойг зонхилох моддыг төрөл тус бүрээр авч үзвэл: ойн их мужийн өвөр байгалийн уулархаг, тайгын провинцийн Төв
• Шинэсэн ой (Larix sibirica) -50126 га Хэнтийн уулархаг тайгын тойрог, Бага Хэнтийн район Богд уул
• Хушин ой (Pinus sibirica) -16520 га Баянзүрхийн районд багтана.
• Нарсан ой (Pinus sylvestress) -11315 га
• Гацууран ой (Picea) -1483 га Ургамал ургалтын хугацаанд хийсэн ажиглалтаар ойт хээр,
• Хусан ой (Betula) – 6830 га хээрийн бүсэд ургамал ургах хугацаа богиносож, харин өмнөд
• Улиасан ой (Populas suaveolens) – 1939 га хэсгээр буюу говь, цөлийн бүсүүдэд уртсах хандлага илэрч байна.
• Бургасан ой (Salix) – 2404 га Энэ нь дэлхийн түвшинд хийсэн ижил төсөөтэй судалгааны дүнтэй
• Улиангаран ой (Populus tremula) – 30 га талбайд тус тус дүйж байгаа бөгөөд Хойд хагас бөмбөрцгийн хувьд ургамал ургах
ургасан байна. хугацаа уртсаж, дулаарлын үр нөлөө илүүтэй илэрч байгааг илтгэнэ.
Богдхан уул д.т.д. 2260 м өндөр өргөгдсөн, Хэнтийн нурууны баруун
Ногоон бүсийн ой нь Монгол улсын “Ойн тухай” хуулийн 8-р талын хамгийн өндөр уул бөгөөд Хэнтийн нуруунаас Туул голын
зүйлээр хамгаалалтын бүсийн ойн ангилалд харьяалагддаг ба аллювийн нугын хээржсэн хөндийгөөр тусгаарлагдан тал бүрээрээ
зөвхөн зам, гүүр барих, ус, эрчим хүч, холбооны шугам татах болон хээрээр хүрээлэгдсэн уулын тайгат хамгийн өндөр төгсгөл болно.
түймрээс хамгаалах шороон зурвас гаргах, ойн хэвийн өсөлт, нөхөн Уулын доод бүслүүр ойролцоогоор д.т.д. 1500-1650 орчим өндөр,
сэргэлтийг дэмжихэд чиглэгдсэн арчилгаа, цэвэрлэгээний арга уулын хуурай хээртэй, аль эрт үеэс дархлагдсан дархан цаазат уул
хэмжээг хэрэгжүүлэх, ойн дагалт нөөцийг ашиглахаас бусад үйл юм. Улаанбаатар бүсийн ойд шинэс, нарс, хуш, хус, гацуур, улиангар,
ажиллагаа явуулахыг хориглосон байдаг. Гэвч ногоон бүсийн ойн улиас, бургас зэрэг модод ургадаг байна. Уулс хоорондын хөндийн
сан газарт бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх, хууль бус мод бэлтгэх, ёроолоор намгархаг нуга тааралдана. Энэ бүсэд хар түрүүт улалж,
бут сөөгийг түрж барилга байшин барих болсон зэрэг нөхцөл бясаат улалж, улаан толгой, дэрвэгэр биелэг, алаг өвс, явган бургас
байдлын улмаас агаарын бохирдлыг багасгаж, нүүрсхүчлийн хийг бүхий хэв шинжүүд зонхилно. Хөндийн захын дэнжирхэг хэсгээр
шингээн хүчилтөрөгчийг ялгаруулж байдаг нандин орчин болсон үет ургамалтай хээрийн нарийн зурвас үүсгэдэг. Энд туужууны ба
ойн сан хөмрөг ихээр хумигдан, ойн орчин доройтон бохирдож дагуурын биелэг, хиаглаг түнх, ерхөг, гол гэсэр, тарваган шийр,
байна. далан түрүү, өрөмтүүл, бэриш зэрэг ургамал ажиглагдана. Туул,
Галтай голын дагуу улиас,бургас зэрэг нь сөөгөн шугуй үүсгэсэн
байна. Хэнтийн уулархаг тайгын тойрог нь Евразийн хээрийн мужийн
Монгол дагуурын тойрогтой хиллэх заагт орших Улаанбаатар хотын
нутаг дэвсгэр нь дээр дурдсан ургамлын зүйлийн бүрдлээр нэлээд
баялаг, экологийн өөр өөр орчин бүхий уулс, бэсрэг уулс толгодтой
учраас хээрийн ургамал, гол хөндийн ургамлууд холилдон ургах
нь элбэг байна. Уулс хоорондын ёроолоор нь намгархаг нуга
тааралддаг атлаа уулсын өвөр, энгэр дагасан хайргархаг орчинд нь
үетэн, хуурайсаг ургамал давамгайлдаг.

Энд Улалж-алаг өвст хээр, Үетэн-алаг өвст, үетэн-алаг өвст-үетэнт,
үетэн-цахилдаг-алаг өвст, улалж-үетэн-алаг өвст эвшлүүд зонхилон
тохиолдохоос гадна дэрс-шарилж-хиаг-алаг өвст, дэрс-алаг
өвст-хиаг-алаг өвст эвшлүүд үе үе тархана. Голын хөндий, нам хотос
орчмын ургамлан нөмрөг унаган төрхөөсөө багагүй талхлагдсанаас
хөрсний элэгдлийг илтгэх шарилж-улалжит, хиаг-шарилжит,
шарилж-үетэнт эвшлүүд нэлээд тархах болсон байна.

УЛААНБААТАР 2040 121

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Зураг 3.61 Газарзүйн мэдээллийн системд бүртгэгдсэн сан хөмрөг ихээр хумигдан, ойн орчин доройтон бохирдож байна.
ургамалжилтын төлөв байдал “Газарзүй, геологийн судалгааны төв” ТТБ 2010 онд хийсэн
“Улаанбаатар хотын бэлчээрийн талхагдал, цөлжилтийн зэрэглэл
тогтоох” судалгааны үр дүнд Улаанбаатар хотын дүүргийн хутаг
дэвсгэрийн хэмжээнд ургамалжилтын индекс 19.2-26.8 нэгжээр
буурсан дүгнэлт гарчээ.

Нийслэлийн байгаль хамгаалах газрын захиалгаар Газарзүй, 3.13.20 ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛ
геологийн судалгааны төв ТТБ-аас 2010 онд “Улаанбаатар хотын
бэлчээрийн талхагдал, цөлжилтийн зэрэглэл тогтоох” судалгааг А. ХҮЛЭМЖИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛ
хийсэн бөгөөд ургамалжилтын төлөв байдлыг NOAA, MODIS, Монгол улсын эдийн засаг, хүн амын өсөлттэй уялдаад эрчим хүчний
Landsaz зэрэг хиймэл дагуулын ургамалжилтын индекс (NDUI-ийн хэрэгцээ ихээхэн өсөх боллоо. Хүлэмжийн хийн ялгаралтын (ХХЯ)
утга)-ээр дүн шинжилгээ хийж, газарзүйн мэдээллийн системийг 2030 он хүртэлх хэтийн төлөвийн тооцооноос харахад хүлэмжийн
ашиглан үнэлгээний зураглал үйлдсэн. хийн улсын хэмжээний нийт ялгаралтын хэмжээ 2030 оны түвшинд
Энэ зураглалаар хотын дүүргийн нутаг дэвсгэрийн хэмжээнд 2006 онтой харьцуулахад 3.25 дахин өсөх төлөвтэй байна. Ялангуяа
ургамалжилтын индекс 19.2-26.8 нэгжээр буурсан дүгнэлт гарчээ. ашигт малтмалын олборлох боловсруулах томоохон төслүүд
Энэ нь бэлчээрийн талхагдал эрс ихэссэнийг харуулж байна. Нийт хэрэгжихтэй холбоотойгоор аж үйлдвэрийн салбарын эрчим хүчний
ургамлын нөмрөг хуурайсуу болж чийгсүү бүлгийн ургамал багасаж, хэрэглээ огцом өсөж, ХХЯ эрчим хүчний салбарт 2030 оны түвшинд
хуурайсаг бүлгийн ургамал ихэссэн зүй тогтол ажиглагдсан байна. 2006 онтой харьцуулахад даруй 4 дахин өсөх хандлагатай байна.
Ургамлын бүлгэмдлийн зонхилогч хялгана, крыловын хялгана, ХХЯ-ын энэ өсөлт аж үйлдвэрийн салбарт 2.5 дахин, хог хаягдалд
гунагар биелэг, марал навчит гичгэнэ, эмийн сөд зэрэг ургамлын 2 дахин өсөх хандлагатай байгаа бол “Монгол мал” үндэсний
ургалт болон үржлийн найлзуурын тоо, тэдгээрийн хэмжээ, хөтөлбөрт дэвшүүлсэн бэлчээрийн даацаас хамаараад малын тоо
дэгнүүлийн ба үндэсний голч зэрэг биоморфологийн үзүүлэлтүүд толгой цаашид өсгөхгүй байх төрийн бодлоготой холбоотойгоор
ихээхэн багасаж, үрээр үржих нь буурч бүлгэмдэл үүсгэх үүргээ ХАА-н салбараас ялгарах ХХЯ-ын хэмжээ цаашид төдийлөн их
алдсан нь тогтоогджээ. өсөхгүй төлөвтэй байна.
Төв суурин газрын ойр орчмын байгаль орчны тэнцэл, амралт, Хүлэмжийн хийг ялгаруулдаг гол салбар болох эрчим хүчний
сувиллын болоод хүн амын эрүүл ахуйн нөхцөлийг хангах зорилгоор салбараас ялгарах ХХЯ-ын хэтийн төлөвийн тооцоог 2013 болон
Засгийн газрын 1996 оны 326 дугаар тогтоолоор нийслэлийн ногоон 2014 онд БОНХЯ-аас Ногоон хөгжлийн бодлого боловсруулах
бүсийг шинэчлэн тогтоосон байна. ажлын хүрээнд нарийвчлан хийснээс гадна Даян дэлхийн Ногоон
Ногоон бүсийн нутаг дэвсгэрт түймэрт өртсөн талбай 959 га, 0.2 Өсөлтийн Хүрээлэнгээс (GGGI) зарим судалгаа хийсэн байна. Эдгээр
га ба түүнээс доош өтгөрөлтэй тармаг модод 4812 га, мод бэлтгэсэн судалгааны үр дүнг харьцуулан нэгтгэж үзвэл эрчим хүчний салбарын
талбай 5756 га бүртгэгдсэн байна. Нийслэлийн ногоон бүсэд хүлэмжийн хийн ялгаралт 2015 онд 20 сая тн CO2-eq, 2025 онд 36
ойжуулалтын ажил нэлээд хийгдсэн боловч шаардлага хангасан сая тн CO2-eq, 2030 онд 43 сая тн CO2-eq хүрэх хандлагатай байна.
талбай 975 га байна.
Нийслэлийн ногоон бүсийн ойгоор бүрхэгдсэн талбай /95233 га/-г 3.13.21 ХҮРЭЭЛЭН БУЙ ОРЧНЫ БОХИРДОЛ
нийслэлийн нийт нутаг дэвсгэр /470.4 га/-тэй харьцуулж, ойрхог
чанарыг тодорхойлбол 20.2% байна. Ногоон бүсийн ойн сан газарт А. АГААРЫН БОХИРДОЛ.
бэлчээрийн мал аж ахуй эрхлэх, хууль бус мод бэлтгэх, бут сөөгийг ДЭМБ-аас гаргасан агаарын бохирдол ихтэй 10 хотод Улаанбаатар хот
түрж барилга байшин барих болсон зэрэг нөхцөл байдлын улмаас багтаж байна. Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын хэмжилтийн
дүнгээр жилийн туршид ДЭМБ-ын агаарын чанарын стандартыг
122 УЛААНБААТАР 2040 хангаагүй. Ялангуяа өвлийн улиралд агаарын бохирдол хүүхэд болон
хөгшид голдуу амьсгалын замын өвчлөлийн гол шалтгаан болоод
байгаа нь тодорхой бөгөөд иргэд агаарын бохирдлын асуудалд
эмзэг хандаж байна.

Б. АГААРЫН БОХИРДЛЫН ГОЛ ШАЛТГААН НЬ:

• Гэр хорооллын иргэдийн, үйлдвэр ААНБ-уудын, цахилгаан
станцын нүүрсний хэрэглээ

• Арчилгаа, үйлчилгээ муу хийгдсэн автомашины өсөлт

Агаарын бохирдлын 70-80 орчим хувийг 216.0 мянга гаруй гэр
хорооллын айл өрх, цахилгаан станц, 2321 нам даралтын зуухны
яндангаас гарч буй утаа эзэлж байна. Эдгээрт жилд 5.845.334 сая
тонн нүүрс, 91,814.73 м3 мод шатааж, агаарт 260 мянган тонн хорт
бодис цацдаг нь хотын нэг иргэнд жилд 317.8 кг хорт бодис ногддог
гэсэн үг юм.

