Modul 3 AKSARA JAWA

No. Kode: DAR2/Profesional/746/003/2022

PENDALAMAN MATERI BAHASA JAWA

MODUL 3
AKSARA JAWA

Penulis:
Kenfitriana Diah Wijayanti, S.S., M.Hum.
Kementerian Pendidikan, Kebudayaan,
Riset, dan Teknologi

2022

KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program
Pendidikan Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian dan
pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehingga
harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebut
antara lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modul
ini, sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur ke
Hadirat Alloh Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini

Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas (a)
Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna. Modul
2 tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa Ngoko
Alus, (c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi
(a) Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan (d) Maca
Teks Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri
(a) Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c) Karya Sastra
Gancaran, dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri
(a) Pranata Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan Tradisi, (c) Busana Jawa, (d)
Gendhing Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian
Rakyat Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang Mahabarata, dan (d) Kethoprak dan
Sineprak.

Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan,
Kebudayaan, Riset, dan Teknologi, rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang
tidak dapat disebutkan satu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan
dengan kebaikan yang lebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima
kritik dan saran yang membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa
yang akan datang.

Surakarta, Juni 2022

Penyusun

ii

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ............................................................................................... .... i
KATA PENGANTAR ................................................................................................. ii
DAFTAR ISI .............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 AKSARA JAWA...............................................................1
PENDAHULUAN .................................................................................................... ...1

A. Deskripsi Singkat........................................................................................... .....1
B. Petunjuk Belajar ................................................................................. ................2
INTI....................................................................................................................... .......3
A. Capaian Pembelajaran.................................................................................. .......3
B. Pokok-pokok Materi ...........................................................................................3
C. Uraian Materi ......................................................................................................3

1. Carakan............................................................................................................3
2. Pasangan .........................................................................................................7
3. Sandhangan .............................................................................................. ....10
D. Forum Diskusi ............................................................................................... ...17
PENUTUP ..................................................................................................................18
A. Rangkuman................................................................................................... ....18
B. Tes Formatif................................................................................................. .....19

KEGIATAN BELAJAR 2 AKSARA MURDHA, AKSARA REKAN,

LAN ANGKA JAWA.................................................................................................23
PENDAHULUAN …… .............................................................................................23

A. Deskripsi Singkat … .........................................................................................23
B. Relevansi … ......................................................................................................23
C. Petunjuk Belajar … ...........................................................................................23
INTI … ..................................................................................................................24
A. Capaian Pembelajaran … ..................................................................................24
B. Pokok-pokok Materi ….....................................................................................24

C. Uraian Materi ...................................................................................................25

D. Forum Diskusi ..................................................................................................32

III. Penutup .................................................................................................................35
A. Rangkuman …………………...........................................................................35

B. Tes Formatif .....................................................................................................36

KEGIATAN BELAJAR 3 MACA AKSARA JAWA CITHAK................................45

PENDAHULUAN ......................................................................................................45

A. Deskripsi Singkat ..... ........................................................................................45

B. Petunjuk Belajar ...............................................................................................45

INTI ..................................................................................................................46

A. Capaian Pembelajaran...................................................................................... .46

B. Pokok-pokok Materi .........................................................................................46

iii

C. Uraian Materi ....................................................................................................47
D. Forum Diskusi ...................................................................................................59
PENUTUP ..................................................................................................................60
A. Rangkuman ..... ................................................................................................60
B. Tes Formatif..................................................................................................... 60

KEGIATAN BELAJAR 4 AKSARA JAWA TULISAN TANGAN.........................69
PENDAHULUAN ... ..................................................................................................69

A. Deskripsi Singkat .......................................................................................... ...69
B. Petunjuk Belajar............................................................................................ ....69
INTI .......... .................................................................................................................71
A. Capaian Pembelajaran.................................................................................. .....71
B. Pokok-pokok Materi..........................................................................................71
C. Uraian Materi................................................................................................. ...72

1. Naskah Jawa........................................................................................ ..........72
2. Deskripsi Fisik...............................................................................................74
3. Deskripsi Teks ..............................................................................................74
4. Transkripsi / Alih aksara............................................................................... 77
5. Teks Prosa.................................................................................. ...................78
6. Teks Tembang .................................................................................. ............78
D. Forum Diskusi ............................................................................................... ...79
PENUTUP .......... .......................................................................................................80
A. Rangkuman...................................................................................................... .80
B. Tes Formatif .................................................................................................... .80
C.Tes Sumatif ........................................................................................................85
D. Tugas Terstruktur............................................................................................. .90

DAFTAR PUSTAKA .................................................................................................91

iv

KEGIATAN BELAJAR 1
AKSARA JAWA

PENDAHULUAN

A. Deskripsi Singkat

Basa Jawa wiwit tahun 2006 dadi pasinaon wajib kanggo siswa sekolah tataran
SMA/MA/SMK. Keputusan pamarentah nalika iku dadi keputusan kang wicaksana ngengeti
kahanan ing masyarakat kang merlokake pasinaon Basa Jawa kanggo nuwuhake budi pekerti
para taruna lan uga minangka salah sawijining cara kanggo nguri-uri adat budayane dhewe.
Mula saka iku, Basa Jawa diundhakake nganti tataran SMA/MA/SMK dadi pasinaon wajib,
amarga anggone sinau ora mung sinau basa, ananging uga sinau tindak-tanduk, sesrawungan,
micara, lan nulis kang wigati banget ing wektu saiki.

