Modul 4 SASTRA KLASIK DAN MODERN-Lelagon

No. Kode: DAR2/Profesional/746/004/2022

PENDALAMAN MATERI BAHASA JAWA

MODUL 4
SASTRA KLASIK

LAN MODERN

Penulis:
Dewi Pangestu Said, S.Pd.,M.Pd.
Kementerian Pendidikan, Kebudayaan,
Riset, dan Teknologi
2022

KATA PENGANTAR

Modul ini disusun sebagai salah sumber pembelajaran pada program
Pendidikan Profesi Guru (PPG), khususnya pada bidang bahasa Jawa. Pelestarian dan
pengembangan Bahasa sastra dan budaya Jawa merupakan hal yang penting sehingga
harus segera dilakukan. Salah satu upaya pelestarian dan pengembangan tersebut
antara lain dengan cara penyusunan modul ini. Dengan selesainya penyusunan modul
ini, sudah sepantasnya penyusun mengucapkan rasa syukur yang tiada terukur ke
Hadirat Allah Swt. atas segala kemudahan dan kelancaran penyusunan modul ini

Secara keseluruhan, modul PPG bahasa Jawa ada enam. Dalam satu modul
terdiri atas empat kegiatan belajar. Modul 1 tentang Paramasastra yang terdiri atas (a)
Widya Swara, (b) Widya Tembung, (c) Widya Ukara, dan (d) Widya Makna. Modul
2 tentang Unggah-Ungguh Basa Jawa, terdiri atas (a) Basa Ngoko, (b) Basa Ngoko
Alus, (c) Basa Krama, dan (d) Basa Krama Alus. Modul 3 tentang Aksara Jawa berisi
(a) Aksara Jawa, (b) Aksara Murda, (c) Maca Teks Aksara Jawa Cithak, dan (d) Maca
Teks Aksara Jawa Tulisan Tangan. Modul 4 tentang Sastra Klasik dan Modern, terdiri
(a) Geguritan lan Tembang Macapat, (b) Tembang Dolanan, (c) Karya Sastra
Gancaran, dan (d) Sastra Klasik dan Modern. Modul 5 tentang Wirausaha Jawa, terdiri
(a) Pranata Cara lan Sesorah, (b) Upacara Adat Jawa lan Tradisi, (c) Busana Jawa, (d)
Gendhing Jawa lan Campursari. Modul 6 tentang Seni Pentas Jawa, berisi (a) Kesenian
Rakyat Jawa, (b) Wayang Ramayana, (c) Wayang Mahabarata, dan (d) Kethoprak dan
Sineprak.

Ucapan terima kasih disampaikan kepada Kementrian Pendidikan,
Kebudayaan, Riset, dan Teknologi, rekan-rekan penyusun, dan semua pihak yang
tidak dapat disebutkan satu-persatu. Semoga Allah Swt. membalas segala kebaikan
dengan kebaikan yang lebih baik. Akhirnya, penyusun membuka diri untuk menerima
kritik dan saran yang membangun terhadap isi modul ini demi perbaikan pada masa
yang akan datang.

Surakarta, Juni 2022

Penyusun

ii

DAFTAR ISI

HALAMAN JUDUL ................................................................................................... i
KATA PENGANTAR ................................................................................................. ii
DAFTAR ISI .............................................................................................................. iii
KEGIATAN BELAJAR 1 GEGURITAN LAN TEMBANG MACAPAT .................1
PENDAHULUAN ...................................................................................................... 1

A. Deskripsi Singkat ..........................................................................................1
B. Relevansi ......................................................................................................1
C. Petunjuk Belajar ...........................................................................................1
INTI ............................................................................................................................ 2
A. Capaian Pembelajaran .................................................................................. 2
B. Pokok-Pokok Materi.......................................................................................2
C. Uraian Materi ................................................................................................3

1. Sejarahe geguritan.......................................................................................3
2. Geguritan ....................................................................................................4
3. Maca lan Nulis Geguritan ..........................................................................9
TEMBANG MACAPAT ................................................................................12
1. Tegese Tembang Macapat ...................................................................... 12
2. Tuwuh lan Pangriptane Tembang Macapat .............................................12
3. Cacah utawa Gunggunge Tembang Macapat ......................................... 13
4. Paugerane Tembang Macapat ..................................................................17
5. Sipat utawa Wataking Tembang Macapat ..............................................18
6. Sasmita Tembang Macapat ......................................................................19
7. Cara Nglagokake Tembang Macapat ...................................................... 21
8. Makna Filsofise Tembang Macapat ........................................................23
D. Forum Diskusi.................................................................................................26
PENUTUP ..................................................................................................................27
A. Rangkuman .....................................................................................................27
B. Tes Formatif ...................................................................................................29

KEGIATAN BELAJAR 2 LELAGON DOLANAN..................................................35
PENDAHULUAN ......................................................................................................35

A. Deskripsi Singkat .........................................................................................35
B. Petunjuk Belajar ...........................................................................................37
INTI ............................................................................................................................38
A. Capaian Pembelajaran ………………………………...………….……........38
B. Pokok-pokok Materi ……..……………………………………………..… ..38
C. Uraian Materi…………………………………………………………….. ....38

1. Tegese Lelagon Dolanan……………………………………………......38

iii

2. Sujarahe Lelagon Dolanan……………………………….…………… ..41
3. Tuladha Lelagon Dolanan lan maknane ……………………...……… ..43
D. Forum Diskusi………………………………………………………….........49
PENUTUP ..................................................................................................................51
A. Rangkuman…………………………………………………………….… ....51
B. Tes Formatif……………………………………………………………… ...52

KEGIATAN BELAJAR 3 GANCARAN...................................................................55
PENDAHULUAN ......................................................................................................55

A. Deskripsi Singkat..........................................................................................55
B. Petunjuk Belajar ...........................................................................................56
INTI ............................................................................................................................57

A. Capaian Pembelajaran ..................................................................................57
B. Pokok-Pokok Materi.....................................................................................57
C. Uraian Materi................................................................................................57

1. Hakikat Gancaran .....................................................................................57
2. Unsur Gancaran ........................................................................................59
3. Jinis-Jinis Gancaran ..................................................................................65
4. Apresiasi Gancaran...................................................................................69
5. Sinopsis Gancaran ....................................................................................71
D. Forum Diskusi ..............................................................................................71
PENUTUP ..................................................................................................................72
A. Rangkuman ...................................................................................................72
B. Tes Formatif .................................................................................................72

KEGIATAN BELAJAR 4 TEMBANG MACAPAT.................................................77
PENDAHULUAN ………………………………………………………… .........77

A. Deskripsi Singkat ......................................................................................77
B. Petunjuk Belajar …………………………………………… .....................78
INTI …………………………………………………………………… ..............79
A. Capaian Pembelajaran ……………………………… ............................79
B. Pokok-Pokok Materi ................................................................................79
C. Uraian Materi ..............................................................................................79

1. Tegese utawa definisine tembang Macapat ..............................................79
2. Tuwuh lan pangriptane tembang macapat ................................................81
3. Cacah lan gunggunging tembang macapat ...............................................83
4. Gunane Tembang Macapat .......................................................................84
5. Paugerane Tembang Macapat ................................................................86
6. Sipat utawa Watake Tembang Macapat ...................................................88
7. Sasmitane Tembang Macapat .................................................................90
8. Carane Nglagokake Tembang Macapat....................................................93

iv

9. Makna Filosofine Tembang Macapat .......................................................95
D. FORUM DISKUSI …………… ...............................................................100
PENUTUP …… ....................................................................................................102
A. Rangkuman .............................................................................................103
B. Tes Formatif .............................................................................................101
C. Tes Sumatif.................................................................................................108
D. Tugas Terstruktur .......................................................................................112
DAFTAR PUSTAKA ..............................................................................................113

v

KEGIATAN BELAJAR 1
GEGURITAN LAN TEMBANG MACAPAT

PENDAHULUAN
A. Deskripsi Singkat

Modhul iki ngrembug babagan geguritan lan tembang macapat. Geguritan kaperang dadi
telung materi pokok, yaiku (1) Sejarahe geguritan (2) Mula-bukane tegese geguritan,
jinise, unsur-unsur, lan (3) maca lan nulis geguritan. Tembang macapat uga kaperang
dadi telung materi, yaiku (1) tegese tembang macapat, paugeran lan makna filosofise,
(2) Nganggit/nulis teks utawa naskah tembang macapat kanthi tema kang tinamtu, lan
(3) bab praktek/nglagokake tembang macapat”. Kanthi urut-urutan mengkono kaajab
mahasiswa luwih gampang anggone nampa informasi babagan geguritan lan tembang
macapat sing wusanane nduwe kabisan maca lan nulis geguritan, isa gawe lan
nembangake tembang macapat.
B. Relevansi

Modhul iki ngrembug babagan geguritan lan tembang macapat. Materi-materi
kuwi jumbuh karo kurikulum materi pasinaon basa Jawa ing SMP lan SMA mligine
“KD Memahami berbagai fungsi teks lisan lan tulis sesuai dengan tingkat tutur bahasa
Jawa lan nada (titilaras); baik secara teori maupun praktek”. Nganggit teks geguritan
lan tembang macapat kanthi tulis lan diwacakake/ditembangake (praktek, lisan) bisa
kanggo keperluan ing sadhengah papan, ana ngomah lan ing pamulangan/sekolah kang
jumbuh tingkat tutur basa Jawa. Mula kabeh kang kawedhar lan kapacak ing modhul iki
bisa dadi sanguning para guru anggone maringi materi kawasisan kagunan swara lan
seni tembang macapat kanthi basa lisan lan tulis
C. Petunjuk Belajar

Modhul iki kaperang dadi rong perangan yaiku perangan teori lan gladhen.
Kanggo perangan teori, wacanen perangan teori kanthi premati lan tliti. Gawea catetan
mligine kanggo bab-bab kang wigati. Gawea gegayutan antarane wose teori lan
pengalaman panjenengan ing kasunyatan. Banjur kanggo perangan gladhen, garapen
soal-soal kang wis sumadya. Kanggo perangan tugas wujude praktik. Dene soal formatif

1

digarap kanthi KKM 76. Sakwise nggarap gladhen, rembugana karo kancamu ngengingi
babagan kang wigati lan panjenengan anggep angel.

