การดูแลระยะยาว

คู่มือการดูแลระยะยาว

(Long Term Care)

ส�าหรับทีมหมอครอบครัว

คณะทำ� งำนพฒั นำคูม่ ือกำรดแู ลระยะยำว : ผู้ปว่ ยติดบำ้ น / ตดิ เตยี ง



คู่มอื การดูแลระยะยาว

(Long Term Care)

ส�าหรบั ทีมหมอครอบครวั

คณะทำ�ง�นพัฒน�คู่มอื ก�รดแู ลระยะย�ว : ผ้ปู ่วยติดบ�้ น / ติดเตยี ง

หนังสือคู่มือหมอครอบครัว จัดท�ำข้ึนเพื่อกำรประเมินผลและกำรดูแล
ผ้ทู ตี่ อ้ งกำรกำรดูแลอันได้แก่ ผ้ปู ่วยทต่ี ิดบำ้ น /ติดเตยี ง

• ประเมินควำมสำมำรถกำรท�ำกิจวัตรประจ�ำวัน เพ่ือแบ่งว่ำเป็น
ผปู้ ว่ ยตดิ บำ้ น/ตดิ เตยี ง และตอ้ งกำรควำมชว่ ยเหลอื ลกั ษณะใด

• ประเมินกำรกลืนและควำมเสยี่ งต่อภำวะทุพโภชนำกำร
• ประเมนิ ศักยภำพสมองและจิตใจ

ช่อื หนงั สือ ประเภทของสิ่งพิมพ์ : หนงั สอื
คู่มอื การดูแลระยะยาว (Long Term Care) พิมพท์ ี่
สา� หรับทีมหมอครอบครวั บริษัท ไซเบอร์พริน้ ท์ กร๊ปุ จำ� กดั
ช่อื ผแู้ ตง่ 959 ซอยสุทธพิ ร ถนประชำสงเครำะห์
พญ.สริ นิ ทร ฉันศริ ิกาญจน แขวงดนิ แดง เขตดนิ แดง กทม 10400
รศ.ร.อ.ดร.ศริ ิพนั ธ์ุ สาสัตย์ โทร 02-641-9135-8 โทรสำร 02-641-9139
นพ.สนั ติ ลาภเบญจกุล Website : www.cyberprintgroup.co.th
พญ.อัญญพร สทุ ศั นว์ รวฒุ ิ E-mail : [email protected]
ผศ.ดร.ศุภลักษณ์ เข็มทอง พิมพ์ครง้ั ท่ี 1
นายสมคดิ เพ่ือนรมั ย์ กุมภำพนั ธ์ 2559
ผูแ้ ทนจากกระทรวงสาธารณสขุ จ�ำนวนทจ่ี ดั พิมพ์ : 3,000 เล่ม
ออกแบบโดย จ�ำนวนหน้ำ : 80 หน้ำ
บรษิ ัท เซยี ครีเอทฟี จา� กดั รำคำ : 150 บำท
Zia Creative Co., Ltd. เจ้าของและผูจ้ ัดจ�าหนา่ ย
137 ซอยสขุ มุ วิท 81 ถนนสขุ ุมวิท ส�ำนักบรหิ ำรกำรสำธำรณสขุ
แขวงพระโขนงเหนอื เขตวัฒนา กรุงเทพฯ 10260 ส�ำนกั งำนปลัดกระทรวงสำธำรณสขุ
โทร 081-732-7893, 02-311-2156, ถนนตวิ ำนนท์ อำ� เภอเมอื ง จงั หวดั นนทบรุ ี 11000
โทรสาร 02-742-6754 โทร 081 300 2407
E-mail : [email protected] E-mail : [email protected]
กา� กบั ศลิ ป์ : กญั ชลิกา กัมปนานนท์
เลย์เอ้าท์ : พรกนก จติ รไชยโรจน์ ISBN : 978-616-11-2870-8
ภาพประกอบ : เชษฐ์สุดา มเี งิน, พรกนก จิตรไชยโรจน์

คา� สงั่ กระทรวงสาธารณสุข
ที่ ๒๕๘/๒๕๕๘

เรื่อง แตง่ ต้งั คณะกรรมการพฒั นาคมู่ อื ส�าหรับผู้ปฏบิ ตั ิในทีมหมอครอบครัว

ด้วยกระทรวงสำธำรณสุข มีนโยบำยกำรพัฒนำระบบบริกำรสุขภำพในระดับปฐมภูมิให้เกิดควำมเข้มแข็งอย่ำงมีส่วนร่วมและย่ังยืน โดยส่งมอบ “ทีมหมอครอบครัว หรือ
Family Care Team” ให้เป็นของขวัญปีใหม่ พ.ศ. ๒๕๕๘ กับทุกคนหรือทุกครอบครัวบนแผ่นดินไทย ทีมดังกล่ำวมำจำกบุคคลำกรทำงด้ำนสุขภำพในระดับต่ำง ๆ ตั้งแต่ ชุมชน ต�ำบล
และอำ� เภอ มำท�ำงำนรว่ มกบั เครอื ขำ่ ยสขุ ภำพในทอ้ งถน่ิ อันเปน็ ทมี ที่จะเข้ำไปดแู ลสุขภำพของประชำชนทกุ ครวั เรือนในทกุ กลุม่ วัย สำมำรถสง่ ต่อปญั หำด้ำนสขุ ภำพไดอ้ ยำ่ งใกล้ชิด และ
ทันทว่ งที ดว้ ยควำมมุ่งหวงั ที่จะท�ำใหท้ ุกคนหรือทกุ ครอบครัวสำมำรถเข้ำถึงบรกิ ำรสุขภำพที่มคี วำมครอบคลุม มีประสิทธภิ ำพ มีคณุ ภำพ และเปน็ ธรรมเป็นส�ำคญั จึงมุ่งเนน้ กำรรวบรวม
องค์ควำมรู้ที่เกี่ยวข้องส�ำหรับกำรปฏิบัติงำนของบุคลำกรสุขภำพในทีมหมอครอบครัว และสร้ำงควำมเข้ำใจถึงกำรมีส่วนร่วมของเครือข่ำยสุขภำพให้สำมำรถท�ำงำนร่วมกันโดยเฉพำะใน
ระดบั บริกำรปฐมภมู ิได้อย่ำงมคี ุณภำพ ประชำชนมน่ั ใจ เชอ่ื ใจ และไวใ้ จ เสมอื นมีหมอประจำ� ครอบครวั อยู่ใกลบ้ ้ำน อันจะสง่ ผลใหท้ ีมหมอครอบครัวเกดิ ควำมสุข และควำมภำคภมู ิใจใน
กำรปฏบิ ัตหิ นำ้ ทท่ี เ่ี ข้ำไปมีสว่ นร่วมในกำรเสริมสร้ำงคุณภำพชวี ติ ใหแ้ ก่ผปู้ ่วยและครอบครวั ให้ดีข้นึ จึงขอแต่งตงั้ คณะกรรมกำรพัฒนำคู่มอื สำ� หรับผปู้ ฏิบัติในทมี หมอครอบครวั ดงั ตอ่ ไปน้ี