Pasinaon Basa Jawa ing pawiyatan madya kanthi wektu 1 x (25-45 menit) utawa 2 x
(25-45 menit) gumantung pawiyatan kang merlokake. Dene kompetensi kang kudu disinau para
siswa sekolah yakuwi nyemak, micara, maca, lan nulis. Keputusan pamarentah iku mahanani
perlune nyedhiyakake guru lan materi-materi kanggo sinau. Kabutuhan guru bisa diisi saka
program studi sing madeg ing pirang-pirang universitas ing Jawa. Dene materi- materi pasinaon
bisa disedhiyakake dening MGMP Basa Jawa, guru, pakar utawa ahli Basa dan Kabudayan
Jawa, program-program tartamtu. Kaya dene program PPG iki dadi salah sawijining sumber
kanggo nyedhiyakake kabutuhan babagan materi-materi pasinaon Basa Jawa.

Salah sawijining materi pasinaon kang wigati banget diandharake yakuwi materi Maca
lan Nulis Aksara Jawa. Mulane, modhul iki kasusun kanthi pangajab bisa dadi sumber sinau
kanggo guru sing ing tembe mulang Basa Jawa ing pawiyatan tataran SMP utawa SMA. Modul
sing digawe iki kusus materi pasinaon Aksara Jawa kang kabage dadi telu yaiku babagan
carakan, pasangan, lan sandhangan. Dene urut-urutaning pasinaon ing modhul iki saka carakan
sing cacahe 20 (rong puluh), pasangan sing cacahe 20 (rong puluh), lan sandhangan kang
kaperang dadi 4 (patang) sandhangan (sandhangan swara, sandhangan panyigeging wanda,
sandhangan wyanjana, lan sandhangan pangku utawa pangkon). Saben pasinaon ing modhul
iki ana tuladhane. Dadi, para mahasiswa bisa langsung gladhi maca lan nulis. Sawise materi,
ing modhul iki diterusake babagan forum diskusi, ringkesan, lan tes formatif.

1

Modul sing digawe iki kaajab bisa njangkepi kabutuhan pasinaon babagan Maca lan Nulis

Aksara Jawa kaya sing dikarepake ana ing Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan (CP MK)

kang ana ing kegiyatan PPG (Program Profesi Guru). Dene CPMK kang ana ing kurikulum

kegiyatan PPG yaiku:

Tabel 1. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Sub Capaian Pembelajaran

Menganalisis prinsip materi Aksara 1. niteni lan mbedakake carakan sing cacahe 20 (rong
Jawa dan aplikasinya dalam puluh).
pembelajaran bahasa Jawa
2. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing
tulis nganggo carakan.

3. niteni lan mbedakake pasangan sing cacahe 20 (rong
puluh).

4. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing
tulis nganggo carakan lan pasangan.

5. niteni lan mbedakake sandhangan.
6. maca lan nulis tembung-tembung sarta ukara sing

tulis nganggo carakan lan sandhangan.

Dene paugeran tata tulis sing didadekake punjering pasinaon yakuwi saka Pedoman
Penulisan Aksara Jawa (2003) sing wis disarujuki dening pamarentah telung propinsi (Jawa
Tengah, DIY, lan Jawa Timur).

B. Petunjuk Belajar

Kanggo nyinau modhul iki para mahasiswa PPG kudu mangerteni luwih dhisik urut-
urutaning pasinaon. Dene urut-urutane pasinaon, yakuwi dedonga kanthi bareng-bareng, manut
apa kang dituduhake dening instruktur, maca lan nggatekna pituduh saben kegiyatan pasinaon,
maca lan nggladhi saben materi manut pituduhe instruktur, bisa gawe cathetan kanthi mandhiri,
takona marang instruktur menawa ana pitakonan, wacanen ringkesan, lan pungkasan garapen
tugas lan tes formatif.

Para mahasiswa PPG ing pasinaon iki kudu bisa ngancik biji minimal KKM yaiku 80
ing tugas lan tes formatif. Upamane ana mahasiswa kang bijine ora nyandhak biji KKM kudu
mbaleni utawa nggarap remidi utawa tugas-tugas saka instruktur.

2

INTI

Carakan, Pasangan, lan Sandhangan
A. Capaian Pembelajaran

Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan iki yakuwi: Menganalisis prinsip materi Aksara
Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa. Dene Kompetensi Dasar saka
kegiyatan iki: Mahasiswa bisa niteni lan mbedakake Aksara Jawa: carakan, pasangan, lan
sandhangan, sarta bisa maca lan nulis Aksara Jawa sing ditulis nganggo pasangan lan
sandhangan. Dene indikatore yakuwi mahasiswa bisa:
1. niteni lan mbedakake carakan sing cacahe 20 (rong puluh).
2. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan.
3. niteni lan mbedakake pasangan sing cacahe 20 (rong puluh).
4. maca lan nulis tembung-tembung lan ukara sing tulis nganggo carakan lan pasangan.
5. niteni lan mbedakake sandhangan.
6. maca lan nulis tembung-tembung sarta ukara sing tulis nganggo carakan lan sandhangan.

B. Pokok-pokok Materi
Aksara Jawa: carakan, pasangan, lan sandhangan (swara, panyigeging wanda,

wyanjana, lan pangkon).

C. Uraian Materi

Materi sing kaandharake ing modhul iki ana telu, yakuwi carakan, pasangan, lan
sandhangan. Saben materi dijangkepi karo tuladha lan gladhi. Dene andharane kaya ing ngisor
iki.

