55-2019-1

ISSN 1829-0345 ¹ 1, 2019 թ.

ԷՋԵՐ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ
ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԱՊԱՏՈՒՄԻՑ.

ԿՈՄԻՏԱՍԻ §ԱՆՈՒՇ¦
ԱՆԱՎԱՐՏ ՕՊԵՐԱՆ

4

ՎԻԿՏՈՐ
ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ
ԱՆՎԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ
ԳԻՏԱԿԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿԸ

40

ՔԱՂՑԿԵՂԱԾԻՆ
ՆՅՈՒԹԵՐԸ

ՍՆՆԴԱՄԹԵՐՔՈՒՄ

48

·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ Ñ³Ý¹»ë 24
¹1, 2019 Ã.

2 ՀԱՄԱԺՈՂՈՎ` ՆՎԻՐՎԱԾ ՄԵԾԱՆՈՒՆ

ԳՐՈՂ ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ
150-ԱՄՅԱ ՀՈԲԵԼՅԱՆԻՆ

2019 թ. փետրվարի 18-ին ՀՀ ԳԱԱ նախագահությունում տեղի
ունեցավ §Թումանյանագիտության արդի հիմնախ­ նդիր­ները¦ թեմայով
համաժողով` նվիրված մեծանուն գրող, Ամեն­ այն հայոց բանաստեղծ
Հովհաննես Թումանյանի 150-ամյա հոբել յանին:

Լրատվական գործունեություն 4 ԷՋԵՐ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԱ-­

իրականացնող` ՀՀ ԳԱԱ նախագահություն ՊԱՏՈՒՄԻՑ. ԿՈՄԻՏԱՍԻ §ԱՆՈՒՇ¦
ԱՆԱՎԱՐՏ ՕՊԵՐԱՆ
Նախագահ` Ռ. Մարտիրոսյան
ԱՆՆԱ ԱՍԱՏՐՅԱՆ
Պետական գրանցման
§Անուշ¦ օպերայի վերածելու առաջին փորձը կատարել է Կոմիտասը.
վկայականի համարը` 03Ա055313 նրա և Թումանյանի ստեղծագործական համագործ­ակց­ության
արդյունքում ստեղծված §Անուշ¦ օպերան, թեև անավարտ, սակայն
Տրված` 28.06.2002 թ. կարևոր դեր ունեցավ հայ երաժշտական թատրոնի պատմության մեջ:

Գլխավոր խմբագիր` Կիրակոսյան Ա. 12 ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ

Գլխավոր խմբագրի ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

տեղակալ` Սուվարյան Յու.

Բաժինների խմբագիրներ` Պապոյան Ա., ¸³Ý³·áõÉ յան ¶.

Խառատյան Ա., Սիմոնյան Ս. ԺԵՆՅԱ ՔԱԼԱՆԹԱՐՅԱՆ

Գործադիր տնօրեն` Սարգսյան Ա.

Պատասխանատու Հրապարակախոսությունը Թումանյանի հասարակական գործունեու­
­թյան լրացումն է և նրա հայելին, նրա ապրած ժամանակի հիմնա­
քարտուղար` Վարդանյան Ն. խնդիրների վավերագրությունը: Թումանյանի հրապարակախո­սությունը
որոշակի ժամանակ­ ի մեջ է, բայց և զգայուն կերպով շարժվում է ժա­
Տեխնիկական մանակի հետ՝ արձագանքելով օրվ­ ա մտահոգություններին:

խմբագիր` Կիրակոսյան Ա. Պ­ ԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ – 95

Համակարգչային

օպերատոր` Հովհաննիսյան Ք.

Դիզայներ` Օհանջանյան Ա.

Թարգմանիչ` Սարգսյան Մ. 22

Համարի

պատասխանատու` Կիրակոսյան Ա.

Ստորագրված է ՍԵՅՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

տպագրության` 05.03.2019 Հոդվածում ի մի են բերված հեղինակի՝ Ս. Գրիգորյանի բազմամյա
§Գիտության աշխարհում¦-Ç Ëմբագրական հետազոտությունները՝ նվիրված Պարույր Սևակի կյանքին և գործին:
խորհրդի կազմը`
28 Գ­ ԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼ ԵՆ
Ադամյան Կ., Աղալով յան Լ., Աղասյան Ա.,
Այվազ յան Ս. (ՌԴ), Գալստյան Հ., Եսայան Ս. (ԱՄՆ), ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ
Թավադյան Լ., Հարությունյան Հ., Հարությունյան Ռ., ԳԵՐՀԱՂՈՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՆՈՐ ՌԵԿՈՐԴ
гñáõÃÛáõÝÛ³Ý ê., Հովհաննիսյան Լ., Ղազարյան Էդ.
(հիմնադիր խմբագիր), Ղազարյան Հ., Մար­ Հոդվածը նվիրված է Մաքս Պլանկի անվան քիմիայի ինստիտուտի
տիրոս­յա­ ն Բ. (ՌԴ), Մելքոնյան Ա., Ներսիսյան Ա., գիտնական Միխայիլ Երեմեցի հետազոտության մանրամ­ասներին:
Շահինյան Ա., Շուքուրյան Ս., Ջրբաշյան Ռ., Սեդրակյան Դ., Գիտնականը սահմանել է բարձրջերմաստիճանային գեր­հաղորդ­ա­
êÇÙáÝÛ³Ý ². կանության նոր ռեկորդ:

ÊÙµ³·ñáõÃÛ³Ý Ñ³ëó»Ý՝

سñß³É ´³Õñ³ÙÛ³Ý 24 ¹, 30 ՀԱՅ-ԻՏԱԼԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՊԵՐԻ
ÐÇÙݳñ³ñ ·Çï³Ï³Ý ·ñ³¹³ñ³ÝÇ ß»Ýù, 9-ñ¹ ѳñÏ, ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԸ ՆՎԻՐՎԱԾ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ
лé.՝ +374 60 62 35 99, ý³ùë՝ +374 10 56 80 68 ՀՀ ԳԱԱ-ՈՒՄ
e-mail: [email protected]

§¶ÇïáõÃÛ³Ý ³ß˳ñÑáõÙ¦ ·Çï³Ñ³Ýñ³Ù³ïã»ÉÇ
ѳݭ­¹»ëÁ ëï»ÕÍí»É ¿ ÐРϳé³í³ñáõÃÛ³Ý ¨ ÐÐ ¶²²
ݳ˳·³ÑáõÃÛ³Ý áñáßٳٵ:

îå³ù³Ý³ÏÁ՝ 500 ûñÇݳÏ:

̳í³ÉÁ՝ 64 ¿ç:

¶ÇÝÁ՝ å³Ûٳݳ·ñ³ÛÇÝ: Հայ-իտալական գիտական համագործակցության մերօրյա զարգա­
ցումների մասին է սույն տեղեկատվական հոդվածը:
Ðá¹í³ÍÝ»ñÇ í»ñ³ïåáõÙÁ Ñݳñ³íáñ ¿ ÙdzÛÝ
ËÙµ³·ñáõ­ÃÛ³Ý ·ñ³íáñ ѳٳӳÛÝáõÃÛ³Ý ¹»åùáõÙ: 34 ՈՒՍՈՒՄ Ն ԱՅԼԵՎՍ ՉԻ ՀԻՄ ՆՎԵԼՈՒ
ػ絻ñáõÙÝ»ñÇ ¹»åùáõ٠ѳݹ»ëÇÝ ÑÕáõÙÁ å³ñ­­ ՀԻՇԵԼՈՒ ՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ
ï³­¹Çñ ¿: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ ÙÇßï ã¿, áñ ѳٳ­
ϳñÍÇù ¿ Ñ»ÕÇݳÏÝ»ñÇ Ñ»ï: ÊÙµ³·ñáõÃÛáõÝÁ å³­ ՄԻՏԻՈ ԿԱԿՈՒ 
ï³ë˳ݳïíáõÃÛáõÝ ãÇ ÏñáõÙ ·áí³½¹³ÛÇÝ ÝÛáõ­Ã»ñÇ
µáí³Ý¹³ÏáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:



Թարգմանաբար ներկայացվում է հանրահռչակ գիտնական Միտիո
Կակուի հարցազրույցը կրթության ապագայի մասին:

12

40 ՎԻԿՏՈՐ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ 22

ԱՆՎԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ ԳԻՏԱԿԱՆ 28
ՄՐՑԱՆԱԿԸ 34

ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ ՍՈՆԱ ՖԱՐՄԱՆՅԱՆ
Վիկտոր Համբարձումյանի հիշատակը հավերժացնելու, ինչպես նաև նրա
գիտական ժառանգության զարգացումը խթանելու նպատակով սահմանվել է
Հայաստանի ազգային հերոս, ակադեմիկոս Վ. Համբարձումյանի անվան
միջազգային գիտական մրցանակ, որը աստղագիտության, աստղաֆիզիկայի
և հարակից գիտությունների բնագավառում շնորհվում է նշանակալի ներդրում
ունեցող ականավոր գիտնականներին:

46 ՀՀ ԳԱԱ-ՈՒՄ §ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՆՈՄ¦ ՆԱԽԱԳԾԻ
ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱՎ
ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ

ՀՀ ԳԱԱ-ում §Հայկական գենոմ¦ նախագծի շրջանակներում տեղի ունեցավ
աշխատանքային հանդիպում, որտեղ ներկայացվեց §Հայկական գենոմ¦ նա­
խագծի ռազմավարությունը, ճանապարհային քարտեզը, բյուջեի ժամանա­
կացույցը և այլ մանրամասներ:

48 ­ՔԱՂՑԿԵՂԱԾԻՆ ՆՅՈՒԹԵՐԸ
ՍՆՆԴԱՄԹԵՐՔՈՒՄ

ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ, Լ. Ռ. ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
Չարորակ հիվանդությունների վաղ ախտորոշումը և դրանց դեմ պայքարի
հարցերն անմիջականորեն կապված են ավելի ընդհանուր պրոբլեմների՝
աշխատանքի հիգիենիայի, շրջակա միջավայրի պահպանության և կենցաղի
հետ: Քաղցկեղով հիվանդացության դեպքերի 80 %-ը կապված է սկզբունքորեն
վերահսկելի գործոնների հետ:

56 ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱՅԻ ԵՎ ՃԱՐՏԱ­ՐԱ­ԳԻ-
ՏԱԿԱՆ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ
ՀԻՄ ՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

ՋՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ, ՎԱՆԱՆԴ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ
Հոդվածը նվիրված է ՀՀ ԳԱԱ Ա. Նազարովի անվ. երկրաֆիզիկայի և ին­
ժեներային սեյսմաբանության ինստիտուտի գործունեությանը, որն անմիջա­
կանորեն առչվում է քաղաքաշինության, էներգետիկայի, հանքարդյունաբերության,
արտակարգ իրավիճակների, ռազմա­արդյունաբերության, բնապահպանության,
ինչպես նաև բնական և տեխնածին աղետների կանխարգելման, հնարավոր
ռիսկերի նվազեցման խնդիրներին:

48

56 40

­ՄԱՄ­ԼՈ ՀԱ­ՂՈՐ­ԴԱԳ­ՐՈՒԹ­ՅՈՒՆ ......................................................................................................... .