๑ นำยไพจติ ร ปวะบุตร รองปลดั กระทรวงสำธำรณสุข ทปี่ รกึ ษำ
๒ นำยทวีเกยี รดิ บุญยไพศำลเจรญิ คณะแพทยศำสตร์รำมำธบิ ดี มหำวทิ ยำลยั มหดิ ล ทีป่ รกึ ษำ
๓ นำยวชริ ะ เพ็งจันทร์ คณะพยำบำลศำสตร์ จุฬำลงกรณ์มหำวิทยำลยั ทีป่ รกึ ษำ
๔ นำงสิรนิ ทร ฉนั ทศริ ิกำญจน คณะแพทยศำสตรร์ ำมำธบิ ดี มหำวทิ ยำลัยมหิดล ประธำน
๕ รอ้ ยเอกหญิงศริ พิ ันธ์ุ สำสตั ย์ คณะพยำบำลศำสตร์ จฬุ ำลงกรณ์ มหำวิทยำลยั คณะกรรมกำร
๖ นำงอัญญพร สทุ ัศน์วรวฒุ ิ คณะพยำบำลศำสตร์ จฬุ ำลงกรณ์ มหำวทิ ยำลยั คณะกรรมกำร
๗ นำงรงั สมิ ันต์ สุนทรไชยำ คณะแพทยศำสตร์ มหำวิทยำลัยนเรศวร คณะกรรมกำร
๘ นำงวำสินี วเิ ศษฤทธ์ิ คณะกำยภำพบ�ำบดั มหำวทิ ยำลัยมหิดล คณะกรรมกำร
๙ นำงนลินี เชือ้ ค�ำฟู ส�ำนักกำรพยำบำล คณะกรรมกำร
๑๐ นำยศุภลักษณ์ เข็มทอง ส�ำนักงำนหลกั ประกันสขุ ภำพแห่งชำติ คณะกรรมกำร
๑๑ นำงธรี พร สถริ องั กรู ส�ำนักงำนสำธำรณสขุ จังหวดั สระแกว้ คณะกรรมกำร
๑๒ นำงกำญจนำ ศรชี มพู โรงพยำบำลเกำะสมยุ จังหวดั สรุ ำษฎรธ์ ำนี คณะกรรมกำร
๑๓ นำยโกเมนทร์ ทิวทอง โรงพยำบำลแก่งคอย จงั หวดั สระบุรี คณะกรรมกำร
๑๔ นำยชำญชัย จนั ทร์วรชยั กลุ โรงพยำบำลปำกช่องนำนำ จงั หวัดนครรำชสมี ำ คณะกรรมกำร
๑๕ นำยประสทิ ธ์ชิ ยั ม่ังจิตร โรงพยำบำลวำรินช�ำรำบ จังหวัดอุบลรำชธำนี คณะกรรมกำร
๑๖ นำงรตั นำ ยอดอำนนท์ โรงพยำบำลทำ่ คันโท จงั หวัดกำฬสนิ ธ์ุ คณะกรรมกำร
๑๗ นำยอนุชติ หริ ญั กิตติ โรงพยำบำลยำงตลำด จงั หวดั กำฬสินธ์ุ คณะกรรมกำร
๑๘ นำยสมคิด เพื่อนรมั ย์ โรงพยำบำลเกษตรวิสยั จงั หวัดรอ้ ยเอด็ คณะกรรมกำร
๑๙ นำงสำคร ภนู ้�ำเยน็ โรงพยำบำลลำ� สนธิ จังหวัดลพบุรี คณะกรรมกำร
๒๐ นำงรชั ฎำพร สีลำ โรงพยำบำลสง่ เสริมสุขภำพ ต�ำบลกดุ ตำเพชร จงั หวัดลพบุรี คณะกรรมกำร
๒๑ นำงสำวเกศสุดำ เกสรสคุ นธ์ สำ� นกั ส่งเสริมและพัฒนำสุขภำพจิต กรมสุขภำพจติ คณะกรรมกำร
๒๒ นำงก�ำไร เผยี ดสูงเนิน สำ� นกั อนำมยั ผู้สงู อำยุ กรมอนำมยั คณะกรรมกำร
๒๓ นำงสำวพรรณี ภำณุรตั น์สขุ ส�ำนกั ยุทธศำสตร์ กรมพัฒนำกำรแพทย์แผนไทย คณะกรรมกำร
๒๔ นำงวมิ ล บำ้ นพวน และกำรแพทยท์ ำงเลือก คณะกรรมกำร
๒๕ นำงกญั ญำ อินแพง กองสนบั สนนุ สุขภำพภำคประชำชน กรมสนบั สนุนบรกิ ำรสุขภำพ คณะกรรมกำร
๒๖ นำงสำวสุธำทพิ ย์ จนั ทรกั ษ์ กองสนบั สนุนสุขภำพภำคประชำชน กรมสนบั สนุนบรกิ ำรสขุ ภำพ คณะกรรมกำร
๒๗ นำงวรำรตั น์ กจิ พจนำ กองแผนงำน กรมควบคมุ โรค คณะกรรมกำร
๒๘ นำยอรยิ ะ บญุ งำมชยั รตั น์ สถำบนั เวชศำสตร์ผสู้ งู อำยุ กรมกำรแพทย์ คณะกรรมกำร
๒๙ นำงกฤษณำ ตรียมณรี ัตน์ ส�ำนกั บริหำรกำรสำธำรณสุข คณะกรรมกำร
๓๐ นำงเกวลนิ ชน่ื เจริญสขุ สำ� นักบรหิ ำรกำรสำธำรณสุข คณะกรรมกำร
๓๑ นำงสมสนิ ี เกษมศลิ ป์ โรงพยำบำลล�ำสนธิ จงั หวดั ลพบุรี คณะกรรมกำร
๓๒ นำยสนั ติ ลำภเบญจกุล ส�ำนักบรหิ ำรกำรสำธำรณสขุ คณะกรรมกำรและเลขำนุกำร
๓๓ นำงลดำวลั ย์ นกหมุด สำ� นักบรหิ ำรกำรสำธำรณสุข คณะกรรมกำรและผชู้ ว่ ยเลขำนกุ ำร
๓๔ นำงสำวจุฑำทพิ ย์ พทิ ักษ์ คณะกรรมกำรและผู้ช่วยเลขำนุกำร

โดยให้คณะกรรมกำรชุดนมี้ ีหนำ้ ทีจ่ ัดท�ำ “คมู่ ือส�ำหรบั ผ้ปู ฏบิ ตั ใิ นทมี หมอครอบครัว” ใหส้ �ำเรจ็ ลุล่วงตำมวตั ถุประสงค์

ทงั้ นี้ ตง้ั แตบ่ ัดนีเ้ ป็นตน้ ไป

ส่งั ณ วันท่ี ๑๘ กุมภำพนั ธ์ พ.ศ. ๒๕๕๘

(นำยวชริ ะ เพง็ จันทร)๋
รองปลดั กระทรวงสำธำรณสขุ ปฏบิ ัตริ ำชกำรแทนปลัดกระทรวงสำธำรณสขุ

คำ�น�ำ

จำกมติ สมชั ชำสขุ ภำพแหง่ ชำติ ครงั้ ที่ 2 เมอ่ื วนั ที่ 18 ธนั วำคม 2552 ไดใ้ หค้ ำ� นยิ ำม
กำรดแู ลผสู้ งู อำยรุ ะยะยำวไว้ว่ำ “กำรดูแลผ้สู งู อำยุระยะยำวหมำยถงึ กำรดแู ลทค่ี รอบคลมุ
ทุกมิติ ท้ังสังคม สขุ ภำพ เศรษฐกิจ และสภำพแวดลอ้ มส�ำหรับผสู้ ูงอำยุที่ประสบภำวะยำก
ล�ำบำก อันเนื่องมำจำกกำรเจ็บป่วยเรื้อรัง หรือมีควำมพิกำร ทุพพลภำพ ช่วยเหลือตนเอง
ไดบ้ ำงสว่ นหรอื ไมส่ ำมำรถชว่ ยตนเองไดใ้ นชวี ติ ประจำ� วนั โดยผดู้ แู ลทเี่ ปน็ ทำงกำร (บคุ ลำกร
ดำ้ นสขุ ภำพและสงั คม) และไมเ่ ปน็ ทำงกำร (ครอบครวั เพอื่ น เพอื่ นบำ้ น) รวมถงึ กำรบรกิ ำร
ในครอบครัว ชมุ ชน หรือสถำนบรกิ ำร”

จำกสภำพปัญหำรวมถึงแนวโน้มจ�ำนวนผู้สูงอำยุท่ีเพิ่มขึ้นของสังคมไทย ท�ำให้
รัฐบำลและกระทรวงสำธำรณสุขให้ควำมส�ำคัญรวมถึงก�ำหนดนโยบำยกำรดูแลผู้สูงอำยุ
ระยะยำว โดยคำดหวังว่ำจะเกิดระบบกำรดูแลผู้สูงอำยุระยะยำวในชุมชนโดยกำรดูแลของ
ทมี หมอครอบครวั ทง้ั ในระดบั อำ� เภอ ตำ� บลและชมุ ชน รวมถงึ กำรเกดิ กลไกลตำ่ ง ๆ เชน่ care
manager ผู้ช่วยเหลือดูแลผู้สูงอำยุที่มีภำวะพ่ึงพิง (care giver) โดยกระทรวงสำธำรณสุข
ไดแ้ ต่งตัง้ คณะกรรมกำรจัดท�ำคูม่ ือกำรดูแลระยะยำวในชมุ ชนขึน้

คมู่ อื เลม่ นเ้ี กดิ ขนึ้ เพอื่ เปน็ แนวทำงกำรดแู ลผปู้ ว่ ยทตี่ ดิ บำ้ น / ตดิ เตยี งทอี่ ยใู่ นชมุ ชน
สำ� หรบั เจำ้ หนำ้ ทส่ี ำธำรณสขุ care manager / ทมี หมอครอบครวั ในระดบั อำ� เภอ ตำ� บลและ
ชุมชน เพื่อใชเ้ ป็นแนวทำงในกำรดแู ลผูป้ ว่ ยในภำคปฏบิ ตั ิ (Practical guideline) โดยคมู่ อื
ถูกเขียนออกมำในรูปแบบที่เข้ำใจง่ำย มีภำพประกอบเพ่ือสำมำรถน�ำไปปฏิบัติงำนได้จริง
โดยคณะผู้เขียนที่มีควำมรู้ควำมสำมำรถและปฏิบัติงำนจริงในเรื่องนั้น ๆ มำอย่ำงยำวนำน
สว่ นเนอื้ หำภำควิชำกำร ผูอ้ ำ่ นสำมำรถหำอำ่ นเพิม่ เตมิ ไดใ้ นตำ� รำเล่มตำ่ ง ๆ ต่อไป

คณะผู้จัดท�ำคู่มือหวังว่ำ คู่มือเล่มน้ีจะเป็นส่วนหน่ึงท่ีท�ำให้เกิดระบบกำรดูแล
ผสู้ งู อำยรุ ะยะยำวในชมุ ชนอยำ่ งมคี ณุ ภำพและมคี วำมครอบคลมุ ในพน้ื ทตี่ ำ่ งๆ ของประเทศไทย
ในอนำคตอนั ใกล้ตอ่ ไป

คณะผู้จดั ทา�

กติ ติกรรมประก�ศ

หนังสือเล่มนี้เกิดขึ้นได้ด้วยควำมเพียรพยำยำม และควำมร่วมมือร่วมใจของ
หลำยฝ่ำยท่ีเก่ียวขอ้ ง