INTI

A. Capaian Pembelajaran
Menganalisis prinsip materi sastra Jawa klasik dan modern dan aplikasinya dalam
pembelajaran bahasa Jawa

Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan Sub Capaian Pembelajaran Mata Kegiatan

Menganalisis prinsip materi sastra Jawa 1. mampu mengidentifikasi tema geguritan

klasik dan modern dan aplikasinya dalam yang memuat budi pekerti

pembelajaran bahasa Jawa 2. mampu mengaplikasikan berbagai teori
belajar dalam pembelajaran bahasa Jawa
tembang macapat

B. Pokok-Pokok Materi
1. Sejarahe geguritan
2. Tegese geguritan
3. Ngandharake jinise geguritan.
4. Ngandharake unsur-unsur kang ndhapuk geguritan.
5. Maca lan Nulis Geguritan
6. Tegese utawa definisine tembang macapat
7. Tuwuh lan pangriptane tembang macapat
8. Cacah lan gunggunging tembang macapat
9. Tuladha tembang macapat “Mijil lan Pangkur”
10. Gunane Tembang Macapat
11. Tuladha Tembang “Dhandhanggula”, Laras Slendro Sanga
12. Paugerane Tembang Macapat
13. Tuladha Tembang Macapat “Maskumambang lan Asmaradana”
14. Sipat utawa Wataking tembang macapat

2

15. Tuladha Tembang Macapat “Kinanthi”
16. Sasmita Tembang Macapat
17. Cara Nglagokake Tembang Macapat
18. Makna Filsofise Tembang Macapat

C. Uraian Materi
1. Sejarah Geguritan
Sastra Jawa kadhapuk saka tembung sas lan tra kang tegese piranti kanggo
mulang. Jinising sastra Jawa kaperang dadi telu yaiku drama Jawa, prosa Jawa
lan puisi Jawa. Tembung geguritan utawa guritan wiwit ana nalika periode
kasusastran Jawa gagrag anyar. Sakawit, tembung geguritan utawa guritan
digunakake tumprap puisi Jawa tradisional. Guritan tradisional nduweni
paugeran tartamtu, kayata (1) cacahing gatra ora gumathok; (2) saben sagatra
dumadi saka 8 wanda; (3) swara saben pungkasaning gatra padha; (4) wiwitane
geguritan nggunakake ukara sun gegurit. Ing madyaning bebrayan Jawa,
geguritan digunakake kanggo piranti mulang lan piranti kanggo paring
panyaruwe tumprap kahanane masarakat (Hutomo, 1985:19). Tuladhane
guritan tradhisional yaiku:

Sun-gegurit:
Watake wong kampung Jati,
Satiti angati-ati,
Waning gawe weding juti,
Tresna mring janma sesami,
Bawa leksana ber budi,
Lega lila trusing budi,
Tuhu maring sakeh janji,
Bekting Gusti yayah wibi

Panggurit kang dianggep pandega panulisan geguritan ing kasusastran

3

Jawa modern yaiku R. Intoyo lan Subagijo Ilham Notodidjojo. R. Intoyo, ing
jagading kasusastran Indonesia kalebu ing Angkatan Pujangga Baru. Wujud
geguritan kang ditulis dening R.Intoyo yaiku soneta kanthi irah-irahan
Dayaning Sastra kang kapacak ing majalah Kejawen No.26, 1 April 1941.
Wondene,Subagijo Ilham Notodidjojo uga nulis geguritan kanthi wujud soneta
kanthi irah-irahan Gelenging Tekad kang kapacak ing Majalah Panjebar
Semangat No. 20 Juli 1949.

Pangrembakaning geguritan sasuwene 50 taun terus lumaku. Geguritan
kang kaserat uga nduweni wujud lan isi kang meneka warna. Pangrembakane
geguritan ing taun 1950-an uga akeh dipangaribawani reriptan puisi Angkatan
45 saka kasusastran Indonesia. Pangrembakan liyane yaiku ing 21 Juli 1963
Majalah Jayabaya mapanake geguritan ing rubrik kang mligi yaiku Taman
Geguritan. Rubrik Taman Geguritan nduweni peran kang mirunggan tumprap
pangrembakane kasusastran Jawa mligine geguritan. Rubrik iki dikelola dening
redaktur kanthi asma Basuki Rakhmat. Majalah Mekar Sari uga duwe rubrik
kang mligi kanggo reriptan sastra awujud geguritan yaiku rubrik Gupita Sari
kang wiwit kapacak ing Majalah Mekar Sari No. 15, Th.X, tanggal 1 Oktober
1966. Rubrik iki dikelola dening redaktur Sudharma KD. Geguritan Jawa
Modern uga kapacak ing majalah Gotong Royong, Kembang Brayan, lan
Merdika.

Tahun 1960-an jagading kasusastran Jawa diregengake kanthi mijile
panggurit anyar kayata, Eddy DD, Herdian, Suharjono, Anie Sumarno,
Priyanggana, Trilaksito S, Suyono, S. Noto Hadisuparno, Iwan Respati, Prajna
Murti, Suripan Sadi Hutomo, Mokh. Nursyahid P, Danajaya S, Sastrowardoyo,
Hartono Kadarsono, Maryunani Purbaya, dan Muyadi Nawangsaputra.Wujud
lan isi geguritan ing taun iki sangsaya ngrembaka. Ing taun iki uga wiwit
ngrembaka geguritan kang awujud balada. Geguritan iki isih ana gegayutane
karo folklor (crita rakyat). Pangrembakane geguritan Jawa modern uga
disengkuyung dening pangrembakane majalah abasa Jawa kayata Kunthi (terbit

4

taun 1970), Parikesit (terbit taun 1971), Jaka Lodhang (Terbit taun 1971),
Dharma Nyata (terbit taun 1971).
2. Geguritan
a. Tegese Geguritan

Geguritan kalebu salah sijining Puisi Jawa. Subalidinata (1994:45) negesi
geguritan yaiku tetaning basa kang memper syair. Geguritan asale saka
tembung gurita kang diowahi saka tembung asline yaiku gerita. Tembung gerita
dhewe minangka tembung andahan kang linggane yaiku tembung gita, tegese
tembang utawa syair.

b. Jinise Geguritan
Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung, geguritan bisa

kaperang dadi: (1) Syair rong gatra sapada utawa Gita Dwigatra, (2) Syair
telung gatra sapada utawa Gita Trigatra, (3) Syair patang gatra sapada utawa
Gita Catur Gatra, (4) Syair limang gatra sapada utawa Gita Panca Gatra.,
(5)Syair nem gatra sapada utawa Gita Sadgatra, (6) Syair pitung gatra sapada
utawa Gita Sapta Gatra, (7) Syair wolung gatra sapada utawa Gita Hastha
Gatra, lan (8) Syair sangang gatra sapada utawa Gita Nawa Gatra.

Jinising geguritan liyane adhedhasar paugerane geguritan, geguritan bisa
kaperang dadi Geguritan Gagrag Lawas/Kuna lan Geguritan Gagrag Anyar
(Padmosoekotjo, 1960). Geguritan gagrag lawas luwih sering kasebut
kanthi tembung guritan. Geguritan gagrag anyar yaitu geguritan kang bebas
utawa ora gumathok.

c. Unsur-unsur kang Mbangun Geguritan
1) Perangan Basa
Tembung-tembung kang ndhapuk geguritan kuwi nganggo basa
rinengga. Iki jumbuh karo panemune Sutardjo (2014: 19) kang ngandharake
menawa ancase nganggo basa kang endah ing sakjeroning tembang lan puisi
Jawa yaiku supaya bisa gawe seneng lan nikmat tumrap sapa wae kang maca
lan ngrungokake. Basa rinengga yaiku basa kang edi peni utawa basa kang

5

endah lan nresep ing ati. Subalidinata (1994: 4) ngandharake menawa edi
penining basa warna-warna, lan katon menawa diucapake. Padmosoekotjo
(1956) (Mulyana, 2014: 68) cara ndhapuke basa rinengga bisa nggunakake
piranti susastra Jawa kayata basa Kawi, purwakanthi, lelewaning basa utawa
basa kias lan tembung-tembung kang awujud mligi (tembung garba, mawa
seselan –in-, lan liya-liyane) kang bakal kajlentrehake siji mbaka siji.

2) Purwakanthi
Purwakanthi ing basa Indonesia diarani sajak utawa rima. Jinising

purwakanthi, yaiku purwakanthi guru swara, purwakanthi guru sastra, lan
purwakanthi lumaksita utawa purwakanthi basa. Jinising purwakanthi mau
bakal kajlentrehake kanthi luwih gamblang ing andharan ngisor iki.
a) Purwakanthi guru swara utawa diarani asonansi yaiku purwakanthi kang

disebabake anane swara vokal kang padha, bisa urut utawa selang-seling.
Tuladha:
Yitna yuwana kena lena tuladha purwakanthi swara kang runtut
b) Purwakanthi Guru Sastra utawa diarani aliterasi yaiku purwakanthi kang
disebabake anane swara konsonan kang padha. Geguritan kang nganggo
purwakanthi guru sastra bisa dipirsani ing tuladha ngisor iki.

Tuladha:
Serat Srikandhi Maguru Manah

Pinggir sendhangana gadhung,

Rumambat ing klapa gadhing,

Pinencokan manuk podhang,

Sajodho tan ana tandhing,

Jroning gedhong ana endhang,

Milihi wohing kurandhing

(Sutardjo, 2014: 55)

6

c) Purwakanthi lumaksita uga sinebut purwakanthi basa yaiku purwakanthi
kang disebabake anane tembung ing pungkasaning gatra utawa ukara
kang dibaleni ing wiwitaning gatra utawa ukara sakbanjure.
Tuladha:
Pepujaning Ati
Dening: Agustini

Yen godhong, godhonge salam
Pikiranku tansah ngenam
Yen godhong,
godhonge waru
Tekamu tansah dakantu
Yen godhong,
godhonge gedhang
Ati iki sangsaya kebranang
Yen godhong,
godhonge senthe
E, rasaku kok dadi kaya ngene
Yen godhong,
godhonge rambutan
Ngapa rasane poyang-payingan
Yen godhong,
godhonge tales
Muga-muga tresnaku tansah dibales

(Panjebar Semangat No 1- 7 Januari 2012)
3) Lelewaning Basa (Majas)

Lelewaning basa yaiku basa kang asring kanggo ing geguritan. Ancase
penggurit nganggo lelewaning basa yaiku supaya geguritan kang ditulis
luwih endah utawa duwe efek estetis. Miturut Nurgiyantoro (2014: 62-63),
lelewaning basa kaperang dadi 4 yaiku perbandingan, pertautan,repetisi lan

7

pengontrasan.
4) Tembung-tembung kang awujud mligi

a) Tembung Garba
Tembung garba yaiku rong tembung kang digabung dadi siji. Ana ing
tembung garba iki, sok kedadeyan owah-owahing swara amarga
digabung karo tembung liyane. Tuladha:
waspada + ing = waspadeng

b) Tembung mawa seselan –in-
Seselan -in- tegese pada karo ater-ater di-. Nanging yen kanggo ing
geguritan, tembung mawa seselan –in- luwih apik keprungu tinimbang
tembung kang nganggo ater-ater di-. Tuladhane:
diserat = sinerat
disawang = sinawang

5) Citraan
Fungsi citraan yaiku kanggo nuwuhake gegambaran utawa khayalan

kang tuwuh merga pandhapuking ukara kang endah. Sutejo (2010, 20-24)
merang citraan dadi 5 yaiku citra penglihatan (citra panyawang), citra
pendengaran (citra pangrungu), citra penciuman (citra pangaras), citra
perabaan (citra pandemok) lan citra gerak (citra owah).
d. Perangan Wujude Geguritan

Perangan wujude geguritan uga sinebut tipografi. Tipografi yaiku
wujude larik geguritan kang ndhapuk wujud tartamtu. Tuladhane yaiku
geguritan anggitane Pur Adhi Prawoto ( Hutomo, 1985: 219) kang irah-irahane
Aku lan Dheweke, kaya pethikan ing ngisor iki.