ՀԱՄԱԺՈՂՈՎ` ՆՎԻՐՎԱԾ
ՄԵԾԱՆՈՒՆ ԳՐՈՂ

1 5 0ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ
- ԱՄՅԱ
ՀՈԲԵԼՅԱՆԻՆ

Ս ույն թվականի փետրվա- նա մեջբերեց Հովհաննես Թու­ իրականացնել. 1919 թ. հիմ­նա­
րի 18-ին ՀՀ ԳԱԱ նա­ մանյանի խոսքերը. «Թուման­ դրվեց Հայաստանի համալ­
խագ­ ահությ­ ունում տեղի ունե­ յանն ասել է. «Պետք է համա­ սարանը (այժմ՝ ԵՊՀ), որի
ցավ «Թում­ անյ­ ան­ ագիտության խմբել հայ գիտնականներին, 100-ամյա­կը պետք է նշենք այս
արդի հիմ­­նախնդիրները» թե­ ստեղծել գիտություն հայերե­ տարի, բայց Գիտությունների
մա­յով համաժողով` նվիրված նով և հայ գիտնականների ազգայ­ին ակադեմիան չհաջող­
մեծան­ուն գրող, Ամենայն կաճառ` գիտության օջախ, վեց այդ ժամանակ կազմա­
հայոց բանաստեղծ Հովհաննես հայկական ակադեմիա»: Նա կերպել, այն կազմակերպվեց
Թու­մանյանի 150-ամյա հոբել­ երազում էր մեր կրթական ավելի ուշ»,- ասաց ՀՀ ԳԱԱ
յանին: համակարգում ունենալ համալ­ նախ­ ա­գահը:
Համաժողովի մասնակից­ սարան: Հայաստանի առաջին
ներին ողջունեց ՀՀ ԳԱԱ նա­ հանրապետության ղեկավ­ ար­ Ներկաներին ողջունեց ՀՀ
խագ­ահ, ակադեմիկոս Ռադիկ ները կարողացան համալսա­ կրթության և գիտության նա­
Մարտիրոսյանը: Իր ելույթում րանի մասին նրա երազանքն խարար Արայիկ Հարություն­
յանը:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹14. 20198

2

. ՄԱՄ­ԼՈ ՀԱ­ՂՈՐ­ԴԱԳ­ՐՈՒԹ­ՅՈՒՆ.........................................................................................................

«Պատահական չէ, որ շատ Հովհաննես Թուման­յանի 150- գիտաո­ ւսումնական տարբեր
գիտնականներ, հասա­րակա­
կան գործիչներ Թումանյանին ամյա հոբելյանի առիթով հաստատությունների ներկա­
համարում են ամենահզորներից
մեկը, ով ազգի ձևավորման ստեղծ­ված կառավարական յացուցիչներ:
մեջ շատ մեծ դերակատարում
է ունեցել: Երբ կարդում ես նրա հանձնաժողովի նախագահ, Միջոցառման ընթացում
հրապարակախոսական նյու­
թերը, կարծես մի քանի օր հայտարարեց, որ պետությունը ներկ­այացվեցին վերջին մեկ
առաջ է գրել դրանք: Բացի այդ
որ գրել է, խնդիրը վերհանել է, նպատակ ունի Թումանյանի տարում ՀՀ ԳԱԱ Մանուկ Աբեղ­
նաև լուծումներ է առաջ­ար­
կել»,- ասաց նախարարը: Արա­ հոբելյանին նվիրված միջոցա­ յանի անվան գրակ­ ան­ ության
յիկ Հարությունյանը, որ­պես
ռումները վերածել համազ­գա­ ինստիտուտի հրատարակած

յին տոնախմբության: գիտական աշխա­տությունն­ ե­

Հովհաննես Թումանյանի րից՝ նվիրված Հովհաննես

կյան­քի և ստեղծագործության, Թում­անյանի կյանքին ու գոր­

գրական-հասարակական գոր­ ծուն­ եությանը:

ծու­նեության վերաբերյալ ՀՀ ԳԱԱ Տեղեկատվական-վերլուծական
ծառայություն
ելույթն­ երով հանդես եկան ՀՀ 18.02.2019 թ.

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

3

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ.............................................................................................. .

ԱՆՆԱ ԱՍԱՏՐՅԱՆ

Արվեստագիտության դոկտոր,
պրոֆեսոր

ԷՋԵՐ ԵՐԱԺՇՏԱԿԱՆ
ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԱՊԱՏՈՒՄԻՑ.
ԿՈՄԻՏԱՍԻ §ԱՆՈՒՇ¦
ԱՆԱՎԱՐՏ ՕՊԵՐԱՆ

Հ­ ով­հան­նես Թ­ ում­ ան­յանն այն բա­ցառ­ իկ
հայ բա­նաս­տեղծ­ներ­ ից է, ում ստեղ­
ծա­գոր­ծութ­յու­նը եղ­ ել է ու, վստահ եմ, կլին­ ի
հայ կոմպ­ ո­զի­տոր­ներ­ ի ուշ­ ադր­ ությ­ ան կենտ­
րո­նում:
Եր­կար ու բեղմ­ն ա­վոր ճա­նապ­ արհ է անց­ ել
ե­րաժշ­տա­կան թում­ ան­յա­նապ­ ատ­ ում­ ը: ­Թերևս
Հ­ ովհ­ ան­նես ­Թու­մանյ­ անն այն ե­զակ­ ի հայ բա­
նաստ­ եղծն­ եր­ ից է, ում ստեղծ­ ագ­ որ­ծութ­յու­
նը մե­ծապ­ ես նպաս­տել է հայ ե­րաժշ­տությ­ ան
զար­գացմ­ ան­ ը: Ն­րա ստեղծ­ ա­գոր­ծութ­յուն­նե­
րի հի­ման վրա ստեղծվ­ ել է բա­վա­կա­նաչ­ ափ
հար­ ուստ եր­ աժշտ­ ակ­ ան գրակ­ ան­ ությ­ ուն, որն
ըստ ժան­րեր­ ի կա­րել­ ի է դաս­ ա­կարգ­ ել հետև­
յալ կերպ՝
• ­Թու­ման­յա­նի պոեզ­ իան վո­կալ եր­ աժշտ­ ութ­
յան մեջ՝ մեն­ երգ­ եր­ ում, ռոմ­ անսն­ եր­ ում և
խմ­բեր­գե­րում
• ­Թու­մանյ­ ա­նի ստեղծ­ ագ­ որ­ծութ­յու­նը սիմֆ­ ո­
նիկ ե­րաժշտ­ ությ­ ան մեջ

4

............................................................................................. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

• Թ­ ում­ ան­յանի ստեղծ­ ա­գործ­ ու­

թյ­ ուն­ ը եր­ աժշ­տա­կան թատ­րո­

նում

Եվ, այ­դու­ ա­մեն­ այն­ իվ, Թ­ ու-­

մանյ­ ան­ ի ստեղծ­ ա­գործ­ ությունն

ամ­ ե­նա­մեծ հետ­քը թո­ղել է

օպ­ եր­ այ­ ին թատր­ ոն­ ում:

Եր­ևան­ ի Ա­լեք­սանդր Ս­պեն­

դիարյ­ ա­նի ան­վան օ­պե­րա­յի

և ­բա­լե­տի ազգ­ ա­յին ակ­ ա­դե­

միա­կան թատր­ ոն­ ի հան­դի­սա­

տես­ ին առ­ աջ­ ին­ ը ող­ջու­նում է

­Հովհ­ անն­ ես Թ­ ում­ անյ­ ա­նի՝ 1957

թվակ­ ա­նի նո­յեմ­բե­րի 17-ին

կանգն­ եցվ­ ած 8,5 մետ­րա­նոց

հուշ­ արձ­ ա­նը (քան­դա­կագ­ ործ՝

Ար­ ա Ս­ արգսյ­ ան­ , ճարտ­ ա­րա­

պե­տ՝ Գր­ իգ­ որ Ա­ղա­բաբ­յան­ ):

«Գ­րա­նիտ­ ե աստ­ իճ­ ա­նա­վոր մով: Հն­ ար­ ա­վոր­ ինս պահ­պա­
նել­ ով ­Թում­ ան­յա­նի տեքստ­ ը`
պատվ­ ան­դան­նե­րի վրա բազ­ կոմ­պո­զի­տո­րը կազ­մում է լիբ­
րե­տոն: «Առ­ ա­ջին ընթ­ երց­ ու­մից
մոց­ ին թիկն­ ած Ա. Սպ­ ենդ­ իար­ հետ­ ո գրե­ցի «Հ­ ամբ­ արձ­ ում
յայլ­ ան»,- հետ­ ագ­ այ­ ում կխոս­
յանի և ժ­ այռ­ ա­բե­կոր­ ին նստած տո­վան­ ի կոմպ­ ո­զիտ­ որ­ ը,- օպ­ ե­
րա­յի ա­ռա­ջին մե­ղե­դին, ո­րը
Հ. ­Թում­ անյ­ ան­ ի ֆի­գուր­ներն դռնե­րը բաց­ եց 1933-ի հուն­վա­ հնչում է նրան­ ում որպ­ ես լեյտ­
րի 20-ին՝ Ալ. Սպ­ են­դիար­յա­նի մոտ­ իվ, անց­նում կար­միր թել­ ի
իր­ ենց դա­սա­կան հա­մա­չափ «Ալմ­ աստ» օպ­ ե­րայ­ ի բե­մադ­ պես օ­պեր­ ա­յի միջ­ ով: Սկզ­բից
րությ­ ամբ։ էլ ինձ պարզ էր, որ «Ան­ուշ­ը»
ձևե­րի, կոմ­պո­զի­ցիոն պարզ օ­պե­րայ­ ի հոյ­ ա­կապ նյութ է:
Իսկ մինչ այդ՝ տա­կավ­ին Այն լիով­ ին հափշտ­ ակ­ եց ինձ,
լուծ­ ում­ն ե­րի, տա­րած­ ութ­յան մեջ 1908 թվակ­ ան­ ին, ծան­ ո­թա­ և­ ես գրե­ցի օպ­ եր­ ան»:
նալ­ ով Հ.­ Թու­ման­յա­նի պոե­
ընտրվ­ ած տե­ղի ու օգտ­ ա­գործ­ զիա­յին, Արմ­ են ­Տիգր­ անյ­ ա­նը 1912 թ. օ­գոս­տո­սի 4-ին,
հափշ­տակվ­ ում է «Ան­ ուշ» պոե­ Ա­լեք­սանդ­րապ­ ոլ­ ի քա­ղա­քա­յին
ված նյու­թի շնոր­հիվ ներ­դաշ­ տան հան­դիս­ ասր­ ահ­ ում ա­ռա­
ջին ան­գամ ներկ­ ա­յացվ­ ում է
նա­կոր­ են կապվ­ ում են ինչպ­ ես «Ա­նուշ» օ­պեր­ ան: Գլխ­ ա­վոր
դեր­ ե­րը կատ­ ար­ ում են Աստ­
Ալ.­ Թա­մանյ­ ան­ ի ճար­տար­ ա­ ղիկ ­Մար­ իկ­յ ա­նը` Ա­նուշ, Շ­ ար­ ա
­Տալ­յ ա­նը` ­Սար­ ո, ­Վար­դան
պե­տակ­ ան կոթ­ ող­ ի, այնպ­ ես էլ ­Մար­տիր­ ոսյ­ ա­նը` ­Մոս­ ի, Արև­
հատ ­Տալ­յ ա­նը (գուս­ ան
միմ­յանց ու շրջապ­ ատ­ ի հետ»1: ­Շե­րա­մի դուստ­րը)` ­Նա­նի: Այդ
օ­րը դժվար թե ներ­կա­նե­րից
Եվ պատ­ ա­հա­կան չէ, որ որև­ է մե­կը պատկ­ եր­ ացն­ եր, թե
մի խումբ սիր­ ող­ներ օ­պե­րա­յի
այս­տեղ նա գտնվում է Ալ­եք­
5
սանդր Սպ­ ենդ­ իարյ­ ան­ ի հա­

րևա­նութ­յամբ: ­Հայ եր­ աժշտ­ ա­

կան կյանք­ ի կարև­ որ­ ա­գույն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

ի­րադ­ արձ­ ությ­ ունն­ եր­ ից էր

Հ­ այկ­ ա­կան ԽՍՀ ժող­կոմ­խ որ­հի

1932թ. մա­յի­սի 13-ի ո­րոշ­ման

հա­մաձ­ այն Եր­ևա­նի օ­պեր­ այ­ ին

թատ­րո­նի (1938-ից՝ Ալ. Ս­պեն­

դիարյ­ ան­ ի ան­վան, 1956-ից՝

ա­կադ­ ե­միակ­ ան) ստեղծ­ ու­մը,

ո­րը հան­դի­սատ­ ե­սի առջև իր

1 Աղասյան Ա., Հայ կերպարվեստի
զարգացման ուղիները XIX-XX
դարերում, Ե., 2009թ., էջ 121:

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ.............................................................................................. .