1. Carakan

Saben kabudayan iku duwe bageyan-bageyan kang salah sijine yakuwi basa lan aksara.
Ewa samana ora kabeh kabudayan duwe aksara kang digunakake kanggo komunikasi kang
asipat tulis. Dadi, ana kabudayan kang duwe basa lan aksara, sarta ana kabudayan kang duwe
basa kanggo komunikasi lesan nanging ora duwe aksara kanggo komunikasi tulis. Masarakat
Jawa salah sawijine kabudayan kang duwe loro-lorone (basa lan aksara). Basane yakuwi Basa
Jawa, lan aksarane sinebut Aksara Jawa kang kaloka kanthi sesebutan “hanacaraka”. Sesebutan
liya kanggo Aksara Jawa yakuwi “carakan” (Poerwadarminta, 1939:626) sing ngemu teges
‘urut-urutane Aksara Jawa, urut saka ha na ca ra ka’.

3

Aksara Jawa iku cacahe ana 20 (rong puluh). Saben aksara diucapake kanthi silabis
utawa wanda utawa ‘suku kata’. Ing kene wanda duwe teges gabungan antarane konsonan lan
sandhangan swara /a/. Dene urut-urutane yakuwi: ha, na, ca, ra, ka, da, ta, sa, wa, la, pa, dha,
ja, ya, nya, ma, ga, ba, tha, nga. Dene wujude kaya ing ngisor iki.

Tabel 2. Carakan

Rong puluh Aksara Jawa kang kaya ing dhuwur iku sinebut aksara legena lan ana sing
ngarani kanthi sebutan nglegena. Aksara legena utawa nglegena iku tegese aksara kang durung
diwenehi pasangan lan patang sandhangan (swara, panyigeging wanda, wyanjana, lan pangku
utawa pangkon) utawa kaya sing disebutake ing Kamus Baoesastra Djawa (Poerwadarminta,
1939:269) bilih aksara legena yakuwi ’aksara sing tanpa sandhangan’, dene tegese nglegena
kuwi ‘wuda, bares, utawa wantahan’ utawa bisa diarani tanpa nganggo apa- apa, lugu, tanpa
rerenggan, lan apa anane. Dene miturut panalitene Raffles ing buku sing wis diterjemahake
kanthi irah-irahan The History of Java (2008:252) disebutake aksara Jawa sing unine /a/
langsung dadi siji karo aksarane iku dijenengi “lagana”.

4

Tuladha panulisan tembung nganggo carakan.

Tuladha panulisan ukara nganggo carakan (nglegena).

diwaca:
’Kala-kala mara rana’

diwaca:
‘Sarana lara mata’

5

diwaca:
‘Ana lawa sanga’

Gladhi
Coba latina tembung-tembung carakan ing ngisor iki!

Coba tulisen nganggo Aksara Jawa tembung-tembung ing ngisor iki!

1. sapa 6. nata

2. nyata 7. sarana

3. pana 8. yasa

4. rama 9. mata

5. waja 10. dana

6

Coba saiki terusna maca carakan ing ngisor iki kanthi bareng-bareng!

2. Pasangan
Aksara Jawa sing cacahe 20 (rong puluh) iku duwe pasangan dhewe-dhewe. Dene

pasangan digunakake kanggo mateni wanda sadurunge. Hadiprijono (2017: 25) ngandharake
yen pasangan iku digunakake kanggo nyigeg (mateni) wanda sadurunge supaya bisa
nggandhengke karo wanda teruse, kejaba wanda sing nganggo sandhangan panyigeging wanda

7

(wignyan, layar, lan cecak). Dadi, ing kene bisa dicethakake maneh yen pasangan iku gunane
kanggo ngilangi swara ing sawijining wanda banjur diterusake wanda teruse. Dene wujude
pasangan kaandharake ing sabanjure iki.

Tabel 3. Pasangan

Tuladha panulisan tembung lan ukara Aksara Jawa nganggo pasangan.
diwaca ‘kanthil’
diwaca ‘gèntèr’

diwaca ‘lèrèn ngaso’
diwaca ‘Adhiku mlaku mangétan mênyang pasar’
8

Coba saiki aranana kanthi bareng-bareng, iki pasangan apa!
9

Coba saiki aranana kanthi bareng-bareng, iki pasangan apa!

3. Sandhangan
Sandhangan yaiku tandha sing dianggo supaya ana unen-unen vokal saliyane /a/, bisa

uga kanggo njangkepi utawa mateni wanda supaya bisa muni kaya tembung sing diucapake.
Dene sandhangan iku ana 4 (papat) yaiku sandhangan swara, panyigeging wanda, wyanjana,
lan pangku utawa pangkon. Dene andharane kaya sabanjure iki.
10

a. Sandhangan swara
Saben wanda ing Aksara Jawa awujud gabungan saka konsonan lan vokal (/a/). Vokal

ing Aksara Jawa ora mung /a/, nanging uga /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/. Mula saka iku supayane
wanda Aksara Jawa bisa diwaca utawa muni /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/ kudu diwenehi tandha.
Dene sandhangan swara /i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, lan /o/ kapacak sabanjure iki.

1). Sandhangan wulu

Sandhangan wulu kanggo nulis vokal /i/. Tuladha:
diwaca ‘miri’
diwaca ‘siti’

diwaca ‘pirsa’
diwaca ‘saiki’

2). Sandhangan suku

Sandhangan suku kanggo nulis vokal /u/. Tuladha:
diwaca ‘tuku’
diwaca ‘buku’

diwaca ‘surya’

11

3). Sandhangan taling

Sandhangan taling kanggo nulis vokal /é/ lan /è/. Tuladha:
diwaca ‘lélé’
diwaca ‘dédé’

diwaca ‘mènèk’
diwaca ‘gandhèng’

4). Sandhangan pêpêt

Sandhangan taling kanggo nulis vokal /ê/. Tuladha:
diwaca ‘wênang’
diwaca ‘bêgja’

Sandhangan pêpêt ora kêna dianggo nulis:

gantine ana pa cêrêk:

12

Tuladha:

diwaca ‘rêmên’

diwaca ‘lêlana’

5). Sandhangan taling tarung

Sandhangan taling kanggo nulis vokal /o/. Tuladha:

diwaca ‘loro’

diwaca ‘rosa’

diwaca ‘adol’

b. Sandhangan panyigeging wanda
Yakuwi sandhangan sing digunakake kanggo nutup wanda kang pungkasane wanda

ditutup kanthi konsonan /h/, /r/, lan /ng/.
1) Sandhangan wignyan

Yaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /h/. Dadi, aksara ora kena di pangku

.
Wignyan bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha:

13

diwaca ‘murah’
diwaca ‘cahya’

2) Sandhangan layar

Yaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /r/. Dadi, aksara ora kena di pangku

Layar bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha:

diwaca ‘kamar’

diwaca ‘darma’

3) Sandhangan cecak

Yaiku pungkasan wanda kanthi konsonan /ng/. Dadi, aksara ora kena di pangku

Cecak bisa ditulis ing tengah utawa pungkasan tembung. Tuladha:

diwaca ‘mênang’
diwaca ‘panggung’
14

c. Sandhangan wyanjana
Sandhangan wyanjana cacahe ana 3 (telu). Sandhangan iki gunane kanggo panulisan

wanda kang ditutup konsonan banjur disambung konsonan + vokal.
1) Cakra

Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang ditutup konsonan banjur
disambung konsonan /r/ + vokal /a/, /i/, /u/, /é/, /è/, /o/ (cakra ora kena disambung vokal
/ê/). Tuladha:

diwaca ‘prawira’

diwaca ‘krama’
diwaca ‘krikil’
diwaca ‘sru’
diwaca ‘kréta’
diwaca ‘grègèl’

diwaca ‘crobo’

15

2) Kêrêt

Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang diwiwiti konsonan
banjur disambung konsonan /r/ + vokal /ê/. Tuladha:

diwaca ‘srêgêp’

diwaca ‘srêngéngé’

diwaca ‘trêp’

diwaca ‘drêmimil’

3) Péngkal

Sandhangan iki digunakake kanggo nulis wanda kang diwiwiti konsonan
banjur disambung konsonan /y/ + vokal. Tuladha:

diwaca ‘dyah’

diwaca ‘nitya’

diwaca ‘kêpyur’

16

d. Sandhangan pangku/pangkon

Sandhangan pangku utawa pangkon miturut buku kanthi irah-irahan Pedoman
Penulisan Aksara Jawa (2003:26—28) digunakake kanggo telung prakara panulisan, yaiku
kanggo mateni tembung utawa mungkasi ukara, kanggo ganti tandha pada lingsa (koma), lan
supaya ora nulis nganggo pasangan tumpuk-tumpuk. Tuladha:

diwaca ‘murid’

diwaca ‘Adhiku lunga numpak pit.’

diwaca ‘Kancaku tuku garisan, sêtip, lan buku gambar’

diwaca ‘santên klapa’
D. Forum Diskusi

Saka pasinaon babagan Aksara Jawa iki banjur diskusia karo kancamu ngenani
perkara kaya kang diandharake ing ngisor iki!

1. Kepriye eksistensi panulisan Aksara Jawa ing wektu saiki?
2. Wiwit kelas pira cocoge Aksara Jawa iku diajarke ing sekolah? Kena ngapa?
3. Kira-kira apa kang dadi masalah “angele” tumrap siswa anggone sinau Aksara

Jawa?
4. Medhia apa sing cocog kanggo pasinaon Aksara Jawa?
5. Model pasinaon apa sing cocog kanggo Pasinaon Aksara Jawa?

Asil saka diskusi mau tulisen ing buku cathetan lan diandharake ing patemon
sakbanjure.

17

PENUTUP
A. Rangkuman

Aksara Jawa duwe sesebutan liya yakuwi carakan. Amarga wujude kang asipat wanda
utawa suku kata kang durung oleh tambahan (pasangan utawa sandhangan) mula disebut uga
aksara legena. Carakan iku cacahe ana 20 (rong puluh).

Cara panulisan Aksara Jawa iku diwiwiti saka kiwa manengen. Panulisan tembung lan
ukara nganggo Aksara Jawa ora nganggo let utawa spasi. Dadi, nulis ukara iku sambung saka
wiwitan nganti pungkasan. Tuladhane:

diwaca ‘Ana dara saka Jawa’

diwaca ‘Padha-padha saka Jawa’
Sabanjure yaiku pasangan. Kaya dene carakan, pasangan iku duwe cacah 20 (rong
puluh). Saben carakan duwe pasangan. Pasangan iku dianggo kanggo mateni wanda
sadurunge. Pasangan iku gunane kanggo ngilangi aksara swara ing sawijining wanda banjur
diterusake wanda teruse.
Tuladhane panulisan carakan nganggo pasangan kaya ing ngisor iki.

diwaca ‘anak pitik’

diwaca ‘Wit pêlêm iku uwis awoh.’
Ingkang pungkasan yakuwi sandhangan. Sandhangan iku cacahe ana 4 (papat), yaiku:
a. sandhangan swara utawa vokal (/i/, /u/, /é/, /è/, /ê/, /o/);
b. sandhangan panyigeging wanda (wignyan /h/, layar /r/, lan cêcak /ng/) kang dianggo
minangka panutup wanda;
c. sandhangan wyanjana (cakra, kêrêt, lan pengkal);
d. sandhangan pangku kang disebut uga pangkon.