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Нийслэлийн агаарын чанарын албанаас эдгээр бохирдуулагч эх Зураг 3.63 Агаарыг бохирдуулагч эх үүсвэрүүд
үүсвэрүүдийг шалгаж үзэхэд агаарыг бохирдуулагч гол эх үүсвэрүүд
нь гэр хорооллын айл өрхийн зуух болон уурын зуух гэж гарсан 4% 216.0 гаруй гэр хороооллын өрх
байна. 16% 450.0 тээврийн хэрэгсэл

В. АГААРЫН ЧАНАР: 20% 60% ДЦС-3, 161.0 хэсэгчилсэн дулаан
хангамжтай зуух, бага дунд оврын
Улаанбаатар хотод агаарын чанарыг хянах 14 харуул ажилладаг. 2000-аад зуух
Үүнээс Цаг уур, орчны шинжилгээний газрын харьяа 10, Нийслэлийн
агаарын чанарын албаны харьяа 4 харуул ажиллаж байна. Эдгээр Бусад/хог хаягдал, тоос шороон зам/
14 харуулаас автомат ажиллагаатай 10, гар ажиллагаатай 4 харуул
ажиллаж байгаа ч автомат хяналтын цэг нь агаар дахь түгээмэл Агаарт эргэлдэж байгаа янз бүрийн хэлбэртэй, жигнэгдэх хатуу жижиг
тархалттай 6 төрлийн бохирдуулах бодис (хүхэрлэг хий, азотын хэсгүүдийг тоос ба тоосонцор гэнэ. Тоосны хэмжээ нь 0,01-50 pм
ислүүд, нүүрстөрөгчийн дутуу исэл, озон, том болон нарийн байна. 1 pм –ээс жижиг хэмжээний тоос нь молекулын хөдөлгөөнд
ширхэглэгт тоосонцор)-оос гар ажиллагаатай хэмжигч нь зөвхөн 2 орон агаарт үргэлж эргэлдэж байдаг. Байгалийн үзэгдэл, хүний үйл
төрлийн бодис (хүхэрлэг хий, азотын давхар исэл)-ыг 24 цагийн ажиллагаа нь тоос үүсэх үндсэн нөхцөл болдог байна. Агаарт байгаа
дундаж агууламжаар тус тус тодорхойлж байна. хамгийн нарийн тоос нь газар дэлхий хуурайшсанаас болж үүсдэг.
Бохир орчин нь тоос үүсэх, босох бас нэг гол эх үүсвэр болж өгдөг.
2 016-2017 оны хүйтний улирал буюу 2016 оны 10-12, 2017 оны 1-4
дүгээр сард Улаанбаатар хотын агаар дахь агаар бохирдуулах А. ТООСНЫ БОХИРДОЛ
бодисын дундаж агууламжийг өмнөх оны буюу 2015-2016 оны Тоосны бохирдлын эх үүсвэр нь Улаанбаатар хотын төв хэсэг болон
хүйтний улирлын дундаж агууламжтай харьцуулахад PM10 тоосонцор гэр хороолол хоорондоо ялгаатай. Хотын төв хэсэгт дундаж агаарын
7мкг/м3-ээр буюу 5%-аар, PM2.5 тоосонцор 3мкг/м3-ээр буюу бохирдол Монгол Улсын нормоос 6 дахин их байхад гэр хороололд
3%-аар, азотын давхар исэл 8мкг/м3-ээр буюу 19%-аар тус тус их, 10-18 дахин их байна. Улаанбаатар хотод байгаа агаарын /утааны/
хүхэрлэг хийн агууламж 12мкг/м3-ээр буюу 27%-аар бага байна. бохирдлоос тоосны бохирдлыг тусгайлан ялгаж авч онцгойлон үзэж,
Үүнээс үзвэл агаарын бохирдлын хэмжээ өмнөх оноос өссөн байна. судалж байгаа ч нарийн тодорхой судалгаа гараагүй ойролцоогоор
бохирдлын 30%, 60% эзэлдэг гэх зөрүүтэй байдаг.
Зураг 3.62 Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлын өнөөгийн байдал
Б. “УЛААНБААТАРЫН АГААРЫН ЧАНАРЫН ДҮН ШИНЖИЛГЭЭ:
Эрүүл мэндэд үзүүлэх сөрөг нөлөөг бууруулахын тулд агаарын чанарыг
сайжруулах нь” гэсэн энэхүү тайланд, Агаарын тоосжилтоороо
Улаанбаатар дэлхийн хамгийн их бохирдсон хотын жагсаалтад
багтаж байна. Судалгаагаар агаарын бохирдлын хэмжээг жилээр
тодорхойлоход 40 хувь нь утаа буюу угаарын хий, 60 хувь нь тоос,
тоосонцор болохыг тогтоожээ. Нийслэлийн агаарын тоосжилт олон
улсад хүлээн зөвшөөрөгддөг төвшнөөс 2-3 дахин их буюу гамшгийн
хэмжээнд хүрээд байна. Тэр дундаа гэр хороолол орчмын агаарт
тоосжилт 7-14 дахин их гэж тогтоосон байна. Тоос, тоосонцрын
бохирдлын эх үүсвэрийг ерөнхийд нь дараах байдлаар ангилна.
Үүнд:
• Хөрсний хуулалт, элэгдэл, талхагдлаас үүдэлтэй байгалийн

шороо, тоос: /Байгалийн хүчин зүйлийн нөлөөгөөр талхлагдсан
хөрсний бүдүүн ба нарийн ширхэгтэй тоос, шороон замын, гэр
хорооллын хашаа, гудамжны, зам барилгын ажлын, замын
цэвэрлэгээний, тээврийн хэрэгслийн дугуйнаас, элс, хайрганы
гарах тоос зэргээс үүсдэг.
• Үнс, хог хаягдлаас үүдэлтэй тоос: /барилгын хог, зам,засварын
хог, дутуу шатсан нүүрс, үнс, барилгын нунтаг хог, замын нунтаг
хог, бусад шороон төрлийн хогны тоос, нүүрсний дутуу шатсан
үнс, ил задгай асгасан үнсний тоос зэргээс ихэвчлэн үүсдэг.

• Утаанаас үүсэлтэй (зуух, яндангийн) тоосжилт нь дан ганц хүний
хүчин зүйлийн нөлөөгөөр үүсдэг байна. Үүнд: Гэр хорооллын
галлагааны зуух, пийшингийн яндангийн утаанаас, нам даралтын
уурын зуухны яндангийн утаанаас, цахилгаан станцуудын
яндангийн утаанаас, авто машины яндангийн утаанаас ялангуяа

УЛААНБААТАР 2040 123

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

дизель хөдөлгүүрийн яндангийн утаа зэргээс үүсэлтэй ихэвчлэн Зураг 3.64 Нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн ялгарал
нарийн ширхэгтэй тоос, тоосонцор юм. Эдгээр нь хүний эрүүл
мэндэд сөрөг муу нөлөөтэй юм. 16 11.1 10.4 14.1
14 13.2 9.9 9.5 11.4
В. ТООС, ТООСОНЦРЫН ЭСРЭГ АВАХ АРГА ХЭМЖЭЭ
Мянганы сорилтын сан (МСС), Азийн хөгжлийн банк, Японы 12 10.6
Олон улсын хамтын ажиллагааны байгууллага (JICA), Европын 10
сэргээн босголт, хөгжлийн банк зэрэг олон улсын байгууллагууд,
мөн түүнчлэн Германы олон улсын хамтын ажиллагааны нийгэмлэг 8
(GIZ), НҮБ-ын Хөгжлийн хөтөлбөр (UNDP), Байгаль орчны хөтөлбөр
(UNEP), Нидерланд, Франц, Солонгосын Засгийн газруудаас 6 5.92 5.6
санхүүждэг хандивлагч сангууд болон Дэлхийн банк зэрэг гадны
олон байгууллага Улаанбаатар хотын агаарын бохирдлыг бууруулах, 3.9 3.6 3.3 4.2
арилгах, нөлөөлөлгүй болгох боломжит шийдлийг эрэлхийлэн 2.7 2.1
ажиллаж, өөр өөрийн хувилбарыг санал болгодог ч хамгийн үнэн 4
зөв шийдэл биш юм.
2
Уурын зуухнуудын болон цахилгаан станцуудын РМ бохирдлыг
тодорхойлж, түүнийг хамгийн бага хэмжээнд хүргэх арга хэмжээ 0
авах ЖАЙКА ийм ажил эхлүүлсэн. Одоогийн зуухнууд утаа бага
гаргадаг зуухнууд болохоос огт утаагүй зуух биш. Эдгээр зуухны Орос Өмнөд Япон БНХАУ Монгол Хөгжингүй Хөгжиж Дэлхий
зарим нь сайн чанарын түлш шаардаж, түүнд мөнгө зарах болно. байгаа
Ямар ч түлшээр ажиллах утаагүй зуух бүтээвэл цаашдаа тун хэрэгтэй. Солонгос

Г. Д УУ ЧИМЭЭ, ЧИЧИРГЭЭНИЙ БОХИРДОЛ Хүлэмжийн хий, тонн СО2/хүн СО2,тонн/хүн
Дуу чимээ, шуугианы дундаж түвшин ДЭМБ-ын заавраас хэтэрсэн.
Улаанбаатар хотод сүүлийн жилүүдэд хөдөлгөөнд оролцох тээврийн Ус цаг уур, орчны судалгаа, мэдээллийн хүрээлэн хүлэмжийн
хэрэгслийн тоо эрс нэмэгдэж, гудамжнуудад хөдөлгөөний түгжрэл хийн судалгааг газрын болон GOSAT хиймэл дагуулын мэдээгээр хийх
тогтмол үүсэх болсон. Улаанбаатар хотын төв замын дагуу проф. ажлын хүрээнд GOSAT хиймэл дагуулаар хэмжиж буй хүлэмжийн
Н.Түгжсүрэнгийн хийсэн хэмжилт судалгаагаар дуу шуугианы дундаж хийн мэдээг Монголын нутаг хамарсан хэсгээр захиалан авч,
түвшин 71-80 дБА байгаа нь Улаанбаатар хотын төв замуудын дагуу өвөл, зунаар зураглал хийсэн ба мэдээг Улаан-Уул станцын (өвөл,
дуу шуугианы харьцангуй тааламжгүй орчин бий болсныг харуулж зунаар) хүлэмжийн хийн (CO2) мэдээтэй харьцууллаа. 1992-2015
байна. Иймд хотын дуу шуугианы бохирдолд нарийвчилсан судалгаа оны хүлэмжийн хийн мэдээг НЗАА-аас захиалан авч, холбогдох
хийж дуу шуугианы зөвшөөрөгдөх хэмжээг төлөвлөлтийн норм, боловсруулалтыг хийж, CO2, CH4, SF6-ийн Монголын нутаг дэвсгэр
нормативт тусган мөрдөх шаардлагатай байна. дээрх ерөнхий тархалтыг улирлаар зурагласан.