Ախ­ ալցխ­ այ­ ում, Գ­ անձ­ ա­կում, զանցվ­ած գագ­աթ ու չա­
­Նոր Ն­ ախ­ իջև­ ան­ ում, Գր­ ոզ­
Հայկանուշ Դանիել յան՝ Անուշ, Շարա նիում, Բ­ աթ­ ու­մում, Ե­կա­տերի­ փա­նիշ: ­Սար­ ո­յի դեր­ եր­գը
Տալ յան՝ Սարո, 1935թ.: նո­դա­րում, ­Շուշ­ իում և­ այ­լուր:
կատ­ ար­ ում է «Ա­նուշ» օպ­ ե­
հեղ­ ի­նակ Ար­մեն ­Տիգր­ ան­յա­նի «Ան­ ուշ­ ի» բեմ­ ակ­ ան իս­կա­
ղեկ­ ավ­ ա­րությ­ ամբ մեծ կյանք­ ի կան տա­րեգ­րութ­յու­նը սկիզբ րա­յի հա­սակ­ ակ­ ից Ավ­ ագ
ու­ղե­գիր են տա­լիս մի ստեղ­ ա­ռավ 1935 թ. մար­տին, երբ
ծա­գործ­ ությ­ ան, ո­րը տա­րի­ներ օպ­ ե­րան ա­ռաջ­ ին ան­գամ ­Պետ­րոս­յան­ ը, ով դառ­նա­լու էր
անց դառն­ա­լու է հայ եր­աժշ­ բեմ բարձ­րաց­ ավ Երև­ ա­նի
տա­կան թատ­րո­նի զար­դե­րից օպ­ ե­րա­յին թատր­ ո­նում. բե­ հայ բեմ­ ի լա­վագ­ ույն Ս­ ա­րոն:
մեկ­ ը: Ե­րաժշ­տագ­ ետ Ա­լեք­ մադ­րող ռեժ­ ի­սորն էր Ար­
սանդր Շ­ ահ­վերդյ­ ա­նի դի­պուկ մեն Գ­ ուլ­ ակ­յ ա­նը, դի­րիժ­ որ­ ը` ­Մոս­ իի դեր­ եր­գով հան­դես է
բնո­րոշմ­ ամբ` դաս­ ա­կան օ­պե­ Ս­ երգ­ եյ Շ­ ա­թիր­յան­ ը: Ա­նու­շի
րան ծնվեց ցնցո­տի­նե­րի մեջ: դե­րեր­գը կա­տար­ եց Հ­ այկ­ ան­ ուշ գա­լիս ­Միհր­ ան Եր­կա­թը: Ա.
Ն­վագ­ ա­խումբ­ ը կազմ­ված էր Դ­ ան­ իել­յ ա­նը, իսկ ­Սա­րո­յի­նը`
12 եր­ աժշ­տից: ­Կատ­ ա­րողն­ եր­ ը Շ­ ա­րա Տ­ ալ­յ ա­նը: Այդ օր­վան­ ից ­Գուլ­ ակ­յ ան­ ը «Ան­ ու­շը» բեմ­ ադ­
զուրկ էին պրոֆ­ ես­ իոն­ ալ էլ օպ­ ե­րան իր հաս­տա­տուն
վարպ­ ե­տությ­ ու­նից: Չն­ այ­ ած տեղն է գրավ­ ում թատր­ ո­նի րում է նաև 1956-ին:
դրան` հան­դի­սատ­ ես­ ը ներ­ խաղ­ ա­ցանկ­ ում` երբ­ եք չհե­ռա­
կայ­ ա­ցում­ ից հետ­ ո համ­ առ­ ո­ նա­լով բեմ­ ից: «Ա­նուշ­ ի» այս բե­ 1969 թվակ­ ան­ ին, ­Հով­հան-­
րեն չէր հեռ­ ա­նում թատ­րո­ մադր­ ութ­յան առ­թիվ ­Ռոմ­ ան­ ոս
նից: Ոգ­ևոր­ ությ­ ա­նը չափ ու Մ­ ել­ իք­յան­ ը գրեց. «Այս­ օր պատ­ նես Թ­ ու­մանյ­ ան­ ի ծննդյան
սահ­ման չկար: Պ­րե­միեր­ ա­յից մա­կան օր է: Այս­օր հայկ­ա­
հետ­ ո օպ­ եր­ ա­յի սքանչ­ ե­լի մե­ կան օպ­ ե­րա­յի մեջ մուտք գոր­ 100-ամ­յակ­ ի կա­պակ­ցությամբ,
ղե­դի­նե­րը տար­ ած­վե­ցին և ծեց հայկ­ ակ­ ան ժո­ղովր­դա­կան
ժ­ ող­ ովր­դակ­ ա­նաց­ ան: եր­ աժշ­տութ­յուն­ ը»: 1939 թ. Ա. Սպ­ ենդ­ իար­յան­ ի անվ­ ան օ­պե­
Գ­ ուլ­ ակ­յ անն ի­րակ­ ան­ աց­նում
­Շու­տով օպ­ ե­րան ընդ­լայ­ է օպ­ ե­րայ­ ի երկր­ որդ բեմ­ ադ­ րայ­ ի և ­բա­լե­տի թատ­րո­
նում է իր աշ­խարհ­ ագ­րութ­ րությ­ ու­նը (դիր­ ի­ժոր` Մ­ իք­ ա­յել
յու­նը. մինչև 1920 թվա­կան­ ը ­Թավ­րիզյ­ ան): Օպ­ եր­ ան հնչում նը ո­րո­շում է վե­րաբ­ եմ­ ադր­ ել
սի­րող­ ա­կան ու­ժեր­ ի կա­տար­ է ­Մոսկ­վայ­ ում` Հ­ այ արվ­ եստ­ ի
մամբ այն հնչում է Երև­ ա­նում, տաս­նօր­յա­կին և ­փայլ­ ուն ըն­ «Ան­ ուշ­ ը»: Օպ­ եր­ ա­յին թատ­րո­
Ղ­ ար­ ա­քի­լիս­ ա­յում, ­Թիֆ­լիս­ ում, դուն­ ել­ ութ­յուն գտնում: Գլխա­
Բ­ աքվ­ ում, Կ.­Պոլս­ ում, ­Գո­րիում, վոր դե­րեր­ ը կա­տա­րեցին նում շուրջ 900 անգ­ ամ ներկ­ ա­
­Հայկ­ ան­ ուշ Դ­ ա­նիել­յ անն ու
6 ­Շա­րա Տ­ ալ­յ ան­ ը: ­Մո­սիի դե­ յացվ­ ած «Ան­ ուշի» նոր բեմ­ ադ­
րերգ­ ով հան­դես եկավ ե­րի­
տաս­ արդ Պ­ ավ­ ել Լ­ ի­սից­յա­նը: րութ­յուն­ ը հանձն­ ար­ ար­վում է
1950 թ. ապր­ի­լի 30-ին տրվե­
լու էր «Ա­նու­շի» 400-րդ ռե­ժիս­ որ ­Վարդ­ ան Աճ­ եմ­յան­ ին
­ներ­կայ­ աց­ ու­մը: Այդ ի­րադ­ ար­
ձությ­ անն է նվիրվ­ ում օպ­ ե­ և դ­ ի­րիժ­ որ Օ­հան Դ­ ուրյ­ ա­նին:
րայ­ ի երր­ որդ բե­մադր­ ութ­յու­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 նը` դիր­ ի­ժոր Մ. ­Թավր­ իզյ­ ան, Պր­ ե­միեր­ այ­ ից մի քա­նի օր
ռեժ­ ի­սոր` Ա. ­Գուլ­ ակ­յ ան: Այս­
տեղ ա­ռա­ջին ան­գամ ի հայտ անց, հոկ­տեմ­բեր­ ի 5-ին «Ա­նու­
է գալ­ իս Գ­ ոհ­ ար Գ­ աս­պարյ­ ան­ ի
Ա­նուշ­ ը` դառ­նա­լով չգե­րա­ շը» ներ­կայ­ ացվ­ ում է ­Մոսկ­վա­յի

­Մեծ թատր­ ոն­ ում:

­Բան­ աս­տեղծ­ ի ծննդյան

125-ամյ­ ակ­ ը նշա­նավ­ որվ­ եց

«Ա­նուշի» նոր բեմ­ ադր­ ությ­ ամբ,

որ­ ը 1994-ին ի­րակ­ ան­ աց­րեց

­Տիգր­ ան Լ­ևոն­յա­նը (դի­րի­ժոր`

Յ­ ուր­ ի ­Դավթ­յան): Օպ­ եր­ այ­ ի

ա­ռայժմ վեր­ջին` յոթ­ ե­րորդ բե­

մադ­րութ­յու­նը 2003-ին իր­ ա­

............................................................................................. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