18

B. Tes Formatif
Pilihen salah siji wangsulan sing bener saka pilihan wangsulan a, b, c, d utawa e ing ngisor
iki!

1. Aksara Jawa duwe jeneng utawa sesebutan. Apa sebutan liya kanggo Aksara Jawa?
a. pasangan
b. sandhangan
c. carakan
d. wyanjana
e. panyigeging wanda

2. Ukara sing ditulis iki apa wacane?

a. Ana tata rasa Jawa.
b. Ana tata cara Basa.
c. Ana cara rasa Jawa.
d. Ana tata cara Jawa.
e. Ana tata rasa Basa.

3. Ukara sing ditulis iki apa wacane?

a. Basa Jawa nyata rasa.
b. Basa Jawa basa rasa.
c. Basa Jawa basa tata.
d. Basa Jawa nyata tata.
e. Basa Jawa basa tata.

4. Apa tegese aksara legena iku?
a. aksara sing tanpa pasangan
b. aksara sing tanpa sandhangan swara lan pangkon
c. aksara sing tanpa sandhangan panyigeging wanda
d. aksara sing tanpa sandhangan wyanjana
e. aksara sing tanpa pasangan lan sandhangan

5. Pasangan apa sing padha bentuke karo carakane?
a. ka
b. na
c. nga
d. tha
e. sa

19

6. Pasangan apa sing padha bentuke karo carakane?
a. ba
b. da
c. dha
d. ha
e. ya

7. Saka limang pasangan ing ngisor iki, endi sing ditulis jejer karo carakane?
a. ma
b. na
c. ja
d. sa
e. nya

8. Apa wacane Aksara Jawa sing ditulis nganggo pasangan ing ngisor iki!

a. Manuk parkutut mébur.
b. Manuk pêrkutut mabur.
c. Manuk dhêruk mabur
d. Manuk dhêrkuku mébur.
e. Manuk dhêruk méncok.
9. Panulisan pasangan ing ngisor iki sing bener yakuwi....

10.Panulisan pasangan ing ngisor iki sing bener yakuwi....

20

11.Tembung iki ditulis nganggo sandhangan swara apa?

a. suku lan pêpêt
b. suku lan taling tarung
c. wulu lan taling
d. wulu lan pêpêt
e. suku lan wulu
12.Sandhangan kêrêt kalebu sandhangan apa?
a. wyanjana
b. swara
c. panyigeging wanda
d. pangku
e. pangkon
13.Sandhangan ing ngisor iki disebut apa?

a. cakra
b. kêrêt
c. péngkal
d. swara
e. pangkon
14.Endi sing diarani sandhangan péngkal?

15.Yen nulis tembung ‘wêgah’ iku kudu diwenehi sandhangan apa ing pungkasan tembung?
a. cakra
b. cêcak
c. kêrêt
d. wignyan
e. layar
21

16.Pasangan sing ditulis malih dadi carakan maneh umpama diwenehi sandhangan suku yaiku...
a. pasangan ha
b. pasangan da
c. pasangan ca
d. pasangan ka
e. pasangan ba

17.Sandhangan panyigeging wanda iku, wignyan, layar, lan
a. cecak
b. pangkon
c. cakra
d. kêrêt
e. pengkal

18.Ing tembung ‘krama’ iku ana sandhangan apa?
a. swara
b. pangkon
c. kêrêt
d. cakra
e. pengkal

19.Unine vokal saka sandhangan swara taling tarung yakuwi...
a. /i/
b. /ê/
c. /o/
d. /u/
e. /é/

20.Unine vokal saka sandhangan swara taling yakuwi...
a. /i/
b. /é/
c. /o/
d. /u/
e. /ê/

22

KEGIATAN BELAJAR 2
AKSARA MURDA, AKSARA REKAN, LAN ANGKA JAWA

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Modhul iki ngrembug babagan aksara Jawa kang kaperang dadi patang materi pokok,
yaiku 1. aksara murda, 2. aksara swara, 3. aksara rekan, lan 4. angka jawa. Saben sakpasinaon
kasusun saka telung perangan yaiku 1. teges, 2. cacahe aksara (murda / swara / rekan / angka
jawa), 3. paugeran panganggone aksara. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab mahasiswa
luwih gampang anggone nampa materi Jawa siji baka siji.

B. Relevansi
Andharan ing modul iki kajumbuhake karo capaian pembelajaran PPG dalam jabatan

Pendidikan Bahasa Jawa, yaiku:
Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa

Jawa.

C. Petunjuk Belajar
Modhul iki kaperang dadi rong perangan yaiku perangan teori lan gladhen. Kanggo

perangan teori, bab-bab kang perlu digatekake yaiku:
1. Panjenengan waos perangan teori kanthi premati lan tliti!
2. Damela catetan mligine kanggo bab-bab kang wigati!
3. Damela gegayutan antarane wose teori lan pengalaman panjenengan ing kasunyatan!
Banjur kanggo perangan gladhen, bab-bab kang perlu digatekake yaiku:
1. Garapen soal-soal kang wis sumadya. Kanggo perangan tugas wujude praktik. Dene soal

formatif digarap kanthi tliti!
2. Sakwise nggarap gladhen, rembugana karo kancamu ngengingi babagan kang wigati lan

panjenengan anggep angel!
3. Bijinen asile nggarap tes formatif kanthi KKM 76!

23

INTI

A. Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran
bahasa Jawa.