Д. НҮҮРСХҮЧЛИЙН ХИЙН ЯЛГАРАЛ, ТҮҮНИЙГ БУУРУУЛАХ Е. Б УУРУУЛАХ АРГА ЗАМ
АРГА ЗАМ. Ашиглаагүй үедээ зурагт, компьютер гэх мэт цахилгаан хэрэгслээ
Нийслэлийн хэмжээнд 3 цахилгаан станц, 3221 орчим бага болон залгуураар нь салгаж хэвших;
дунд оврын нам даралтын халаалтын зуух, гэр хорооллын 216 Өдрийн гэрэл ашиглах. Ийм гэрлийг 6-15 жил ашиглах боломжтой.
мянган айл өрх, 450 мянган автомашин зэрэг нь нүүрсхүчлийн хийн Ингэснээр ердийн чийдэн гэрлийг бодвол эрчим хүч зарцуулалт нь
ялгарлын гол эх үүсвэр болдог. 75 хувиар бага болно.
Гэр хорооллын айл өрхүүдийн хэрэглэдэг нүүрс нь байгалийн хийнээс
2 дахин, нарны эрчим хүчнээс 6 дахин, салхины эрчим хүчнээс • Усны хэрэглээгээ багасгах, саарал усыг хэрэглэж хэвших;
40 дахин, усны эрчим хүчнээс 200 дахин их нүүрсхүчлийн хий
ялгаруулдаг байна. Нэг хүнд ногдох хүлэмжийн хийн ялгаруулалтыг • Даавуун тор хэрэглэх;
бусад орнуудтай харьцуулан үзүүлэв.
• Явган алхалтыг дэмжих;

• Мод тарих, ойжуулах ажилд иргэдийн оролцоог идэвхжүүлэх;

• Авто машины хэрэглээгээ багасгах, нийтийн тээврийн
менежментийг сайжруулах;

• Ойр замд автомашинаар зорчихгүй алхах, унадаг дугуйн
хэрэглээг нэмэгдүүлэх;

• Б арилгын дулаалгыг сайжруулах;

• Нар, газрын гүний дулааны сэргээгдэх эрчим хүчийг дэмжих;

• Нүүрсний чанарыг сайжруулах;

• Халаалтын зуухны үр ашгийг сайжруулах;

• Түлшний зарцуулалт багатай тээврийн хэрэгсэл ашиглах;

Хүлэмжийн хийн ялгаралтыг бууруулахад эрчим хүчний салбарт
2013-2014 онд ДЦС-уудын техник технологийг шинэчлэх, үр ашгийг
дээшлүүлэх талаар хэд хэдэн бодит төсөл, арга хэмжээ авсан
байна. Эдгээр төсөл арга хэмжээний хүрээнд Улаанбаатар хотын
81 дүгээр сургуульд усан халаалтын зуухыг шинээр суурилуулсан.
Сонгиохайрхан дүүрэгт байрлах “Сод” хүүхдийн цэцэрлэгт газрын
гүний хөрс-ус дулааны насос бүхий халаалтын системийг 2009
онд суурилуулснаас хойш амжилттай ажиллаж байна. Мянганы
Сорилтын сан “Цэвэр агаар” төслөөс хэрэгжүүлж байгаа ажлын
хүрээнд нийслэлийн 6 дүүргээс шалгарсан 15 айл өрхийн байшин,
Чингэлтэй дүүргийн 8-р хорооны цогцолбор барилгын халаалт,
хэрэгцээний халуун усны системийг нарны эрчим хүчээр хангах
төслийн ажлыг хэрэгжүүлэх угсралтын ажил 80%-тай явагдаж байна.

124 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Мөн “UB METAN” ХХК нь Улаанбаатар хотын нийтийн тээврийн 3.14 УЛААНБААТАР БҮСЭД ХЭРЭГЖИЖ
автобусыг байгалийн шатдаг хийгээр цэнэглэх зориулалттай нийт БУЙ ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРҮҮД
180м3 багтаамжтай, нэгэн зэрэг 12 автобус цэнэглэх хүчин чадал
бүхий түгээх станцыг 2017 онд байгуулсан. Тус станц нь импортоор А. НИЙСЛЭЛИЙН ХЭМЖЭЭНД.
оруулж ирэх шингэрүүлсэн байгалийн хий (LNG)-г 60 м3-ийн 3 Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний
саванд буулгаж, хадгалах бөгөөд насосын станц болон шингэн хий тодотгол, 2030 оны хөгжлийн чиг хандлагыг тодорхойлох ажлын
ууршуулах төхөөрөмж ашиглан хийн төлөвт шилжүүлж, CNG болгон хүрээнд Улаанбаатар бүсийн хэмжээнд Налайх, Эмээлт үйлдвэр
автобусыг цэнэглэнэ. технологийн парк хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө, Шинэ Зуунмод
Т өвийн дулааны шугамаас алслагдсан захын бүсийн гэр хорооллын /Аэро сити/ хот, Хөшигтийн хөндийн нисэх онгоцны буудал,
айл өрх, жуулчны бааз, авто зам, гудамж талбай, цэцэрлэгт Майдар эко хот төсөл, “Монгол наадам” цогцолбор, Зуунмод хотын
хүрээлэнгийн гэрэлтүүлгийг нарны вакуум коллекторт системийг хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө, Богдхан төмөр зам, АН-3 хурдны
ашигласнаар бие даасан халаалтын системийг бий болгох, нарны зам төлөвлөгдсөнөөс дараах хот тосгодын ХЕТ болон холбогдох
эрчим хүчийг ашиглан шийдвэрлэх боломжтой. төсөл хөтөлбөрүүд боловсруулагдан батлагдсан байна. Үүнд:
Нүүрсхүчлийн хийн ялгаралтыг бууруулахтай холбоотой үндэсний
бодлого, хөтөлбөр: А. НАЛАЙХЫН ҮЙЛДВЭР ТЕХНОЛОГИЙН ПАРК ХЭСЭГЧИЛСЭН
ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ.
Ё. О ЛОН УЛСЫН ТҮВШИНД Нийслэлийн засаг даргын 2013 оны 6 дугаар сарын 12-ны А/594
дугаар захирамж, Налайх дүүргийн ИТХ-ын 2014 оны 1 дүгээр
Монгол улсын нэгдэн орсон конвенц, протоколууд: сарын 15-ны өдрийн 32 дугаар тогтоолоор Налайх дүүргийн 3
дугаар хорооны нутаг дэвсгэрт 120 га газарт Налайх хотын Барилгын
1. НҮБУАӨСК 1993 материалын үйлдвэр, технологийн парк байгуулах зориулалтаар
олгосон.
2. Киотогийн протокол 1999
Үйл ажиллагаа явуулж буй хог боловсруулах үйлдвэрүүд нь дараах
3. Эрчим хүчний үр ашиг ба холбогдох байгаль орчны чиглэлүүдээр үйл ажиллагаа эрхэлж байна. Үүнд:
асуудлуудын протокол 1999
• Хаягдал төмөр дахин боловсруулах
Ж. МОНГОЛ УЛСЫН ХУВЬД
• Хөнгөн цагаан хайлш дахин боловсруулах
1. Сэргээгдэх эрчим хүчний хууль (2007)
• Гялгар уут, хуванцар сав, дугуй боловсруулах
2. Агаарын тухайн хууль (2010)
• Хаягдал цаас дахин боловсруулах
3. Агаарын бохирдлын төлбөрийн тухайн хууль (2010)
• Үрдэс, шахмал түлш боловсруулах
4. Нийслэлийн агаарын бохирдлыг бууруулах тухай хууль
(2011) • Шил дахин боловсруулах

З. УРТ ХУГАЦААНЫ ТОГТВОРТОЙ ХӨГЖЛИЙН ХӨТӨЛБӨРҮҮД: Хогийн төвлөрсөн цэгүүд хашаа хамгаалалтгүйгээс хөрс, усыг
бохирдуулж, шаталтаас үүссэн утаа тортог, үнс тоос нь амьсгалын
1. Монголын тогтвортой хөгжлийн хөтөлбөр (MAP 21) замын болон халдварт өвчин үүсгэх нэг эх үүсвэр болж байна. Хот
тохижилт үйлчилгээний компаниудад парк шинэчлэл хийгдээгүйн
2. Мянганы хөгжлийн зорилтод суурилсан үндэсний хөгжлийн улмаас техник хэрэгсэл хуучирч, хогийг бүрэн зайлуулж чадахгүйд
цогц бодлого хүрч хур хог үүсэх шалтгаан болж байна. Хогийг технологийн дагуу
дарж устгахгүй, ангилан ялгалт хийхгүй байна. Гэр хорооллын
И. ДУНД ХУГАЦААНЫ ЗОРИЛТОТ ХӨТӨЛБӨРҮҮД: болон хотын хогийн асуудлыг үе шаттайгаар шийдвэрлэж, хүн амын
эрүүл ахуй, байгаль орчинд үзүүлэх сөрөг нөлөөллийг эрс бууруулах
1. Уур амьсгалын өөрчлөлтийн үндэсний хөтөлбөр (2011) шаардлагатай байна.

2. Сэргээгдэх эрчим хүчний үндэсний хөтөлбөр (2005) УБЕТ-2030 болон хог хаягдлын мастер төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэх
хүрээнд УБ хотын ЗАА, НХБЕТГ-ын захиалгын дагуу хог хаягдлыг
3. Шинэ бүтээн байгуулалт дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөр анхан шатанд ангилан ялгаж, дахин боловсруулж бүтээгдэхүүн
(2010) үйлдвэрлэх, жижиг дунд үйлдвэрүүдийн цогцолбор хотхон бий
болгох зорилгоор “Нарангийн энгэр”, “Цагаандавааны хогийн цэгийг
АГААРЫН БОХИРДЛЫГ БУУРУУЛАХ ШИНЭ ТЕХНОЛОГИ “ЭКО ПАРК” болгон хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөнүүдийг 2015 онд
НЭВТРҮҮЛЭХ АРГА ЗАМ. тус хүрээлэнд боловсруулсан. Энэ ажлын хүрээнд “Хог хаягдлын
Хамгийн сүүлд цаг уурч, доктор Г.Гантуяа хотжилт, түүний үр дагаврын менежментийн холбоо”-ны шугамаар хөрөнгө оруулалтын асуудал
талаар “Хотын дулаан арал” нэртэй судалгааг хийсэн байна. Энэ шийдэгдэж хэрэгжих шатандаа явагдаж байна.
судалгаанд дэлхийн хүн амын талаас илүү нь хот, хотожсон газар
амьдарч байна. 2050 он гэхэд энэ тоо 70 хувь давна. Хотжилт
тухайн газар нутгийн агаар, хөрс, усны чанарыг өөрчилдөг. Мөн
агаар мандалд нөлөөлдгийн хамгийн энгийн илрэл нь хөдөөнөөс
эсвэл хотын захаас хот руу орж ирэхэд илүү дулаан, хуурай, салхи
багатай болдог үйл явц юм.

УЛААНБААТАР 2040 125

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Зураг 3.67 Налайхын үйлдвэр технологийн парк Зураг 3.69 “Аэро сити” хот

Б. ЭМЭЭЛТИЙН ХӨНГӨН ҮЙЛДВЭРИЙН ПАРКИЙН
ХЭСЭГЧИЛСЭН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
Г. Х ӨШИГИЙН ХӨНДИЙН НИСЭХ ОНГОЦНЫ БУУДАЛ
“Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл технологийн парк”-ыг Зураг 3.70 Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудлын авто зогсоол

Улаанбаатар хотоос баруун зүгт 30 км-т Хан-Уул дүүргийн 13-р

хороо, Шар хөвийн хоолойд 160 га-д төлөвлөсөн.

Энэ бүсэд арьс шир, ноос боловсруулах үйлдвэр, анхан, дунд,эцсийн

шатны бүтээгдэхүүний үйлдвэр, тээвэр ложистик, агуулахын

зориулалттай барилга байгууламж, тэдгээрийн үйл ажиллагааг

хангах инженерийн болон зам тээврийн дэд бүтцийн барилга

байгууламжийг төлөвлөнө.

Зураг 3.68 Эмээлтийн хөнгөн үйлдвэрийн парк

В. ШИНЭ ЗУУНМОД /АЭРО СИТИ/ ХОТ Зураг 3.71 Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудлын зорчигч
Япон улсын ЗГ-ийн хөнгөлөлттэй зээлээр хэрэгжиж буй Төв аймгийн үйлчилгээний барилга
Сэргэлэн сумын нутаг “Хөшигийн хөндий”-д олон улсын нисэх
онгоцны буудал байгуулах төсөл хэрэгжиж, 2018 онд багтаан Улаанбаатар хотын ойролцоо Төв аймгийн Сэргэлэн сумын
дуусгавар болж байна. Шинэ нисэх онгоцны буудал ашиглалтад Хөшигтийн хөндийд олон улсын шинэ нисэх онгоцны буудал барих
орсноор Монгол улсын агаарын тээврийн зорчигч, ачаа тээвэрлэлт төслийг Япон улсын 500 сая ам долларын хөрөнгө оруулалтаар
2-3 дахин нэмэгдэж, Монгол улс, Улаанбаатар хот руу чиглэсэн олон барьж байгаа бөгөөд 2019 онд нээлтээ хийхээр төлөвлөж байна.
орны аялал, жуулчлалын урсгал нэмэгдэх юм. Шинэ нисэх буудлыг
Улаанбаатар хоттой холбосон хурдтай зорчих авто зам барих ажил
эрчимтэй явагдаж байна. Уг төсөл нь Улаанбаатар хотыг 2020 он
хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх
хөгжлийн чиг хандлага баримт бичигт тусгасан шинэ нисэх буудал
барих зорилтын хүрээнд хэрэгжсэн болно. Шинэ хотод 9478 өрхийн
34119 хүн оршин суух бөгөөд тэдгээрээс эдийн засгийн идэвхтэй хүн
ам 23270 байх ба хүн амын нягтрал 387 хүн/га байхаар төлөвлөлтийг
боловсруулсан.