կա­նաց­րել է ­Գեղ­ ամ Գր­ ի­ վրա, 1940-ին: Օ­պե­րան ան­ «Ան­ ու­շը» օ­պեր­ ա դարձ­նել­ ու,
գորյ­ ան­ ը (դիր­ իժ­ որ` Կ­ ար­ են ու այդ դիտ­ ավ­ որ­ ությ­ ամբ ես
­Դուրգ­ արյ­ ան): վա­նել է հե­րոս­ ուհ­ ու ան­ ուն­ ով: նրան ու­ղար­կե­ցի իմ հրատ­ ա­
րա­կած ժող­ ո­ված­ ուն»2:
Թ­ ում­ ան­յան­ ի ստեղ­ծագ­ որ­ ­Պերպ­ եր­յան­ ը տեղ­յ ակ չի եղ­ ել
ծությ­ անն են անդր­ ա­դարձ­ ել Ար­ձա­գան­քե­լով Մ­ ա­րիամ
ինչ­պես իր ժամ­ ա­նա­կակ­ ից­ Ալ. Ս­պենդ­ իար­յա­նի «Ալմ­ աստ» Թ­ ում­ անյ­ ան­ ի առ­ աջ­ ար­կին՝
ներ­ ը՝ բա­նաս­տեղծ­ ի կեն­դա­ 1904 թվակ­ ան­ ի հունվ­ ար­ ի 22-
նությ­ ան օր­ ոք, այնպ­ ես էլ օ­պե­րա­յի գոյ­ ությ­ ան մաս­ ին: ին Կ­ ո­մի­տա­սը Էջմ­ իած­նից
ե­րիտ­ աս­ արդ սերնդ­ ի կոմ­պո­ գրում է. «Շ­նորհ­ ափ­ այլ իշ­խա­
զի­տոր­նե­րը` նրա մահ­ ից շատ Եվ, այդ­ ո­ւամ­ են­ այն­ իվ՝ նուհ­ ի, ու­րախ­ ու­թեամբ կար­
հետ­ ո. Երև­ ա­նի օ­պեր­ այ­ ին դա­ցի պ. Յ. ­Թու­ման­ եան­ ի
թատ­րոն­ ում 1970-ին բեմ­ ադր­ «Ա­նուշն» օպ­ եր­ ա­յի վեր­ ա­ «Ան­ ուշ­ ը» և շ­ ատ ա­նուշ գտայ.
վել է Էր­ իկ ­Հար­ ությ­ ունյ­ ա­նի պատ­րաստ եմ ­Ձեր փափ­ աքն
«Մ­ ի կա­թիլ մեղր­ ը» եր­կու գոր­ ծե­լու ա­ռաջ­ ին փոր­ձը կա­ իր­ ագ­ ործ­ ե­լու»3: Կ­ ո­միտ­ աս­ ը
ծող­ ութ­յամբ օ­պե­րան՝ հե­քիա­ շար­ ուն­ ակ­ ում է. «ա) խնդրե­
թը մեծ­ ա­հաս­ ակ­ներ­ ի համ­ ար, տա­րեց Կ­ ոմ­ ի­տա­սը. նրա և ցէք, իմ կող­մից, պ. բան­աս­
իսկ 1980 թվակ­ ա­նին՝ Վ­ արդ­ ան տեղծ­ ին 1) կար­ճէ՝ ծեր­ ուկ­ ի
Աճ­ եմ­յա­նի «­Կիկ­ ոս» օպ­ ե­րան: ­Թում­ ան­յան­ ի ստեղծ­ ագ­ որ­ խոս­քեր­ ը (եր­ ես 113-114). 2)
լրացն­ է՝ «Հ­ ալ­ ալ է տըղ­ ին» (ե­
Թ­ ու­մանյ­ ա­նի ստեղծ­ ա­գոր­ ծա­կան հա­մագ­ ործ­ ակ­ցութ­ րես 115, վեր). 3) կա­նանց կոծ­ ը
ծութ­յուն­ ը ոգ­ եշնչ­ ել է սփյուռ­ պակ­աս է (120), կար­ող է օգ­
քահ­ այ կոմպ­ ոզ­ իտ­ որն­ ե­րին ևս: յան արդ­յունք­ ում ստեղծվ­ ած տու­ ել վերջ­ ին «Ազ­գագր­ ակ­ ան
­Նի­կոլ ­Գալ­ անդ­ եր­յան­ ը 1931- հան­դէ­սից». 4) նոր գրել՝ սա­
1932 թթ. գրել է «­Փարվ­ ա­նա» «Ա­նուշ» օ­պե­րան, թեև ան­ ա­ րեր­ ի ոգ­ ի­նե­րի ու ջրե­րի ալք­ ե­
օ­պե­րան՝ ե­րեք գոր­ծո­ղութ­յամբ րի երգ­ ը, որ գրա­ւում է Ա­նու­
և բ­ ալ­ ետ­ այ­ ին տե­սար­ ան­ ով, վարտ, սակ­այն կար­ևոր դեր շին և ­ջուրն է ընկ­նում (միայն
ըստ Թ­ ում­ անյ­ ա­նի հա­ման­ ուն 3 տուն լի­նի, վեր­ջին տունն
լե­գեն­դի, լիբր­ ե­տոն կազմ­ ել էր ու­նե­ցավ հայ եր­ աժշ­տակ­ ան ար­դէն կայ՝ «Վ­ ուշ-վուշ») (126-
կոմ­պոզ­ իտ­ ո­րը: Օ­պե­րան, ցա­ 127): Լր­ աց­նե­լուց յե­տոյ ար­
վոք չի բեմ­ ադրվ­ ել և սպ­ աս­ ում թատ­րո­նի պատ­մութ­յան մեջ: տագ­րէ ին­քը և­ ինձ ու­ղար­կէ,
է իր բեմ­ ե­լին: ե­թէ եր­ աժշ­տու­թեան բա­րե­
1903-ին լույս է տես­նում ձայ­նութ­ եան համ­ ար փո­խե­
Եր­ աժշ­տակ­ ան թատ­րո­նի լու բառ­ եր լին­ են՝ նշան­ ակ­ եմ:
հա­մար սփյուռք­ ահ­ այ կոմպ­ ո­ Թ­ ու­ման­յա­նի «­Բան­ աս­ տ­ եղ-­ Իւր­ աք­ ան­չիւր դե­րա­կա­տար­ ի
զի­տոր, խմբավ­ ար, ման­կա­ ա­նուն­ ը նշան­ ակ­ է իր երգ­ ել­ ի­
վարժ և­ ե­րաժշտ­ ա­կան-հա­սա­ ծութ­յունն­ եր­ ը», որ­տեղ առ­ ա­ քից առ­ աջ՝ տո­ղասկզ­բին: Որ­
րա­կա­կան գործ­ իչ Հ­ ամբ­ արձ­ ում քան կա­րե­լի է խոյս տայ թուր­
­Պեր­պերյ­ ա­նի (1905-1999) երեք ջին անգ­ամ տպագր­վում է քե­րէն բա­ռեր­ ից, եր­գի ո­գին
գործ­ ե­րից երկ­ ուս­ ի համ­ ար պահ­ ել­ ու համ­ ար: Ամ­բող­ջու­
հիմք է դարձ­ ել ­Թու­ման­յա­նի «Ան­ ուշ­ ի» ավ­ արտվ­ ած տար­բե­ թեան կապն իբրև ե­րաժշ­տա­
ստեղծ­ ա­գոր­ծությ­ ուն­ ը: Ն­րա կան երկ, թե­րի է, կխնդրեմ՝
երկ­րորդ օպ­ ե­րան ե­րեք ար­ ա­ րա­կը: ­Շու­տով, 1903-ի վերջ­ ե­ լրաց­նէ. օր­ ի­նակ. մայ­րը ձորն
րից բաղ­կաց­ ած «­Շող­ իկ» օպ­ ե­ ի վայր ձայն է տա­լի (100), իսկ
րան է (1939), ո­րի հա­մար հիմք րին իշխ­ ա­նուհ­ ի, հա­սար­ ա­կա­
է ծա­ռայ­ ել Հ. ­Թու­մանյ­ ան­ ի 2 Մ. Թումանյան, Իմ համառոտ
«Երկր­ ում» պոեմ­ ը: Եր­րորդ կան և մշ­ ա­կու­թայ­ ին գոր­ծիչ կենսագրությունը և իմ հիշողութ­
օ­պե­րան՝ «Ար­ եգն­ ազ­ ան» օ­պե­ յունները, Ե., Գրականության և ար­
րա-կանտ­ա­տը, նա գրել է ­Մա­րիամ Թ­ ում­ անյ­ ա­նը դեռևս վեստի թանգարան, 2003, էջ 137:
Հ. ­Թում­ անյ­ ան­ ի «Թմ­կ ա­բեր­
դի առ­ ում­ ը» պոե­մի հիմ­ ան իր­ են անձ­նապ­ ես ան­ծան­ ոթ 3 Կոմիտաս, Նամակներ, Ե., 2000, էջ
48:
Կ­ ո­միտ­ աս­ ին է ու­ղարկ­ ում «Բ­ ա-­
7
նաստ­ եղծ­ ութ­յուն­ներ­ ի» գրքի

մեկ օ­րին­ ակ և ­ցանկ­ ությ­ ուն

հայտն­ ում, որ­պեսզ­ ի նա պոեմ­ ի

հի­ման վրա օ­պե­րա ստեղծ­ ի:

«Չ­ եմ հի­շում, թե որտ­ եղ

և­ երբ ծան­ ոթ­ ա­ցա Կ­ ո­միտ­ աս

վարդ­ ա­պետ­ ի հետ, բայց իբրև

եր­ աժշտ­ ի, ես շատ վաղ­ ուց

ճա­նա­չում էի նրան և ­բարձր

գնա­հատ­ ում էի,- հետ­ ագ­ այ­ ում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

իր հուշ­ ագ­րութ­յան մեջ կգրի

Մ­ ա­րիամ Թ­ ում­ ան­յան­ ը,- ես

միշտ ե­րազ­ ել եմ լսել մի հայ­

կակ­ ան օ­պեր­ ա, այ­սինքն՝ որ

թե՛ բո­վանդ­ ա­կութ­յուն­ ը և թ­ ե՛

եր­ աժշ­տությ­ ու­նը լի­ներ զուտ

ժող­ ովր­դակ­ ան: ­Հա­վատ­ աց­ ած

էի, որ Կ­ ոմ­ իտ­ աս­ ի գրչի տա­կից

դուրս կգար մի հրա­շալ­ի բան,

և­իմ մեջ միտք հղաց­ ավ՝ առ­ ա­

ջարկ­ ել նրան ­Թու­ման­յան­ ի

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ.............................................................................................. .

ու­ռին» սիր­ ոյ ողբ­ եր­գին եղ­ ա­

նա­կը): ­Բար­ եբ­ աղ­դաբ­ ար իր

ձե­ռագր­ աց մէջ գտանք Ա­նու­շի

համ­ ար գրած այդ ե­ղա­նակ­նե­

րը, ո­րոնք (թէեւ ա­նոնց դաշ­

նակ­ ու­մը դեռ չէ շա­րադ­րած)

նոյ­նութ­ եամբ հրա­տարա­կու­ ի,

կ’ար­ժեն»6:

­Թու­ման­յան­ ը, ինք­ ը չգրե­

լով լիբ­րետ­ ոն, սա­կայն թույլ

է տվել, որ դա ուր­իշն ա­նի:

Տ­ եսն­ ել­ ով, որ լիբր­ ե­տոն

­Թում­ ան­յա­նի հետ մշա­կե­

լու գոր­ծը տե­ղից չի շարժ­

վում, Կ­ ոմ­ ի­տասն ինքն է կազ­

մում լիբր­ ե­տոն: Դ­ ա է վկա­յում

«Ան­ ուշ­ ի» 1903-ին տպագր­ված

օր­ ի­նա­կը, ո­րի լու­սանցքն­ ե­

աղջ­ իկն ու հո­վի­ւը խօս­ ակ­ հնա­րավ­ ո­րությ­ ուն չի ու­նե­ րում և­ ա­զատ տե­ղե­րում հա­
ցում են, ու­րեմն բեմ­ ի վրայ չեն ցել գրել օ­պեր­ ա­յի լիբ­րե­տոն՝
երև­ այ, որ ան­յարմ­ ար է: հետ­ ա­գայ­ ում նա չգրեց նաև մա­պա­տաս­խան նշում­ն եր­ ով
Ս­պենդ­ իարյ­ ան­ ի «Ալ­մաստ»
բ) Գր­ ու­ ածք­ ը շուտ պատ­ օ­պեր­ այ­ ի լիբ­րետ­ ոն՝ ըստ իր Կ­ ո­մի­տասն ուր­վագ­ծել է օպ­ ե­
րաս­տէ, որ ես էլ ու­սում­նա­ «Թմ­կ ա­բերդ­ ի ա­ռու­մը» պոե­
սիր­ ել կար­ ող­ ան­ ամ ու ե­րաժշ­ մի: 1931 թվակ­ ան­ ին «Ա­նա­ րա­յի սևագ­ իր թա­տե­րատ­ ետ­
տու­թեան ծրա­գի­րը մշա­կեմ: հիտ» հանդ­ ե­սում տպագր­ված
Չ­ եմ կա­րող ո­րոշ աս­ ել, թէ երբ «Կ­ ոմ­ իտ­ ա­սը և ­հայ ե­րաժշ­ րը:
պատ­րաստ կլին­ ի, ո­րով­հետև տությ­ ու­նը» հոդվ­ ա­ծում Ար­
ես մե­նակ եմ, և ­բո­լոր գոր­ծերն շակ Չ­ ոպ­ անյ­ ան­ ը կգրի. Օ­պեր­ ա­յի հիմ­ն ա­կան աշ­
ինձ վրայ են ծանր­ ա­ցած»4: «Թ­ իֆլ­ իս գտնո­ւած միջ­ ոց­ իս,
­Կո­մի­տաս­ ի հետ Թ­ ում­ ան­ եա­նի խա­տանք­ներ­ ը Կ­ ո­մի­տա­սը
Մ­ ա­րիամ ­Թու­մանյ­ ան­ ը, ի տունն էինք օր մը, ­Կոմ­ի­տաս
կատ­ ար­ ումն ­Կո­մի­տա­սի հանձ-­ նո­րէն խնդրեց որ փու­թաց­ կատ­ա­րում է 1904-ին: 1905
նա­րար­ ությ­ ան՝ նամ­ ա­կը ցույց է նե լիպր­ եթ­թօին խմբագ­րու­
տա­լիս բա­նաս­տեղ­ծին, որ­ ի մը. Թ­ ում­ ա­նեան զգա­ցուց, որ թվակ­ ա­նի մար­տի 3-ին
հետ դեռևս ծա­նոթ չէր Կ­ ոմ­ ի-­ ատ­ իկ­ ա իր ըն­ ել­ իք բան­ ը չէր,
տաս­ ը: «­Հե­տա­գա­յում նրանք «ես պոէ­մը գրեր եմ,- ըս­աւ Մ. ­Թու­ման­յա­նը գրում է
շատ ըն­կերա­ցան իր­ ար հետ, խնդալ­ ով,- լիպր­ էթթ­ օն էլ թող
և­ երբ ­Կո­մի­տա­սը ­Թիֆլ­ իզ ու­րիշ­ ը հա­նէ»»:  Սպ­ աս­ ել­ ով այդ Կ­ ոմ­ իտ­ աս­ ին. «Ես շատ ու­րախ
էր գալ­իս, միշտ այց­ե­լում էր լիպր­ եթ­թօին, ­Կոմ­ իտ­ աս ար­
Թ­ ու­ման­յան­ ին»5: դէն Ան­ ուշ­ ի քան­ ի մը մե­ներ­գե­ եմ, որ հնա­րա­վո­րությ­ ուն կու­
րու եւ խմբերգ­ ե­րու ե­ղան­ ա­կը
Կ­ ո­միտ­ աս­ ը բազ­միցս ա­ռա­- յօր­ ի­նած էր (ինք­նահն­ ար եղ­ ա­ նե­նամ Ձ­ եզ հետ ծա­նոթ­ ա­նա­
ջար­կել է ­Հովհ­ անն­ ես ­Թու­- նակ­ներ՝ ժող­ ովրդ­ ա­կան եր­
ման­յան­ ին, որ­ նա վեր­ ամշ­ ա­ գեր­ ու ոճ­ ով), ատ­ ոնք ին­ծի եր­ լու և ­խոս­ ե­լու «Ա­նուշ» օ­պեր­ ա­
կի տեքս­տը և ­հար­մար­ եց­նի գեց Էջմ­ իա­ծին, եւ շատ սիր­ ուն
ե­րաժշ­տութ­յան պահ­ անջն­ ե­ գտայ (ման­ աւ­ անդ «Աս­ ում են յի մա­սին: Ե­թե կար­ ե­լի է, Ձ­ եզ
րին: ­Սա­կայն բան­ աստ­ եղծ­ ը
հետ բե­րեք ձայ­նագ­րած կտոր­
4 Նույն տեղում, էջ 49:
5 Թումանյան Մ., նշվ. աշխ., էջ 138: նե­րը, ա­սում են շատ հաջ­ող