8

Gambar 1. Tipografi Geguritan

3. MACA LAN NULIS GEGURITAN
a. Maca Geguritan
Maca geguritan kuwi ancase kanggo medharake ruh lan amanat sing
kamot ing sakjeroning geguritan. Mula, maca geguritan ora kaya maca warta
utawa cerita. Ana bab-bab kang kudu digatekake supaya ruh lan amanate
geguritan bisa tinampa kanthi becik. Bab-bab mau, yaiku:
1) Wicara
Wicara iku gegayutan karo babagan cethaning swara utawa
pocapan nalika maca geguritan. Ing bab wicara bab kang kudu
dimangerteni yaiku artikulasi, diksi, tempo,dinamika, modhulasi, intonasi,
andhegan. Tandha andhegan kang umum digunakake kaya ing ngisor iki.

Tandha Arti lan Gunane

/ Mandheg sedhela saetungan
// Mandheg rada suwe, telung etungan

9

/// i Mandheg suwe, kanggo akhir pada utawa akhir geguritan
~ r Swara alon, lagune alus kaya bebisik
~~ a Swara alon, lagune alus
~~~ ma Swara kang seru, banter, lagune kasar
√ Swara dicethakake nanging cendhak
Swara dicethakake rada dawa
√2√) W Swara dicethakake lan dawa
Swarane munggah, mendhuwur
√√√ Swarane ngendhek

__

Wirama yaiku andhap asore swara kang kajumbuhake karo isining

geguritan. Umpamane maca geguritan kang ngemu duhkita, wirama swara

sing digunakake alon lan ora banter.

3) Wiraga

Wiraga yaiku patrap utawa solah bawa lan ora kakehen ngobahake awak.

Umpamane yen maca geguritan kanthi tema Sumpah Pemuda, wiraga kang

katunjukake yaiku ngepelake tangan kang nduwe teges “semangat”.

4) Wirasa

Wirasa (penjiwaan) teges isine geguritan dirasakake ing sanubari. Yen

maca geguritan kang isine nelangsa praupane susah.

b. Nulis Geguritan
Seliyane maca geguritan, nulis geguritan uga perlu nggatekake

babagan tartamtu kayadene: a) nemokake tema geguritan b) mantha-
mantha tema dadi topik kang luwih mligi, c) milih diksi utawa tembung
kang trep karo topik d) ngronce ukara nggunakake basa rinengga, e) aweh
ruh lan teges sajeroning geguritan. Bab-bab mau bakal kajlentrehake kanthi
luwih cetha ing andharan ing ngisor iki.
1) Nemokake Tema Geguritan

Tema miturute Yule lan Brown (1983) (lumantar Mulyana,
2005: 37) tegese kang ndhasari wicara. Tema luwih jembar momotane
tinimbang topik. Gambar ing ngisor iki nuduhake yen tema iku
minangka baboning pacelathon.

10

2) Mantha-mantha Tema dadi Topik kang Luwih Mligi
Topik iku perangan kang lewih mligi saka tema. Topik asale

saka basa Yunani topoi sing tegese “tempat” utawa panggonan. Ing
guneman, topik dadi intine pirembagan.
3) Nemtokake Irah-irahane Geguritan

Topik banjur digawe luwih mligi maneh dadi irah-irahan (judul)
geguritan. Gegayutane antarane tema, topik, lan irah-irahan bisa
dipirsani ing bagan ngisor iki.
4) Milih diksi utawa tembung kang trep karo topik

Diksi yaiku pilihaning tembung kang trep. Iki jumbuh karo
pamanggihe Keraf (1980: 34) sing ngandharake menawa diksi yaiku
pilihaning tembung kang apik, bisa awujud basa lisan utawa basa tulis.
Diksi ing geguritan nggunakake tembung kang menthes lan endah.
Diksi uga kajumbuhaken karo topik lan tema.
5) Ngronce Ukara Nggunakake Basa Rinengga

Uwis kaandharake ing ndhuwur menawa basa rinengga bisa
kadhapuk kanthi maneka cara, ing antarane nganggo basa kawi,
tembung garba, tembung mawa wujud kang mligi, utawa nggatekake
purwakanthi. Basa rinengga uga bisa kadhapuk kanthi nggunakake
lelewaning basa.
6) Aweh Ruh marang isining Geguritan

Ruh lan pesen ing sajroning geguritan kuwi minangka perangan
kang wigati (Mulyana, 2014: 49). Ruh njalari geguritan kuwi bisa
nduweni rasa kang jero. Dadi geguritane bisa ngemu teges. Dene pesen
utawa amanat ing sajroning geguritan minangka wos kang jumbuh karo
ancase penggurit nganggit geguritan. Penggurit lan wong kang maca
geguritan bisa sinambung amarga anane pesen iki. Wong kang maca
geguritan uga dadi bisa ngerti apa karepe penggurit.

11

TEMBANG MACAPAT

1. Tegese Tembang Macapat

Asal usul lan tegese tembang macapat tumeka saiki durung ana pasarajukan
kang gumathok, antarane pemanggihing para winasis siji lan liyane. Wondene tegese
tembang macapat, yaiku.

a. Macapat tegese tangga desa kang ngubengi (Poerwadarminta, 1959: 292);
maknane tembang macapat wis sumebar lan dikenal masarakat, malah masarakat
wis padha wasis nembang utawa nglagokake. Tangga desa kang ngubengi
maksude tangga ing sisih: wetan, kidul, kulon, lan lor wis padha tepung sarta
akrab sanget kalihan tembang macapat.

b. Tembung macapat dumadi saka tembung “maca” tegese maca utawa nglagokake;
lan tembung “pat” kang owah dadi “mat” (proses asililasi tunggal ditikulasi)
wancahan saka tembung “nikmat”, maknane: enak utawa krasa banget
(Poerwadarminta, 1939: 298). Dadi macapat tegese seneng maca kanthi kebak
rasa endah lan nikmat.

c. Macapat dumadi saka tembung maca, lan pat kang owah dadi “mat”, kang
asale saka basa Walanda /Belanda “maat”, tegese: irama, tembang, metrum.
Mula macapat tegese maca kanthi iramaning tembang utawa metrum utawa
menyanyi. Irama utawa lagu sajroning tembang macapat iku sing lumrah kanthi
gregel, yaiku lak-luking suwara, munggah mudhuning suwara kang winates 4
(papat) titilaras.

d. Macapat dumadi saka tembung “maca” lan “pat” wancahan saka tembung
“papat”; jalaran anggone maca utawa nglagokake mandheg papat-papat (4-4

12

wanda) waton pas entek utawa tumibaning tembung, boten kenging medhot
tembung. Mula gumantung tembung-tembung kang digunakake sajroning
tembang; bisa mandheg ing pedhotan loro telu (2-3); telu loro (3-2); telu-telu (3-
3).

2. Tuwuh lan Pangriptane Tembang Macapat

Tembang macapat mujudaken basa Jawa Baru kang wis lumrah kanggo nulis
buku-buku utawa karya sastra gagrag anyar (baru); lan basa Jawa Baru wiwit
wiwitane abad 16 Masehi digunakake kanggo nulis kasusastran Jawa. Sajroning
Serat Centhini (PB V) kang katulis ing jaman karaton Surakarta Hadiningrat
mratelakake menawa versine ana 6 (enem) lan kabeh mawa sengkalan kanggo
ngeling-eling taun panulise; wondene kabeh sengkalan mau mratelakake dumadi
ing wiwitane abad 19 Masehi (Sumidi Adisasmita sajroning Darusuprapta, 1962:
152). Dadi tuwuhipun tembang macapat bisa dipesthekake antarane pungkasaning
abad 16 Masehi tumeka wiwitane abad 19 Masehi.

Sapa kang yasa utawa ngripta tembang macapat, pira cacahe durung apa
pamanggih kang gumathok lan gumolong, mula kerep dadi pasulayaning panemu ing
sarasehan-sarasehan; jalaran jawabane beda-beda durung gumathok. Wondene
pemanggihing para winasis tuwuhe sekar macapat bisa kaperang dadi 2 utawa rong
panemu, yaiku.(1) Adhedhasar Panemu Tradhisional utawa Para Sepuh,
tembang macapat sing yasa para wali, yaiku: (a) Sunan Kalijaga yasa tembang
macapat: Dhandhanggula, (b) Sunan Giri: Asmaradana lan Pocung, (c) Sunan
Bonang: Durma, (d) Sunan Kudus: Maskumambang, Mijil, (e) Sunan Muria: Sinom,
Kinanthi,lan (f) Sunan Drajad: Pangkur, (2) Adhedhasar Sujarah

3. Cacah utawa Gunggunge Tembang Macapat

Cacah utawa gunggunge tembang macapat antarane para winasis kagunan seni
siji lan sijine durung ana pasarujukan kang gumathok; nanging menawa kagerba ana
telung pamanggih/panemu, yaiku.

13

a. Cacah/gunggunging tembang macapat ana 9 (sanga/nawa), kang dhasar
wiwitane tembang: Dhandhanggula, banjur tuwuh tembang macapat:
“Durma, kinanthi, Maskumambang, Mijil, Pangkur, Asmaradana, Pocung,
lan Sinom”.

b. Tembang macapat cacahe ana 11 (sewelas), yaiku padha karo 1) ing dhuwur
katambah tembang: Gambuh lan Megatruh/Dudukwuluh.

c. Tembang macapat gunggunge ana 15 (limalas), kaya angka 1) lan 2)
andharan ing dhuwur, katambah tembang: “Jurudemung, Wirangrong,
Balabak, lan Girisa” (Pemanggih/panemu iki ora lumrah, jalaran papat
tembang iku kagolong tembang tengahan. Ananging uga ana panemu
menawa tembang tengahan iku sejatine tembang macapat kang tuwuhe luwih
dhisik; mula paugeran lan pranatane padha antarane tembang tengahan lan
macapat.

Telung panemu gunggunge tembang macapat ing dhuwur kang lumrah lan
adhedhasar ngrembakane kasusastran Jawa ing jaman saiki, padha nyarujuki
menawa gunggung utawa cacahing tembang macapat iku ana 11 (sewelas).

Tuladha Tembang Macapat Mijil, Laras Pelog Pathet Nem.

6 6I I

Po- ma ka- ki padha di- pun e- Ling

I6I i

Mring tu- tur i- ngong
pi

I i 6 5 5 5 5 6.53

Si- ra u- ga sa- tri- ya a- ran -e

2 3 5 6 5 3 3 3 3 2.3

14

ku- du an teng Jat- mi- ka ing bu- di

566665 6

Ru- ruh sar-ta wa- Sis

2355 565 3.2

sa-mu ba- rang- i- Pun

Tuladha Tembang Macapat “Pangkur”; Laras Pelog Pelog Nem

355 55 3 33

Se- kar pang- kur kang wi- nar- na

355 6 1 111233

Le- la buh- an kang kang- go wong a- u- rip

56 I I i I I

a- la lan be- cik pu- ni- ku-