126 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Шинэ онгоцны буудал ашиглалтад орсноор 3-5 жилд гурван сая Е. “ МОНГОЛ НААДАМ” ЦОГЦОЛБОР
зорчигчид хүлээн авах хүчин чадалтай болох юм. Хойд Азийн “Монгол наадам цогцолбор” нь Төв аймгийн Аргалант сум,
агаарын тээврийн төв болж аялал жуулчлалыг татах юм. Мөн цаашид Улаанбаатар хотын Сонгинохайрхан дүүргийн 21, 32-р хорооны
нисэх онгоцны буудал дагасан логистик төвүүд байгуулагдах юм. нутаг дэвсгэрт Хүй долоон худгийн хөндийд 13582 га талбайг хамарч
байрласан.
Д. МАЙДАР ЭКО ХОТ ТӨСӨЛ Архитектур орон зайн төлөвлөлтийн шийдэлд, төлөвлөж буй барилга
Их майдар төслийн хүрээнд 300 мянган хүн ам оршин суух Майдар байгууламжийн зориулалт, дүр төрх, орчны төлөвлөлтийг зорилгод
Эко Сити хотын ерөнхий төлөвлөгөөг ХБНГУ-ын архитектурын нийцүүлсэн. Үүнд: Нийслэл хотын хүн амын бодит эрэлтэд нийцүүлж,
компани боловсруулжээ. Энэхүү хотын төслийг Майдар хөшөөт тооцоо судалгаанд тулгуурлан, аялал жуулчлал, соёлын, амралт,
цогцолбор дууссаны дараагаас эхлэн хэрэгжүүлж 50 гаруй жилийн зугаалгын, спортын гэсэн үндсэн гурван төрлийн үйл ажиллагаа
хугацаанд бүтээн босгож дуусгахаар төлөвлөж байна. явагдах барилга байгууламжуудын байршил, задгай орон зайн,
Их Майдар бурхны цогцолбор болон Майдар эко хот нь байгалийн архитектур орон зайн төлөвлөлттэй шийдэл гаргасан.
үзэсгэлэнт газрын нэг болох Богд Хан уулын өвөрт байрлана. 2012
онд энэхүү газрыг шинэ хотын төв болгохоор шийдвэрлэж ажлаа Зураг 3.73 “Монгол Наадам Цогцолбор”-ын хэсэгчилсэн ерөнхий
эхлүүлсэн юм. төлөвлөгөөний тодотгол

Эв нэгдэл, сэргэн мандалт, амар амгалан, хөгжил дэвшлийн Монгол наадам цогцолборыг 2019-2028 онд 10 жилийн хугацаанд
бэлэг тэмдэг болсон Их Майдар бурхны сүр хүчтэй уялдуулан 2 үе шаттай хэрэгжүүлнэ. Хэрэгжилтийн эхний ээлж нь 2019-2023
тайлбарлавал энэхүү хот нь “Ирээдүйн хот” буюу экологийн хотын оны хооронд явагдана. Энэ хооронд зам тээвэр, гудамж замын
үндсэн зарчмуудыг баримтлан хөгжил нь тогтвортой, нүүрстөрөгчийн сүлжээ, инженерийн дэд бүтцийг байгуулна. Мөн наадам зохион
ялгарал багатай,байгаль орчинд ээлтэй бөгөөд нийгмийн сайн байгуулах болон хувийн хөрөнгө оруулалтаар хийгдэх зарим
сайхны төлөө хот байх юм. Хотын газрын байршил, дэд бүтцийн барилга байгууламжууд баригдана. Эхний ээлжинд нийт хөрөнгө
нөхцөлөөс гадна манай орны соёл, түүх, ёс заншил, нийгмийн оруулалтын 44 хувь нь санхүүжигдэх төлөвтэй байна. 2024-2028
хүсэл эрмэлзэл нь дээрх зорилгыг Монголд бодитоор биеллээ олох онуудад ХЕТ-ний хэрэгжилтийн 2-р үе шатны ажил явагдана. Энэ
боломжийг бүрэн олгож байна. хугацаанд ХЕТ-д тусгагдсан барилга байгууламж, инженерийн
шугам сүлжээг бүрэн хэмжээгээр барих ба амралт, аялал жуулчлал,
Уламжлалаараа монголчууд байгаль- тайгаа салшгүй холбоотой. худалдаа, үйлчилгээ гэх мэт эдийн засгийн үйл ажиллагаа эрчимтэй
Энэ уламжлал нь хүрээлэн буй орчинд сөрөг нөлөө үзүүлдэг их явагдана (Зураг 3.42).
хэмжээний үйлдвэржилт гэгчийг алгасаж байгальд ээлтэй, ая тухтай
амьдрах орчин нөхцөлийг бүрдүүлсэн томоохон бүтээн байгуулалтын Ё. З УУНМОД ХОТЫН ХЭСЭГЧИЛСЭН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
эхлэх үндэс болж байна. Майдар Эко Хот нь Улаанбаатар хотын Төв аймгийн Сэргэлэн сумын нутагт Зуунмод, Шинэ Зуунмод /Аэро
хэт их ачааллыг багасгах Ази тивд том хотын хөгжлийг харуулсан сити/, Майдар сити гэсэн 3 хот хоорондоо хаяа дэрлэн оршихоор
жишиг хот байх болно. төлөвлөгдөж байгаа ба нэг талаар Нийслэл хотын төвлөрлийг
сааруулах нөгөө талаар Төв бүсийн тулгуур төв Зуунмод хотын бие
Зураг 3.72 Майдар эко хот төсөл даасан байдал, нийгэм-эдийн засгийн хөгжлийг түргэтгэх үүднээс
эдгээр хотуудыг нэгдсэн байдлаар төлөвлөх боломжтой гэж үзэж
байна.
Зуунмодын хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг 2003 онд боловсруулж
2005 онд батлуулсан “Төвийн бүсийн тулгуур төв Зуунмод хотын
2020 он ”хүртэлх ерөнхий төлөвлөгөө”-нд тусгасан бүсчлэлийн дагуу
газар олголт хийгдээгүй, 2020 он хүртэлх төлөвлөлтийн хязгаараас
хэтэрч гэр хорооллын газар төлөвлөлтгүй тэлсэн шалтгааны улмаас
хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөг боловсруулах шаардлага гарсан.
Төлөвлөлтийн хязгаар 2500 га бөгөөд өмнөхөөс 582 га газар нутгаар
тэлж төлөвлөсөн.

УЛААНБААТАР 2040 127

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Зураг 3.74 Зуунмод хотын хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө явуулж, Улаанбаатар хотын дундуур өнгөрч буй төмөр замын
одоогийн шугамаар зөвхөн олон улсын болон орон нутгийн
Ж. БОГДХАН ТӨМӨР ЗАМ зорчигчийн галт тэргийг явуулах, мөн шугамыг хотын нийтийн
“Богдхан” төмөр замын шугам нь Монгол-Оросын хувь нийлүүлсэн зорчигч тээвэрт ашиглах бололцоо бүрдэнэ.
Багахангай өртөөнөөс салбарлан Улаанбаатар хотыг баруун урд
талаар Богдхан уулын өвөрт байрлах Төв аймгийн Хөшигийн З. АН-3 ХУРДНЫ ЗАМ
хөндийд баригдаж буй Олон улсын нисэх онгоцны шинэ буудлын Алтанбулаг-Улаанбаатар-Замын-Үүд чиглэлийн АН-3 хурдны авто
орчмоор дайран тойрон гарч, Төв аймгийн Батсүмбэр сум буюу замын трасс Нийслэлийн баруун талаар Хүй Долоон худаг орчмоор
Улаанбаатар төмөр замын Мандал өртөөтэй холбогдоно. дайран өнгөрч байна.
Зураг 3.75 Богд хан төмөр зам Монгол Улс 2004.04.26-нд НҮБ-ын Ази, Номхон далайн Нийгэм
эдийн засгийн комиссын гишүүн орнуудын Засгийн газар хоорондын
хэлэлцээрт гарын үсэг зурж Азийн хурдны замын сүлжээнд нэгдэн
орсон. Азийн хурдны замын сүлжээ нь Японоос Турк хүртэлх Азийг
Европтой холбох авто-замын нэгдсэн сүлжээ юм. Үүний AH-3, AH-32
болон AH-4 гэсэн замуудыг Монгол Улс өөрийн нутагтаа барьж
байгуулах үүрэг хүлээжээ.

Зураг 3.76 АН-3 хурдны зам

Төслөөр нийт 170 км “Богдхан”төмөр замын суурь бүтцийг барьж 1000 гаруй км үргэлжлэх энэхүү хурдны авто зам нь хоёр урсгал,
ашиглалтад оруулна. Төслийн төсөвт өртөг 500-600 сая ам.доллар зургаан эгнээтэй байхаар төлөвлөгдөж байгаа бөгөөд нийтдээ 10-12
байхаар төсөвлөв. Төслийн ач холбогдол, нийгэм, эдийн засгийн үр тэрбум ам.долларын хөрөнгө оруулалт шаардагдах урьдчилсан
өгөөж нь УБ хотын авто замын түгжрэл буурна,УБ хотын агаарын тооцоо гарсан байна. Одоогийн байдлаар тус чиглэлийн концесс
болон хөрсний бохирдол багасна, дуу, шуугианы бохирдол багасна, эзэмшигч байсан “Чингис лэнд деволепмент-Шинэ хөгжлийн
нийтийн тээврийн шинэ урсгал бий болно. зорчигч тээврийн нэгдсэн зам” ХХК-тай байгуулсан гэрээнд өөрчлөлт оруулсны үндсэн дээр
терминал байгуулагдаж, тээвэрлэлтийн хурд нэмэгдэж, тээврийн гэрээ хүчин төгөлдөр болох нөхцөл биелүүлэх хугацааг ЗГ-ын
зардал буурч, ачаа тээвэрлэх хүчин чадал нэмэгдэнэ. 2018,06,27-ны өдрийн хуралдаанаас зургаа хүртэлх сараар сунгах
Э нэхүү төмөр замын шинэ шугамыг барьж байгуулснаар Улаанбаатар шийдвэр гарсан. Мөн “Хөшигийн хөндийн нисэх онгоцны буудал”,
төмөр замын дамжин өнгөрөх болон бусад ачаа тээврийг түүгээр “Майдар хот”, Шинэ Зуунмод /Аэросити/, “Тээвэр ложистикийн
төв”, “Богдхан төмөр зам” зэрэг бусад төсөлтэй холбоотой 97 км
128 УЛААНБААТАР 2040 гаруй хэсгийн авто замын трасс тодорхойгүй, трасстай давхцаж
байгаа болон давхцаж болзошгүй байгааг шийдвэрлэхээр болсон.