เร่ิมแรก คุณหมอสนั ติ ลำภเบญจกุล ผทู้ เ่ี ร่มิ ต้นพัฒนำระบบกำรดแู ลผปู้ ว่ ยท่ชี ่วย
ตวั เองไม่ได้ หรือทเี่ รียกกันในปัจจบุ นั ว่ำ “ผปู้ ่วยท่ีตดิ บ้ำน / ตดิ เตยี ง” จนเหน็ ภำพวำ่ ถ้ำจะ
ดูแลผู้ป่วยกลุ่มนี้ให้ดีควรจะต้องจัดกำรอะไรบ้ำง คุณหมอสันติได้รับมอบหมำยให้จัดท�ำ
คมู่ อื เพอื่ ใหเ้ จำ้ หนำ้ ทใ่ี นระดบั กำรดแู ลปฐมภมู นิ ำ� ไปใช้ เพอื่ ใหม้ ำตรฐำนกำรดแู ลอยใู่ นระดบั
ใกล้เคียงกนั และคณุ หมอสันตเิ ธอมำเชญิ ให้ อ.สิรนิ ทร มำเปน็ ประธำนในกำรจดั ท�ำหนังสอื
เลม่ น้ี

ในที่ประชุมเรำได้ตกลงขอบเขตของเนื้อหำ และอำจำรย์เสนอว่ำจะท�ำคู่มือ ท่ีใช้
ตัวอักษรนอ้ ย ๆ และใช้ภำพเปน็ สว่ นใหญ่ เพ่ือให้สะดวกกับเจ้ำหน้ำทผ่ี ้ปู ฏบิ ัติงำน นอกจำก
นักวิชำกำรหลำยท่ำนท่ีเป็นผู้นิพนธ์ และเกี่ยวข้องกับกำรจัดหำควำมรู้ที่ปรำกฏในหนังสือ
อำจำรย์ขอกรำบขอบพระคุณบุคคลอีกมำกมำยที่ท�ำให้เกิดหนังสือเล่มนี้ ทั้งช่วยในกำร
วำดภำพ กำรจัดกำรให้เปน็ เล่ม และแหลง่ ทุนเพื่อกำรจัดพมิ พ์ ได้แก่

- ทมี สถำปนิกอำสำ (ผำ่ นทำงควำมกรุณำของ อ.ยอดเย่ยี ม เทพธรำนนท์)
- ทมี สหำยธรรมของ คุณภรู ี อศั วเรอื งพิภพ
- ครอบครวั มติ รสหำย และแวดวงของ คณุ อำรยำ เช้ำกระจำ่ ง
อำจำรยข์ อกรำบทกุ ทำ่ นมำแทนผสู้ งู อำยุ ผปู้ ว่ ย และครอบครวั ทจ่ี ะไดร้ บั กำรดแู ล
ท่ีเหมำะสม ดว้ ยหัวใจและควำมเปน็ มนษุ ย์ ให้ทุกขใ์ หญ่ ทกุ ข์ยำก ละลำย ลดลงไป
อำจำรยส์ ริ นิ ทร ไมม่ พี ลงั อำ� นำจใด ๆ ทจ่ี ะอำ� นวยพรใหท้ ำ่ นทง้ั หลำย แตผ่ ลำนสิ งส์
ของกุศลกรรมท่ีท่ำนได้ช่วยกัน ก่อให้เกิดประโยชน์แก่มวลมนุษย์ ย่อมส่งผลท่ีพึงประสงค์
ให้กับทุกทำ่ นแน่นอน

คารวะ
อ.สริ ินทร ฉนั ศิริกาญจน

สารบัญ

Contents

บทที่ 10

1 แนวท�งก�รดูแลขั้นพืน้ ฐ�น
ของผปู้ ่วยตดิ บ้�น / เตียง

บทที่

2 ภ�วะ / ปัญห�ท่ีพบบอ่ ยและแนวท�งก�รดแู ล 18
1. ภ�วะกลืนลำ�บ�ก 19
2. ก�รตดิ เช้อื 24
3. ภ�วะเคล่ือนไหวลำ�บ�ก 29
4. ท้องผูก 30
5. หกล้ม 34
6. นอนไมห่ ลบั 36

บทท่ี 38

3 โรคทพี่ บบ่อยในผปู้ ่วยติดบ้�น / เตยี ง

1. โรคหลอดเลือดสมอง 40
อมั พ�ตอัมพฤกษ์ 41
• ก�รจดั ท่� 45
• ก�รออกก�ำ ลงั ก�ยแบบผอู้ น่ื ทำ�ให้ 48
• ก�รฝกึ ย�้ ยตนเองอย�่ งปลอดภัย 54

2. โรคพ�รก์ ินสนั 60
3. โรคขอ้ เข�่ เสอ่ื ม 64
4. ภ�วะซึมเศร้� 66
5. ภ�วะสมองเส่ือม 70
72
• วิธรี บั มอื กบั ปัญห�พฤติกรรมและอ�รมณ์

บทท่ี 76

4 ก�รใชย้ �ในก�รดแู ลระยะย�ว

โรคติดบา้ น / ตดิ เตยี ง

โรคหลอดเลอื ดสมอง

โรคอมั พฤกษ์ โรคอัมพ�ต

โรคพ�ร์กนิ สนั โรคข้อเข่�เส่อื ม

ภ�วะซมึ เศร้� ภ�วะสมองเสือ่ ม

บทท่ี 1 แนวทางการดูแลขนั้ พื้นฐาน
สา� หรบั ผตู้ ดิ บา้ น / ตดิ เตียง

( ทา� ทุกวัน )

แนวทางการดแู ลข้ันพ้ืนฐาน (ทา� ทุกวัน) แนวทางการดูแลผู้ป่วยติดเตียง

ส�าหรับผู้ตดิ เตียง

ภ�วะกลืนล�ำ บ�ก (ที่อ�จเสยี่ งตอ่ ก�รสำ�ลกั ) ฝกึ ออกกำ�ลงั ใจ • คดิ • ก�ย ดงั น้ี

ขณะทำนอำหำร ไมค่ วรเคร่งเรอื่ งมำรยำท หมัน่ พดู คุยให้ต่นื ตวั ยม้ิ กว้ำง 3 คร้ัง

ปรบั เตยี ง 45 - 90 � จบั ลกุ น่งั บนเตียง ฝึกหำยใจเข้ำทำงจมูก - เป่ำปำก 3 คร้ัง
+ หำยใจเข้ำท้องป่อง หำยใจออกทอ้ งแฟบ 3 ครง้ั

ปรับเตยี ง 45 - 90 � จับลุกนั่งบนเตียง ให้หลับตำ ขมวดค้วิ ย่นจมกู 3 คร้ัง
+ ท�ำปำกจู๋ - สบฟัน 3 ครั้ง + ก้มคอ กลืนนำ้� ลำย ไอ 1 ครัง้ ร้องอำอโู อดัง ๆ
1 ครงั้ แลว้ ฝึกกลืน

11

ขอ้ แนะนำ�

ก�รดแู ลผู้ท่ีมีภ�วะกลนื ลำ�บ�กและปอ้ งกนั ก�รส�ำ ลักอ�ห�ร

• ปรบั อำหำรใหเ้ หมำะสม อำจใหอ้ ำหำรขน้ กอ่ น แตป่ รมิ ำณนอ้ ย
เชน่ โจก๊ ปน่ั เพอื่ ดวู ำ่ ผตู้ ดิ เตยี งสำมำรถกลนื ไดห้ รอื ไม่

• ทำ� กจิ กรรมบ�ำบดั เรอ่ื งกำรบรโิ ภคอำหำร
• อำหำรฝึกกลืนควรมีเนื้ออำหำรข้นหนืด มีน�้ำจำกเน้ืออำหำร

รสชำดไม่หวำน ไม่เค็ม ไม่รสจัด และกลืนได้หลังบดกับเหงือก
(ไมเ่ คีย้ วดว้ ยฟนั ) เช่น โจก๊ ขน้ (ไมใ่ สเ่ น้อื สัตว์ - ไข่ - ผัก) ไขล่ วก
ฟกั ทองบด มนั บด กลว้ ยนำ�้ วำ้ สกุ บด สงั ขยำ (ไมเ่ กนิ 1 ชอ้ นชำ
ตอ่ คำ� และไมเ่ กนิ 5 ค�ำตอ่ มื้อ รวมทง้ั วนั ควรให้ 3 - 5 มือ้ )
• ถ้ำมีสำยให้อำหำรควรใช้อำหำรฝึกกลืนก่อนให้อำหำรทำงสำย
1 ช่ัวโมง แลว้ กม้ คอบว้ นปำกใหส้ ะอำด
• ควรกม้ คอกลืนอำหำรทปี่ ้อน หำ้ มแหงนคอไปขำ้ งหลงั
หยุดป้อนถำ้ มีกำรส�ำลักทันที
• ไมร่ ีบปอ้ นอำหำรฝึกกลืน
• ขณะรบั ประทำนอำหำร ใหน้ งั่ หวั สงู หรอื ไขเตยี ง 30 - 90 องศำ
• ขอคำ� แนะนำ� จำกแพทยว์ ำ่ ยำชนดิ ใดบดได้ เนอ่ื งจำกยำบำงชนดิ
เปน็ แบบแตกตวั ในลำ� ไส้ (enteric-coated) หำกบดยำตอนปอ้ น
อำจท�ำใหป้ รมิ ำณยำทผ่ี ปู้ ่วยได้รับสงู เกินไปได้