8 բան է դուրս եկ­ ել»7:

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 1905 թվակ­ ան­ ի մար­տի

31-ին Էջմ­ իածն­ ի Գև­ որգ­յան

ճե­մա­րա­նի 60 հո­գուց բաղ­

կա­ցած քառ­ աձ­ այն երգ­ եց­ իկ

խում­բը ­Կոմ­ ի­տա­սի ղե­կա­

վար­ ութ­յամբ ուղև­ որվ­ ում է

6 Չօպանեան Ա., Կոմիտաս վարդ­ ա­
պետ եւ հայ երաժշտութիւնը, «Անա­
հիտ», Գ. Տարի, թիւ 1-2, 1931, մայիս-
օգոստոս, Փարիզ, էջ 118:

7 Հովակիմյան Բ., Կոմիտասի թա­
տերական աշխարհը, Կոմիտասական,
հատոր 2, Երևան, 1982, էջ 247:

............................................................................................. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

Թ­ իֆ­լիս՝ հա­մերգն­ եր տալ­ ու8:

­Նույն թվա­կան­ ի ապր­ ի­լի 1-ին

­Կոմ­ ի­տա­սի ղեկ­ ավ­ ար­ ութ­

յամբ տեղ­ ի է ու­նեն­ ում եր­գե­

ցիկ խմբի համ­ եր­գը ­Թիֆ­լիս­ ի

արտ­ իս­տա­կան ըն­կե­րությ­ ան

դահլ­ իճ­ ում: Առ­ աջ­ ին բաժ­

նում հնչում են «Հ­այր մեր»,

«­Լեր­ ինք», «Ով զարմ­ ա­նալ­ ի»,

«Այ­սօր ձայնն», «Էջ ­Միա­ծին»

և «Խ­ որհ­ ուրդ խոր­ ին» հոգ­

ևոր երգ­ եր­ ը, իսկ երկ­րոր­

դում՝ «Գ­ ա­րուն ա», «­Կայն­ ել

ես», «­Հաբր­բան», «Այ աղ­ջիկ»,

«­Խում­ ար», «Ոտ­ իդ ա­րա», «­Հոլ

ար­ ա», «­Ծաղկ­ աձ­ որ», «Ձ­ իգ

տու», «Ամպ­ ել ա», «­Լո՛, լո՛, լո՛»

ժո­ղովր­դա­կան երգ­ ե­րը9:

Ապ­րի­լի 3-ին ­Թիֆ­լի­սի ար­

տիս­տա­կան ընկ­ եր­ ութ­յան

դահ­լիճ­ ում տե­ղի է ուն­ ե­նում

հա­մերգ` նվիրվ­ ած Կ­ ո­միտ­ ա­սի

ս տ ե ղ­ծ ա­գ ո ր­ծ ո ւ թ­յ ո ւ ն­ն ե­ր ի ն :

Էջ­միածն­ ի Գև­ որգ­յան ճե­մա­ սությ­ ուն­ ը «­Հայ ժո­ղովր­դակ­ ան ված­ներ «Ան­ ու­շից»13:

րա­նի սա­նե­րից կազմ­ված եր­ և­ եկ­ ե­ղե­ցակ­ ան եր­գե­րը» թե­ Ն­ ույն` 1905 թվակ­ ա­նի մա­

գեց­ իկ խմբի և­ եր­գիչ ­Վահ­ ան մա­յով11: յի­սին Թ­ ու­ման­յանն այց­ ե­

­Տեր-Առ­ աք­ ել­յ ան­ ի կա­տար­մամբ Հ­ ըն­թացս թիֆ­լիս­յան այս լում է Էջ­միա­ծին, հան­դի­

­Կո­մի­տա­սի ղե­կավ­ ա­րութ­ ուղ­ևոր­ ությ­ ան, տե­ղի են ուն­ ե­ պում Կ­ ո­միտ­ աս­ ի հետ և նր­ ան

յամբ հնչում են Կ­ ո­միտ­ աս­ ի նում Կ­ ոմ­ ի­տա­սի և Հ­ ով­հան­նես նվի­րում իր լու­սանկ­ ա­րը`

դաշն­ ակ­ ած հոգ­ևոր երգ­ ե­րը՝ Թ­ ու­ման­յա­նի հանդ­ իպ­ ում­ն ե­ «­Կոմ­ ի­տաս հայր սուր­բին` իր

«­Փառք քեզ», «­Սուրբ, սուրբ», րը: ­Մա­րիամ ­Թում­ ան­յան­ ին բար­ ե­կա­մը Հ.­Թում­ անյ­ ան» մա­

«­Յա­մեն­ այ­նի», «Տ­ եր ող­ որմ­ և ­բան­ աս­տեղ­ծին Կ­ ո­միտ­ ա­սը կագ­րությ­ ամբ: Ամ­ ե­նայն հա­

յա», «Աշխ­ արհն ամ­ են­ այն», ցույց է տա­լիս իր կա­տար­ած վան­ ակ­ ա­նութ­յամբ այս­տեղ

«Զք­ եզ օրհն­ եմք», «Աստ­վա­ աշ­խատ­ ան­քը` նրանց բնա­ Կ­ ոմ­ ի­տաս­ ը բան­ աս­տեղծ­ ին

ծած­ին», ինչպ­ես նաև հայ­ կար­ անն­ ե­րում կա­տար­ ում ցուց­ ադր­ ել է հատ­վածն­ եր իր

կա­կան ժո­ղովր­դակ­ ան եր­ հատվ­ ած­ներ «Ան­ ու­շից»: Այդ օ­պե­րա­յից14, և Թ­ ու­ման­յա­նը

գեր. «­Ծի­րան­ ի ծառ», «Անձրևն են վկայ­ ում Մ.­Թու­ման­յա­ ­Կոմ­ ի­տաս­ ի կա­տար­մամբ լսել ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

եկ­ ավ», «­Չի­նար ես», «Հ­ ո, նը` «բա­վակ­ան բան էր գրել է «Բ­ արձր սա­րեր», «Ա­սում են

Օխ­նե­լի» (գու­թան­ երգ ­Լոռ­ ու), Կ­ ո­մի­տաս­ ը իր օ­պեր­ ա­յից և ու­ռին», «Աղ­ջի, ան­ աստվ­ ած»

«­Սա­րե­րի վրով», «Լ­ ո՛, լո՛, լո՛»10: մ­ ի քան­ ի կտոր նույ­նիսկ նվա­ երգ­ ե­րը15:

Իսկ ապ­րիլ­ ի 6-ին ­Թիֆլ­ իս­ ի գել էր իմ տան­ը և հ­իացր­ել «Ա­նուշ­ ի» վեր­ աբ­ երյ­ ալ տե­

Հ­ ովն­ ան­յան օ­րիորդ­ աց դպրո­ էր ինձ»12 և բ­ ա­նաստ­ եղ­ծի ղե­կութ­յուն­ներ ենք գտնում

ցի դահլ­ իճ­ ում տեղ­ ի է ուն­ ե­ դուստ­րը՝ Ն.­Թում­ ան­յա­նը. ըստ 13 Աթայան Ռ., Կոմիտասի «Անուշ»
անավարտ օպերայի ուրվագրերը,
նում Կ­ ո­մի­տաս­ ի դա­սախ­ ո­ նրա՝ իր­ ենց տա­նը Կ­ ո­մի­տա­սը Կոմիտասական, հ. 2, Երևան, 1982,
էջ 56:
8 Մազմանյան Ռ., Հայ երաժշտական ոգև­ որ­ ությ­ ամբ նվա­գել է հատ­
կյանքի տարեգրություն. 1901-1910, 14 Նույն տեղում:
Երևան, 2006, էջ 97: 11 Նույն տեղում: 15 Հովակիմյան Բ., Կոմիտասական,
12 Մարիամ Թումանյան, նշվ. աշխ., հ. 2, էջ 246:
9 Նույն տեղում, էջ 98: էջ 138:
10 Նույն տեղում, էջ 99:

9

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ.............................................................................................. .