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

3.15 УЛААНБААТАР ХОТОД ХЭРЭГЖИЖ Б. НИЙГМИЙН ДЭД БҮТЭЦ
БУЙ ТӨСӨЛ ХӨТӨЛБӨРҮҮД Нийслэл хотод үйл ажиллагаа явуулж буй 23 музейд дэлгэн тавьсан
нийт үзмэрийн тоо 151.0 мянга болж, 219.7 мянган үзэгчдийн хүртээл
Улаанбаатар хотын хэмжээнд хэрэгжиж буй төсөл хөтөлбөрүүд болсон байна. Эдгээр музейн 16 нь төрийн өмчийнх байгаа бол орон
Улаанбаатар хотын хөгжлийн Ерөнхий төлөвлөгөө, Нийслэлийн нутгийн өмчийн 3 хувийн болон өмчийн бусад хэлбэрийн 4 музей
эдийн засгийн хөгжлийн стратегид тусгагдсан зарим төсөл, байна. Музейн тоогоор улсын дүнд Улаанбаатар хотын эзлэх хувийн
хөтөлбөрийг хувийн хэвшилтэй хамтран санхүүжүүлж, хэрэгжүүлэх жин 6.7 байгаа бөгөөд музейн нийт үзмэрийн 53.7 хувь, үзэгчдийн
чиг үүрэгтэйгээр Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорац ХХК нь 41.1 хувь, тухайн жилд шинээр нэмсэн үзмэрийн 63.5 хувийг тус тус
2015 онд байгуулагдсан. Гэвч тус корпорац байгуулагдсанаас хойш эзэлж байна.
нийтийн тээвэртэй холбоотой цөөн хэдэн төслүүдээс өөр ерөнхий 2 016 онд 14.5 мянга гаруй суудалтай 16 соёлын төв нийслэлийн
төлөвлөгөөг хэрэгжүүлэхтэй холбоотой дорвитой ажил хийгээгүй иргэд, оршин суугчдад жилийн турш үйлчилж, 3155 арга хэмжээ
байна. зохион байгуулсан байна. Эдгээр арга хэмжээний 29.5 хувийг соёл
Улаанбаатар хотын хөгжлийн корпорацын хэрэгжүүлж буй төсөл урлагийн, 45.7 хувийг нь дугуйлан эзэлж байгаа юм.
хөтөлбөрүүдээс гадна дараах 20 орчим үндэсний болон гадаадын Нийслэл хотод жилийн турш 259 спортын заал, танхим ажиллаж,
зээл тусламжаар хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн зорилгод дүн нийслэл хотын аварга шалгаруулах тэмцээнийг 17 төрлөөр зохион
шинжилгээ хийв. тусламжаар хэрэгжүүлж буй төсөл хөтөлбөрүүдийн байгуулж, 3.2 мянган тамирчид оролцсон байна. Спорт заалны тоо
зорилгод дүн шинжилгээ хийв. хэмжээ 2010 онтой харьцуулахад 49-р багассан боловч бүх нийтийг
хамарсан өдөрлөг, аялал, чийрэгжилтийн арга хэмжээний тоо 9
А. ЭРҮҮЛ МЭНД дахин өссөн байна.
Орчны бохирдол жилээс жилд нэмэгдэж өнөөгийн байдлаар
Улаанбаатар хотын хүн амын 59.1 хувь нь гэр хороололд суурьшиж, Хүснэгт 3.40 Соёлын төвийн үйлчилгээний хангамж 2010-2016 он
нийслэлийн нийт өрхийн дийлэнх хувь нь төвлөрсөн ус, дулааны
хангамжид холбогдоогүй, автомашины тоо жил тутам өсөж байгаа Үзүүлэлт 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
зэрэг нь агаарын бохирдлыг нэмэгдүүлж байна. Мөн Улаанбаатар 14 13 13 13 14 13 16
хотын гэр хорооллын хүн амын хэт нягтрал, суурьшлаас хамааран Соёлын төвийн
хөрс, газрын гүний усны бохирдол өндөр, ундны усыг зориулалтын тоо 18225 17915 17685 17885 17985 17735 14532
бус саванд хадгалж байгаа зэрэг нь усны чанар, аюулгүй байдлыг
алдагдуулж улмаар хүний эрүүл мэндэд сөргөөр нөлөөлж байна. Соёлын төвийн
Төрөөс эрүүл мэндийн талаар баримтлах бодлого”-д нийслэл суудал
Улаанбаатар хотын цаашдын хөгжлийн чиг хандлагатай шууд
холбоотой дараах зорилтуудыг дэвшүүлсэн байна. Үүнд: Хүснэгт 3.41 Спортын заал, тэнхимийн үйлчилгээний хангамж 2010-
Хот, суурин, уул уурхайн бүс нутгийн агаар, ус, хөрсний бохирдлын 2016 он
шалтгаан, үр дагаврыг тандах, хүн амын эрүүл мэндэд сөргөөр
нөлөөлж байгаа хүчин зүйлийг бууруулах, арилгах цогц арга Үзүүлэлт 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016
хэмжээг хэрэгжүүлэх, 308 316 249 256 257 265 259
Г энэтийн аюул байгалийн гамшиг, нийтийг хамарсан халдварт Спортын зал,
өвчний дэгдэлт гэх мэт нийгмийн эрүүл мэндийн онцгой байдлын танхимын тоо
үеийн нөөцийн бэлэн байдал, хариу арга хэмжээ шуурхай авах
чадавхыг бүрдүүлэх; зорилтууд дэвшүүлсэн байна. В. ГАМШГААС ХАМГААЛАХ ЧАДАВХЫГ БЭХЖҮҮЛЭХ
2016 онд нийслэлийн иргэдэд эрүүл мэндийн салбарын үйлчилгээг ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР
1898 байгууллагын нийт 25.3 мянган мэргэжилтнүүд үзүүлсэн байна. Уг хөтөлбөрийг 2011 оны УИХ-ын 22-р тогтоолоор баталсан
бөгөөд зорилго нь гамшгаас хамгаалах менежментийн тогтолцоог
Хүснэгт 3.39 Эмнэлгийн үйлчилгээний хангамж, 2010 – 2017 он бэхжүүлэх, гамшгийн эмзэг байдлыг бууруулах, гамшгаас
хамгаалах үйл ажиллагаанд төв, орон нутгийн төрийн байгууллага,
Үзүүлэлт 2010 - 2011 2016 - 2017 мэргэжлийн байгууллага, хувийн хэвшил, иргэдийн оролцоог
хангах, хүч хэрэгслийн чадавх, бэлэн байдлыг дээшлүүлэх болно. Тус
Төрөлжсөн нарийн мэргэжлийн эмнэлэг, 10 13 хөтөлбөрийн зорилгыг Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх
тусгай мэргэжлийн төвийн тоо хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх чиг
Дүүргийн нэгдсэн эмнэлэг 9 12 хандлага баримт бичигт дэвшүүлсэн Улаанбаатарын бүсэд болон
Амаржих газар 33 Улаанбаатар хотод болзошгүй аюулаас урьдчилан сэргийлж,
Өрхийн эмнэлэг 110 138 иргэдийг аюулгүй орчинд амьдрах нөхцөл боломжоор хангах, хот
834 850 төлөвлөлтийн ажлыг шинжлэх ухааны үндэстэй удирдан явуулах
Хувийн эмнэлэг 348 515 гамшгийн менежментийн зорилго, зорилтуудтай нийцэж байна.

Эмийн сан Г. Х ОГ ХАЯГДЛЫН МЕНЕЖМЕНТИЙГ САЙЖРУУЛАХ
ҮНДЭСНИЙ ХӨТӨЛБӨР

Тус үндэсний хөтөлбөрийг Засгийн газрын 2014 оны 298 дугаар

тогтоолоор баталсан бөгөөд нөөцийн үр ашигтай, хэмнэлттэй

хэрэглээ, технологийг дэмжин хаягдлыг бууруулж, байгаль орчинд

хал багатайгаар зайлуулах, хүн амд амьдрах орчны эрүүл ахуйн

УЛААНБААТАР 2040 129

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

мэдлэг, зөв дадлыг олгох замаар хатуу хог хаягдлын зохистой материалын агуулахыг хотын баруун, зүүн хэсэгт байгуулагдах ачаа
менежментийг төлөвшүүлж, цэвэр эрүүл орчин бүрдүүлэхэд энэхүү тээврийн терминалд төвлөрүүлэх; Гэр сууцны хорооллын бохир ус
хөтөлбөрийн зорилго оршино. Уг зорилго нь Улаанбаатар хотыг зайлуулах, цэвэрлэх бага оврын байгууламжийг нэвтрүүлж, айл өрх
2020 он хүртэл хөгжүүлэх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний бүрийг стандарт хангасан ариун цэврийн байгууламжтай болгох
тодотгол, 2030 он хүртэлх чиг хандлага баримт бичигт дэвшүүлсэн төлөвлөлтийг боловсруулах зэрэг олон зорилт дэвшүүлсэн.
хог хаягдлын менежментийн зорилго, зорилтууд болох хог, хаягдлыг
хүний эрүүл мэнд, байгаль орчин, гоо зүйд нөлөөлөх нөлөөгүй Е. “ ОЛИМПЫН НОГООН ТӨГӨЛ БАЙГУУЛАХ” ТӨСӨЛ
болгох; хатуу хог хаягдлыг шинж чанар бүтэц найрлагаар нь Богдхан уулын Дархан цаазат газрын хамгаалалтын захиргаа болон
ангилж,дахин ашиглах, өндөр хэмд боловсруулж, цахилгаан эрчим Ойн газар 2 хамтран 2012 он хэрэгжүүлсэн “Олимпын ногоон төгөл
хүч үйлдвэрлэх болон бохир усаа гүн боловсруулж, дахин ашиглах байгуулах” төсөл нь Богдхан уулын дархан цаазат газрын Энхтайваны
цэвэршүүлсэн ус, био-хий, дулаан, цахилгаан, био-шимт бордоо амны хязгаарлалтын бүсийн 3 га газрын сонгон авч хэрэгжүүлсэн
үйлдвэрлээд байгаль орчинд халгүй болсон үлдэгдлээ өндөр бөгөөд уг ажил нь Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх
технологийн дагуу дахин боловсруулж зам, барилгын материалд хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх чиг
ашиглаж, өөрөө, өөрсдөдөө хүрээлэн буй цэвэр орчноо бий болгох хандлага баримт бичигт дэвшүүлсэн Улаанбаатар хотын дундуур урсах
дадал зуршлыг хэвшүүлэх; хий, цацраг идэвхт, тусгай хог хаягдал Туул гол, түүнд цутгах Сэлбэ, Улиастай болон бусад жижиг голуудын
буюу аюултай, хортой хаягдлын менежментээр үндэсний аюулгүй хөндийг хамруулсан ногоон байгууламжийн сүлжээ байгуулах,
байдлыг алдагдуулж мэдэх салбарыг зохицуулах, чанараа алдалгүй олон нийтийн хэрэгцээнд ногоон байгууламжуудыг амралт чөлөөт
10 мянган жил хадгалагдах чадвартай цацраг идэвхт бодис, цөмийн цагийг ая тухтай өнгөрүүлэх, гадаад дотоодын жуулчдыг татах парк,
материалын шилжилт, хөдөлгөөний хяналт, цацрагийн үүсгүүр цэцэрлэгүүд, орон сууц, үйлдвэрийн хорооллын доторх цэцэрлэгт
хэрэглэдэг газруудын стандартыг хянах, тусгай хог хаягдал буюу хүрээлэн, цэцэрлэгт талбай, цэцэрлэгт гудамж, зүлэгжүүлсэн талбай
аюултай, хортой хаягдлын дахин боловсруулалт, зохистой устгал, тоо байх зэрэг зорилтуудтай төсөл юм.
бүртгэл, мэдээллийн сан бий болгох; байгалийн нөөцийн хадгалалт,
хэмнэлтийг бий болгож, хаягдлын масс ашиглаж үйлдвэрлэсэн Ё. У ЛААНБААТАР ХОТЫН ГЭР ХОРООЛЛЫГ ХӨГЖҮҮЛЭХ,
цахилгаан, дулааны эрчим хүч болон цэвэршүүлсэн (процессын) ХӨРӨНГӨ ОРУУЛАЛТЫГ ДЭМЖИХ ХӨТӨЛБӨР
усыг тухайн бүсийн нийгмийн дэд бүтцийн инженерийн хангамжид Улаанбаатар хотын захиргаа, Азийн хөгжлийн банк, Европын
ашиглах зэрэгтэй тодорхой хэмжээгээр холбогдсон байна. хөрөнгө оруулалтын банкны санхүүжилтээр “Улаанбаатар хотын
гэр хорооллын дэд төвийг хөгжүүлэх, хөрөнгө оруулалтыг
Д. АГААР, ОРЧНЫ БОХИРДЛЫГ БУУРУУЛАХ ҮНДЭСНИЙ дэмжих хөтөлбөр” 2012 оноос хойш хэрэгжиж байгаа бөгөөд уг
ХӨТӨЛБӨР хөтөлбөрийг “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий
Энэхүү хөтөлбөрийг Монгол Улсын Засгийн Газрын 2017 оны 98 төлөвлөгөөний тодотгол”, “2030 он хүртэлх хөгжлийн чиг хандлага”
дугаар тогтоолоор баталсан бөгөөд иргэдийн эрүүл, аюулгүй баримт бичгийг хэрэгжүүлэхэд чиглэн боловсруулсан ба хөтөлбөр
орчинд амьдрах нөхцөлийг хангасан хот, суурин газрыг төлөвлөж, нь 3 үе шаттайгаар 2023 он хүртэл хэрэгжихээр төлөвлөгдсөн. Эхний
дэд бүтцийн байгууламжийн чанар, хүртээмжийг нэмэгдүүлэн үе шатанд Баянхошуу, Сэлбэ дэд төвүүдийн авто зам, инженерийн
бохирдлын эх үүсвэрийг багасгаж, хүн амьд амьдрах орчны зөв дэд бүтцийг байгуулан тухайн газар нутгийн амьдралын орчинг
дадлыг төлөвшүүлэх замаар агаар, орчны бохирдлыг бууруулж сайжруулж, хотын төвлөрлийг задлах, зорилготой юм.
эрүүл, аюулгүй орчныг бүрдүүлэхэд тус хөтөлбөрийн зорилго юм.
Ж. “ШИНЭ БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ” ДУНД ХУГАЦААНЫ
Е. Г ЭР ХОРООЛЛЫН АРИУН ЦЭВРИЙН БАЙГУУЛАМЖИЙГ ЗОРИЛТОТ ХӨТӨЛБӨР
САЙЖРУУЛАХ ЗАМААР ХӨРСНИЙ БОХИРДЛЫГ БУУРУУЛАХ Монгол улсын Их Хурлын 2010 оны 36 дугаар тогтоолоор батлагдсан
ТӨСӨЛ “Шинэ бүтээн байгуулалт” дунд хугацааны зорилтот хөтөлбөрийн
Ядуурлыг бууруулах Японы сангаас буцалтгүй тусламжийн хүрээнд зорилго нь Монгол Улсын хэмжээнд бүтээн байгуулалтыг
2.8 сая ам доллароор хэрэгжүүлж буй энэхүү төсөл нь 2017-2021 өрнүүлснээр хот төлөвлөлт, эрчим хүч, инженерийн дэд бүтэц,
оны хооронд хэрэгжихээр тооцоологдон хэрэгжилтийн шатандаа авто замын сүлжээг олон улсын жишигт хүргэх, хүн амын орон
явагдаж байгаа бөгөөд (i) Гэр хорооллын хүн амын эрүүл мэндийн сууцны хангамжийг нэмэгдүүлэх, иргэдийг ажлын байраар хангах
нөхцөлийг сайжруулах; (ii) Гэр хорооллын хөрсний бохирдол замаар улсын хэмжээнд тулгараад байгаа эдийн засаг, нийгмийн
бууруулах гэсэн үндсэн үр дүнд чиглэсэн ажлуудыг хийж байна. бэрхшээлтэй асуудлуудыг цогцоор шийдэн хөгжлийг жигд хангах,
Уг төслийн зорилго, зорилтуудыг Улаанбаатар хотыг 2020 он хүн амын эрүүл, аюулгүй орчинд амьдрах эрхийг нь ханган
хүртэл хөгжүүлэх хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, баталгаажуулахад оршино. “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл
2030 он хүртэлх чиг хандлага баримт бичигт дэвшүүлсэн хөрсний хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол”, “2030 он хүртэлх
бохирдлыг бууруулах зорилгын хүрээнд Бэлчээрийн МАА-г хөгжлийн чиг хандлага” баримт бичгийг боловсруулахдаа “Шинэ
Улаанбаатар бүсийн хөгжлийн нөлөөллийн бичил бүсийн нутаг бүтээн байгуулалт” хөтөлбөрийг тодорхой хэмжээгээр хамааруулж
дэвсгэрт шилжүүлэн хөгжүүлэх; Арьс, шир болон бусад ХАА-н үзсэн тул хоорондоо холбоотой байна.
гаралтай түүхий эд боловсруулах үйлдвэрийг хотоос гаргаж түүхий
эдэд нь ойртуулан хөгжүүлэх; Барилгын материалын үйлдвэрлэлийн З. УЛААНБААТАР ХОТЫН ХЭМЖЭЭНД ХИЙГДСЭН
ТЭЗҮндэслэл боловсруулж түгээмэл тархацтай ашигт малтмалын ХЭСЭГЧИЛСЭН ЕРӨНХИЙ ТӨЛӨВЛӨГӨӨ
ашиглалтыг бодлогоор зохицуулах; Гол, усны ай сав газар, хог
хаях газар, оршуулгын эдэлбэр газруудыг ойжуулан цэцэрлэгт 47 нэгж хорооллын төлөвлөлтийн байдал. Улаанбаатар хотын нутаг
хүрээлэн байгуулах замаар нэг хүнд ногдох ногоон байгууламжийг
20м2-д хүргэн тоосонцрыг багасгах; Химийн бодис, шатах тослох дэвсгэрийг төлөвлөлтийн 47 нэгж хороололд хувааж засаг захиргаа,