I65 5 5 5 5

Pra- yo- ga ka- wruh a- Na

3 5 6 5 3 1 1 1 1 212 3 3

a- dat wa- ton pu- ni- ku di- pun- ka- du- lu

1 1 1 1 11

mi-wah ing- kang ta- ta kra- ma

123 1 2 3 3 21

mum- pa- ngat- i ba- dan ne- ki

15

Tuladha Tembang “Dhandhanggula”, Laras Slendro Pathet Sanga.

. . .. . .....

2 2 22 , 2 211216 ,

Yo - gya - ni - ra kang pa - Ra pra- ju - Rit ,

6 6 66 , 665235 6
˙
la - Mun bi - sa
. . .. sa - mya a - nu - lad - a
2 2 11
.

6 6165 ,

ka - Dya ngu- ni ca - ri - Ta - né ,

... . .

5 6 111 2 61 ,

an - del - i - ra Sang Pra - bu ,

5 2 321 , 11122 ,

Sa - sra - ba - U Ing Ma - es - pa - ti ,

2 2 222 2 16 ,

a - Ran Pa - tih Su - wan - da ,

6 6 616 5 612 ,

16

˙ ˙˙ ˙˙˙

le - la - buh - An - i - pun ,
,
. . ... .

2 2 221 6 156

kang gi - ne - lung tri pra - ka - ra ,

5 2 321 , 555533532

gu - na - ka - ya pu - run Ing- kang den- an - tep - I

2 2 211 2 611 .

˙

nu - hon - i trah U - Ta - ma .

4. Paugerane Tembang Macapat

Paugeran, pranatan utawa aturan menawa nganggit/yasa tembang macapat
lumrahe mawa lelewaning basa kang gumathok, kayata: (a) nggunakake tembung-
tembung kawi utawa arkhais, tembung garba, baliswara, plutan, wancah; (b) guru gatra,
guru wilangan, guru lagu/ dhong-dhing; (c) purwakanthi ‘persajakan’; (d) dayasastra
yen ditulis kanthi aksara Jawa utawa ketemu ater-ater anuswara dadi luluh, kejaba ing
tembung lingga kang konsonan ‘katutswara’ suwarane abot (g, j, dh, d, b) ora bisa luluh
‘asimilasi’; (e) sasmita tembang; (f) sandi asma; (g) titimangsa ‘waktu’.

1. Paugeran utawa Pathokan ing Tembang Macapat (Guru-gatra; Guru-
wilangan; Guru-lagu atawa Dhong-dhing)
Adhedhasar paugeraning utawa konvensi guru-gatra, guru-wilangan lan guru-

lagu (dhong-dhing) tembang macapat bisa digawe tabel ing ngisor iki.
Nama tembang

17

Pocung 12-u 6-a 8-i 12-a - - - - - -
Maskumambang
Gambuh 12-i 6-a 8-i 8-a - - - - - -
Megatruh
Kinanthi 7-u 10-u 12-i 8-u 8-o - - - --
Mijil
Pangkur 12-u 8-i 8-u 8-i 8-o - - - --
Asmaradana
Durma 8-u 8-i 8-a 8-i 8-a 8-i - - - -
Sinom
Dhandhanggula 10-i 6-o 10-e 10-i 6-i 6-u - - - -

8-a 11-i 8-u 7-a 12-u 8-a 8-i - --

8-i 8-a 8-e/o 8-a 7-a 8-u 8-a - --

12-a 7-i 6-a 7-a 8-i 5-a 7-i - --

8-a 8-i 8-a 8-i 7-i 8-u 7-a 8-i 12-a -

10-i 10-a 8-e 7-u 9-i 7-a 6-u 8-a 12-i 7-a

Tuladha Tembang Macapat Maskumambang; Laras Pelog Pathet Lima

36Ii iIIiI i 6.5

Wong tan ma-nut pi- tu- tur wong tu-wa u- Gi

I i.

a- ne- mu du- ra- ka

6 5556 i 6 5 3 2.1

ing do- nya tu- me- keng a- khir

1 2 3 1 2 3 3 2 3.5

tan wu-rung ka- su- rang su- rang

5. Sipat (Watak) Sekar Tengahan/ Macapat

Gunggung, cacah lan jenenge tembang macapat iku ana 11 (sewelas), lan
tembang tengahan ana 4 (papat); kang mratandhani menawa panganggone pupuhing
tembang iku ora kena sakarepe dhewe, nanging kudu dijumbuhake karo wataking
tembang. Wondene wataking tembang macapat; kaya ing ngisor iki.

a. Pocung : Watake sasenenge/sakarepe dhewe, lucu, sembrana parikena.
b. Gambuh Cocok/ jumbuh kanggo cangkriman, nggambarake prakara kang
sembranan.

: Paseduluran ‘familier’, sumadulur. Jumbuh kanggo pitutur; pitutur

18

marang kulawarga, pitutur babagan paseduluran. Jumbuh kanggo

andharan babagan kulawarga, pitutur, pendidikan, panembah.

c. Pangkur : Gumregah, semangat, nesu, perang. Jumbuh/cocok kanggo

paprangan, padudon, pitutur kang semangat makarya, ngendhaleni

hawa nepsu; asih tresna kang makantar-kantar.

d. Durma : Semangat, nesu, gummregah, padudon. Cocok/jumbuh kanggo

andharan rasa nesu, cecongkrahan; rasa jengkel, carita paprangan.

e. Maskumam : Sedhih/susah, trenyuh, getun/ gela. Jumbuh/cocok kanggo

bang nggambarake rasa susah/ sedhih, getun geduwung, nelangsa.

f. Megatruh : Susah, prihatin, gela/getun. Jumbuh kanggo nggambarake prekara

kang susah, rasa sedhih, kuciwa, lan gela.

g. Mijil : Prihatin, asih tresna. Jumbuh kanggo andharan utawa nggambarake

babagan asih tresna, prihatos, pangajak, pitutur. Jumbuh/ cocok

kanggo nggambarake rasa asih tresna, prihatin, pangajak, lan

pitutur.

h. Kinanthi : Seneng, gembira, asih tresna. Jumbuh kanggo pitutur/nasihat,

nggambaraken rasa asih tresna, lan liya-liyane.

i. Asmaradana : Asih tresna, sedhih, kasmaran. Jumbuh/cocok kanggo nggambarake

babagan katresnan, asih tresna, kasmaran, lara branta, lan liya-

liyane.

j. Sinom : Asih tresna, lincah, canthas. Jumbuh utawi cocok kanggo prakara

kang sarwa lincah, nggambarake sipat kang lincah ‘kreatif’.

k. Dhandhang : Luwes, nyenengake, grapyak semanak. Cocok/jumbuh kanggo

gula nggambarake sakabehe suwasana/kawontenan.

Tuladha Tembang Macapat Kinanthi; Laras Slendro, Pathet Manyura

6i IiI i

Pa- dha gu- lang- en Ing kal- bu

i

ing sas- mi ta a- mrih lan- tip

6i i

a- ja pi- jer ma- ngan nen- dra

19

i 6 6 6 5 5 6 3 356

ka- pra- wi- ran den- ka es- thi

566 6 6 6 5 56

pa- su- nen sa- ri- ra ni- ra

55565333 356 6

ce- gah dha- Har la- wan gu- ling

6. Sasmita Tembang Macapat

Buku-buku ing kesusasteraan Jawa kang sinerat tembang macapat iku
arang kang menyebutkake jenenge “pupuh” kanthi walaka utawa terus terang,
nanging kanthi cara nganggo “sasmitaning tembang, sasmita araning tembang,
sasmita namaning sekar”. Wondene sasmita tembang iku lumrahe mapan/ manggon
ana; (a) wiwitaning pupuh, (b) pungkasaning pupuh, kang maksude nuduhake
jenenge tembang pupuh sabanjure. Tetembungan kang lumrah kanggo sasmitane
tembang macapat, yaiku:

a. Pocung : mucung, pinucung, kluwak, lan tembung-tembung kang nduweni
wanda “cung”.
b. Gambuh : tambuh, embuh, kambuh, jumboh; lan tembung-tembung kang awanda
“mbuh”.
c. Maskumambang : kambang, kentir, kencana timbul ing warih.
duduk, dudukwuluh, pegat, megat, ruh, aruh.
d. Megatruh : kanthi, kekanthen, gandheng.
wiyos, winiraos, rarasati, metu.
g. Kinanthi : mingkur, mungkur, kukur-kukur, yuda kenaka.
asmara, kasmaran ing driya, branta, kingkin, sedhih.
h. Mijil : mundur, udur, durcara, duraka.
anom, taruna, srinata, roning kamal, pangrawit, weni, logondhang.
i. Pangkur : manis, legi, sarkara, hartati, madu, dhandhang, guladrawa.

j. Asmaradana :

k. Durma :

n. Sinom :

o. Dhandhanggula :

20

7. Carane Nglagokake Tembang Macapat

Tembang macapat iku kawengku ing guru gatra, guru wilangan, dhong-dhing,
pedhotan, lan watak. Mula yen sinau lan nglagokake tembang macapat kudu
mangerteni 5 (lima) bab, yaiku paham lan ngerti: (a) guru lagu lan guru wilangan; (b) ala
lan beciking suwara; (c) wataking tembang; (d) tetembungan utawa ukara kang salah;
lan (e) paham lan nguwasani marang tembung-tembung lan basa basa kawi
(Hardjowirogo, 1958: 13).

Carane nglagokake tembang macapat supaya bener lan becik, kudu mangerteni
paugerane lan paham sarta nguwasani ing babagan: (1) laras utawa nada (Slendro lan
Pelog); (2) titilaras ‘nada, notasi’, yaiku urutane nada (notasi) saka kang cendhek
dhewe nganti nada kang dhuwur dhewe. Gunane titilaras, yaiku kanggo: (a) nulis notasi
tembang; (b) gawe cengkok tembang; lan (c) sinau tembang. Titilaras ing tembang Jawa
iku adhedhasar nada utawa titilaras gamelan Kepatihan. Mula yen wis paham lan
mangerteni titilaras bakal gampang menawa sinau lan nglagokake tembang macapat.
Titilaras iku ora mung mujudake urutane angka, nanging urutaning angka kang wis
ditata lan mujudake sawijining tembang atau lagu. Bedane urutane angka ing titilaras
laras Sledro lan Pelog, yaiku.

Urutan titilaras laras Slendro : 1 – 2 - 3 – 5 – 6 – i

Urutan titilaras laras Pelog: 1 – 2 – 3 – 4 – 5 – 6 – i/ - 7

(3) Cengkok, yaiku gaya utawa model utawa warna lagu, lan tembang macapat
nduweni cengkok (gaya utawa lagu) kang akeh. Cengkok mujudake wujud kreativitas
seni tembang, pramila cengkok asipat rongeh ‘gampang owah’. Tembang kang tanpa
cengkok diarani tembang wantah (lugu, polos, milah, mbalung), lan tembang kang
nggunakake cengkok diarani tembang garap (sengsem, sanggit) (Suwardi Endraswara,
2010: 86). (4) Pakecapan kudu cetha, supaya kang padha ngrungokake bisa mangerteni
isining tembang, bisa mbedakak vocal pepet utawa taling, d lan dh, t lan th, lan liya-
liyane. (5) Pedhotan, gatra ‘baris’ kang cacah utawa gunggunging wanda 5 – 8, prayoga

21

dilagokake sajroning sakpanas (ora perlu mandheg utawa dipedhot ing satengahing
ukara/ baris). Pedhotan sajroning nglagokake tembang macapat ana werna 2 (loro),
yaiku: (a) pedhotan kendho, yaiku pedhotan kang ana ing pungkasaning tembung, lan
(b) pedhotan kenceng, yaiku pedhotan ing satengahing tembung kang ora wutuh utawa
durung rampung (pedhotan kang cacat/ ala). (6) Gatra utawa baris kang guru wilangane