B. Pokok-Pokok Materi

Aksara
Jawa

Aksara Aksara Aksara Angka
Murda Swara Rekan Jawa

Gambar 2.1 Pokok-pokok Materi

24

C. Uraian Materi
1. Aksara Murda

a) Tegese Aksara Murda
Tembung murda tegese sirah (Padmosoekotjo, 1989: 37). Ing Baoesastra Djawa,

tembung “moerda” tegese endhas utawi pengarep, dene aksara moerda tegese aksara
gedhe (Poerwadarminta, 1939: 327). Tegese aksara murda kuwi bisa kanggo
nggampangake pemut menawa aksara murda yaiku aksara kang ditulis nganggo aksara
gedhe (aksara kapital).
b) Cacahe Aksara Murda

Cacahe aksara murda ana wolu. Panjenegan bisa mirsani kanthi gamblang ing
gambar ngisor iki:

Gambar 3.1. Aksara Murda
(gambar kajupuk https://faroidcs.files.wordpress.com/2012/04/murda.jpg tanggal 16 April 2018)

Ing jaman saiki aksara murda (NYA) ing jaman saiki wis ora kanggo. (andharan
manut Sarining Paramasastra Jawa (Padmosoekotjo, 1939: 38)). Aksara murda iku
duwen pasangan. Pasangan aksara murda bisa panjenengan pirsani ing gambar ngisor iki.

Gambar 3.2 Pasangan Aksara Murda
(gambar kajupuk saka

http://3.bp.blogspot.com/-l88b_m1igtI/VVgoyxqt9hI/AAAAAAAAAlk/Yq32CSRKgv8/s1600
/a ksara-murda.jpg tanggal 16 April 2018)

25

c) Paugeran Panganggone Aksara Murda
Panganggone aksara murdha ora padha karo aksara carakan. Aksara murda

kanggo menehi pakurmatan utawa tata-prunggu. Tetembungan kang diserat nganggo
aksara murda yaiku:

1. Asmane para leluhur
2. Jejuluk lan padunungane
3. Jeneng panggonan
4. Jeneng lembaga
5. Aksara murda cukup ditulis siji wae saben satembung
6. Aksara murda ora kena dienggo minangka sesigeging wanda.

2. Aksara Swara
a) Tegese Aksara Swara

Swara tegese uni utawa ing basa Indonesia diarani vokal. Aksara swara yaiku aksara
kang dinggo nulis unine swara vokal /a/, /i/, /u/, /e/, /o/.

b) Cacahe Aksara Swara
Aksara swara cacahe ana 5. Luwih gamblange panjenengan bisa mirsani ing gambar

ngisor iki.

Gambar 3.3 Aksara Swara
(gambar kajupuk saka

https://ngudhikawruhbasajawa.files.wordpress.com/2015/12/jawa-swara.jpg?w=444
tanggal 16 April 2018)

26

c) Paugeran Panganggone Aksara Swara

Aksara swara kanggo nulis tembung manca kang dicethakake (Padmosoekotjo, 1939: 40).
Tembung manca kang dimaksud ing kene yaiku tembung manca kang diwiwiti nganggo
swara vokal /a/, /i/, /u/, /e/, lan /o/. Paugerane panganggone aksara swara yaiku:

1) Aksara swara ora kena dadi pasangan.
Amarga ora bisa dadi panyigeg, mula aksara ing sangarepe kudu dipateni

nganggo pangkon. Tuladha bisa dipirsani ing ngisor iki.

(a) (Kitab Alquran)

(b)
(Bangsa Eropa)

(c)
(Agama Islam)

(d)
(Melu Urbanisasi)

(e)
(Wulan Oktober)

2) Aksara swara bisa diwenehi sandhangan wignyan, layar, cecak.
Tuladha:

a. Tembung “India” benere ditulis udu aksara swara diwenehi
sandhangan wulu kaya

b. Tembung “Organisasi” benere ditulis udu aksara swara
Diwenehi sandhangan swara taling tarung kaya

27

c. Tembung “Erdogan”benere ditulis udu aksara swara
diwenehI sandhangan swara taling kaya

d. Tembung “Umar” benere ditulis udu aksara swara diwenehi
sandhangan swara suku kaya

3) Aksara swara ora kanggo menehi pakurmatan. Menawa awake dhewe nulis

tembung April nganggo aksar swara , iki ora amarga awake dhewe

ngajeni wulan april, nanging amarga tembung April asale saka tembung manca.

3. AKSARA REKAN

a) Tegese Aksara Rekan
Ing Baoesastra Jawa, tembung rekan duwe teges 1) apa-apa sing direka-reka

(diakal-akal), 2) tiron, gawean (Purwadarminta, 1939: 523). Saka teges mau bisa
dimangerteni menawa aksara rekan pancen gunane kanggo niru tetembungan kang
direka dadi basa Jawa.

b) Cacahe Aksara Rekan

Gambar 3.4 Aksara Rekan
(gambar kajupuk saka

https://4.bp.blogspot.com/-NCc-7asv1VQ/WYXNKAj2zTI/AAAAAAAAAh4/CgOgTBNLz
M0Palado rEfhzd27PCh77mdwCEwYBhgL/s1600/rekan.jpg tanggal 16 April 2018)

28

Tuladha panganggone aksara rekan bisa panjenengan pirsani ing gambar ngisor iki.

Gambar 3.5 Tuladha Panganggone Aksara Rekan
(gambar kajupuk saka

https://mgmpjawapemalang.files.wordpress.com/2009/09/rekan.jpg?w=468 tanggal 18 April
2018)

c) Paugeran Panganggone Aksara Rekan
Panganggone aksara rekan ora sembarangan. Paugeran panganggone aksara rekan

yaiku:
a) Aksara rekan kanggo nulis tembung manca kang dicethakake, utamane tembung

kang saka basa Arab.
b) Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan pepet, cecake telu dumunung

ing sajrone pepet.
c) Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan wulu, layar, utawa cecak,

cecake telu dumunung ing sisih kiwa, sandhangan wulu, layar, utawa cecak ing
sisih tengen.