худалдаа, үйлчилгээ, соёл, нийгмийн дэд бүтцийн үйлчилгээний

иж бүрэн цогцолбор төлөвлөлтийг хийхээр Улаанбаатар хотыг

130 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний 2020 оны тодотгол, 2030 оны чиг хорооллын газрыг дахин төлөвлөн, барилгажуулах төсөл нь НИТХ-ын
хандлагад төлөвлөгдсөн. 2013 оны 7/29, 12/43, 14/02 дугаар тогтоол, 2014 оны 19/23 дугаар
Зураг 3.77 Улаанбаатар хотын 47 нэгж хорооллын хил тогтоол, 2018 оны 127 дугаар тогтоолоор гэр хорооллын газрыг
дахин төлөвлөн барилгажуулах төслийг хэрэгжүүлэх 25 байршил,
Хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөө батлагдсан нэгж хороолол. Уг 76 хэсэгчилсэн талбай батлагдсан. Тус талбай нь 16.317 нэгж талбар
төлөвлөгөөнд нийт 32 орон сууц, олон нийтийн нэгж хороолол, 10 бүхий 1516.6 га газрыг хамарч байгаа бөгөөд гэр хорооллын нутаг
сайжруулсан гэр хороолол, 5 үйлдвэрлэлийн нэгж хорооллуудтай дэвсгэрийн 14 %, хүн амын 9 %-ийг эзэлж байна. Энэхүү төслийн
байхаар тусгасан байна. Үүний дагуу зураг төслийн ажлын хүрээнд хүрээнд гэр хорооллын газрыг дахин төлөвлөснөөр 7227 өрх орон
2010 – 2017 оны хооронд нийт 27 нэгж хорооллын буюу орон сууц, сууцтай болсон байна.
олон нийтийн 16, сайжруулсан гэр хорооллын 7, үйлдвэрийн 4 Монгол Улсын Их Хурлын 2013 оны 23 тоот тогтоолоор батлагдсан
нэгж хорооллуудын нийт 18300,05 га талбайд хэсэгчилсэн ерөнхий “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний
төлөвлөгөөг боловсруулж, НИТХ болон НИТХ Тэргүүлэгчдийн тодотгол, 2030 он хүртэл хөгжүүлэх хөгжлийн чиг хандлага”-ийн
тогтоолоор баталжээ (Зураг3.47). дагуу төвийн, дундын, захын бүсүүдэд тус тус төлөвлөлтийг хийхээр
Зураг 3.78 Улаанбаатар хотын хэмжээнд хийгдсэн хэсэгчилсэн бодлогыг гаргаж байна.
ерөнхий төлөвлөгөө
• Төвийн бүс: Улс нийслэлийн төсвийн хөрөнгөөр барьж
байгуулагдсан ашиглагдаагүй байгаа инженерийн шугам
сүлжээг ашиглан ирэх 2020 он гэхэд төвийн бүсийн гэр
хороололд 20,000 айлын өндөр давхрын орон сууц барьж
байгуулах төлөвлөгөө гаргасан. Бүтээн байгуулалт явагдаж
байгаа байршлууд СБД-9,10,11-р, БГД- 1,10,11 СХД-9,21,22
БЗД-8,16,13 ХУД-2 р хороонд хуучин барилга буулгаж орон
сууцжуулж байна.

• Дундын бүс: Нийт гэр хорооллын 27 хувь буюу 2794 га талбайг
хамар ч байгаа ба хотод хэрэгжиж байгаа хэсэгчилсэн дэд
бүтэцтэй “Сервис Центр” төсөл энэ бүсэд хэрэгжүүлэхээр ТЭЗҮ
хийгдсэн байна. Сервис Центр төвүүд баригдсанаар 200-300
өрхийн дунд дулаан, цахилгаан, цэвэр ус, бохирын системээр
холбосон инженерийн дэд бүтцийн төв юм.Улаанбаатар хотын
хэмжээнд нийтдээ 50 байршилд сервис центр төв барихаар
төлөвлөсөн.

• Захын бүс: Захын гэр хорооллын хэсгийг цаашид өргөтгөн
тэлэхийг зогсоож, аюултай, тохиромжгүй газруудад байрласан
айлуудыг нүүлгэн шилжүүлэх, тогтвортой суурьших хэсгийг
бие даасан шугам сүлжээтэйгээр газрыг шинэчлэн зохион
байгуулж, нөхцөлийг сайжруулах.

Зураг 3.79 Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн 25 байршил

И. ГЭР ХОРООЛЛЫН ДАХИН ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ХӨТӨЛБӨР (25
БАЙРШИЛ)
Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний
тодотгол, 2030 оны чиг хандлага баримт бичигт дахин төлөвлөж
хөгжүүлэх 4618.05 га нутаг дэвсгэрийг тухайн үеийн буюу 2010 оны
суурьшлын хэлбэр нь орчин үеийн шаардлагад нийцэхгүй газрыг
нь зохих журмын дагуу чөлөөлж, дахин төлөвлөж хөгжүүлэхээр
тооцоолсон бөгөөд гол төлөв уг газар нутагт гэр хороолол хамрагдаж,
орон сууцжуулах арга хэмжээ авахаар төлөвлөсөн. Үүний дагуу, гэр

УЛААНБААТАР 2040 131

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

Хүснэгт 3.42 Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төслийн К. ГАЗАР ШИНЭЧЛЭН ЗОХИОН БАЙГУУЛАЛТЫН ХӨТӨЛБӨР (9
хэрэгжилт БАЙРШИЛ)
Зураг 3.80 Газар шинэчлэн зохион байгуулалтын хөтөлбөр (9
Гэр Төлөвлөгдсөн Хэрэгжилт байдал Ашиглалтад Барилга байршил)
хороол- бодлого орсон орон угсралтын
лын бүс Хэрэгжиж буй газар Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний
Дахин СБД-9,10,11 БГД- 1,10,11 сууц ажил тодотгол, 2030 оны чиг хандлага баримт бичигт газар шинэчлэн
Төвийн төлөвлөлтөөр СХД-9,21,22 БЗД-8,16,13 хийгдсэн зохион байгуулах гэр хороололд байрлах 3415.14 талбайг
бүс ХУД-2 р хороо Хуучин 4,889.0 сайжруулсан гэр сууцны хороолол болгон хөгжүүлэхээр төлөвлөсөн.
өндөр барилга буулгаж орон 5,253.0 2020 оны түвшинд сайжруулсан гэр сууцны хороололд хотын
Дундын давхрын орон Сервис хүн амын 42.0%-ийг амьдрахаар тооцоолсон. Үүний дагуу газар
бүс сууцжуулалт сууцжуулж байна Центр төсөл 200-300 шинэчлэн зохион байгуулах төсөл нь 2017 оноос хэрэгжиж эхэлсэн
өрх бөгөөд нийт 116.8 га талбай, 1760 нэгж талбар бүхий 9 байршилд
Захын Нам давхрын Одоогоор хэрэгжээгүй Сервис хэрэгжиж байна.
бүс орон байна. Бодлого Центр төсөл
Л. АШИГЛАЛТЫН ШААРДЛАГА ХАНГАХГҮЙ НИЙТИЙН
сууцжуулалт, өөрчлөгдөж Захын ЗОРИУЛАЛТТАЙ ОРОН СУУЦНЫ БАРИЛГЫГ БУУЛГАХ, ШИНЭЭР
котеж бүсийн гэр хороололд БАРИХ ТӨСӨЛ
хэрэгжүүлэх төслүүдийг Нийслэлийн Мэргэжлийн хяналтын газрын Улсын ахлах байцаагчийн
Хязгаарлагдмал хэрэгжүүлэхээр болж 2014 оны 01-01/05, 2016 оны 01-01/08, 2017 оны 02-01/03,
хүрээтэй 02-01/04 дүгээр шийдвэрээр ашиглалтын шаардлага хангахгүй,
байна газар хөдлөлтөд тэсвэргүй нь тогтоогдсон нийтийн орон сууцны
инженерийн зориулалттай 6300 өрхийн 234 барилгын ашиглалтыг хориглосон.
дэд бүтцэд Одоогоор хэрэгжээгүй Үүнээс НЗД-ын захирамжаар 143 барилгыг буулган, дахин төлөвлөж,
барилгажуулах шийдвэр гарсан. Уг төслийн хүрээнд 823 өрхийн 8
холбох орон сууцны барилга шинээр ашиглалтад орсон.