luwih saka 8 (wolu) wanda, prayogane mandheg ing napas 4 (papat) wanda kapisan,
lan diterusake saknapas sakbanjure. Menawa 4 (papat) wanda kapisan ora tumiba
pungkasaning tembung; prayogane anggone mandheg ing pungkasaning tembung,
sanajan lima utawa enem wanda. (7) Kudu bisa mbedakake purba andhegan ‘berhenti
bernafas’, ing satengahing gatra, lan mandheg ing pungkasaning gatra, lan mandheg ing
pungkasaning pada ‘bait’. (8) Nggatekake laya ‘irama’ sajroning tembang, supaya bisa
jumbuh karo wataking tembang. Tuladha tembang Pangkur kudu semangat, jalaran
wataking tembang Pangkur, yaiku “gumregah, perwira, semangat, wani”. (9) Paham
gregel,yaiku membat mentuling suwanten utawa embat, lan gunane kanggo gawe
endahing tembang macapat. Wondene gregel ing tembang macapat iku kathahipun 4
(papat) gelombang titilaras. Gregel bisa dibedakake ana 2 (loro), yaiku: (a) gregel
andhap, maksudnya gregel yang dilakukan pada bagian suku kata akhir baris, misalnya
“ra” pada kalimat: mingkar mingkur ing angkara.(b) gregel hanung, artinya permainan
gregel yang dilakukan pada sebelum suku kata akhir baris, misalnya “ka” pada kalimat:
mingkar mingkur ing angkara. (10) Paham luk, yaiku munggah mudhun utawa ombake
suwara kang ditentokake titilaras (nada, notasi) kang digawe. Ing tembang macapat, luk
ora becik menawa ngluwihi tigang titilaras, jalaran luk kang dawa iku arane bawa.
Gunane luk kanggo gawe edi, endah lan kepenak menawa dirungokake. Luk bisa
dibedakake ana 4 (papat); yaitu luk: (a) ndhudhuk, maksude luk kang titilaras (nada,
notasi) urut utawa cedhak utawa munggah marang titilaras sadhuwure; tuladhane nada:
23, 35, 45, 56”; (b) niba, tegese nada (titilaras) kang dhuwur mudhun marang nada
sangisore, tuladhane nada: “53, 32, 54, 16, 76”; (c) tangi, maksude luk saka titilaras kang
cendhek tumuju marang nada kang luwih dhuwur, tuladhane titilaras: “235, 356, 367,
561”; lan (d) nyeklek, yaiku luk kang munggah lan mudhun utawa suwalike kanthi
mlumpat kang ora urut, tuladhane nada: “2567, 7532, 6576”.

22

8. Makna Filosofise Tembang Macapat

Manungsa urip ana ngalam ndonya wiwit lair tumekaning seda, ora luput

saka 3 (telung) lelakon kang dialami, yaiku: metu, manten lan mati utawa ing

rikalane mbobot, lair, bayi, rikala anak-anak/lare, mudha/remaja, rikalane dewasa

(palakrama, kulawarga), lan rikalane seda (Damardjati Supadjar, 1985: 194).

Tembang macapat menawa diurutake lan kaandharake werdine pranyata ngemot

piwulang kang luhur sarta utama, lan nduweni makna falsafahing manungsa rikala

urip ana donya; wiwit lair tumekaning pati, yaiku:

1. Mijil : yaiku wektu rikala bayi lair utawa metu, mijil ‘keluar, lahir’. Watake

tembang iki prihatin, amarga wong tuwa (bapa biyung) rikalane padha

ngarep-arep lan nunggu anake kang bakal lair, lumrahe dikantheni

padha prihatin; kang pamrihe supaya anak lan biyunge tansah nemu

slamet, bagya lan mulya. Wiwit ana guwa garba tumekaning lair

nyawang padhanging hawa, mugya tansah manggih raharja lan uripe

tansah utama sarta bagya mulya. Bapa biyung tansah prihatin, lan

lumrahe linambaran rasa seneng amarga idaman, gegantilaning ati;

yaiku putrane wis lair kanthi wilujeng. Kanggo mengayubagiya,

wetuning rasa, medharake bebukaning carita ‘rasa syukur lan

panarima laire putra kanggo nyambung sujarahe wong tuwa’.

2. Maskumambang : nggambarake wektu rikalane isih bayi (anak-anak) kang kebak

nikmating urip, bayi (anak) isih mardika durung duwe lan ora ngerti

rekasaning urip. Lare (anak-anak) tansah seneng-seneng utawa

dolanan, gegojekan. Anak menika mujudake rajakaya lan rajabrana

kang aji banget menggahe wong tuwa; amarga kang bakal nyambung

sujarah lan gegayuhane bapa biyung. Watake tembang

Maskumambang yaiku nalangsa ‘prihatin, sedih’; jalaran wong tuwa

tansah nggadhadhahi rasa khawatir, was-was menawa anake anggone

dolanan, gegogegan, lan guyonan tansah slamet, adoh saka bebaya.

Wataking anak kang durung nduweni petung lan tetimbangan

anggone tumindak lan tansah gegojegan; isih nggugu sakarepe dhewe,

23

3. Sinom lare (anak-anak) yen duwe karep isih sakarepe dhewe utawa kaduk
4. Durma wani kurang deduga ‘sangat berani belum punya pertimbangan’.
: yaiku nggambarake anak wis dadi nom-noman utawa mudha, watake
5. Asmaradana grapyak semanak, luwes ‘supel’. Pancen para mudha (nom-nomam)
6. Kinanthi lumrahe tansah seneng srawung utawa kekancan/paseduluran, wasis
7. Dhandhanggula micara kanggo ngupadi sedulur lan tansah gawe seneng ‘simpatine’
wong liya.
: yaiku nggambarake rikala isih nom utawa mudha kang lumrahe
gampang kagodha lan kapribawan prekara kang ala, napsu angkara
murka, kagodha ombyaking jaman. Tembang iki watake galak
‘pemberani’, sereng ‘tegang’, seneng critakake babagan padudon
utawa perang. Pancen lumrahe para mudha iku anggone ngadhepi urip
utawa kahanan iku trengginas ‘dinamis’ lan trampil (kreatif inovatif).
Para mudha lan mudhi lumrahe gampang kagodha pasrawungan lan
watake gampang nesu (emosi) lan seneng padudon..
: nggambarake nom-nomam (mudha-mudhi) kang wis wiwit nduweni
rasa tresna, kasmaran ‘jatuh cinta’, kepencut marang wong liya kang
beda jinise. Watake tembang iki grapyak ‘simpatik’, seneng, gembira
lan sedhih. Bab iki nggambarake menawa mudha-mudhi lagi ketaman
asmara, lara branta; lumrahe atine seneng banget, nanging
kacampuran rasa sedhih/susah; jalaran kuwatir menawa kekasihe
kagodha lan digodha mudha/mudhi liyane.
: nggambarake wektu utawa rikalane mudha-mudhi wis wiwit padha
gegandhengan tangan utawa urip bebrayan, wis mbangun bale wisma
‘berkeluarga’, urip kang rukun lan ayem tentrem, bagya mulya
‘damai’. Watake sarwa seneng, asih, gumolong ‘bersatu’. Pancen
rikalane pengentenan anyar lumrahe tansah seneng, seneng-seneng,
nyenengake, lan tansah asih tresna, asah asih asuh lan sinisihan.
: nggambarake rikalane wis ngancik lan ngrasakake dadi wong tuwa,
ngopeni anak bojo lan srawung karo tangga teparo. Mula wiwit

24

8. Gambuh mranata lan njumbuhake kabutuhane urip saben dinane. Anggone urip
9. Pangkur bebrayan wiwit ngrasakake rasa kepenak, ayem tentrem lan bagya
mulya ‘nikmat’; amarga wis manunggaling cipta rasa karsane para
anak bojone, lan anak-anake padha rukun; wusanane sajroning
kulawarga bisa mujudake kuluwarga kang padha dhemen tetulung
(asah, asih, asuh). Watake tembang iki manis, ngresepake
‘meresapkan, menyenangkan hati’, luwes. Pancen menawa manungsa
wis tuwa adhakake tansah luwes ‘pandai bergaul karena telah
berpengalaman’ lan manis utawa ngresepake ‘selalu berbuat baik dan
membuat senang kepada orang lain’, seneng lan pethel nyambut
gawe, lan gotong royong karo tanggane lan sesamane.
: nggambarkan umur lan watak rikalane manungsa tambah
tuwa/dewasa lan kapribadene tambah dewasa, wusanane bisa
njumbuhake kabutuhaning jiwa raga, lair lan batin; kuluwarga lan
masyarakat, pribadi lan marang Pangeran (hablumminnalooh lan
hablumminnaas). Watak tembange maringi pitutur ‘nasihat’,
anggenah-genahake ‘selalu memberikan penjelasan’. Pancen lumrahe
manungsa kang wis tuwa (dewasa, sepuh) tansah menggalih lan bisa
njumbuhake wigatine urip lan tansah mituturi marang anak putu
utawa sesama; patrap lan pangucap ‘perbuatan dan ucapan’ wis bisa
jumbuh, uripe wus bisa njumbuhake kahanan lair lan batine.
: nggambarake rikalane umure manungsa wis laluyuswa ‘masa lanjut
usia, udzur’; lan wancine ngungkurake hawa napsu lan kadonyan’.
Watake sereng ‘semangat’, prawira ‘perwira’, lan wani. Ing mangsa
iki tansah mbudidaya kanthi gumregut lan semangat anggone
ngendhaleni hawa napsu angkara murka, napsu kadonyan.
Kebutuhaning urip kang asipat boros ‘glamour’, seneng-seneng, hura-
hura/ berfoya-foya wis ditinggalake. Manungsa wiwit sregep
ngibadah lan nyedhak tansah dhedhepe marang Pangeran. Ing
pangajab sawanci-wanci katimbalan Gusti Kang Mahasuci bisa

25

lancar, selamat; saged mlebet wonten surganipun Pangeran.

10. Megatruh : nggambarake manungsa kang wis nglenggana marang pepesthen,

takdiring kabeh manungsa yen bakal seda, mulih mula mulanira

utawa megatruh ‘pisahe nyawa saka raga’. Watake susah, nelangsa,

prihatin, getun; jalaran manungsa yen wis cedhak patine, tansah

nandhang gerah; lumrahe atine susah, sedhih lan kuciwa, jalaran arep

pisah karo kulawarga, anak, sedulur, lan tanggane; sarta rumangsa

gela amarga ngelingi tumindake sing ora becik nalika isih nom, isih

urip. Malah rumangsa keweden bakal ngadhepi pangadilaning

Pangeran, lan amarga durung siyap anggone sangu amal kabecikan.