12

ภ�วะสมองเสอ่ื ม (ทยี่ งั รบั รแู้ ตเ่ คลอ่ื นไหวล�ำ บ�ก) ฝกึ ออกก�ำ ลงั ใจ • คดิ • ก�ย ดงั น้ี แนวทางการดูแลผู้ป่วยติดเตียง

เขำ้ ใจสภำวะเจบ็ ปว่ ย ไมต่ ำ� หนโิ ตเ้ ถยี ง ทำ� ทกุ สง่ิ ใหง้ ำ่ ยเปน็ ขน้ั ตอน พดู ซำ�้ ๆ พำหวั เรำะ
ปรบั เตียง 45 - 90 � จับลุกนั่งบนเตยี ง + กระตุ้นกำรมอง โดยฝึกหยบิ ของส่งจำก
มอื ซำ้ ยไปขวำ 3 คร้งั และขวำไปซำ้ ย 3 ครั้ง + กระต้นุ ฟังเสยี งเพลง โดยเร่ิม
ปรบมอื ตำม จำกหนำ้ อก > จมกู > เหนอื ศรี ษะ ฝกึ 3 ครงั้ ตอ่ รอบ ฝกึ 5 รอบ

ปรบั เตยี ง 45 - 90 � จบั ลกุ นง่ั บนเตยี ง + ฝกึ หนั คอซำ้ ย > ขวำ > กม้ > เงย และ
มองตรง ฝกึ 3 ครง้ั + ใหห้ ลบั ตำ ขมวดคว้ิ ยน่ จมกู ฝกึ 3 ครง้ั + ประสำนมอื
ยกแขนขึน้ ลง ฝกึ 5 คร้งั

13

ภ�วะซมึ เศร�้ ฝึกออกกำ�ลังใจ • คดิ • ก�ย ดงั นี้

ประเมนิ สญั ญำณเตอื น ลดสิง่ กระทบควำมรู้สกึ เขำ้ ใจโรค พูดคยุ รับฟงั ใหก้ ำ� ลังใจ
ปรบั เตียง 45 - 90 � จับลกุ นั่งบนเตยี ง + ใช้มือแตะอวัยวะบนหนำ้ เลยี นแบบ
ฝกึ 3 ครง้ั + ใหส้ ง่ เสยี งเรยี กขณะแตะอวยั วะและใหอ้ อกเสยี งพดู ตำม ฝกึ 3 ครง้ั

ปรบั เตยี ง 45 - 90 � จบั ลกุ นง่ั บนเตยี ง + ฝกึ ขยบั คว้ิ ขน้ึ กลอกตำซำ้ ยไปขวำ 3 ครง้ั
+ ปรบมือขำ้ งหนำ้ > หลงั > ซ้ำย > ขวำ > กลำงลำ� ตัว 3 ครงั้ + ใหง้ อเขำ่
ยกขำขน้ึ ลง เหยยี ดเขำ่ ยกขำขน้ึ ลง ฝึก 3 ครงั้

14

แนวทางการดแู ลขนั้ พ้นื ฐาน (ทา� ทุกวัน) แนวทางการดูแลผู้ป่วยติดบ้าน

สา� หรบั ผูต้ ิดบ้าน

ภาวะสมองเสอื่ ม (ที่ยังรับรู้และเคลือ่ นไหวได)้ ฝึกออกก�ำ ลังใจ • คดิ • ก�ย ดงั นี้

เขำ้ ใจสภำวะเจบ็ ปว่ ย ไมต่ ำ� หนโิ ตเ้ ถยี ง ทำ� ทกุ สงิ่ ใหง้ ำ่ ยเปน็ ขน้ั ตอน พดู ซำ�้ ๆ พำหวั เรำะ

ย้ำยไปนงั่ เกำ้ อี้ในบ้ำน + ฝกึ หำยใจเข้ำท้องป่อง หำยใจออกท้องแฟบ 5 คร้ัง
+ ใช้มอื สองขำ้ งวำดรูปบนอำกำศเป็น

เดนิ ออกไปยนื ใน / นอกบำ้ น + ฝกึ กำงแขนทรงตวั ใชม้ อื ขวำแตะเขำ่ ซำ้ ย มอื ซำ้ ยแตะ
เขำ่ ขวำ สลบั กนั นบั ดงั ๆ 10 ครง้ั + ฝกึ เดนิ เตรยี ม - เกบ็ อำหำรบนโตะ๊ แตล่ ะมอ้ื
ดว้ ยตนเอง + รำ� วงวนั ละ 1 เพลง ตำมทำ่ ทำงของผดู้ แู ล และกระตนุ้ ใหท้ ำ� กจิ กรรม
รว่ มกบั ลกู หลำน

15

ภาวะซมึ เศร้า ฝึกออกก�ำ ลังใจ • คิด • ก�ย ดงั นี้

ประเมนิ สญั ญำณเตอื น ระวงั กำรทำ� รำ้ ยตวั เอง คอยพดู คยุ รบั ฟงั ใหเ้ วลำ ใหก้ ำ� ลงั ใจ
ใหเ้ ดนิ ออกไปยนื + ชวนปรบมอื และออกเสยี งตำมจำ� นวนครง้ั 1-2-3-3-2-1 = 1 รอบ
ทำ� 3 ครง้ั + ชวนรอ้ งเพลงชำตหิ รอื เพลงงำ่ ย ๆ วนั ละ 1 เพลง พรอ้ มผดู้ แู ลและลกู หลำน

ใหเ้ ดนิ ออกไปยนื + กำงแขนขำสองขำ้ ง เทำ้ สะเอว หนั ตวั ไปทำงซำ้ ย สลบั หวั หนั หนำ้
ไปขวำสง่ เสยี งเฮ-ฮำ ไปเรอื่ ยๆ นบั 1-10 ในใจ + สำ� รวจตเู้ ยน็ ฝกึ ทำ� อำหำรเชำ้ อยำ่ งงำ่ ย
วนั ละ 1 อยำ่ ง ลำ้ งจำนชว่ ยกบั ผดู้ แู ล + เดนิ ชมตน้ ไม้ กวำดใบไม้ ปลกู ตน้ ไมอ้ ยำ่ งงำ่ ย

16

ภ�วะเคลื่อนไหวล�ำ บ�ก ฝึกออกกำ�ลงั ใจ • คดิ • ก�ย ดังน้ี แนวทางการดูแลผู้ป่วยติดบ้าน

รบั ฟงั ปญั หำ ตอบสนองควำมตอ้ งกำร ใหม้ สี ว่ นรว่ มในกำรตดั สนิ ใจ หมน่ั ชนื่ ชมควำมดี
ยำ้ ยไปนงั่ เกำ้ อใ้ี นบำ้ น+ฝกึ หำยใจเขำ้ ทอ้ งปอ่ ง หำยใจออกทอ้ งแฟบ 5 ครง้ั +ประสำนมอื
ลมื ตำ - หบุ แขนเขำ้ หำตวั หลบั ตำ - กำงแขนออกจำกตวั = 1 รอบ ทำ� 10 รอบ นบั ดงั ๆ

ยำ้ ยไปนง่ั เกำ้ อใ้ี นบำ้ น + คอ่ ย ๆ นงั่ ลกุ ขน้ึ ยนื และคอ่ ย ๆ ลงนงั่ บนเตยี ง (ใชอ้ ปุ กรณช์ ว่ ย)
ทำ� 10 รอบ นับดงั ๆ + กำงแขนทรงตวั เตะขำขวำสลบั ซำ้ ยไปหนำ้ ท�ำ 5 ครงั้
นับดัง ๆ + เดินช้ำ ๆ ดว้ ยอปุ กรณ์ช่วยรอบ ๆ บำ้ น ฝกึ 2 รอบ

17

บทท่ี 2 ภาวะ / ปญั หาท่พี บบ่อย
และแนวทางการดแู ล

ภ�วะและปญั ห�ทพี่ บบอ่ ย ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล
ผู้สูงอำยุท่ีติดบ้ำนและติดเตียง มักจะมีปัญหำสุขภำพ

จำกควำมเส่ือมถอยของร่ำงกำย และจำกโรคภัยไข้เจ็บต่ำง ๆ
จำ� เปน็ ตอ้ งไดร้ บั กำรดแู ลอยำ่ งเหมำะสมจำกผดู้ แู ล และฝกึ ตนเอง
ท้ังทำงร่ำงกำยและจิตใจ เพื่อคงควำมแข็งแรงของร่ำงกำยไว้
ไม่ให้ถดถอยเร็วเกินไป ส�ำหรับผู้สูงอำยุที่ดูแลตัวเองได้
ก็ยังท�ำกิจกรรมต่ำง ๆ ได้ด้วยตัวเองโดยไม่ต้องพ่ึงพำคนอ่ืน
รกั ษำคณุ ภำพชวี ติ ในยำมสงู วยั ไวอ้ ยำ่ งมคี ณุ ภำพเทำ่ ทส่ี ำมำรถทำ� ได้