29

d) Aksara rekan ora kena dadi pasangan, kejaba aksara p kang wujud pasangane P.
e) Menawa aksara rekan dumunung ing saburine wanda sigeg, sigeging wanda iku

kudu dipangku.

4. ANGKA JAWA
a) Tegese Angka Jawa

Angka Jawa yaiku peranganing aksara Jawa kang gunane kanggo mratelakake
wilangan utawa angka. Kang diserat nagnggo angka Jawa yaiku:
1) dawa, abot, isi, lan ambaning barang.
2) tanggal lan Wektu (bisa nganggo aksara utawa angka Jawa)
3) cacahing dhuwit (menawa gunggunge gedhe, sakperangan bisa ditulis nganggo aksara

dene perangan liyane nganggo angka Jawa).
4) cacahing barang (menawa gunggunge gedhe, sakperangan bisa ditulis nganggo aksara

dene perangan liyane nganggo angka Jawa).
5) nomer dalan, umah, kode pos, nomer telpon
6) peranganing karangan lan kitab suci
7) wilangan pecahan (bisa ditulis nganggo aksara utawa angka Jawa)

b) Cacahe Angka Jawa
Angka Jawa cacahe ana 10. Luwih gamblange panjenengan bisa mirsani ing gambar

ngisor iki.

Gambar 3.6 Tuladha Panganggone Aksara Rekan
(gambar kajupuk saka

http://www.wovgo.com/wp-content/uploads/2016/01/angka-jawa-1024x512.jpg

30

c) Paugeran Panganggone Angka Jawa
1) Nulis angka Jawa diwiwiti lan dipungkasi pada pangkat. Mula, panulise angka Jawa
kaapit dening pada pangkat ( … ). Ancase yaiku supaya ora mbingungake karo

aksara Jawa kang ana ing sakiwa tengen (Hadiprijono, 2013: 59).
Tuladha:

(a)
(Adhiku rengking 9 saka 150 bocah)

(b)
(dawane 375 meter)

2) Menawa ing saburine angka jawa ana pada lingsa (,) utawa pada lungsi (.), ing burine
angka jawa ora perlu pada pangkat.

(a)
(Adhiku lair taun 2005)

(b)
(Sedesa sing bisa teka 120)

(c)
(Warga desa Dhawuhan cacahe 475)

(d)
(Pitakonan kang bisa tak jawab 107)

(e)
(Coba waca kaca 139)

3) Wilangan kang kadhapuk saka 1 utawa rong angka cukup ditulis nganggo aksara, dudu
angka Jawa, kejaba sing nganggo urut-urutan.

(a)
(kucingku manak 3, lanang 2, wadon 1)

(b)

31

(taun 2018 umurku telung puluh taun)
Tuladha panyerate angka Jawa uga bisa dipirsani ing gambar ngisor iki

Gambar 9. Tuladha panganggone angka Jawa

(Gambar kajupuk saka
https://assets.kompasiana.com/statics/crawl/552e14dd0423bdfe018b456d.jpeg
?t=o&v=700 tanggal 18 April 2018).

D. Forum Diskusi

1. Coba panjenengan serat ukara ing ngisor iki nganggo aksara Jawa kang trep!

Aksara Latin Aksara Jawa

Babad Banyumas

Bupati Banjarnegara

Bocah bayi butuh gizi

Nabi Isa

Aku lahir tahun 1987 tanggal 25

32

2. Coba panjenengan serat ukara ing ngisor iki nganggo aksara latin kang trep!

Aksara Jawa Aksara Latin

33

34

PENUTUP ) nanging saiki
A. Rangkuman

1. Aksara Murda cacahe ana 8 (
aksara nya) wis ora dinggo.

2. Aksara murda gunane kanggo menehi pakurmatan.

3. Aksara Murda dinggo nulis jeneng, jejuluk, jeneng papan, lan lembaga.

4. Aksara swara yaiku aksara kang dinggo nulis unine swara vokal /a/, /i/, /u/,
/e/, /o/.

5. Aksara swara cacahe ana 5 yaiku

6. Aksara swara ora kena dadi pasangan.

7. Aksara swara ora kena ditrapi sandhangan swara.

8. Aksara swara ora dinggo kanggo menehi pakurmatan.

9. Aksara rekan cacahe ana 5 yaiku (kha, gha, fa/va, dza,

za).
10. Aksara rekan dinggo nulis tembung manca kang dicethakake, utamane

tembung kang saka basa Arab.
11. Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan pepet, cecake telu

dumunung ing sajrone pepet.
12. Menawa aksara rekan karaketake karo sandhangan wulu, layar, utawa

cecak, cecake telu dumunung ing sisih kiwa, sandhangan wulu, layar, utawa
cecak ing sisih tengen.

35

13. Aksara rekan ora kena dadi pasangan, kejaba aksara kang wujud

pasangane

14. Menawa aksara rekan dumunung ing saburine wanda sigeg, sigeging
wanda iku kudu dipangku.

15. Angka Jawa yaiku peranganing aksara Jawa kang gunane kanggo
mratelakake wilangan, angka, dawa, abot, tanggal, wektu, cacah, kaca, lan
pecahan.

16. Angka Jawa cacahe ana 10 yaiku

17. Nulis angka Jawa diwiwiti lan dipungkasi pada pangkat, kejaba ukara kang
wis dipungkasi pada lingsa utawa pada lungsi.

B. Tes Formatif
Wenehana tandha ping (X) ing aksara A, B, C, utawa D ing wangsulan kang
Panjenengan anggep bener!
1. Angka sewu rupiah menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....

a.
b.

c.

d.

e.