բա­նաստ­ եղծ­ ին 1908թ. մա­յի­ տեսն­ ո­ւենք, շատ դժու­ ար է մնաց»18:
սի 24-ին հղված ­Կո­մի­տա­սի «Ան­ ուշ­ ի» հետ կապվ­ ած աշ­
նամ­ ակ­ ում. «Աղբ­ էր, վա­ղուց եր­ աժշտ­ ու­թեան մա­սին գրով
է սկսել եմ և ­բաւ­ակ­ան բան խատ­ անքն­ ե­րը տևեց­ ին մինչև
գրել քո «Ա­նու­շից», բայց դեռ խօս­ ել-բա­ցատր­ ո­ւե­լը: Ես որ­ ո­ 1909 թվա­կան­ ը:
պակ­ ա­սաւ­ որ բան­ եր շատ
կան, որ­պէս­զի մի ամբ­ ող­ջու­ շել եմ այս ամ­ առն անցն­ ել Էջ­ 1910-ին Կ­ ո­մի­տաս­ ը տեղ­ ա­
թիւն դառ­նայ: Այս գիրս առ­ փոխ­վել է Կ.­Պոլ­ իս և­ այլևս
նե­լուն պէս գրիչդ կառն­ես և­ միածն­ում, բայց մի 10 օ­րով չի հան­դի­պել Թ­ ու­ման­յա­նին.
ինձ մի դրա­կան բան կգրես: դրան­ ով իսկ ի դերև ե­լավ հա­
Այս ամ­ առ­ ու­ ան ար­ձա­կուրդ­ ին կգամ ­Դի­լի­ջան, մինչև «Ա­նու­ մա­տեղ աշ­խա­տե­լու հնար­ ա­
պէտք է զբաղ­ ու­ եմ ա­ռաւ­ ե­ վոր­ ությ­ ու­նը:
լա­պէս «Ան­ ուշ»-ով: Գր­ ի՛ր, թէ շը» լրաց­նենք»17:
ե՞րբ կա­րող ես մի քան­ի օ­րով ­Ցավ­ ոք, «Ա­նուշ» օ­պե­րան
ինձ մօտ հիւր գալ, և­այս­տեղ 1909 թվա­կա­նի փետր­ մնաց ան­ավ­արտ: Գրվել են
միա­սին վեր­ջաց­նենք, և­ ես ա­ռան­ձին եր­գեր ու խմբեր­
հանգ­ իստ շա­րու­նակ­ եմ. ա­մեն վա­րի 14-ին Մ.Թ­ ում­ ան­յան­ ին գեր, այդ թվում փեր­ի­նե­
ան­գամ, երբ տրամ­ ադր­ ու­ րի եր­գը՝ «Ե­կեք, քույր­ եր»
թիւնս տեղն է, ձեռք­ երս թու­լա­ Կ­ ո­մի­տա­սը գրում է. «­Մեր խմբերգ­ ը, «­Վուշ-վուշ, Ան­ ուշ»
նում են, ո­րովհ­ ետև եր­գի յար­ խմբերգ­ ը, Ս­ ա­րո­յի խոս­տով­ ա­
մա­րացր­ած չեն դեռ բան­եր, և ­Յովհ­ անն­ է­սի չարձ­ ակ­ ու­ ե­լը նությ­ ու­նը՝ «Աղջ­ ի, ա­նաստ­
պ­ ակ­ ասն­ եր էլ կան»16: ված­ ը» (սրա մե­ղեդ­ ու համ­ ար
շատ վատ տպավ­ որ­ ու­թիւն թո­ հիմք է ծառ­ այ­ ել «քրդա­կան
Ս­ ա­կայն հան­դիպ­ ում­ ը տե­ «­Լուր-դա-լուր»-ի՝ հով­վա­կան
ղի չի ու­նեն­ում. այդ է վկա­ ղեց վե­րաս, որք­ան զրկւում է սրնգի այն ե­ղան­ ակ­ ը, որ­ ը Էջ­
յում ­Կո­մի­տա­սի հու­նիս­ ի 8-ի միածն­ ում ­Կոմ­ իտ­ աս­ ի համ­ ար
նա­մակ­ ը. «Ս­ ի­րել­ ի ­Յովհ­ անն­ էս, մեր գրա­կան-բա­նաս­տեղ­ծա­ ջու­թակ­ ով նվագ­ ել է Վրթ­ ա­նես
Էջմ­ իած­ ին չեկ­ ար, մոծ­ ակ­ ից Փ­ ափ­ ազ­յ ան­ ը և ­Կո­մի­տա­սը
վախ­ ե­ցար. էդ պի­ծի մո­ծակն կան կեան­քը նոր­ ա անգ­ ործ տեղն ու տե­ղը գրի է ա­ռել
ի՞նչ է, որ մարդս նոր­ ան­ էն վա­ դա19), Ա­նու­շի երգ­ ը՝ «Աս­ ում են
խե­նայ, ես քեզ այն­պի­սի տեղ բան­տումն ըն­կած մնալ­ ով: Ի ուռ­ ին», ­Սա­րոյ­ ի «Ախ, Ա­նուշ,
տայ­ ի, որ մո­ծակ չէ, մո­ծա­կի Ան­ ուշ» ա­սեր­գը, Ա­նու­շի մե­
աղբ­էրն իր ճտե­րով չէր կա­ հար­կէ, եր­ևի դեռ եր­կար պա­ նախ­ ո­սութ­յուն­ ը՝ «Ա­սում են
րող մուտք գործ­ ել: Բ­ ան չու­նեմ մի օր» կենտր­ ոն­ ակ­ ան հատ­
ա­սե­լու: Ու­զում ես ­Դիլ­ իջ­ ան, հեն, մինչև ամբ­ողջ կծի­կը ված­ ով, «Աղջ­ իկ բախտ­ ա­վոր»
բար­ ի՛. դաշ­նա­մուր­ ի մաս­ ին երգ­ ը՝ «­Համ­բարձ­ ում յայ­լա»
հոգ մի՛ ան­ իր. իմ գալ­ու կամ քո բաց ա­նեն: Լսւ­ում է, որ շատ կրկներ­գով, ­Սա­րո­յի եր­րորդ
գա­լուդ նպա­տակն է լի­նել­ ու եր­գը՝ «Բ­ արձր սար­ ե­րը»,
միայն ևէթ բառ­ եր­ ը՝ բա­նաս­ խիստ որ­ ո­նում են զան­ ա­ «­Քաղվ­ ո­րի»20 «­Սի­րուն աղջ­ իկ»
տեղ­ծու­թիւ­նը լրացն­ ել դեր­ ա­ երգ­ ը և­ այլն: Կ­ ոմ­պո­զի­տոր­ ը
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹2. 2018 կատ­ արն­ եր­ ով և­ եր­գե­րով, մի զան տեղ­ե­րում մի շարք ան­ չհասցր­ եց ա­վարտ­ ել օպ­ եր­ ան.
խոսք­ ով՝ կազմ­ ել լիբ­րէթ­թօն: «այդ մեղ­ ե­դին­ եր­ ը ա­վարտ­ված
Իսկ միւս բա­ներ­ ը՝ եր­ աժշտ­ ա­ ձանց: Այս խմոր­ը դեռ շատ օպ­ եր­ա չեն,- նշում է Ռ.Ա­թա­
կա­նը, կկազմ­ եմ ես Էջմ­ իած­ յան­ը,- այլ են միայն օ­պեր­ա­
նում, ուր իմ սեն­եա­կում հար­ ջուր կառն­ ի: «Ա­նուշն» ա­ռաջ յի երգ­ այ­ ին մաս­ ի մե­ղեդ­ իա­
կաւ­ որ յար­մա­րու­թիւնն­ երն էլ կան թեմ­ ա­ները, ուր­վագր­ երը:
կան ինձ համ­ ար: ­Ման­րամ­ ասն է գնում, է­լի մի շարք նոր բա­ ­Հարցն այն է, որ ի­րենց այդ­
ծրագ­ իրն­ երս կպատ­մեմ, երբ
ներ գրե­ցի: Մ­նաց­ել եմ մո­ 18 Նույն տեղում, էջ 51-52:
19 Աթայան Ռ., Նշվ. աշխ., էջ 59:
լոր­ ու­ ած, Յ­ ով­հան­նէս­ ի բան­ 20 Կոմիտասն այսպես է անվանել
պոեմի հերոսներից մեկին` «Անցվոր
տարկ­ ու­թիւնն էր պա­կաս, է­լի ախպերին»:

կի­սատ մնաց «Ան­ ուշ»ի եր­գա­

կան խմբագր­ ութ­ իւ­նը. յոյս ու­

նէի, որ կգար այս տօ­ներ­ ին, և

­վերջ կտայ­ինք, այդ էլ այդպ­ էս

16 Կոմիտաս, Նամակներ, էջ 53: 17 Նույն տեղում, էջ 53-54:

10

............................................................................................. ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ԵՎ ԵՐԱԺՇՏՈՒԹՅՈՒՆԸ

պիս­ի վիճ­ա­կում էլ նույն նյու­ ­Մանս­ ուրյ­ ա­նը (Ա­նուշ), Ա. Ոս­
կանյ­ ան­ ը (Ս­ ա­րո), Լ. Աբ­րահ­ ամ­
թեր­ ը գե­ղարվ­ եստ­ ակ­ ան նշա­ յան­ ը, Ս. Ադյ­ ա­նը. Ջ.­ Ման­ ուկ­յ ա­
նը և Շ. Մկրտչյ­ ան­ ը (եր­գե­ցիկ
նակ­ ալ­ ից շա­հե­կա­նությ­ ուն խումբ)  : ­Ներ­կան­ եր­ ը սի­րով ըն­
դուն­ ե­ցին կո­միտ­ աս­յան մեղմ,
ուն­ են»21: թրթռուն, հո­գե­հար­ ա­զատ մե­
ղեդ­ ին­ ե­րը»25:
Հ­ այտն­ ի է, որ «Ան­ ուշ»
Օպ­ եր­ այ­ ի ան­ ա­վարտ­ մնալու
պոեմ­ ի վեր­ջում՝ կորց­նե­լով պատճ­ առն­ ե­րը շատ են, սա­
կայն հիմ­ն ակ­ ա­նը ­Կոմ­ իտ­ աս­ ի
­Սա­րոյ­ ին, Ա­նուշ­ ի մտաշխ­ արհ­ ը գերծ­ անր­ ա­բեռնվ­ ա­ծութ­յունն էր:
Մ­ ի կող­մից՝ ­Ճե­մար­ ա­նի դաս­ ե­
խախտ­վում է, նա «խել­ ա­կո­ րը, ­Մայր աթ­ ոռ­ ի եր­գե­ցիկ խմբի
ղեկ­ ա­վար­ ու­մը, Մ­ ի­ջազգ­ ա­յին
րույս» է ու «խե­լագ­ար»: Այդ­ ե­րաժշ­տակ­ ան ընկ­ եր­ ութ­յան
գիտ­ ա­կան ժո­ղով­ ա­ծու­ ի հա­
պես հե­տագ­ ա­յում կմեկն­ ա­ մար ու­սում­ն ա­սիր­ ութ­յունն­ եր­ ը,
դա­սագր­քե­րի պատր­ աս­տու­մը,
բան­վի Ան­ ու­շի հո­գե­վիճ­ ա­կը Մ.Աբ­ եղ­յ ա­նի հետ ժո­ղովրդ­ ա­
կան եր­գե­րի բա­ռեր­ ի խմբագ­
Ար­մեն ­Տիգր­ ան­յա­նի օպ­ ե­րա­յի րում­ ը, մյուս կողմ­ ից՝ եր­ աժշ­
տա­կան գործ­ իքն­ եր չուն­ ե­նալ­ ու
վերջ­նամ­ ա­սում, երբ­ եմն այդ հան­գա­մանք­ ը. «խցումս մի շատ
փոք­րիկ (4 ութ­նեակ) եր­գեհ­ ոն
տե­սար­ ան­ ի համ­ եր­գայ­ ին կա­ ու­նեմ. ինչ ա­րած. անճ­ ար­ ը կե­
րել է բան­ջար­ը»,- գրում է նա
տար­ման ժա­մա­նակ դա հենց Մ. ­Թու­մանյ­ ան­ ին26: Մյ­ուս կող­
մից՝ դեր խաղ­աց­ին նաև սիմ­
ան­վա­նում են խե­լագ­ ա­րութ­յան ֆոն­ իկ եր­ աժշտ­ ությ­ ուն գրել­ ու
Կ­ ոմ­ ի­տա­սի փորձ­ ի պակ­ աս­ ը,
տե­սար­ ա­նը «Ան­ ուշ» օպ­ եր­ ա­յից: պանվ­ ած հատվ­ ած­ների ու­սում­ ինչպ­ ես նաև մասն­ ագ­ ի­տոր­ են
նաս­ իր­ման գործում ծանր­ ա­- մշակ­ված լիբ­րետ­ ո­յի բա­ցակ­ ա­
­Սակ­ այն ­Կո­մի­տաս­ ի Ա­նու­ կ­շիռ է Գ­ եոր­գի ­Տիգր­ ա­նով­ ի23 յութ­յու­նը:
և ­Ռոբ­ երտ Աթ­ այանի24 ներդ­-
շը օ­պե­րայ­ ի ավ­ արտ­ ամ­ ա­ րումը: Ձ­ եռ­նար­կել­ ով օ­պե­րա­ Մ­եզ մնում է հու­սալ, որ
յի ե­րաժշտ­ ութ­յան ուս­ ում­ն ա­ ա­պա­գա­յում կհայտն­ աբ­ երվ­ են
սում ա­մեն­ևին էլ խե­լա­կո­ սի­րութ­յուն­ ը՝ վերջինս կազմ­ ա­- օպ­ եր­ ա­յի հրաշ­քով պահպ­ ան­
­կեր­պում է եր­ աժշտ­ ակ­ ան հատ­ ված մյուս հատվ­ած­ներ­ը ևս, և
րույս չէ: Ինչ­պես նկա­տում ված­ներ­ ի ցուց­ ադր­ ում­ ը: Պ­ ահ-­ մ­ ենք հնա­րա­վո­րութ­յուն կու­նե­
պ­ անվ­ ած հատվ­ ածն­ ե­րի հա­­­ նանք ի­րա­կան­ աց­նելու օ­պեր­ ա­
է Ռ.Աթ­ ա­յա­նը. «­Թեև Ա­նուշ­ ի մերգ­ այ­ ին կատ­ ար­ ում­ ը տեղ­ ի յի համ­ եր­գա­յին կատ­ ա­րումն ու
ու­նե­ցավ նախ հե­ռուս­տատ­ ե­ վերջն­ ակ­ ան կար­ծիք կազ­մելու
Դ­ ե­բեդ նետվ­ ե­լը ­Կո­մի­տաս­ ը սությ­ ամբ, ապ­ ա Թ­ ու­ման­յան­ ի Հ­ ով­հանն­ ես ­Թու­մանյ­ ա­նի և
տուն-թանգ­ ա­րան­ ում՝ բա­նաս­ ­Կո­մի­տա­սի «Ա­նու­շի» մաս­ ին:
ևս ­բա­նաս­տեղ­ծակ­ ա­նո­րեն տեղծ­ ի մահ­վան 50-ամյ­ ա­կի
օ­րը հրա­վիրվ­ ած գիտ­ ակ­ ան 25 Հովակիմյան Բ., Նշվ. աշխ., էջ
կապ­ ում է ալք­ ե­րի դյութ­ ան­ նստաշր­ջան­ ի շրջա­նակ­ներ­ ում: 252:
«1973 թ. մարտ­ ի 23-ին, օպ­ եր­ ան
քի հետ, բայց տպա­վո­րութ­ գրվել­ ուց վեց-յոթ տաս­նամ­ 26 Կոմիտաս, Նամակներ, էջ 50:
յակ անց, Թ­ ում­ ան­յան­ ի հար­կի
յունն այն է, որ լի­նե­լով «Մ­ եծ տակ, ա­ռաջ­ ին անգ­ ամ, հուր­ ա­ 11
խությ­ ուն ներ­կա գտնվող­նե­
սի­րո կրող», գտնվել­ ով հոգ­ ե­ րի, հնչե­ցին Ա­նու­շի և ­Սա­րո­յի
մեն­ եր­գե­րը և մ­ ի շարք խմբեր­
կան ծանր ապ­րում­նե­րի մեջ, գեր: Ռ.Ա­թայ­ ան­ ի հան­գամ­ ա­
նա­լից ծան­ ո­թությ­ ու­նից հետ­ ո
ապր­ ել­ ով ամ­ են­ ախ­ որ վշտի հան­դես ե­կան ուս­ ա­նող­ներ Ա.