11. Pocung : Nggambarake rikalane manungsa wis seda lan dipocong, watake

sembrana, sakepenake. Manungsa kang wis seda bakal lali sakabehe,

lan sakepenake dhewe alang ujure.

D. Forum Diskusi

1. Coba panjenengan damel ringkesan nganggo basane dhewe kepiye mula bukane

geguritan ngrembaka nganti tekan saiki!

2. Coba panjenengan damel geguritan gagrag anyar kang nganggo salah sijining jinis

purwakanthi swara, sastra, lumaksita lan nganggo tipografi!

3. Coba panjenengan damel geguritan gagrag anyar kanthi tema Globalisasi banjur waosen

nganggo patrap sing trep!

4. Damela tuladha tembang macapat pangkur utawa dhandhanggula sapada wae kang tema

utawa isine babagan “Gunggunging tembang macapat kang ana 11 (sawelas)” kaya

tuladha ing modhul iki. Panjenengan para dwija bisa nandhingake tuladha kang wis ana

karo anggitane para dwija; banjur dilagokake/dipraktekake kanthi ditembangake

(tugase praktek tembang dikirim menyang HP).

5. Damela tuladha tembang macapat “Sinom” utawa “Dhandhanggula” rong pada wae

kanthi irah-irahan utawa tema/isine babagan “Makna Filosofis Tembang Macapat Mijil

nganti Pocung”; banjur diandharake ‘dianalisis’ edi endahing basa, lan

dilagokake/dipraktekake kanthi dikirim marang HP.

26

PENUTUP

A. Rangkuman

1. Sastra Jawa kadhapuk saka tembung sas lan tra kang tegese piranti kanggo mulang.
2. Jinising sastra Jawa kaperang dadi telu, yaiku drama Jawa, prosa Jawa lan puisi

Jawa.
3. Guritan tradisional nduweni paugeran tartamtu, kayata (1) cacahing gatra ora

gumathok; (2) saben sagatra dumadi saka 8 wanda; (3) swara saben pungkasaning
gatra padha; (4) wiwitane geguritan nggunakake ukara sun gegurit.
4. Para winasis wis medharake pangertene geguritan dhewe-dhewe.
5. Adhedhasar dhapukaning ukara lan pangiketing tembung, geguritan kaperang dadi
geguritan dwi gatra, tri gatra, catur gatra, panca gatra, sad gatra, sapta gatra, hastha
gatra, lan nawa gatra.
6. Adhedhasar paugerane, geguritan kaperang dadi geguritan gagrag lawas utawa
geguritan tradhisional lan geguritan gagrag anyar.
7. Unsur-unsur kang ndhapuk geguritan yaiku perangan basa, sastra, retorika, lan
tipografi.
8. Ing basa Indonesia, maca geguritan uga diarani deklamasi.
9. Maca geguritan kudu nggatekake babagan wicara, wiraga, wirama, lan wirasa.
10. Maca geguritan kanthi patrap kang trep nuwuhake kanikmatan lan resep ing ati.
11. Nulis geguritan kudu nggatekake tema, topik, irah-irahan, basa rinengga, ruh lan
pesen ing sajroning geguritan.
12. Tembang macapat mujudaken peranganing budaya lan kasusastran Jawa, sarta
tembang macapat ana kang awujud lisan lan tulisan.
13. Tembang macapat iku dianggit mula bukane kanthi ancas/pangajab ditembangake
lan dirungokake/dimidhangetake, jalaran masyarakat Jawa tradisional iku dhasare
padha luwih seneng ngrungokake katimbang sinau dhewe.
14. Teges utawa maknane tembang macapat iku maneka warna werdine, kang surasane
kabeh bener lan bisa tinampa kanthi nalar.

27

15. Kang nyipta tembang macapat iku walisanga ing pungkasaning karaton Majapahit
akhir abad 15 Masehi. Wondene cacah utawa gunggunge tembang macapat iku
antarane para sarjana, para winasis siji lan sijine ora padha; nanging kang lumrah
lan sumebar ing masyarakat, cacahing tembang macapat iku ana 11 (sewelas).

16. Tembang macapat, saliyane supaya ditembangake; uga kanggo salah sawijining
sarana nyimpen/ndokumentasi prakara-prakara kang penting banget nganggo wujud
tembang macapat; pamrihe bisa nggampangake pangeling-eling lan kanggo
nyenengane kang padha maca. Sajroning tembang macapat iku ngemot pitutur,
piwulanging urip kang akeh banget; kayata: “pitutur para prajurit, generasi mudha
kang utama, panyaruwe/kritik sosial, cangkriman/teka-teki, lelucon/humor,
tontonan”.

17. Paugeran tembang macapat wis kawengku dening guru: “gatra, wilangan/wanda,
lagu/dhong-dhing; pedhotan”.

18. Kaindahaning tembang macapat iku bisa kadulu saka akehing cengkok ‘model,
gaya’ tembang macapat (papan panggonan/dhaerah, asmaning priyantun); anane
sasmita tembang; wataking tembang macapat (nelangsa, sedhih/susah, gumregah,
wani, lan liya-liyane); purwakanthi ‘persajakan, permainan bunyi’ (swara, sastra,
lumaksiata/ basa); tembung garba ‘persandian’, plutan, wancahan; daya sastra;
baliswara; sandi asma; lan lelewaning basa ‘gaya bahasa’; lan liya-liyane. Anggone
nembangake tembang macapat kudu ngerti lan paham ing babagan: laras (slendro
pathet: nem, sanga, manyura; apa pelog pathet: nem, lima, barang); titilaras (nada,
notasi); pedhotan (kendho, kenceng); andhegan (satengahing gatra, pungkasaning
gatra, punkasaning pada); gregel (andhap, hanung); luk (ndhudhuk, niba, tangi,
nyeklek).

19. Tembang macapat migunani kanggo tuntunan (piwulang), tontonan (hiburan),
kekuwatan, filsafating urip kang kaandharake mawa “basa sinandi, pralambang saha
pasemon ‘bahasa kias’; kang perlu didhudhah kanthi teliti lan premati. Tembang
macapat kang cacahe ana 11 (sewelas); kang diwiwiti saka tembang Mijil tumeka
tembang Pocung, pranyata makna filosofise nggambarake wiwit laire manungsa
nganti tumekaning pati.

28

B. Tes Formatif

Wangsulana pitakon-pitakon ing ngisor iki kanthi menehi tandha (X) ing
aksara a, b, c, utawa d kang panjenengan anggep paling bener!

1. Paugeran guritan ing ngisor iki kajaba ... .
a. Cacahing gatra 8
b. Saben sagatra dumadi saka 8 wanda
c. Tibaning swara saben pungkasaning gatra padha
d. Cacahing gatra ora gumathok
e. Wiwitaning guritan nggunakake ukara sun-gegurit

2. Ing wiwitaning jaman, gunane sastra yaiku kanggo ... .
a. Mulang
b. Nembang
c. Nggurit
d. Hiburan
e. Tontonan

3. Panggurit Angkatan Pujangga Baru kang dianggep panulis geguritan Jawa
modern kapisan yaiku ....
a. R.Sumanto
b. Suripan Sadi Hutomo
c. R.Intoyo
d. St. Iesmaniasita
e. Danajaya

4. Geguritan kang dianggep minangka geguritan Jawa Modern kapisan yaiku ....
a. Suling
b. Dayaning Sastra
c. Apa kowe wis lega?
d. Rawa Pening
e. Wong Jawa

29

5. Geguritan Jawa Modern mijil ing taun ....
a. 1945
b. 1944
c. 1943
d. 1942
e. 1941

6. Salah sijine pribumi kang kautus ngumpulake naskah-naskah dinggo mulang
yaiku ...
a. R. Ng. Ranggawarsita
b. C.F. Winter
c. Mangkunegara IV
d. Jasadipura
e. Soeparta Brata

7. Mula bukane sastra Jawa wiwit ngrembaka yaiku ....
a. Awit saka gematine pemrentah kolonial marang sastra Jawa
b. Sastra Jawa didadekake dhasaring negara
c. Sastra Jawa dinggo piranti mulang ing lembaga pendhidhikan
d. Sastra Jawa nduweni momotan kang adiluhung
e. Sastra Jawa akeh kang nresnani

8. Ancase panulisan geguritan kajawa kanggo mulang yaiku… .
a. Kanggo nyindir kahanan masarakat
b. Kanggo nembang
c. Kanggo tontonan
d. Kanggo hiburan
e. Kanggo ngalembana kolonial

9. Geguritan kanthi irah-irahan Gelenging Tekad kapacak ing majalah ....
a. Panji Pustaka
b. Mekar Sari
c. Jayabaya
d. Panjebar Semangat

30

e. Kembang Brayan
10. Rubrik ing majalah Jaya Baya kang mligi kanggo geguritan yaiku ....

a. Gupita Sari
b. Taman Guritan
c. Kembang Brayan
d. Gotong Royong
e. Merdika
11. Redaktur majalah Jaya Baya kang mandhegani utawa ngelola rubrik
Taman Guritan yaiku....
a. Warsidi
b. Aryono KD
c. Sudharma KD
d. Tamsir A.S
e. Basuki Rakhmat
12. Taun 1960-an wiwit mijil geguritan kang wujude yaiku ....
a. Soneta
b. Tembang
c. Balada
d. Gancaran
e. Drama
13. Ing ngisor iki tuladhane sastrawan Jawa Modern taun 1960-an yaiku ....
a. Sri Rusinah
b. Sri Sulastri
c. Danajaya S
d. F.X.Winter
e. Jayus Pete
14. Tuladhane majalah kang ngrembaka wiwit taun 1970-an yaiku ....
a. Panjebar Semangat
b. Kunthi
c. Jaya Baya

31

d. Mekar Sari
e. Panji Pustaka
15. Tetaning basa kang memper syair diarani .....
a. Tembang
b. Soneta
c. Balada
d. Geguritan
e. Rima
16. “√√√” tandha kasebut minangka tandha andhegan kang tegese ....
a. Swara dicethakake nanging cendhak
b. Swara dicethakake rada dawa
c. Swara dicethakake lan dawa
d. Swarane munggah, mendhuwur
e. Swarane ngendhek
17. Pangrembakane kasusastran Jawa modern sangsaya ngrembaka, titikane ing
ngisor iki kajaba ....
a. Sastrawan mudha ora akeh
b. Wiwit akeh kalawarti abasa Jawa
c. Wujud lan isi geguritan sangsaya maneka warna
d. Mijil sastrawan mudha
e. Reriptan sastra kapacak ing kalawarti abasa Jawa
18. Jinising sastra Jawa kaperang dadi telu yaiku ... .
a. Novel, Prosa lan Drama
b. Cerbung, Cerkak lan Drama
c. Drama, Prosa lan Puisi
d. Novel, Puisi lan Drama
e. Cerbung, Cerkak lan Puisi
19.Nalika maca geguritan kudu nggatekake prekawis iki, kajaba ...
a. Wicara
b. Wirama

32

c. Wiraga
d. Wirasa
e. Busana
20.Penggurit kang misuwur sawise Indonesia merdika yaiku ... .