36

2. Dalan Semeru nomor 120 menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ...
a.

b.
c.

d.

e.

3. Cobi Panjenengan bikak kaca 251!
Angka 251 menawa ditulis nganggo angka Jawa yaiku ...

a.

b.

c.

d.

e.

4.

Angka Jawa ing ndhuwur menawa ditulis nganggo aksara Latin yaiku

a. 1949
b. 1929
c. 1999
d. 1939
e. 1959

37

5. Bukuku cacahe ana 315 iji.
Ukara ing ndhuwur menawa ditulis nganggo aksara lan angka Jawa yaiku
... .
a.

b.
c.
d.

e.

6. Bapakku mundhut pitik 143 iji.
Angka 143 iji menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....
a.
b.
c.
d.
e.

38

7. Ukara diwaca ....

a. Aku lair taun 1988
b. Aku akhir taun 1988
c. Laku akhir taun 1888
d. Laku lair taun 1988
e. Lakumu lali taun 1898
8. Ukara “Bapak kagungan pitik 350” menawa ditulis nganggo aksara lan
angka Jawa yaiku ....
a.

b.
c.

d.

e.
9. Angka 5750 menawa ditulis nganggo angka Jawa yaiku ....

a.
b.
c.
d.
e.

39

10. Miturut paugeran panulise aksara Jawa, nulis ukara “bukuku 8” kang bener
yaiku ....
a.

b.

c.

d.

e.

11.
Ukara mawa aksara Jawa ing ndhuwur unine ...
a. maca buku saka 431
b. waca buku kaca 421
c. waca buku kaca 521
d. maca buku kaca 531
e. maca buku kaca 451

12. Putune 5 lanang kabeh.
Ukara ing dhuwur menawa ditulis nganggo aksara jawa kang trep yaiku ...
a.

b.

c.

d.

40

e.
13. Senen 19 Maret 2018.

Ukara ing dhuwur menawa ditulis nganggo aksara Jawa kang trep yaiku ...
a.
b.
c.
d.
e.
14. Dhuwite 650 rupiah.
a.
b.
c.
d.
e.

41

15.
Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca ....
a. 174 kilogram
b. 164 kilogram
c. 175 kilogram
d. 155 kilogram
e. 165 kilogram

16.
Ukara mawa aksara jawa ing dhuwur diwaca
a. 476 meter
b. 876 meter
c. 576 meter
d. 976 meter
e. 776 meter

17.
Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca ....
a. Kode pos 53192
b. Kodhe pos 43192
c. Kode pos 42193
d. Kodhe pos 53192
e. Kodhe pos 42193

18.
Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca ....

a. Patute 725 wong
b. Tamune 725 wong
c. Tamune 735 wong
d. Patute 725 wong
e. Patutte 725 wong

42

19.

Ukara mawa aksara Jawa ing dhuwur diwaca ....
a. Bobote 74 kilogram
b. Bobotte 75 kilogram
c. Bobotte 85 kilogram
d. Bobote 76 kilogram
e. Bobote 84 kilogram
20.

Ukara ing dhuwur diwaca ....
a. nulis 175 buku
b. nulis 174 buku
c. nulis 173 buku
d. nulis 172 buku
e. nulis 171 buku
Isenana cecek-cecek ing ngisor iki kanthi wangsulan kang trep!
21. Vitamin menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....
22. Umar Bakri menawa ditulis nganggo aksara Jawa yaiku ....
23. ukara iku unine ....
24. ukara iku unine ....
25. ukara iku unine ...

43

44

KEGIATANBELAJAR 3
MACA AKSARA JAWA CITHAK

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Modul iki ngrembug babagan aksara Jawa kang kaperang dadi rong materi pokok, yaiku 1. Naskah
aksara Jawa cithak lan 2. Maca naskah aksara Jawa cithak. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab
mahasiswa luwih gampang anggone nampa informasi gladhen maca aksara Jawa cithak.

B. Petunjuk Belajar
Modul iki kaperang dadi rong perangan yaiku perangan teori lan gladhen. Kanggo perangan teori,

bab-bab kang perlu digatekake yaiku:
1. Panjenengan waos perangan teori kanthi premati lan tliti.
2. Damela catetan mligine kanggo bab-bab kang wigati.
3. Damela gegayutan antarane wose teori lan pengalaman panjenengan ing kasunyatan.
Banjur kanggo perangan gladhen, bab-bab kang perlu digatekake yaiku:
1. Garapen soal-soal kang wis sumadya. Kanggo perangan TUGAS wujude praktik. Dene soal

formatif digarap kanthi tliti.
2. Sakwise nggarap gladhen, rembugana karo kancamu ngengingi babagan kang wigati lan

panjenengan anggep angel.
3. Bijinen asile nggarap tes formatif kanthi KKM 80.

45

INTI

A. Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi Aksara Jawa dan aplikasinya dalam pembelajaran bahasa Jawa.
Sub Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan
1. Para siswa bisa ngandharake sejarahe naskah aksara Jawa cithak
2. Mahasiswa bisa ngandharake wujude naskah aksara Jawa cithak
3. Mahasiswa bisa mbedakake naskah aksara Jawa cithak lan tulis tangan
4. Mahasiswa bisa maca naskah aksara Jawa cithak
5. Mahasiswa bisa alih aksara saka naskah cithak marang aksara latin
6. Mahasiswa bisa ngandharake titikane naskah aksara Jawa cithak.

B. Pokok-Pokok Materi

Maca Aksara
Jawa Cithak

Naskah lan Maca Aksara
Teks Aksara Jawa Cithak
Jawa Cithak

46