զգաց­ ում, նրա Ա­նու­շը գի­ 23 Տե՛ս Тигранов Г., Оперные замыслы
Комитаса, Армянский музыкальный
տակց­աբ­ար է վերջ տալ­իս իր театр, том 1, Е., 1956, стр. 193-217:

կյանք­ ին, վախճ­ ա­նը գտնե­ 24 Տե՛ս Աթայան Ռ., նշվ. աշխ. էջ 42-
82:
լով այն­տեղ («Ձ­ որ­ ում, գե­տի

ե­զերք­ ին»), ուր «կանչ­ում է մե­

նակ շիր­ իմն ի­գիթ­ ի»: Այսպ­ ի­

սի դեպ­քում ճիշտ կլին­ ի ա­սել, ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

որ Կ­ ո­միտ­ ա­սի պատկ­ երմ­ ամբ

ևս­այդ ակտ­ ը պետք է հնչեր

որպ­ ես սի­րո բռնադ­ ատմ­ ան

դեմ ըմբ­ ոս­տաց­ման ար­տա­

հայ­տութ­յուն, ինչպ­ ես նույն

այդ ակ­տը մեկն­ աբ­ ա­նել են

«Ա­նուշ» պոե­մի այլ ուս­ ում­ն ա­

սի­րողն­ եր»22:

­Կո­միտ­ աս­յան «Ան­ ուշի» պահ-­

21 Աթայան Ռ., նշվ. աշխ., էջ 56:
22 Նույն տեղում, էջ 55:

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ..................................................................................................... .

ԺԵՆՅԱ ՔԱԼԱՆԹԱՐՅԱՆ

Բա­նաս­ իր­ ա­կան գի­տությ­ ուն­նե­րի
դոկ­տոր, պրոֆ­ ես­ որ
Գի­տա­կան հետ­ աքրք­րությ­ ունն­ եր­ ի
ո­լորտ­ ը՝ հայ գրակ­ ան­ ությ­ ուն, գրա­
կան քննա­դատ­ ութ­յուն

ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԻ

ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍՈՒԹՅՈՒՆԸ

Հով­հանն­ ես Թու­մանյ­ ա­ ման­ ալ գիտ­նա­կան­ ին բնոր­ ոշ Նա իր հրա­պա­րա­կա­խոս­ ա­
նի ի­րա­կան մեծ­ ութ­ կան գոր­ծու­նեությ­ ունն սկսել
յունն ընկ­ ալ­ ել­ ու առ­ ում­ ով շատ բա­րեխղ­ճութ­յամբ և պատ­ է 1887 թ.՝ «Մ­ ի ավ­ անդ­ ութ­յուն»
կարև­որ է նրա գրա­կան ժա­ հոդ­ված­ ով և­ եր­կար տար­ ի­ներ
ռանգ­ ութ­յան բոլ­ որ բաղ­ ադ­ վախնդր­ ությ­ ամբ բա­նա­սի­ բազմ­ աթ­ իվ հրապ­ ա­րակ­ ում­
րիչ­ներ­ ի՝ գեղ­ ար­վես­տա­կան ներ տպագ­րել Կով­կաս­ ի հա­
ստեղ­ծա­գոր­ծությ­ ան, գրակ­ ան րակ­ ան և պատ­մագ­ իտ­ ա­կան յա­լե­զու («­Մուրճ», «­Նոր դար»,
քննադ­ ատ­ ութ­յան, հրապ­ ա­ «­Տա­րազ» ևն) և ռու­սա­լեզ­ ու
րակ­ ախ­ ոս­ ությ­ ան և գիտ­ ա­ բնույթ­ ի հետ­ ազ­ ոտ­ ու­թյուն­ներ («Новое обозрение») մամ­ու­
կան-բան­ ա­սիր­ ա­կան ու­սում­ լում: Թում­ անյ­ ան­ ի հրա­պա­
նաս­ իր­ ութ­յուն­նե­րի (մա­սամբ կա­տա­րե­լու նրա կա­րող­ ությ­ ան րա­կախ­ ոս­ ութ­յան ա­մե­նաե­
ան­ ավ­ արտ), նաև նա­մակ­նե­ ռանդ­ ուն ու հագ­ եց­ ած շրջան­ ը
րի ամ­բող­ջակ­ ան քննությ­ ու­ վրա: 20-րդ դ. 10-ա­կան թվա­կան­
նը: Նշ­ված բնա­գա­վառն­ ե­րից ներն են, երբ նա թղթակ­ցում
յուր­ աք­ անչյ­ ուր­ ը թույլ է տա­ Մասն­ ա­վո­րա­պես հրա­ էր «­Հոր­ ի­զոն» թերթ­ ին, ապ­ ա
լիս նոր լույ­սի տակ տես­նել 1910-1911 թթ. խմբագր­ում այն:
մեծ բան­ աստ­ եղ­ծին, ծան­ ո­¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019պա­րա­կախ­ ոս­ ութ­յու­նը Թու­Դա նաև հաս­ ա­րա­կակ­ ան, քա­
թան­ ալ բա­նավ­ ի­ճե­լու նրա ղա­քա­կան ու պատմ­ ակ­ ան
ար­վեստ­ ին, հա­մոզվ­ ել նրա ման­յան­ ի հա­սար­ ա­կակ­ ան ի­րադ­ արձ­ ությ­ ունն­ եր­ ով հա­
սկզբուն­քայն­ ութ­յան մեջ, զար­ գեց­ած մի ժա­ման­ակ էր, որն
գործ­ ուն­ եու­թյան լրաց­ ումն
12
է և ն­րա հայ­ե­լին, նրա ապ­

րած ժամ­ ան­ ա­կի հիմ­ն ախն­

դիր­ներ­ ի վա­վե­րագր­ ությ­ ուն­ ը:

Թում­ ան­յան­ ի հրա­պա­րակ­ ա­

խո­սությ­ ուն­ ը որ­ ոշ­ ա­կի ժամ­ ա­

նակ­ի մեջ է, բայց և զ­գայ­ուն

կերպ­ ով շարժ­վում է ժամ­ ա­

նա­կի հետ՝ արձ­ ա­գանք­ ել­ ով

օրվ­ ա մտահ­ ոգ­ ությ­ ունն­ ե­րին:

.................................................................................................... ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ

ամբ­ ողջ­ ո­վին իր շրջապ­տույ­ ցը, մա­մու­լը, եկ­ եղ­ ե­ցին, ազ­ յունն­ եր­ ը տխուր են. «Չ­քա­
տի մեջ ա­ռավ հրա­պար­ ակ­ ա­ վո­րութ­յուն­ ը խեղ­դում է բոր­
խոս բա­նաս­տեղծ­ ին: Կ­յանք­ ի գա­միջ­յան հար­ ա­բե­րութ­յուն­ չալ­վե­ցուն: ...Սով­ ը վաշխ­ առ­ ու
վեր­ջին տար­ ին­ եր­ ին՝ 1917-ից հար­ ուստ­ ի ըն­կերն է: Սովն
հետ­ ո, անձն­ ա­կան ու քաղ­ ա­ նե­րը, հա­յոց հարց­ ը, Առ­ ա­ջին աղք­ ատ գյու­ղաց­ ուն տան­ ում
քա­կան այլ հան­գա­մանքն­ ե­րով է վաշ­խառ­ ու եղբ­ որ դուռ­ ը, և­
պայմ­ ան­ ավ­ որվ­ ած, զգալ­ իո­ համ­ աշխ­ ար­հայ­ ին պատ­ ե­րազ­ այս բավ­ ակ­ ան է...» (6, 30, 31)1:
րեն նվազ­ ում են Թու­ման­յան­ ի Թու­մանյ­ ան­ ը բարձր­ աց­նում է
հոդ­ված­նե­րը, բայց ոչ երբ­ եք մը, պե­տութ­յունն­ ե­րի դիր­քո­ իր­ ակ­ ա­նությ­ ան վա­րա­գույր­ ը,
նրա ակ­տիվ մասն­ ակ­ցութ­յու­ ցույց տա­լիս, թե ինչպ­ ես են
նը հաս­ ար­ ակ­ ակ­ ան և քա­ղա­ րոշ­ ում­ն ե­րը, ռուս­ ակ­ ան հե­ վաշխ­ առ­ ուն­ եր­ ը և­ ընդ­հան­րա­
քակ­ ան կյան­քին:­ պես գյուղ­ ի «տե­րերն» իր­ ենց
Սկզբ­նապ­ ես Թու­մանյ­ ան­ ին ղափ­ ո­խու­թյունն­ ե­րը և դր­ անց կ ա­մ ա­յ ա­կ ա­ն ո ւ թ­յ ո ւ ն­ն ե­ր ո վ
գե­րա­զանց­ ապ­ ես զբա­ղեցն­ ում խե­ղում անգ­րա­գետ գյուղ­ ա­
են մշակ­ ու­թա­յին, ազ­գագ­րա­ հետև­ անք­ներ­ ը, նոր­ աստ­ եղծ ցի­նե­րի հո­գե­բան­ ութ­յունն ու
կան, սո­ցիա­լակ­ ան ու բար­ ո­ բա­րոյ­ ակ­ ան­ ութ­ յու­նը: Նա ցա­
յա­կան խնդիրն­ ե­րը, ա­պա աս­ հայկ­ ակ­ ան անկ­ ախ պե­տութ­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
տի­ճա­նա­բար ընդ­լայնվ­ ում է 1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ 10
նրան հե­տաքրք­րող հարց­ ե­րի յան հոգ­սեր­ ը: հատորով, Ե., ՀՀ ԳԱԱ «Գիտություն»
շրջա­նա­կը՝ ներ­ առ­ ել­ ով դպրո­ հրատ., 1988-1999, հ. 6, 1994, հ. 7, 1995:
Հ. Թում­ ան­յա­նի հրապա­­ Այսուհետ այս աղբյուրից հղումների
հատորը և էջերը կնշվեն տեղում:
րա­կախ­ ո­սակ­ ան առ­ աջ­ ին
13
հոդ­վածն­ ե­րի թեմ­ ան հայ­

րեն­ աճ­ ա­նա­չութ­յունն է, ժո­

ղովր­դի պատմ­ ությ­ ան,

աշխ­ ար­հագր­ ությ­ ան, նրա սո­

ցիալ­ ա­կան ու բար­ ո­յա­հոգ­ ե­բա­

նա­կան խնդիրն­ եր­ ի գի­տակ­

ցու­մը («Մ­ ի ա­վան­դութ­յուն»,

«Բ­ որ­չալվ­ ում»): Եզր­ ա­կա­ցութ­

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ..................................................................................................... .