a. Soeparta Brata
b. Subagijo I.N
c. R.Ng.Ranggawarsita
d. Mangkunegara IV
e. Any Asmara
21.Cacah utawa gunggunge tembang macapat kang lumrah/ umum, yaiku ana …. .
a. 9
b. 11
c. 13
d. 15
e. 10
22.Tembung-tembung ing cakepane tembang macapat akeh kang nggunakake
tembung “garba, plutan, wancahan”; gunane kanggo nyukupi guru …. .
a. gatra
b. wilangan
c. lagu/ dhong-dhing
d. swara
e. basa
23.Laras ing tembang macapat iku lumrahe nggunakake “titilaras Kepatihan” laras
Slendro lan Pelog. Laras Slendro iku pathete ana 3 (telu), kejaba laras Slendro
pathet .... .
a. Nem
b. Sanga
c. Manyura
d. Barang
e. Nem sanga manyura

33

24.Laras ing tembang macapat iku lumrahe nggunakake “titilaras Kepatihan” laras
Slendro lan Pelog. Laras Pelog iku pathete ana 3 (telu), kejaba laras Pelog
pathet .... .
a. Nem
b. Lima
c. Manyura
d. Barang
e. Nem lima menyura

25.Gatra ing tembang macapat kang guru wilangane dumadi 5 – 8 wanda
prayogane dilagokake saknapas, ora prelu dipedhot ing satengahing wanda.
Pedhotan kang ana satengahing tembung kang durung rampung iku diaranani
pedhotan ora becik; kang diaranani pedhotan …. .
a. Kendho
b. Kenceng
c. Tangi
d. Niba
e. Lamban

34

KEGIATAN BELAJAR 2
LELAGON DOLANAN

PENDAHULUAN
A.DESKRIPSI SINGKAT

Salah sawijine tujuwan utawa ancasing piwulang basa Jawa yaiku
ningkatke kawasisan, kaprigelan utawa trampil ing babagan basa lisan lan
tulis. Ing piwulang ya pasinaon kawasisan “Lelagon Dolanan” bisa kaperang
dadi 4 (papat); yaiku ngerti teori lan trampil utawa mumpuni praktek
nembang, kanthi sangu: (a) ngerti lan paham laras (Slendro apa Pelog), (b)
wasis lan paham titilaras (nada, notasi) kanthi bener lan becik sarta ora blero;
(c) bisa nglagokake/mraktekake kanthi bener, becik, lan nyenengake kang
padha ngrungokake; (d) prigel lan trampil nganggit lelagon dolanan kanthi
tema kang maneka warna, ditulis lan dipraktekake kanthi bener, becik, lan
nyenengake kang padha ngrungoake. Lelagon dolanan kalebu
kawasisan/kaprigelan ing babagan “kagunan swara utawa seni” kang rinamu
basa lan sastra; kalebu kawasisan sinau (praktek nembang) lan nulis (gawe
teks utawa naskah lelagon dolanan).

Lelagon dolanan mujudake salah sawijine kawasisan olahing swara (seni)
kanthi pirantine basa kang kapacak ing kurikulum lan kudu diwulangake ana
ing SMP lan SMA. Kawasisan lelagon dolanan mujudake salah sawiijine
indikator kasil/sukses lan orane para putra siswa anggone sinau; amarga siswa
kang wasis, trampil praktek nglagokake/nembangake lelagon dolanan, sarta
pinter sarta prigel lan trampil nulis gawe cakepan ‘teks/naskah’ lelagon
dolanan, lumrahe nduweni wawasan lan panemu ‘ide’ kang jembar sarta akeh
lan kawasisan milah lan milih tembung-tembung, ngrakit/ngronce ukara, lan
bisa nglagokake/mraktekake lelagon dolanan kanthi bener, becik, lan
nyenengake kang padha ngrungokake. Modul lelagon dolanan iki karakit
kanggo para dwija basa Jawa kang bakal maringake materi lelagon dolanan

35

kanggo para putra siswa.
Modul lelagon dolanan iki kaperang dadi 2 (loro) yaiku materi teori lan

praktek utawa gladhen. Babagan materi teori ngrembug perkara: paugeran,
guna paedahe lelagon dolanan ana ing masyarakat, sarta ana ing kasusastran
Jawa wondene materi kawasisan praktek/ gladhen diwujudake kanthi tuladha-
tuladha lelagon dolanan, kang saperangan wis ana titilarase supaya gampang
dipraktekake utawa dilagokake. Mula para dwija kudu tansah gegladhen
lelagon dolanan, kang wusanane para putra siswa dadi tresna sarta gandrung
kayungyun, lan wasis/trampil nembang lelagon dolanan.

Modul iki ngandharake lan njlentrehake babagan “Lelagon Dolanan”, ana
ing masyarakat lan kasusastra Jawa; tuwuh lan paugeran, Pangripta sarta jinise
lelagon dolanan” kang kaperang dadi telu kegiatan, yaiku bab: (1) “guna
paedahe lelagon dolanan ana ing masyarakat lan kasusastran Jawa sarta; (2)
Tegese lelagon dolanan, tuwuh lan pangriptane sarta jinise lan makna
filosofise utawa piwulange, (3) bab praktek/nglagokake lelagon dolanan”.

Materi lelagon dolanan iki jumbuh karo kurikulum PPG mligi: mampu
melagukan atau mengekpresikan puisi Jawa tradisional (tembang macapat)
dan modern (geguritan) sesuai dengan konvensinya masing-masing, uga
jumbuh karo materi pasinaon basa Jawa ing SMP lan SMA mligine “KD
Memahami, menganalisis, mengevaluasi membuat, dan berbagai teks
Tembang Macapat dan Lelagon Dolanan serta fungsi teks lisan lan tulis
sesuai dengan tingkat tutur bahasa Jawa lan nada (titilaras)”, Nganggit teks
lelagon dolanan kanthi tulis lan dilagokake (praktek, lisan) bisa kanggo
keperluan ing sadhengah papan, ana ngomah lan ing pamulangan/ sekolah
kang jumbuh tingkat tutur basa Jawa. Mula kabeh kang kawedhar lan kapacak
ing modul iki bisa dadi sanguning para guru anggone maringi materi
kawasisan utawa ketrampilan kagunan swara lan seni lelagon dolanan kanthi
basa lisan lan tulis; mligine kompetensi dasar lelagon dolanan.

36

B. Petunjuk Belajar
1. Modul kaperang dadi 2 (rong) bab, yaiku bab kang isine materi teori
lan bab kang isine praktek/gladhen.
2. Wacanen materi kang ana ing modul kanthi teliti lan premati!
3. Gawea cathetan /ringkesan bab-bab kang panjenengan anggep
wigati/penting!
4. Golekana sesambungan antarane materi kang ana ing modul karo
pengalaman panjenengan ing kelas utawa ing bebrayan agung utawa
masyarakat!
5. Wangsulana gladhen/latihan soal-soal kang ana ing modul kanthi
temenanan!
6. Kunci jawaban kang ana modul iki semak lan wacanen kanggo
nyocokake wangsulan kang ana tuladha ing gladhen.
7. Para dwija maringana biji kanthi rumus JB/JS X 100
8. Menawa biji panjenengan 80, ateges panjenengan bisa nerusake maos
kegiatan belajar 2; ananging menawa bijine panjengan kurang saka
80, ateges panjenengan kudu maos materi modul maneh kanthi
premati lan teliti!
9. Musawarahna, rembugen/diskusi karo kanca dwija lan sesama
menawa ana materi kang panjenengan anggep angel/ora pirsa.
10. Para dwija basa Jawa wajib tansah gegladhen lelagon dolanan kang
wis kapacak ing modul iki, pamrihe supaya tambah wasis, trampil lan
mumpuni menawa praktek nglagokake lelagon dolanan; lan uga wasis
sarta trampil nganggit lelagon dolanan kanthi basa tulis/teori kanthi
bener lan becik lan dilagokake utawa dipraktekake.

37

INTI
A. Capaian Pembelajaran

Menganalisis prinsip materi sastra Jawa klasik dan modern dan aplikasinya dalam
pembelajaran bahasa Jawa.
B. Pokok-Pokok Materi
1. Tegese lelagon dolanan
2. Sujarahe lelagon dolanan
3. Makna lelagon dolanan
4. Praktek nglagokake lelagon dolanan laras pelog lan slendro
C. Uraian Materi

LELAGON DOLANAN
1. Teges Lelagon Dolanan

Lelagon dolanan utawa lelagon dolanan iku biyen lumrahe
ditembangake bocah cilik-cilik mligine ing karang padesan, sinambi
padha dolanan lan gegojekan sarta seneng-seneng bebarengan.
Anggone padha dolanan lan tetembangan mau lumrahe ana plataran,
lan ana kang diiringi gamelan utawa kenthongan kang kagawe saka
kayu utawa pring. Lelagon dolanan iku mujudake sawijining lan
jinising reriptan tembang kang ora kaiket sarta ora nganggo paugeran
guru: gatra, wilangan/ wanda, lan guru watak. Pancen lelagon
dolanan iku beda karo tembang macapat, tengahan, lan uga beda karo
tembang gedhe. Lelagon dolanan iku cacahing wandane antarane siji
lan sijine kajupuk saka cocok utawa jumbuhing lagune utawa guru
lagune (purwakanthi guru swara); jalaran lelagon dolanan iku
kawengku ing lagu utawa runtuting suwara saben pungkasaning gatra.
Wondene cacahing lelagon dolanan iku akeh banget, lan jenenge
lelagon dolanan iku lumrahe kajupuk saka isine lelagon utawa manut
tembunge kang wiwitan (Padmosoekotjo, 1960: 21); tuladhane

38

lelagon: “Kupu Kuwi, Wajibe Dadi Murid, Swara Suling, Gajah-
gajah, Menthok-menthok”, lan liya-liyane. Mula saka iku, lumantar
lan sajroning padha tetembangan mau bocah-bocah ditepungake
babagan kautaman, budi pekerti kang luhur. Wondene adhedhasar
isine lan jinise lelagon dolanan iku irah-irahane ngemot lan ngrembug
babagan: (a) sato kewan, (b) tetuwuhan/tanduran, (c) budi pekerti
kang utama, (d) bebrayan, (e) seni tradhisi, (f) pariwisata, (g)
tetanen/petani, (h) kendharaan/ tumpakan, (i) lan alam saisine.

Tetenger, irah-irahan utawa judhule lelagon dolanan iku sumebar
lan ngrembakane kanthi gethok tular (lisan), mula judhule kerep
owah; malah uga ana sing titilaras utawa nada/notasine lagune uga
owah. Lelagon dolanan iku wiwit sumrambah, sumebar lan
ngrembaka aneng bebrayan Jawa rikalane wiwitane abad kaping 20
(rongpuluh). Rikala semana ora bisa nyebutake sapa sejatine kang