Хүснэгт 3.43 Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн 24 байршлын
талбай

№ Нэр Талбай /га/
1 Налайх дүүрэг 7-р хороо 32.05
2 Хан-Уул дүүргийн 8-р хороо 26.57
3 МҮОНРТ орчмын ХЕТ 11.05
4 Баянзүрх дүүргийн 12-р хороо 232.63
5 Дамбадаржайлан хийд орчмын 7.6
6 Дамбадаржайлан хийд орчмын 12.13
7 72-р сургууль орчмын ХЕТ 15.2
8 VII бичил хороолол орчмын ХЕ 93
9 МҮОНРТ орчмын ХЕТ 28.19
11 Орон сууцны 7-р хорооллын ХЕТ 180.52
12 Орон сууцны 14-р хорооллын Хороолол 113.79
13 БЗД-ийн 8,16-р хороо 91.69
14 Ботаникийн цэцэрлэгт хүрээлэн 16.25
15 Цэргийн хотхон орчмын ХЕТ 54.79
16 СХД-ийн 30-р хороо 10.3
17 СХД-ийн 5,6,7-р хороо 121.28
18 Арьс ширний үйлдвэрийн ажил 11
19 Дэнжийн 1000 орчмын ХЕТ 147.47
20 Баянхошууны 105-р сургууль орчим 3.53
21 Багануур дүүргийн ХЕТ 78.71
22 34-р сургууль орчмын ХЕТ 16.5
23 Дарь-Эх орчмын ХЕТ 70.18
24 Мамба дацан орчмын ХЕТ 16.6
25 Хан-Уул дүүргийн 5-р хороо орчим
1516,6
Нийт

132 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Зураг 3.81 Ашиглалтын шаардлага хангахгүй орон сууцны барилгыг Зураг 3.82 Гандан аялал жуулчлалын цогцолборын
төслийн байршил

Хүснэгт 3.44 Гэр хорооллын дахин төлөвлөлтийн төслийн Н. БУЯНТ-УХАА-1, БУЯНТ-УХАА-2 БОЛОН ЭКО-ЯАРМАГ-1
хэрэгжилт ХОРООЛОЛ ТӨСЛҮҮД
Засгийн газрын зүгээс болон Нийслэлийн удирдлагын зүгээс
№ Нэр Дүүрэг Нэгж Хүн Өрхийн Талбай /га/ Улаанбаатар хотноо зорилтот бүлэгт зориулагдсан хямд үнэтэй орон
талбар ам тоо сууцыг зах зээлд нийлүүлэхээр ажиллаж байгаа юм. Энэ зорилгоор
ЗГ-ийн бүтцийн байгууллага болох Төрийн Орон сууцны корпорац
1 Цайз хотхон БЗД 184 717 196 11.426102 болон Нийслэлийн Орон сууцны корпорац гэсэн 2 ижил төрлийн
ЧД 96 байгууллага ажиллаж байгаа ба ТОСК нь нийт улсын хэмжээнд
2 Ивээл БЗД 258 314 96 8.624495 ажиллах бол НОСК нь зөвхөн УБ бүсийн хэмжээнд ажиллахаараа
ХУД 212 ялгаатай байна. ТОСК тодорхой бодитой үйл ажиллагаа явуулаад
3 Дарь-Эх хотхон СБД 183 1161 392 14.24404 байгаа бол НОСК-ийн үйл ажиллагаа 2018 оноос идэвхжихээр
СХД 168 төлөвлөгдөж байна.
4 Нарлаг Буянт-Ухаа СХД 150 1360 212 19.994373 ТОСК нь УБ хотноо Буянт-Ухаа-1, Буянт-Ухаа-2 болон Эко-Яармаг-1
СХД 313 хороолол төслүүдийг зорилтот бүлгүүдэд зориулан хэрэгжүүлж
5 Есөн-Эрдэнэ 732 183 9.757402 байна.
Тухайлбал, “Төрийн орон сууцны корпорац” ТӨҮГ нь 2013 оны
6 Шинэ шийдэл 809 213 10.278831 4-р сарын 18-ний өдөр Улаанбаатар хотын ХУД-ийн 9-р хорооны
нутаг дэвсгэрт “Буянт Ухаа-1″хорооллын 1764 айлын 28 орон сууцны
7 Эхлэл 590 176 9.735116 барилга угсралтын ажлыг эхлүүлж, 2014 оны 5-р сарын 23-ний өдөр
буюу нэг жилийн дотор бүрэн ашиглалтад оруулан ажилласан.
8 Оргил 1514 409 23.684262 Энэхүү төсөл нь нийт 98,0 тэрбум төгрөгийн санхүүжилтээр
хэрэгжсэн бөгөөд Засгийн Газрын 2013 оны 263 дугаар тогтоолын
9 Газрын эзэн БЗД 196 0 0 9.065597 дагуу МУ-ийн Хөгжлийн банкнаас 85.0 тэрбум төгрөгийн зээлийг
Баянзүрх Чингис бондын эх үүсвэрээс авч, төслийг хугацаанд нь амжилттай
хэрэгжүүлсэн. 2013-2014 онд хэрэгжсэн тус төслийн хүрээнд
Нийт 1760 7197 1877 116.810218 баригдсан 33.0-66.8 кв.м талбай бүхий 1-3 өрөө 1764 айлын орон
сууцыг төрийн албан хаагч болон зорилтот бүлгийн иргэдэд 1
М. ГАНДАН АЯЛАЛ ЖУУЛЧЛАЛЫН ЦОГЦОЛБОРЫН ЗУРАГ кв.м-ийг нь 1,280,000 төгрөгөөр худалдан борлуулсан юм. Энэ нь
ТӨСӨВ, ТЭЗҮ БОЛОВСРУУЛАХ ТӨСӨЛ зах зээл дэх орон сууцны үнээс даруй 30-аас доошгүй хувиар хямд
байлаа. Хорооллын хэмжээнд нийт:
/ 2016-2020 он / Гандангийн дэнжийг гар урлалын төв, шашны
болон хүрээ соёл, аялал жуулчлалын дагалдах үйлчилгээ, эртний • 33.47, 39.47, 42.32 м2 бүхий нэг өрөө байр тус бүр 252, нийт
эдлэлийн болон бэлэг дурсгалын дэлгүүр, гэр буудлууд бүхий соёлын 756 ширхэг,
аялал жуулчлалын дүүрэг болгож хөгжүүлэх хэсэгчилсэн ерөнхий
төлөвлөгөө, орчны бүсийн дүрмийг боловсруулах “Гандан” аялал • 33, 49.72, 51.78 м2 бүхий хоёр өрөө байр тус бүр 252, нийт
жуулчлалын төсөл боловсруулж соёлын дүүрэг болгон хөгжүүлнэ. 756 ширхэг
НИТХ-ын 2015 оны 11 дүгээр сарын 30-ний өдрийн 32/32 дугаар
тогтоолоор Гандантэгчилэн хийд орчимд Баянгол дүүргийн 16 дугаар 66.88 м2 бүхий гурван өрөө байр 256 ширхэг байлаа
хорооны нутаг дэвсгэрт 14.2 га газрыг олгож нийслэлийн 2016 оны Харин тус хөтөлбөрийн үргэлжлэл болох Буянт-Ухаа-2 хороолол 2015
газар зохион байгуулалтын төлөвлөгөөнд оруулж, батлуулсан онд хэрэгжиж эхэлсэн ба 28 га талбайд талбайд 6500 айлын орон
байна. сууцыг төлөвлөж байна.Тус хороолол нь 48 ширхэг 54 айлын бүрэн
цутгамал хийц бүхий 9 давхар орон сууц, 60 ширхэг 65 айлын 12
давхар бүрэн цутгамал орон сууцны барилгууд тус тус төлөвлөгдсөн.
Мөн 240 хүүхдийн 4 цэцэрлэг, 1200 хүүхдийн 2 сургууль, нэгдсэн
авто машины 7 давхар 1 гражтай байхаар төлөвлөгдсөн юм. Тус 2-р

УЛААНБААТАР 2040 133

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

хорооллын 1-р ээлж болох 1620 нь ашиглалтад ороод байгаа бол Зураг 3.84 Баянхошуу дэд төв төвийн харагдах байдал
үлдсэн нь 2018 онд ашиглалтад орохоор төлөвлөгдөж байна.

Зураг 3.83 Буянт-Ухаа-1, Буянт-Ухаа-2 Эко-Яармаг-1 хороолол
төслүүд

Зураг 3.85 Сэлбэ дэд төвийн харагдах байдал

О. ДЭД ТӨВҮҮДИЙН БҮТЭЭН БАЙГУУЛАЛТ С. “ДЭД БҮТЦИЙН ТӨВ” ТӨСӨЛ
Улаанбаатар хотын гэр хорооллын иргэдэд эдийн засгийн Засгийн газрын 2017 оны 179 дүгээр тогтоол: Төвлөрсөн инженерийн
боломжтой, орон сууц, дэд бүтцийн үйлчилгээний хангамж бүхий шугам сүлжээнд холбогдох бололцоогүй гэр хорооллын дундын
эрүүл аюулгүй тав тухтай амьдрах таатай орчныг бүрдүүлэх, хотын болон захын бүсийн тодорхой байршлуудад бие даасан болон
төвлөрлийг задлах зорилгоор хийгдэх Баянхошуу дэд төв Сэлбэ дэд төвлөрсөн инженерийн дэд бүтэц бүхий нийт 50 бичил дэд төвийг
төв, Дэнжийн мянга дэд төв, Дамбадаржаа дэд төвүүдийн бүтээн барьж байгуулна.
байгуулалтын ажлыг Азийн хөгжлийн банкны зээлээр хэрэгжүүл Т өслийн зорилго нь гэр хорооллын иргэдийн хүсэлт, санаачилга,
эхлээд байна. чадамжид суурилан иргэний өмчлөлийн газар, амины орон сууцанд
нь инженерийн хангамжийн үйлчилгээг хүргэх, төрийн болон
П. БАЯНХОШУУ ДЭД ТӨВ нийгмийн үйлчилгээг ойртуулах, улмаар гэр хорооллын нутаг
Баянхошуу Дэд төв нь Сонгинохайрхан дүүрэгт Толгойт голын баруун, дэвсгэрийг орчин цагийн хотын соёл, нийгмийн хэрэгцээ шаардлагад
зүүн салааны татам хөндийд байрлана. Судалгаанд хамрагдаж буй нийцсэн эрүүл, аюулгүй, тохилог орчин болгон хөгжүүлэхэд оршино.
талбай нь Зүрх уул, Толгойт голын хөндийн хэсэгт байрлах ба урд ДБТ-г захын болон дундын гэр хороололд хэрэгжүүлэх боломжтой.
талаараа “Хилчин” орон сууцны хотхон, хойд талаараа Зүрх уулын
зүүн хэсэгт орших гэр хорооллын хойд хэсгээр хязгаарлагдсан.
Дэд төвийн хэсэгчилсэн ерөнхий төлөвлөгөөг зургийн даалгаварт
заагдсаны дагуу 325,0 га талбайг хамруулан хийж гүйцэтгэсэн.

Р. СЭЛБЭ ДЭД ТӨВ
Улаанбаатар хотын хойд бүсийн “Сэлбэ дэд төв”-ийн хэсэгчилсэн
ерөнхий төлөвлөгөөг Нийслэлийн Засаг дарга бөгөөд Улаанбаатар
хотын захирагчийн 2013-2016 он үйл ажиллагааны мөрийн хөтөлбөр,
Нийслэлийн Засаг даргын 2014 оны 10 сарын 17-ний өдрийн А/883
дугаар захирамж, Нийслэлийн Засаг даргын баталсан 2014 оны 12
дугаар сарын 3-ны өдрийн Дугаар № ХЕТ-27/2014 зургийн даалгавар,
Нийслэлийн Ерөнхий төлөвлөгөөний газартай байгуулсан дугаар
ХЕТ-2015/01 гэрээг үндэслэн Хот Төлөвлөлт Судалгааны Институт /
хуучнаар Нийслэлийн Зураг төслийн хүрээлэн/-д боловсруулав.
Төлөвлөлтийг зургийн даалгаврын дагуу Чингэлтэй дүүргийн 14,18,19
дүгээр хороо, Сүхбаатар дүүргийн 13,14 дүгээр хорооны нутаг
дэвсгэрт нийт 158.2 га талбайд хийж гүйцэтгэв.

134 УЛААНБААТАР 2040

НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА 3

Зураг 3.86 Дэд бүтцийн төв (Сервис центр) Тусгай замын автобусны систем нь холимог замын хөдөлгөөнөөс
тусгаарлагдсан тусгайлсан “автобусны эгнээ”-ээр (ихэнх тохиолдолд
Т. Ш ИНЭ ТӨВ ЦЭВЭРЛЭХ БАЙГУУЛАМЖ авто замтай 1 түвшинд хийгддэг) автобусыг замын хөдөлгөөнд давуу
Улаанбаатар хотын төв цэвэрлэх байгууламжийг шинээр барих эрхтэйгээр оролцуулдаг бөгөөд автобусны замын хувьд уулзварууд
ажлыг БНХАУ-ын 267 сая ам.долларын хөнгөлөлттэй зээлээр гурван дээр давуу эрхээр нэвтрэх бололцоотойгоор зохион байгуулагддаг.
жилийн хугацаанд барьж байгуулна. Шинэ байгууламж нь хоногт Улаанбаатар хотод тусгай замын автобусны сүлжээг нийт 3 коридорт
250,000 метр/куб бохир ус хүлээн авч цэвэрлэх хүчин чадалтай, нэвтрүүлэх бөгөөд, уг сүлжээг ашиглалтанд оруулснаар өдөрт
лагийг дулааны аргаар бүрэн боловсруулж био хий гарган цэвэрлэх нийтийн тээврийн зорчигчдийн 70-80 хувь үйлчлүүлж, нийтийн
байгууламжийн дотоодын эрчим хүчнийхээ хэрэгцээг 50 хувь хангах тээврийн үйлчилгээний 500-600 автобус уг сүлжээгээр зорчих юм.
эко шийдэл, дэвшилтэт шинэ технологитой. Цэвэрлэх байгууламжийн Тусгай замын автобусны сүлжээтэй уялдуулан бусад авто замуудыг
бүтээн байгуулалтын ажил 2019 оны хавраас эхэлнэ. ашиглан Улаанбаатар хотын нэгдсэн зорчигч тээврийн сүлжээг бий
болгож чадсанаар иргэдийн зорчих эрэлт бүрэн хангагдана. 2017
онд уг төслийг хэрэгжүүлэх нэгж байгуулагдаж, Улаанбаатар хотод
тусгай замын автобусны систем байгуулах ажлын зургийн олон улсын
сонгон шалгаруулалтыг 2017- 2018 онуудад зохион байгуулсан.