1. ภ�วะกลนื ล�ำ บ�ก
ผู้สูงอำยุท่ีนอนติดเตียงอำจมีปัญหำกลืนล�ำบำก โดยเฉพำะ

ผู้ที่ป่วยด้วยโรคเกี่ยวกับเส้นประสำท เช่น อัมพฤกษ์ อัมพำต
อัลไซเมอร์ หรือพำร์กินสัน ฯลฯ เม่ือมีปัญหำกำรกลืนล�ำบำก
มกั จะสำ� ลกั งำ่ ย หรอื ไอขณะรบั ประทำนอำหำร อำจทำ� ใหอ้ ำหำร
ลงไปในหลอดลม มีโอกำสท�ำให้ปอดติดเชื้อหรือเป็นปอดบวมได้
เมอื่ ประเมนิ ภำวะกลนื ลำ� บำกและควำมเสย่ี งตอ่ ภำวะทพุ โภชนำกำร
ตำมแบบประเมินแล้ว จำกนั้นให้ผู้ดูแลฝึกกระตุ้นกำรท�ำงำน
ของกลำ้ มเนอ้ื ในทำ่ นั่ง 45-90 องศำ ตำมค�ำแนะนำ� ดงั นี้

19

วธิ กี ระตุ้นก�รกลนื 5 ท่�

• ท�่ ท่ี 1

ชนู ว้ิ โปง้ ของมอื ขำ้ งถนดั กำ� นวิ้ ทเี่ หลอื กดนวิ้ โปง้ ตรงกลำงรมิ ฝปี ำกบน
แลว้ วนเปน็ วงกลม (ตำมเขม็ นำฬกิ ำ) รอบรมิ ฝปี ำกลำ่ ง แลว้ จบทจี่ ดุ
เรมิ่ ตน้ รวม 5 รอบ แลว้ ใชน้ วิ้ ชข้ี องมอื ขำ้ งถนดั กำ� มอื ทเ่ี หลอื แตะใน
ทศิ ทำงตำ่ ง ๆ ตำมภำพ เพอื่ ปรับควำมรสู้ กึ รอบรมิ ฝปี ำก

• ท�่ ที่ 2

ชูน้ิวก้อยมือข้ำงที่ถนัด ก�ำนิ้ว หงำยมือเพื่อเขี่ยมุมปำกขวำ ในทิศทำง
ขน้ึ เรว็ ๆ 5 ครง้ั และควำ�่ มอื เพอ่ื เขยี่ มมุ ปำกซำ้ ยในทศิ ทำงขน้ึ เรว็ ๆ 5 ครง้ั

20

• ท�่ ที่ 3 ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

• กรณีท่ีผู้สูงอำยุไม่กัดฟันแน่นเม่ือสัมผัสแก้มหรือริมฝีปำก
ใหผ้ ดู้ แู ลชว่ ยเปดิ ปำกผสู้ งู อำยุ โดยเขำ้ ดำ้ นหนำ้ ใชน้ ว้ิ ชแ้ี ตะขอ้ ตอ่
ใกล้โหนกแก้มเพื่อขยับขำกรรไกร กับใช้น้ิวโป้งแตะเหนือคำง
เพ่ือขยับริมฝีปำกล่ำง (จะใช้นิ้วกลำงช่วยขยับกับนิ้วโป้งก็ได้
แต่ห้ำมใชแ้ รงมำกเกนิ ไป)

• ใช้มืออีกข้ำงจับแปรงสีฟันขนนุ่ม กระตุ้นบริเวณล้ินตำมภำพ
คอื ลบู ช้ำ ๆ ดำ้ นข้ำง (ขำ้ งถนัดหรอื ขำ้ งออ่ นแรง) จำกกลำงล้นิ
มำปลำยลน้ิ แลว้ ทำ� เชน่ เดยี วกนั กบั อกี ขำ้ ง แลว้ ขยบั จำกกลำงลน้ิ
ตวัดข้ึนเร็ว ๆ ไปด้ำนข้ำง แล้วท�ำเช่นเดียวกันกับอีกข้ำง
ตอ่ ด้วยขยบั จำกค่อนไปทำงปลำยล้ิน ตวัดขึ้นชำ้ ๆ ไปด้ำนข้ำง
แล้วทำ� เช่นเดียวกนั กับอกี ขำ้ ง

21

• ท�่ ที่ 4

• ผู้ดูแลหันหน้ำเข้ำด้ำนข้ำงของผู้สูงอำยุ (ข้ำงถนัดในกรณีท่ัวไป
ขำ้ งออ่ นแรงหรอื ขำ้ งทเี่ พกิ เฉย กรณผี สู้ งู อำยมุ โี รคหลอดเลอื ดสมอง)

• ใช้สำมน้ิวแตะท�ำงำนพร้อม ๆ กัน ได้แก่ นิ้วกลำงแตะใต้คำง
เพื่อกระตุ้นน้�ำลำย น้ิวโป้งแตะข้อต่อใกล้โหนกแก้มเพื่อขยับ
ขำกรรไกร และนวิ้ ชแี้ ตะเหนอื คำงเพอ่ื ขยบั รมิ ฝปี ำกลำ่ ง (ถำ้ ไมถ่ นดั
จะเขำ้ ด้ำนหน้ำกไ็ ด้ แต่ปรับต�ำแหนง่ ระหว่ำงน้ิวโป้งกบั น้ิวช)้ี

• กระตุ้นให้ผู้สูงอำยุอ้ำปำกปิดปำก ใช้มืออีกข้ำงช่วยจับก้มคอลง
30 º (ใหห้ นั คอไปขำ้ งทอ่ี อ่ นแรง กรณมี โี รคหลอดเลือดสมอง)

• กลนื น�ำ้ ลำยคำ้ งไว้นบั 1-2-3 นบั เปน็ 1 รอบ ทำ� 5 รอบ
ถำ้ ผสู้ งู อำยกุ ลนื นำ�้ ลำยไมไ่ ด้ ใหท้ ำ� ทำ่ ที่ 5 ถำ้ มสี ำ� ลกั นำ�้ ลำยใหห้ ยดุ ทำ�
ทำ่ ท่ี 4 แล้วส่งปรึกษำนักกิจกรรมบ�ำบัดต่อไป

22

• ท่�ที่ 5 ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

• ขณะผู้สูงอำยุก้มคอกลืนน้�ำลำยจำกท่ำที่ 4 ให้ผู้ดูแลใช้นิ้วชี้กับ
นิ้วกลำงของมือข้ำงถนัด ลูบขึ้นเร็ว ๆ ตั้งแต่รอยบุ๋มระหว่ำงคอ
(ระหวำ่ งรอยตอ่ ไหปลำรำ้ สองข้ำง) จนถงึ ใตค้ ำง ทำ� 3 รอบ

• ถำ้ ผสู้ งู อำยกุ ลนื นำ้� ลำยไมไ่ ด้ ใหใ้ ชน้ วิ้ ชก้ี บั นวิ้ กลำงกดบรเิ วณใตค้ ำง
ลงมำเรอ่ื ย ๆ ชำ้ ๆ จนถงึ บรเิ วณเหนอื รอยบมุ๋ ระหวำ่ งคอ ทำ� 3 รอบ

• ถ้ำผู้สูงอำยุกลืนน้�ำลำยไม่ได้และส�ำลักน้�ำลำย ให้หยุดท�ำท่ำที่ 5
แล้วส่งปรกึ ษำนักกิจกรรมบำ� บัดต่อไป

:: คทโถดว้่ีำยบhไดมคt่tว่ดมุ pนีขดs้ึนแูศ:/ลหึก/อษลwยังำwำ่ฝกงwึรกใะกท.gบลุกoช้ววtนดิ oันจกkใำำnนกรoหตนwนรักวึ่.งกoจสิจrปัปgกร/ดระpำรเoมหมsิบน์ tใแ�ำsห/บล3้ปะัด8บร2ึก�ำ5บษ1ัดำ8ฟนักื้นซกึ่ฟงติจูอ้อกยงร่ำไรงดลม้ระบับเ�ำอกบียำัดดร

23

2. ภ�วะก�รตดิ เชื้อ
กำรติดเช้ือท่ีปอด กำรติดเชื้อทำงเดินปัสสำวะ กำรติดเชื้อ

จำกแผลกดทับ อำกำรอำจไม่ชัดเจนเหมือนผู้ป่วยที่อำยุน้อย
ผสู้ ูงอำยอุ ำจมแี ค่อำกำรไขแ้ ละกำรรสู้ กึ ตัวเปลี่ยนแปลง

ก�รตดิ เชอื้ ทป่ี อด

ก�รตดิ เชอื้
จ�กแผลกดทบั

ก�รตดิ เชอื้
ท�งเดนิ ปสั ส�วะ

24

2.1. ก�รติดเชอ้ื ที่ปอด ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

มกั เกดิ จำกกำรสำ� ลกั อำหำร1 มอี ำกำรไข้ ไอ หำยใจเรว็ รว่ มกบั
อำกำรฟังปอดได้ยินเสียงผิดปกติชนิด crepitation ควรพบแพทย์
เพอ่ื วนิ จิ ฉยั และรกั ษำ อำจตอ้ งเอก็ ซเรยป์ อด หำกเปน็ จำกแบคทเี รยี
ตอ้ งไดร้ บั ยำฆำ่ เชอ้ื ถำ้ มอี ำกำรมำกตอ้ งนอนโรงพยำบำล เพอ่ื ใหส้ ำรนำ้�
ทำงหลอดเลอื ดดำ� และชว่ ยเรอื่ งกำรหำยใจ เชน่ ใหย้ ำขยำยหลอดลม
ใหอ้ อกซเิ จน กำรใส่ทอ่ ชว่ ยหำยใจ