ngripta lan yasa lelagon-lelagon dolanan mau sarta wiwit sumebar lan
ngrembaka ana masyarakat. Upamane tembang: “Gundhul Pacul”,
Laras Pelog Pathet Barang; “Jaran Teji”, Pelog Lima (sing owah
dadi“Jaranan”); “Sluku-sluku Bathok”, Slendro Sanga; uga ora
dimangerteni lan kawruhan sapa pangriptane.
Tuladha Lelagon Dolanan
a. Gundhul-gundhul Pacul, Pelog Barang

Gundhul-gundhul pacul- cul gemlelengan,
Nyunggi-nyunggi wakul- kul gemlelengan,
Wakul glempang segane dadi salatar,
Wakul glempang segane dadi salatar,
Reff:
Ana bocah gundhul-dhul lunga menyang sawah,
Nyunggi-nyunggi wakul-kul karo gemlelengan,
Mlaku neng tengah dalan ora wedi bebayan,

39

Wakul ngglempang segane dadi salatar.
(Mula kowe aja padha gemlelengan: Ana kang katambah nganggo
cakepan iki)
Aja nangis ndhul, mundhak tambah gundhul, Aja nangis ndhul, mundhak
tambah gundhul.
b. Sluku-sluku Bathok, Slendro Sanga
Sluku-sluku bathok, bathoke ela-elo,
Si rama menyang Sala, leh-olehe payung motha,
Mak jenthit lo lo bah, wong mati ora obah,
Yen obah medeni bocah, yen urip goleka dhuwit.
c. Kuwi Apa Kuwi
Kuwi apa kuwi, e kembang melathi,
Sing tak puja-puji aja dha korupsi,
Merga yen korupsi negarane rugi,
Piye-piye kuwi, aja ngono-ngono kuwi.

Kuwi apa kuwi, e kembange waru,
Sing tak puja-puji rakyate bersatu,
Merga yen bersatu negarane maju,
Piye-piye kuwi, aja ngono-ngono kuwi.

Kuwi apa kuwi, e kembange menur,
Sing tak puja-puji rakyate dha jujur,
Merga yen dha jujur negarane makmur,
Piye piye kuwi, aja ngono-ngono kuwi.

40

2. Sujarahe Lelagon Dolanan

Sawise kamardikan NKRI 17 Agustus 1945, para pangripta
lelagon dolanan wiwit kacathet, kayadene: R.C. Hardjasoebrata kang
akeh banget ngripta lelagon dolanan ing taun 1950-an, tuladhane:
“Kidang Talun”, Slendro Sanga; “Aku Duwe Pitik”, Slendro Sanga
(saiki owah judhule dadi “Pitik Tukung”); “Jago Kate”, Pelog
Barang; “Kupu Kuwi”, Pelog Nem; “Menthog Karo Jago”, Pelog
Nem (kang owah judhule dadi “Menthog-menthog”), lan liya-liyane
kang ora pati misuwur.
Tuladhane Lelagon Dolanan
Kidang Talun (Ndolani Adhiku), Slendro Sanga

Kidang talun, mangan kacang talun,
Mil kethemil mil-kethemil, si kidang mangan lembayung.
Cakepan (syair, teks) pada (bait) kasebut ora owah isih tetap
lumaku nganti saiki, malah kasusul anane tambahan pada (bait)
kapindho, nganggo kewan “gajah” kaya tuladha ing ngisor iki.
Gajah belang, saka tanah Plembang,
Nuk regunuk-nuk regunuk, si gajah nyemplung neng blumbang.
Utawa:
Gajah belang, saka tanah sabrang,
Nuk regunuk-nuk regunuk, gedhene meh padha gunung.
Kajaba pada (bait) kapindho iku uga kasusul pada (bait) katelu, kang
nganggo kewan “tikus”; kaya tuladhane ing ngisor iki.
Tikus buntung, nduwe anak buntung,
Cit- cit ciyit cit-cit ciyit, si tikus seneng ngrikiti.
(Cit-cit cuwit cit-cit cuwit, si tikus ngrikiti balung)

41

Utawa :
Tikus pithi, nduwe anak siji,
Cit- cit ciyit cit-cit ciyit, maju perang wani mati (mangani pari).
Ngrembakane lelagon dolanan kasebut ora mandheg, ing taun 2010-an
tuwuh pada (bait) kang kaping papat kanthi nganggo jenenge kewan
“macan”, kaya ing ngisor iki:
Macan tutul, nduwe anak tutul,
Thuthul-thuthul thuthul-thuthul, macan kok senenge thiwul.
Lelagon dolanan yasan utawa reriptane R.C. Hardjasoebrata taun 1951
kanthi judhul “Bocah-Bocah Dolan (Padhang Mbulan)” Pelog Nem, uga
ngalami owah-owahan cakepane utawa syaire, mangkene:
Padhang-padhang mbulan kaya rina,
Latare jembar, njingglang padhange,
Kareben bingar akeh kancane,
Ayo padha keplok-plok surak hi yo,
Ayo padha keplok-plok surak hi yo.
Riptane R.C. Hardjasoebrata kasebut menawa katandhingake karo
reriptane ing taun 2000-nan iki kanthi judhul kang padha “Padhang
Mbulan”, laras Pelog Pathet Nem; kaya tuladha ing ngisor iki:
Yo pra kanca dolanan neng njaba,
Padhang mbulan padhange kaya rina,
Rembulane kang ngawe-awe,
Ngelikake aja turu sore-sore (Ngelingake aja padha turu sore).
Kekarone cakepan utawa syaire padha-padha ngajak suka parisuka uga
ngerteni owah gingsire alam donya, kanthi nyawang swasana ing wayah
padhang rembulan, kanthi werdi kang sinandhi kabeh iku peparinge Gusti,
mula kudu tansah muji syukur konjuk mring Gusti Kang Mahaluhur.
Ing taun 1960-an lelagon dolanan kang tuwuh lan ngrembaka, yaiku:
“Gugur Gunung”, laras Pelog pathet Barang kang karipta dening

42

Darmasoewita; Semono uga Ki Nartasabda uga yasa lan ngripta lelagon
dolanan: “Lumbung Desa” lan “Lesung Jumengglung” Slendro Sanga; “Swara
Suling” Pelog Lima (kang owah judhule dadi “Gambang Suling”); “Ayo
Praon” Pelog Lima (kang owah judhule dadi “Prau Layar”), “Ngundha
Layangan” Pelog Lima, lan liya-liyane.

Ngancik taun 1970-an yasan lan reriptan lelagon dolanan sangsaya
ngrembaka lan sumebar. Lelagon dolanan iku nduweni iketan arupa titilaras
utawa nada/notasi uga lagu/ “melodi” kang prasaja, larik utawa gatra/baris
kang cekak, lan isine jumbuh kanggo umure bocah. Wiwit taun kasebut, yasan
lan reriptan tembang kang arupa langgam lan lelagon wiwit tuwuh mecungul
lan ngrembaka nganti saiki. Upamane lelagon yasan utawa reriptane Ki
Nartasabda, yaiku: “Mbok Ya Mesem” Slendro Sanga; “Aja Dipleroki”
Pelog Lima; “Sapu Tanganku” Pelog Nem; “Mari Kangen” Pelog Nem;
“Sarung Jagung” Pelog Barang, lan liya-liyane, Lelagon yasane Ki
Nartasabda kasebut isine tumuju kanggo para mudha mudhi, mula isi
cakepane/syaire ora jumbuh karo ciptane bocah, mula ora bisa kasebut lelagon
dolanan bocah lan ora prayoga menawa diparingake para putra, kejaba para
siswa SMA.
3. Tuladha Lelagon Dolanan sing Mawa Titilaras lan Maknane
A. Dolanan Cublak-cublak Suweng

Dolalan cublak-cublak suweng bisa kanggo telu nganti enem bocah.
Sing dolanan padha nggegem krikil dhewe-dhewe. Carane dolanan kaya ing
ngisor iki:
1. Nemtokake sapa sing dadi pak Empo, carane nemtokake bisa pingsut

utawa hompimpa
2. Bocah-bocah liyane padha lungguh ngupengi Pak Empo sing mengkurep.

Bocah-bocah banjur nglumahake tangan ing gegere pak Empo
3. Salah siji bocah bisa njupuk krikil sing diembakake suweng, banjur

43

padha nembangake cublak-cublak suweng karo ngubengake krikil kanthi
urut ing dlamakan tangane sing padha dolanan. Lelagone kaya ing ngisor
iki.

Cublak- Cublak Suweng
Laras Pelog Pathet Nem

./ ...3 5/ 5 2 3 1/ . 2 3 / 2 5 3 2 /

Cu blak- cub lak su weng su weng e ting ge len ter

/ 1 . 2 3 / 2 5 3 2 / 1.1 t / y 1 2 1 /

Mam bu ke tun dhung gu del pak Em po le ra- le re

/1 1 1 t / y 1 2 y / 1 5 . 5 / 3 2 1 2 /

Sa pa nggu yu dhe lik a ke Sir sir pong dhe le go song

/35.5/3 2 1 2/3.../

sir sir pong dhe le go song

4. Ing ukara ” sapa ngguyu ndhelikake” wenehke krikil marang salah siji
bocah perlune didhelikake (digegem). Bocah-bocah sing padha dolanan
melu ngegem tangan. dibacutke nembang.

5. Pak Empo kudu bisa mbethek sapa sing nggawa krikil. Yen bener, bocah
sing nggawa krikil mau banjur dadi Pak Empo. Menawa luput sing dadi
Pak Empo tetep lan dolanan dibaleni maneh.
Lelagon Dolanan Cublak-cublak Suweng duwe nilai-nilai budi pekerti

44

sing luhur. Dititik saka syaire lelagon iku wujude sanepa babagan
kautamaning urip. Ing lelagon iku diceritakake menawa kepengin oleh
kamulyan sejati ora kena nuruti hawa nepsu nanging padha bali marang atine
dhewe-dhewe, satemah kamulyan lan kabegjan iku bisa dadi berkah marang
sapa wae.
B. Dolanan Lumbung Desa

Lumbung Desa
Laras Slendro Pathet Sanga

/.... / 6 1 . 6 5 /.j2 1 .5j 2 ./ 5 3 .2 1/
Lum bung de sa pra -ta ni pa -dha ma -kar -ya

/ .5j 6 1 . ./ 2 6 . 7 2 ./ 6 6 .5 1 ./ 5 3 .5j 6 /

A yo dhi ju puk pa ri na ta le sung nyan dhak a lu

./ 2 1 6 . ./ 2 3 .5j 6 ./ 6 1 .5j 3 ./ j2 6 .1j 2 /

A yo yu pa dha ma ju yen wis ram-pung nu- li a -dang

./ j6 1 2 . /.j2 1 .6j 5 /.2j 3 .5j 6 ./ 2 1.6 5 /
A yo kang dha tu man dang no -soh ga bah na-ta lum-pang

Dolanan Lumbung Desa iku butuh krikil lan pang-pang garing (sing cilik wae
kira-kira sepuluh senti) carane dolanan kaya ing ngisor iki.

1. dolanan lumbung desa cacahe bocah sing dolanan manasuka
2. Sakdurunge diwiwiti bocah-bocah nyepakake krikil lan kayu ing panggonan

sisih kiwa lan tengen pinggir lapangan utawa latar.
3. Bocah-bocah banjur baris adhep-adhepan karo nembangake lelagon lumbung

desa, nalika teka cakepan “ayo dhi njupuk pari…” padha nguculi gandhengane
lan njupuk krikil utawa kayu ing sisih kiwa utawa tengen (prayogine dipantha
ana sing njupuk ing sisih kiwa semono uga ana sing njupuk ana sisih tengen)
yen wis njupuk kudu didhelikake kancane ora kena ngerti.
4. Sabanjure bacutake nembang “ayo yu padha maju ….” padha baris adhep-

45