Зураг 3.88 Улаанбаатар нийтийн тээврийг хөгжүүлэх BRT төсөл

Зураг 3.87 Шинэ төв цэвэрлэх байгууламжийн харагдах байдал

У. УЛААНБААТАР НИЙТИЙН ТЭЭВРИЙГ ХӨГЖҮҮЛЭХ BRT 3.16 УЛААНБААТАР ХОТЫН ШИНЖЛЭХ
ТӨСӨЛ. УХААН, ТЕХНОЛОГИ
Монгол улсын Засгийн газар, Азийн хөгжлийн банктай хамтран
хэрэгжүүлэхээр “Нийслэлийн нийтийн тээврийг хөгжүүлэх хөрөнгө Нийслэл хотод Монгол улсын томоохон үйлдвэр, үйлчилгээ, шинжлэх
оруулалтын хөтөлбөр” буюу тусгай замын автобус BRT-ны систем ухааны сургууль, эрдэм шинжилгээний хүрээлэнгүүд байрлаж
байгуулах судалгааны ажлыг 2009-2016 оны хооронд хийсэн. Уг байна. Сүүлийн жилүүдэд төрөөс Улаанбаатар хотод инновацийн
судалгааны ажлын хүрээнд Энхтайваны өргөн чөлөөний дагуу 13.6 экосистемийг бүрдүүлэх, шинэ санааг хөгжүүлж, инновацид
км, Их тойруу тэнхлэг дагуу 8.4 км, 7 буудлын хойд босоо тэнхлэг суурилсан гарааны бизнесийг дэмжих, тогтвортой хөгжлийн үзэл
дагуу 7.8 км, Нисэх буудлын урд босоо тэнхлэг дагуу 14.0 км нийт 43.8 баримтлалд нийцэхүйц өндөр технологид суурилсан үйлдвэрлэлийг
км тусгай замын автобусны сүлжээг Улаанбаатар хотод байгуулах хөгжүүлэх чиглэлээр олон үйл ажиллагаануудыг зохион байгуулж
ажлыг 2017-2021 он хүртэлх хугацаанд үе шаттайгаар хэрэгжүүлэхээр байна. 2016 оноос эхлэн “Нийслэлийн үйлдвэр инновацийн газар”-г
төлөвлөсөн. Уг төслийн 3 үе шатыг хэрэгжүүлэх нийт төсөвт өртөг нь байгуулан ажиллаж байна.
274.4 сая доллар бөгөөд эхний үе шатыг хэрэгжүүлэхэд шаардлагатай Улаанбаатар хот 2017 онд “Нийслэлийн Инновацийн хөтөлбөр”-г
29.7 сая долларын зээлийн хэлэлцээр 2016 онд хийгдэж, ашиглахад баталсан ба 2019-2022 оны хооронд хэрэгжүүлэхээр төлөвлөсөн.
бэлэн болсон. Хөтөлбөрийн зорилго. Шинжлэх ухаан-үйлдвэрлэл, төр-хувийн
хэвшлийн хамтын ажиллагаанд түшиглэн нийслэлийн үйлдвэрлэл,
үйлчилгээ, дэд бүтэц, байгаль хүрээлэн буй орчны тулгамдсан
асуудлыг орчин үеийн дэвшилтэт технологи, шинэ мэдлэгийг
ашиглан шийдвэрлэх, дотоод, гадаадын зах зээлд өндөр технологи,
мэдлэг шингэсэн инновацийн шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг гаргах,
инновацийн гарааны компаниудыг хөгжүүлэх замаар Нийслэлийн

УЛААНБААТАР 2040 135

3 НЭМЭЛТ СУДАЛГАА ШИНЖИЛГЭЭ, ХӨГЖЛИЙН ЧИГ ХАНДЛАГА

өрсөлдөх чадварыг олон улсад дээшлүүлнэ. санхүү, зээлийн уян хатан бодлогыг хэрэгжүүлж, үйлдвэрлэл
эрхлэгчдийн зах зээлийг өргөтгөх, борлуулалтыг нэмэгдүүлэхэд
Зорилт 1 Нийслэлд тулгамдаж буй асуудлуудыг шийдвэрлэхэд дэмжиж ажиллана.
чиглэсэн инновацийн төслийг дэмжиж хэрэгжүүлнэ
Б. ХӨТӨЛБӨРИЙН ЗОРИЛГО:
Зорилт 2 Инновацийн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг хөрөнгө оруулалт, Шинжлэх ухаан-үйлдвэрлэл, төр-хувийн хэвшлийн хамтын
санхүү, зээл, татварын бодлогоор дэмжиж, бизнесийн таатай орчинг ажиллагаанд түшиглэн нийслэлийн үйлдвэрлэл, үйлчилгээ, дэд
бий болгоно бүтэц, байгаль хүрээлэн буй орчны тулгамдсан асуудлыг орчин
үеийн дэвшилтэт технологи, шинэ мэдлэгийг ашиглан шийдвэрлэх,
Зорилт 3 Инноваци хөгжлийн төв, дундын оффис, лаборатори, дотоод, гадаадын зах зээлд өндөр технологи, мэдлэг шингэсэн
технологийн инкубатор, технологи дамжуулах төв, үйлдвэрлэл- инновацийн шинэ бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг гаргах, инновацийн
технологийн парк зэрэг инновацийн дэд бүтцийг хөгжүүлнэ гарааны компаниудыг хөгжүүлэх замаар Нийслэлийн өрсөлдөх
чадварыг олон улсад дээшлүүлнэ.
Зорилт 4 Мэдлэг, өндөр технологи шингэсэн инновацийн
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг бий болгож дотоод гадаадын зах зээлд 3.17 УЛААНБААТАР ХОТЫН 2040
шинээр гаргах, экспортлоход дэмжлэг үзүүлнэ ОН ХҮРТЭЛХ ХӨГЖЛИЙН ЕРӨНХИЙ
ТӨЛӨВЛӨГӨӨНИЙ КОНЦЕПЦ
Зорилт 5 Инновацийн үйл ажиллагаанд оролцогч талуудын БОЛОВСРУУЛАХАД АНХААРАХ ЗҮЙЛС
тогтвортой үр ашигтай хамтын ажиллагааг хөгжүүлнэ
Нийслэл Улаанбаатар хот нь түүхэн хөгжлийнхөө явцад 1954 оноос
Зорилт 6 Инновацийн үйл ажиллагаа явуулж байгаа аж ахуйн эхлэн 1954, 1963, 1971, 1986, 2000, 2012 онуудад тухайн үеийн нийгэм
нэгж, инновацийн хөгжлийн асуудлаар холбогдох мэргэжилтнүүд, эдийн засгийн хөгжлийн чиг хандлагад нийцүүлэн боловсруулагдсан
хүний нөөцийн чадавхыг дээшлүүлэхэд дэмжлэг үзүүлнэ 6 –н удаагийн хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөөний дагуу хөгжиж,
өнөөгийн дүр төрхөө олсон юм.
Зорилт 7 Инновацийн талаарх ойлголт, мэдлэгийг олон нийт,
хүүхэд залуучуудын дунд түгээн дэлгэрүүлэх, сурталчлах ажлыг Одоогийн мөрдөгдөж буй хөгжлийн ерөнхий төлөвлөгөө
зохион байгуулна. буюу “Улаанбаатар хотыг 2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий
төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он хүртэлх хөгжлийн чиг хандлага”
А. ОЙРЫН ХУГАЦААНД ХИЙГДЭХ ТОМООХОН ТӨСӨЛ баримт бичгийг 2010-2012 онуудад Нийслэлийн Зураг төслийн
ХӨТӨЛБӨРҮҮД хүрээлэнд боловсруулж, 2013 оны 2-р сард Монгол улсын Их Хурлын
23-р тогтоолоор батлагдаж, хот байгуулалтын бодлогын баримт
• Нийслэлийн Засаг захиргааны 5 дугаар байранд олон улсад бичиг болсон.

өрсөлдөх чадвар бүхий инновацийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, “Улаанбаатархотыг 2020онхүртэлхөгжүүлэхерөнхийтөлөвлөгөө”-ний
хэрэгжилтийн хугацаа дуусаж байгаатай холбогдуулан 2017-2018
старт ап-компаниудыг олноор бий болгох зорилго бүхий онуудад, Нийслэлийн зураг төслийн хүрээлэнд “Улаанбаатар хотыг
2020 он хүртэл хөгжүүлэх ерөнхий төлөвлөгөөний тодотгол, 2030 он
“Инновацийн хөгжлийн төв”-ийг байгуулж үйл ажиллагааг хүртэлх хөгжлийн чиг хандлага”-ийг хэрэгжилтийг үнэлгээ, дүгнэлт,
“Улаанбаатар хотыг 2040 он хүртэл хөгжүүлэх хөгжлийн ерөнхий
эхлүүлнэ. төлөвлөгөөний Улаанбаатар бүс, хот орчмын хот төлөвлөлтийн
суурь судалгаа” зэрэг баримт бичгүүдийг боловсруулсан. Эдгээр
• Нийслэлийн Баянхошуу, Сэлбэ орчмын бүсэд тус бүр 2500 баримт бичгүүдэд тусгагдсан үнэлгээ, дүгнэлт, санал зөвлөмжүүдийг
хураангуйлан, Улаанбаатар хотыг 2040 он хүртэлх хөгжлийн
м.кв талбай бүхий үйлдвэрлэл инновацийг цогцоор нь ерөнхий төлөвлөгөөний концепц боловсруулахад зайлшгүй анхаарах
зүйлсийг дараах байдлаар тодорхойллоо.
хөгжүүлэх зорилготой “Инноваци хөгжлийн төв”-ийн дэргэдэх Үүнд:
• Нийслэл Улаанбаатар хотын хэт төвлөрлийг задлах
дэд төвүүдийг байгуулж инновацийн гарааны компаниудыг • Улаанбаатар хот хот орчмын нутаг дэвсгэрийн байгаль орчны

бойжуулж хөгжүүлнэ. нөхцөл байдлыг сайжруулах

• Гарааны компаниудын бий болгосон инновацийн бүтээгдэхүүн

/ажил, үйлчилгээ/-ий технологи, анхны загварыг турших

зорилготой лабораторийг байгуулж ажиллана.

• Дагуул хотуудыг хөгжүүлэх замаар Улаанбаатар хотын эдийн

засгийн бие даасан байдлыг бий болгох, дэвшилтэт технологи

бүхий үйлдвэрлэл, технологийн паркуудыг байгуулна.

• Налайхын Барилгын материалын үйлдвэрлэл, технологийн парк;

• Багануур үйлдвэрлэл, технологийн парк;

• Эмээлтийн Хөнгөн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл, технологийн парк;

• Багахангай дүүргийн Хөнгөн үйлдвэрийн үйлдвэрлэл,

технологийн парк.

• Нийслэлд нэн шаардлагатай ноу-хау, дэвшилтэт технологи,

инновацийн бүтээгдэхүүн, үйлдвэрлэлийг франчайз хэлбэрээр

нутагшуулахыг дэмжинэ.

• Хөнгөн үйлдвэрийн чиглэлээр дэлхийн тэргүүлэх, дэвшилтэт

техник, технологийн үзэсгэлэнг Улаанбаатар хотод тогтмол

зохион байгуулж, гадаад оронд зохион байгуулагдаж буй

үзэсгэлэнд нийслэлийн бүтээн байгуулагчдыг дэмжин хамруулна.

• ЖДҮ, хоршооны салбарт урт хугацаат хөрөнгө оруулалтын болон

136 УЛААНБААТАР 2040