2.2. ก�รตดิ เชอื้ ท�งเดนิ ปสั ส�วะ

ผมู้ คี วำมเสยี่ ง เชน่ ผทู้ ม่ี สี ำยสวนปสั สำวะ ทำงเดนิ ปสั สำวะผดิ ปกติ
มโี รคเบำหวำน โรคตอ่ มลกู หมำกโต และชว่ ยเหลอื ตนเองไดน้ อ้ ย

อาการ : ปัสสำวะแสบขัด ปัสสำวะบ่อย ปัสสำวะไม่ออก
ปวดท้องน้อย ปัสสำวะขุ่นหรือมีเลือด หำกกรวยไตอักเสบจะมีไข้
หนำวส่ัน ปวดสีขำ้ งร่วมด้วย

ก�รดแู ลผทู้ มี่ กี �รตดิ เชอื้ ท�งเดนิ ปสั ส�วะ

• สง่ ตรวจปสั สำวะและสง่ พบแพทยเ์ พอื่ รบั ยำฆำ่ เชอื้
• แนะนำ� ใหผ้ ู้ป่วยด่ืมน้ำ� มำกข้นึ และอย่ำกลัน้ ปัสสำวะ
• หำกมสี ำยสวนปสั สำวะ ควรดแู ลเรอ่ื งสำยและถงุ ปสั สำวะ

1 ศกึ ษำกำรดแู ลผ้ทู ี่มภี ำวะกลืนลำ� บำกและปอ้ งกนั กำรส�ำลกั หน้ำ 11-12
25

2.3. ก�รติดเชือ้ จ�กแผลกดทับ

แผลกดทับมักเกิดกับผู้สูงอำยุ หรือผู้ป่วยท่ีเคล่ือนไหวไม่ได้
นอนติดเตียงเป็นเวลำนำน ๆ มักพบบริเวณปุ่มกระดูก ข้ึนอยู่กับ
ทำ่ ทำงกำรนอนของผู้ป่วย เชน่ สะโพก ต้นขำ สน้ เท้ำ และตำตมุ่

ความรุนแรงของแผล

ระยะ 1 : ผวิ หนงั ยงั ไมฉ่ กี ขำด มรี อยแดงบรเิ วณทกี่ ดทบั
ระยะ 2 : รอยแดงไมจ่ ำงหำยไป เมอื่ เอำนว้ิ กดบรเิ วณนน้ั
ระยะ 3 : ผิวหนงั หลดุ ลอกบำงสว่ น เห็นเปน็ แผลตืน้
ระยะ 4 : กน้ แผลแดง อำจเปน็ ลกั ษณะตมุ่ แผลพพุ องกไ็ ด้
สูญเสียผวิ หนงั ไปทัง้ หมด จนถึงช้นั ไขมนั
แตย่ ังไม่เหน็ ชัน้ กล้ำมเนือ้ และกระดกู
สูญเสียผวิ หนังไปทั้งหมด จนถงึ ชน้ั กลำ้ มเนอื้
เอ็นและกระดูก

• นอกจำกนย้ี งั มรี อยแผลทม่ี เี นอ้ื ตำยปกคลมุ หรอื แผลสมี ว่ ง
คลำ้� ที่ต้องสังเกตเพ่ิมเตมิ เพอื่ ดูควำมรุนแรงของแผล

26

ก�รปอ้ งกนั ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

• พลิกตะแคงตวั ผู้ป่วยทกุ 2 ชว่ั โมง และจดั ท่ำผปู้ ว่ ย
• ป้องกนั กำรเสียดสี เชน่ ใช้ผำ้ ยกตัว ไม่ควรใช้วิธลี ำก
• ดแู ลผวิ หนัง ทำ� ควำมสะอำดไม่ใหเ้ ปยี กชน้ื

โดยเฉพำะหลงั ปัสสำวะและอุจจำระ
• ทำครีมหรือวำสลนี เพื่อลดกำรแห้งแตกของผิวหนัง
• ให้ผู้ปว่ ยไดร้ ับอำหำรอย่ำงพอเพียง
• กระตุ้นให้ผูป้ ว่ ยเคล่อื นไหวเทำ่ ที่ทำ� ได้

ก�รดแู ล

• หลกี เล่ยี งกำรกดทับบริเวณที่มีแผล
• ประเมนิ เรือ่ งควำมปวดและให้ยำบรรเทำอำกำร

อยำ่ งเหมำะสม เลอื กวธิ ีท�ำแผลที่ไม่ปวดมำก
• ใหค้ วำมรู้ผปู้ ่วยและครอบครวั เก่ียวกบั กำรดแู ลแผล

ตงั้ เป้ำหมำยร่วมกนั กับครอบครัว
• แผลทมี่ ีควำมรนุ แรงมำก มกี ำรตดิ เชอ้ื บวมแดง มีหนอง

หรอื เนอื้ ตำย ควรสง่ พบแพทยเ์ พอ่ื ประเมนิ และรกั ษำ สว่ นแผล
ระยะท่ี 4 และแผลทล่ี กึ มำก ควรไดร้ บั กำรดแู ลจำกศลั ยแพทย์

27

28

3. ภ�วะเคลอื่ นไหวลำ�บ�ก1 ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

ผู้สงู อำยมุ ีปัญหำเคล่อื นไหวลำ� บำก เนื่องจำกหลำยสำเหตุ
• มีอำกำรปวด เชน่ ปวดหลงั เอว สะโพก เข่ำ หรอื ขำ
• กล้ำมเนอ้ื นอ้ ยหรืออ่อนแอ
• ร่ำงกำยอ่อนแอ
• มคี วำมผดิ ปกติในระบบประสำท
• กำรทรงตัวไมด่ ี
• เจบ็ ปว่ ยดว้ ยโรค เชน่ สมองเสอ่ื ม พำร์กนิ สัน รูมำตอยด์
และข้อเขำ่ เส่อื ม
• ปญั หำทำงจติ หรอื ไดร้ บั ยำรกั ษำอำกำรทำงจติ บำงประเภท

1 อ่ำนกำรดแู ลขั้นพน้ื ฐำน เรือ่ งกำรเคลอ่ื นไหวล�ำบำกได้ทีห่ น้ำ 17
และกำรท�ำกำยภำพบ�ำบัดขนั้ พื้นฐำน ตงั้ แตห่ น้ำ 44 - 59

29

4. ท้องผกู

3ถ่�ย < อุจจ�ระแขง็

ครง้ั /สัปด�ห์

ส�เหตุ

ส�เหตทุ �งก�ย
ส�เหตทุ �งใจ
ส�เหตุท�งสภ�พแวดลอ้ ม

30

ส�เหตทุ �งก�ย ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

แรงน้อย

แรงบีบตัวของลำ� ไส้นอ้ ย เนอ่ื งจำก

• ติดเตียง ให้ศีรษะยกสูง ลงมำน่ังรถเข็นบ้ำง นวดท้อง
วันละ 2 ครงั้ เช้ำมดื และกอ่ นอำหำรเย็น นวดกลำงท้อง
จำกล้ินปี่ ไล่ไปตำมชำยโครงลงมำตำมล�ำตัว จะดีมำก
ถ้ำด่ืมนำ้� 1 - 2 แกว้ ก่อนนวด 15 - 20 นำที

• นั่ง ๆ นอน ๆ
ดแู ลโดยเพิ่มกจิ กรรมเคลือ่ นไหวรำ่ งกำย

• ใชย้ าระบายบ่อย
• ใชย้ าลดการเคลอื่ นไหวของลา� ไส้ เชน่ มอรฟ์ นี ยำบรรเทำ

อำกำรไอผู้ป่วยจ�ำเป็นต้องใช้ ต้องให้ยำระบำยกลุ่มที่
กระตุ้นกำรเคล่อื นไหวของลำ� ไส้
• ใชย้ าทมี่ ฤี ทธติ์ า้ นการทา� งานของสารสอ่ื ประสาท หรอื
ตำ้ นโคลเิ นอจกิ (Anticholinergic drugs)

31

ส�เหตุท�งก�ย

เนอ้ื นอ้ ย

กำกอุจจำระไม่เพียงพอให้ล�ำไส้สำมำรถดันของเสียออกมำ
วิธแี ก้คือ

รับประท�นก�กใยหรือไฟเบอร์ (Fiber)

ผกั : มะระจีน ข้ำวโพดอ่อน ถ่วั ลันเตำ คะน้ำ ผักกำด กวำงต้งุ และตำ� ลึง
ผลไม้ : แอปเป้ิล เมล็ดแมงลกั และแก้วมังกร รบั ประทำนผลไมช้ ว่ ยระบำย
เชน่ มะขำม (ชว่ ยกระตนุ้ ใหล้ ำ� ไสเ้ คลอ่ื นไหวตวั ) กลว้ ยสกุ มะละกอ ลกู พรนุ
(ระวงั ระดบั นำ�้ ตำลในเลอื ดเพมิ่ สงู หำกใหผ้ ปู้ ว่ ยหรอื ผสู้ งู อำยรุ บั ประทำนมำก)

นำ้�น้อย

ดื่มน้�ำมำก ๆ หรืออำจให้รับประทำนผลไม้ที่มีน�้ำมำก เช่น แคนตำลูป
แตงโม แตงกวำ ล้ินจ้ี แต่ตอ้ งระมดั ระวงั เรอ่ื งควำมหวำนดว้ ย

32

ส�เหตทุ �งใจ ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

เกิดจ�กก�รไมส่ ร�้ งนสิ ัยทีด่ ี

• กลนั้ ถ่ำยไว้
• ไม่เคยกำ� หนดเวลำขับถ่ำย เม่อื ปวดจึงไปเขำ้ หอ้ งนำ้�

ส�เหตทุ �งสภ�พแวดลอ้ ม

สภ�พแวดล้อมไม่เหม�ะสม (ทำ�ให้หมดอ�รมณ)์

• ส้วมนัง่ ไมส่ บำย มกี ลน่ิ เหม็นสกปรก
• มแี มลงหรอื สง่ิ รบกวน เชน่ มยี งุ ชกุ ชมุ หรอื ตอ้ งรบี เรง่

เพรำะมจี ำ� นวนหอ้ งนำ�้ หอ้ งสว้ มไมเ่ พยี งพอ
• มกี จิ ธรุ ะวนุ่ วำย
• หอ้ งสว้ มไมม่ คี วำมเปน็ สว่ นตวั

33

5. หกล้ม

ก ำ ร ห ก ล ้ ม ใ น ผู ้ สู ง อ ำ ยุ
มีโอกำสกระดูกหักสูง บำงรำย
อำจเดินไม่ได้หรอื พกิ ำร สญู เสยี
ควำมม่ันใจในกำรด�ำเนินชีวิต
ประจ�ำวัน สูญเสียค่ำรักษำ
พยำบำลจ�ำนวนมำก

สาเหตกุ ารหกลม้

• ปัจจัยภ�ยใน :

กำรทรงตวั ไมด่ ี แขนขำออ่ นแรง เจบ็ ปว่ ยเรอ้ื รงั ปญั หำทำงสำยตำ
ควำมคดิ ควำมจำ� สมองส่งั กำรช้ำ

• ปจั จยั ภ�ยนอก :

สิ่งแวดล้อม เช่น แสงไม่เพียงพอ พรมที่ท�ำให้ลื่น

34

ก�รดแู ลและป้องกนั ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

• รักษำอำกำรเจบ็ ปว่ ยที่มีอยเู่ ดิม
• แก้ไขปญั หำสำยตำ
• ปรับยำ ในกรณที ี่ยำมีฤทธิ์เพิม่ ควำมเสีย่ งในกำรหกลม้

(ยำนอนหลับ ยำทำงจติ เวช ยำกนั ชกั ยำลดควำมดันโลหิต)
• ปรับสภำพแวดล้อมให้ปลอดภัย เช่น ไม่วำงพรมผ้ำบนพ้ืน

ใช้โถปสั สำวะแทนกำรเขำ้ หอ้ งน�้ำ หอ้ งนอนควรอยชู่ ัน้ ลำ่ ง
• ออกก�ำลงั กำยเพอื่ เพิ่มควำมแขง็ แรง

โครงเหลก็ หดั เดิน (Walker)

เวลำใช้ต้องยกและวำงโครงเหล็กพร้อมกัน 4 ด้ำน ผู้ป่วยต้อง
ไม่ยืนใกล้กับขำหน้ำของ walker เพรำะจะท�ำให้เสียหลักล้มได้

ไมเ้ ท้�

ใหผ้ ู้ปว่ ยถอื ไม้เท้ำในดำ้ นตรงขำ้ มกบั ขำทมี่ ปี ญั หำ
วิธีค�านวณความสูงไม้เทา้ ทเ่ี หมาะสม
ควำมสงู ผ้ปู ว่ ย (ซม.) / 2 + 5 ซม. = ขนำดไมเ้ ทำ้ ที่เหมำะสม
เช่น ผ้ปู ่วยสูง 150 ซม. = (150 / 2) + 5 = ควรใช้ไมเ้ ท้ำสูง 80 ซม.

35

6. นอนไม่หลับ

วัยสูงอำยุมคี วำมเปลยี่ นแปลงต่ำง ๆ
ในรำ่ งกำยรวมทง้ั สมอง นอนไมห่ ลบั
เปน็ อำกำรหนงึ่ ทเ่ี กดิ จำกกำรทำ� งำน
ของสมองท่ีไม่ปกติ กำรนอนไม่หลบั
อำจเป็นอำกำรเตือนของโรคอื่น ๆ
ทำงสมองได้

ส�เหตุ

1 ควำมเสื่อมถอยตำมวัยของสมอง ท�ำให้นอนสั้นลง หลับตื้น
มำกกวำ่ หลับลึก ตน่ื กลำงดกึ บ่อย

2 กำรใชย้ ำบำงประเภท ใชย้ ำนอนหลบั เปน็ เวลำนำน ใชย้ ำรกั ษำ
พำรก์ ินสันบำงชนดิ ยำทผ่ี สมแอลกอฮอล์หรือคำเฟอีน

3 อำกำรเจบ็ ปวด เชน่ ปวดหลัง ปวดขอ้ หรอื แน่นท้อง
4 ปสั สำวะบอ่ ยตอนกลำงคนื จำกอำกำรของโรค เชน่

เบำหวำน ไตวำยเร้ือรงั
5 ผทู้ ใ่ี ชย้ ำขบั ปสั สำวะรกั ษำโรค ชำยทเ่ี ปน็ โรคตอ่ มลกู หมำกโต
6 โรคสมองเสอื่ มและโรคซมึ เศรำ้
7 กำรหยดุ หำยใจระหวำ่ งหลบั

36

ป้องกนั และแกไ้ ข ภาวะ / ปัญหาท่ีพบบ่อยและแนวทางการดูแล

• เลยี่ งกำรนอนกลำงวนั นอนไมค่ วรเกนิ ครง่ึ ชั่วโมง
และไมค่ วรนอนหลงั เวลำ 15.00 น.

• ไมค่ วรดมื่ นำ้� ใกลเ้ วลำนอน
• เลย่ี งชำ กำแฟ เครอ่ื งดมื่ แอลกอฮอล์
• ไม่ทำนอำหำรม้ือค�ำ่ ใกล้เวลำนอน
• ออกกำ� ลังกำยในตอนกลำงวนั เพือ่ ใหห้ ลับไดด้ ขี ้ึน
• ผอ่ นคลำยกอ่ นเขำ้ นอน เลย่ี งพดู คยุ เรอ่ื งเครง่ เครยี ดใกลเ้ วลำนอน
• ท�ำสมำธิกอ่ นนอนให้จติ ใจสงบและผ่อนคลำย
• นอนในห้องท่สี ่งิ แวดล้อมเหมำะแกก่ ำรนอนหลับ

37

บทท่ี 3 โรคท่ีพบบอ่ ย
ในผู้ปว่ ยตดิ บา้ น / ติดเตยี ง

“ในบทน้ีมุ่งเป้ำหมำยของกำรแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ระหว่ำงเจ้ำหน้ำที่ โรคที่พบบ่อยในผู้ป่วยผู้ติดบ้าน / ติดเตียง
โรงพยำบำลสง่ เสรมิ สขุ ภำพตำ� บล อำสำสมคั รสำธำรณสขุ อำสำสมคั ร
ผู้สูงอำยุ แกนน�ำสุขภำพครอบครัว และผู้สนใจกำรดูแลระยะยำว
แก่ผู้สูงอำยุติดบ้ำนหรือติดเตียง ผู้พิกำรและผู้มีภำวะโรคเรื้อรัง
และสร้ำงสรรค์แนวทำงกำรดูแลระยะยำวขั้นพ้ืนฐำนให้เกิด
ประสิทธิภำพและประสิทธิผลตำมบริบทของครอบครัวและชุมชน
เน้ือหำโดยสังเขปประกอบด้วย โรคและภำวะท่ีพบบ่อยในกำรดูแล
ระยะยำว กำรใชย้ ำในกำรดแู ลระยะยำว กระบวนกำรสรำ้ งแนวทำง
กำรดูแลขั้นพ้ืนฐำน แนวทำงกำรดูแลขั้นพื้นฐำนส�ำหรับผู้ติดเตียง
และแนวทำงกำรดูแลข้ันพ้นื ฐำนสำ� หรับผ้ตู ดิ บ้ำน”

39

1. โรคหลอดเลอื ดสมอง
แบ่งเป็น 2 ชนดิ คอื
• ชนดิ ตบี หรืออุดตนั
• ชนดิ แตก

อ�ก�รของโรคหลอดเลือดสมอง FAST

F = Face ใบหน้ำบดู เบ้ยี ว ชำขำ้ งใดขำ้ งหน่งึ
A = Arms แขน ขำ ออ่ นแรงข้ำงใดข้ำงหนงึ่
S = Speech พูดสบั สน พูดไม่เปน็ ภำษำ
T = Time ทันทที นั ใด

40

อัมพ�ตอมั พฤกษ์ โรคที่พบบ่อยในผู้ป่วยผู้ติดบ้าน / ติดเตียง
โรคอัมพำตและอัมพฤกษ์

ควำมจรงิ แลว้ เปน็ อำกำรของโรค
หลอดเลอื ดสมอง เกดิ จำกสำเหตุ
หลอดเลอื ดสมองอดุ ตนั หรอื แตก
ท�ำใหส้ มองขำดเลอื ด

ปัญห�ของผู้ปว่ ย

ส่วนใหญ่ผู้ป่วยจะมีอำกำรแขนขำอ่อนแรงด้ำนใดด้ำนหนึ่ง
หน้ำเบ้ียวและอำจมีปัญหำกำรกลืนด้วย ผู้ป่วยส่วนใหญ่
อำกำรจะค่อย ๆ ดีข้ึนภำยใน 2 เดือนแรก และดีข้ึนได้เร่ือย ๆ
จนถึง 2 ปี กำรใหก้ ำรดูแลและกำรทำ� กำยภำพบ�ำบัดที่เหมำะสม
อำจทำ� ใหผ้ ูป้ ว่ ยกลบั มำเดินได้ ช่วยเหลือตัวเองได้มำกข้ึน

41

ก�รดูแล

• ติดตำมอำกำรสม�่ำเสมอ และปอ้ งกนั กำรเป็นซำ�้
งดบุหร,ี่ ออกกำ� ลังกำย, ลดเคม็ , ลดแอลกอฮอล์

• สง่ ปรึกษำแพทยเ์ พอ่ื รบั ยำเบำหวำน ควำมดันโลหิต
ไขมันในเลือดสงู หำกมโี รคดังกล่ำว และยำแอสไพริน
หรือวำฟำริน ในกรณหี ลอดเลือดตบี หรืออุดตัน

• กระตนุ้ กำรฟื้นตัวของกลำ้ มเนอ้ื
• กำรจดั ท่ำทำงในกำรนอน1
• ทำนใหค้ รบ 5 หมู่และไดป้ รมิ ำณตำมที่รำ่ งกำยต้องกำร
• ป้องกนั และดแู ลภำวะแทรกซอ้ น เชน่

- ปอดติดเช้ือ (อ่ำนต่อหน้ำ 25)
- ตดิ เช้ือทำงเดินปัสสำวะ (อ่ำนต่อหนำ้ 25)
- ปสั สำวะไมอ่ อก - ทอ้ งผกู (อ่ำนตอ่ หน้ำ 30)
- อำกำรปวด - ขอ้ ติด (อำ่ นตอ่ หน้ำ 64)
- แผลกดทับ (อำ่ นตอ่ หนำ้ 26)
- หลอดเลอื ดด�ำทขี่ ำอดุ ตนั
- หกล้ม (อ่ำนต่อหน้ำ 34)
- สมองเสอ่ื ม (อ่ำนต่อหน้ำ 70)
- ภำวะซมึ เศรำ้ (อ่ำนตอ่ หนำ้ 66)

1 ศกึ ษำกำรจดั ท่ำทำงในกำรนอนทห่ี นำ้ 44-47

42

ก�รฟน้ื ฟสู ภ�พท�งก�ยภ�พบ�ำ บดั เบอ้ื งตน้ โรคที่พบบ่อยในผู้ป่วยผู้ติดบ้าน / ติดเตียง
วัตถปุ ระสงค์เพือ่

• ป้องกันภำวะแข็งเกรง็ ของกลำ้ มเนอื้ ด้ำนทเ่ี ป็นอัมพำต
• ปอ้ งกนั กำรหดสนั้ ของเอน็ กลำ้ มเนอ้ื และขอ้ ยดึ ตดิ
• กระตุ้นใหผ้ ้ปู ว่ ยสนใจร่ำงกำยซีกอัมพำต
• ป้องกนั กำรเจบ็ ปวดทข่ี อ้ ไหล่และขอ้ มอื
• ป้องกนั ผปู้ ่วยในกำรใช้รำ่ งกำย ดำ้ นแข็งแรงมำกเกินไป
• กระตนุ้ กำรทำ� งำนของกล้ำมเนื้อดำ้ นอ่อนแรง
• เตรยี มควำมพรอ้ มกำรฝกึ โปรแกรมกำยภำพบำ� บดั ตอ่ เนอ่ื ง

เช่น ลกุ ขึ้นนั่ง ยืน เดิน และใหส้ ำมำรถทำ� กจิ วตั ร
ประจำ� วนั ไดใ้ กลเ้ คยี งปกตมิ ำกทสี่ ดุ

43

การจดั ทา่

44

การจัดท่า การจัดท่า

ก�รจดั ท่�นอนหง�ย

• ศรี ษะตรง หนุนหมอนทีไ่ มเ่ ตีย้ หรอื สงู มำกเกินไป
• จัดตัวให้ตรง กำงแขนข้ำงออ่ นแรงออกเล็กน้อย ดึงสะบกั

มำทำงด้ำนหนำ้ แลว้ ใชผ้ ้ำหรือหมอนบำงรองใต้สะบกั
• ใช้หมอนรองแขนขำ้ งอ่อนแรง ให้แขนเหยยี ด

และกำงออกเล็กนอ้ ย หงำยฝำ่ มอื ข้ึน
• ข้อสะโพก ใชผ้ ้ำหรอื หมอนบำง ๆ หนุนหรอื วำงใตส้ ะโพก

ด้ำนอัมพำต เพ่ือกนั ไม่ใหเ้ ชงิ กรำนแบะออกไปดำ้ นหลัง
• รองหมอนใตเ้ ขำ่ ใหเ้ ข่ำงอเลก็ นอ้ ย

45

ก�รจัดท�่ นอนตะแคงทบั ข�้ งที่ปกติ

• รองหมอนทศ่ี ีรษะ ไมเ่ ตี้ยหรอื สงู มำกเกินไป
• รองหมอนใตแ้ ขนดำ้ นทอ่ี อ่ นแรง โดยดงึ สะบกั ผปู้ ว่ ยไปดำ้ นหนำ้

พรอ้ มกบั กำงแขนผปู้ ว่ ยออก 90 องศำ โดยหมอนรองตลอดแขน
จนถงึ ฝำ่ มอื จดั ทำ่ ใหศ้ อกเหยยี ด
• รองหมอนใตข้ ำข้ำงอ่อนแรงจนถึงฝำ่ เท้ำ งอสะโพกและเข่ำ
ขำ้ งอ่อนแรงเลก็ นอ้ ย ไขว้ไปทำงดำ้ นหน้ำ

ก�รจดั ท่�นอนตะแคงทบั ข้�งทอ่ี อ่ นแรง

• ดึงสะบักขำ้ งอ่อนแรงมำทำงด้ำนหนำ้ พรอ้ มกำงแขนผู้ปว่ ย
ออกมำเล็กนอ้ ย หงำยฝ่ำมอื ข้นึ

• รองหมอนใตข้ ำขำ้ งปกตถิ งึ ฝำ่ เทำ้ งอสะโพกและเขำ่ ไขวไ้ ปขำ้ งหนำ้
• ข้ำงออ่ นแรงงอเขำ่ เล็กนอ้ ย เหยยี ดสะโพกไปขำ้ งหลัง

46

การจัดท่า

ก�รจัดท�่ นั่งในเก้�อีห้ รือท�่ นั่งห้อยข�ข้�งเตยี ง

• ศรี ษะตรง ไหลอ่ ยรู่ ะดบั เดยี วกนั ไมป่ ลอ่ ยดำ้ นอมั พำตบดิ ไปดำ้ นหลงั
• ล�ำตวั ตรง ลงนำ�้ หนักบนกน้ เท่ำกันทั้ง 2 ขำ้ ง วำงแขนขำ้ ง

ออ่ นแรงบนหมอนข้ำงลำ� ตวั หนุนใหส้ งู จนไหลข่ ำ้ งออ่ นแรง
อยู่ในระดบั เดียวกบั ขำ้ งปกติ (ถ้ำผ้ปู ว่ ยนัง่ บนเกำ้ อ้ี ให้วำงแขน
ไว้บนท่พี กั แขนถ้ำทพ่ี ักแขนตำ�่ ไปให้ใชห้ มอนรองอกี ชน้ั หนึ่ง)
• ขำทั้งสองขำ้ งตงั้ ตรง
• จดั เทำ้ ใหว้ ำงบนพนื้ เตม็ ทง้ั สองฝำ่ เทำ้ ถำ้ เกำ้ อส้ี งู เกนิ ไปจนเทำ้ ลอย
ใหห้ ำตง่ั เตย้ี ๆ มำรอง จนสำมำรถวำงฝำ่ เท้ำไดเ้ ต็มท่ีทง้ั 2 ขำ้ ง

47

การออกกา� ลงั กาย
แบบผ้อู นื่ ท�าให้

ข้อควรปฏบิ ัติ

• กำรเคล่ือนไหวใหผ้ ู้ป่วย ควรทำ� ชำ้ ๆ และนม่ิ นวล
• ควรท�ำกำรเคลอ่ื นไหวให้สุดชว่ งกำรเคล่อื นไหวปกติ
• ทำ� ทำ่ ละ 15 - 20 ครงั้ อยำ่ งนอ้ ยวนั ละ 2 รอบ
• ขณะท�ำกำรเคลอื่ นไหว ถำ้ ผปู้ ่วยมีอำกำรปวดมำก
ควรหยดุ ทำ� แลว้ ปรกึ ษำแพทยห์ รอื นกั กำยภำพบำ� บดั
• หำ้ มท�ำในกรณที ส่ี งสยั วำ่ ข้อเคลอื่ นหรือกระดกู หกั

48