է լի­նել աղ­ ե­տալ­ ի. «Եվ եթ­ ե

ճշմար­ իտ էսպ­ ես է, սրա­նից

հե­տո էլ ի՛նչ ու­ղիղ ճան­ա­

պարհ­ի կար­ող է լի­նել այս

դրությ­ան մեջ գտնվող ժող­ո­

վուրդ­ ը, ի՛նչ արժ­ ան­ ա­պատ­

վութ­յան զգաց­մունք կա­րող է

ու­նեն­ ալ և­ ի՛նչ հար­գանք հենց

դեպ ի­րեն: Եվ ի՛նչ­պես կար­ող

է պա­տահ­ ել, որ մեզ սի­րեն ու

հար­գեն օ­տար­ներ­ ը...» (6, 176):

Ի­մաց­ ութ­յան, գրագ­ իտ­ ութ­

յան, տեղ­ եկ­ ացվ­ ած լին­ ե­լու

հարց­ ը Թու­մանյ­ ան­ ը քննում է

շատ ա­վել­ ի լայն շառ­ ավղ­ ով՝

դուրս բե­րել­ ով նեղ ազգ­ ա­յին

շրջան­ ակ­նե­րից և հասցն­ ե­լով

հարև­ ան­նե­րին, տի­րա­պե­տող

պե­տութ­ յուն­նե­րին ու նրանց

ժո­ղով­ ուրդն­ ե­րին ճան­ աչ­ ե­

լու մակ­ արդ­ ա­կին: Ի­մա­ցութ­

յան պա­կա­սը խան­գա­րում է

ժող­ ո­վուրդն­ եր­ ի միջև ճիշտ և

մտ­ ածվ­ ած հար­ աբ­ ե­րությ­ ուն­

ներ կառ­ ու­ցել­ ուն: «Մ­ ի գի­

տակց­ ա­կան, մտած­ված վե­րա­

բերմ­ ունք, որ գոյ­ ությ­ ուն չու­նի

ամ­ են­ևին, և միշտ ա­ռաջն­ որդ­

վում ենք քա­մու հոս­ անք­նե­

րով, նախ­ ապ­ ա­շար­ ում­ն ե­րով

ու թյու­րիմ­ աց­ ությ­ ուն­նե­րով,

ա­մեն ան­գամ էլ դառն­ ութ­

յամբ հաշ­վե­լով մեր կոպ­ իտ

վով է նկատ­ ում, որ խավ­ար­ի սի,սեփ­ ա­կան պատմ­ ութ­յան սխալ­ներն ու կո­րուստ­ներ­ ը,
և թշվ­ առ­ ութ­ յան մեջ ապ­րող անգ­ ի­տութ­յան մեջ («Թ­յու­
ժո­ղո­վուրդ­ ը պատ­մութ­ յան ըն­ րիմ­ աց­ ութ­յուն մու­թի մեջ», ամ­են անգ­ամ էլ ամ­են մեկս
թաց­քում բազ­մա­թիվ ա­ղետ­ «Մ­ եծ ցա­վը» և­ այլն): Թում­ ա­
ներ է տես­ել ու հալ­ածվ­ել, նյ­ ան­ ի համ­ ոզմ­ ամբ, իմ­ աց­ ու­ ե­տին թվով հանդ­ ի­սա­նա­
դառն­ աց­ ել է և «հիվ­ ան­դա­ցել» թյուն­ ը մեր գո­յությ­ ան և­ ար­
չար­ ությ­ ան, նախ­ անձ­ ի և­ այլ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019ժա­նապ­ ատվ­ ությ­ ան հիմքն է,լով խե­լոք ու հե­ռա­տես, երբ
ախտ­ ե­րով («­Դառ­նա­ցած ժո­ մինչ­դեռ «Եր­կիր ուն­ ենք-չենք
ղո­վուրդ»): ճան­ ա­չում, պատ­մութ­ յուն ու­ ե­ղածն անց­ ել է անդ­ առ­նա­լի»
նենք-չենք ճան­ աչ­ ում, ժո­ղո­
վուրդ ու­նենք-չենք ճան­ ա­չում, (6, 254),- գրում է Թում­ան­յա­
Սոց­ իալ­ ակ­ ան ու բա­րո­ գրակ­ ան­ ությ­ ուն ու­նենք–­չենք
յա­կան աղճ­ ատ­ված վի­ճակ­ ի ճան­ ա­չում, լեզ­ ու ուն­ ենք­-չենք նը «Ք­ ա­ղաք­ ա­կան­ ութ­յու­նը և
պատճ­ առն­ ե­րը նա տեսն­ ում է ի­ման­ ում» (6, 174): Նմ­ ան իր­ ա­
գյու­ղաց­ ի­ներ­ ի տգիտ­ ութ­յան, վի­ճա­կի հետև­ ան­քը կար­ ող մենք» հոդ­ված­ ում:
ինքն­ աճ­ ան­ աչ­ ությ­ ան պա­կա­
Փրկ­ ութ­յան ճա­նապ­ ար­հը
14
Թում­ ան­յան­ ը տեսն­ ում է լու­

սա­վոր­ ությ­ ան, կրթու­թյան, ու­

սուց­չի, մա­մուլ­ ի աշ­խատ­ ան­քի

մեջ, ո­րոնք, սա­կայն, տար­բեր

պատ­ճառն­ ե­րով չեն ար­դա­

րաց­նում իր­ենց վրա դրված

.................................................................................................... ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ

հույս­ եր­ ը: Բազմ­ աթ­ իվ են Թու­

ման­յա­նի անդ­րադ­ արձն­ ե­

րը դպրոց­ ին, դա­սագր­քեր­ ին,

ու­սու­ցիչ­նե­րի նյու­թակ­ ան և­

ի­մաց­ ակ­ ան մակ­ արդ­ ա­կին,

հոգ­ ե­բար­ձուն­ եր­ ի կամ­ այ­ ա­

կան ո­րո­շում­ն ե­րին («Պ­ ետք

է բարձր­ ացն­ ել», «Ել­քը»,

«Դ­ ա­սագրք­ եր­ ի բա­րե­փոխ­ ութ­

յան խնդիր­ ը», «Ճ­ եմ­ ար­ ա­նի

և թե­մակ­ ան դպրոց­նե­րի մա­

սին Գր. Չալխ­ ուշ­յան­ ի ա­ռա­

ջար­կը», «Հ­ այ ու­սուցչ­ ի դա­

տը», «Հ­ այ ուս­ ուց­չի ռո­ճի­կը», է պահ­ ում, ո­րովհ­ ետև գիտ­ ակ­ մուլն ու իր ընթ­ եր­ցո­ղը» և­
ցում է ու­սուց­չի կար­ևոր դեր­ ը այլն): Նա ա­նընդ­ ու­նե­լի է հա­
«Ընդ­հան­ ուր ուս­ ուց­չա­կան («Մ­ եծ տո­նը և հայ ուս­ ուց­ իչն մա­րում, որ ժո­ղովր­դի ա­նու­
ու գրող­ ը»): Լուս­ ա­վո­րութ­յան և նից խո­սող մամ­ ու­լը հենց այդ
խնդի­րը», «Դպ­րոց և գ­րա­կա­ կրթ­ ությ­ ան հետ միաս­ ին Թու­ ժո­ղովր­դին ի­րար դեմ է հա­
ման­յան­ ը մեծ նշա­նակ­ ութ­յուն նում ու պառ­ ակտ­ ում և համ­ ոզ­
նութ­յուն» և­ այլն): Թում­ ան­յա­ է տա­լիս նաև գրակ­ ան­ ությ­ ան մունք հայտ­նում, որ մա­մու­
բար­ ո­յակր­թիչ դեր­ ին: «Դպր­ ոց լը եր­բեք չի լա­վա­նա, մինչև
նը հաճ­ ախ է անդ­րադ­ առն­ ում և գ­րա­կա­նու­թյուն» հոդվ­ ած­ ում չլին­ ի պահ­ ան­ջող ըն­թեր­ցող:
նա գրում է. «Դպ­րոց­ ը գրա­կա­ Հր­ ա­պա­րակ­ ախ­ ոս Թու­ման­յա­
հայ ու­սուցչ­ ի նյու­թակ­ ան վի­ նութ­յան հիմքն է, գրակ­ ա­նութ­ նը տևա­կան պայ­քար է մղել
յուն­ ը՝ դպրո­ցի բո­վան­դակ­ ութ­ հատկ­ ա­պես «Մշ­ ակ» լրագ­
ճա­կին, որ­ը թույլ չի տալ­իս յուն­ ը, երկ­ ուս­ ը միաց­ ած են րի դեմ, ո­րից, իր կար­ծի­քով,
պայծ­ առ ու լուս­ ավ­ որ ուժ­ ով, միայն հիմ­նադ­րի՝ Գր. Արծ­
նրան բարձր­ աց­նել իր ի­մա­ որ­ ով հզոր ու անխ­ որտ­ ակ­ ե­լի րու­նու ա­նունն է մնա­ցել, թեև
են դառն­ ում ժող­ ով­ ուրդն­ երն վեր­ջի­նիս նկատ­մամբ ևս վե­
ցա­կան ու բար­ ոյ­ ակ­ ան մա­ ու մտնում են կուլտ­ ուր­ ա­կան րապ­ ահ­ ում­ն եր ուն­ ի: Երկ­ ար
ազ­գեր­ ի եղբ­ այր­ ութ­յան մեջ» բա­նակ­ռիվ է մղել «Մ­շա­կի»
կարդ­ ակ­ ը, կարև­ որ­ ում է նրա (7, 51): խմբա­գիր Հ. Ա­ռաք­ ել­յ ան­ ի դեմ,
և­ այդ կռիվ­ ը սկիզբ առն­ ել­ ով
բա­ցա­ռիկ դե­րը ազ­գի լու­սա­ Կրթ­ ակ­ ան, մշա­կութ­ այ­ ին, եկ­ եղ­ եց­ ա­կան խնդիրն­ եր­ ից՝
կրոն­ ակ­ ան հար­ցեր­ ի շրջա­ երբ­եմն անց­ել է այլ բնա­գա­
վոր­ ութ­յան ու կրթությ­ ան գոր­ նակ­ ում Թու­մանյ­ ան­ ը հա­ճախ վառն­ եր («Հ. Ա­ռա­քել­յ ան­ ը և
է անդ­րա­դարձ­ ել մա­մուլ­ ին և­ Էջմ­ իած­նի վերջ­ ին դեպ­քեր­ ը»,
ծում. «Գ­ որ­ծիչն­ ե­րի մեջ գուց­ ե ե­կե­ղեց­ ուն՝ երև­ ան հան­ ե­լով «Բ­աց նա­մակ պ-ն Հ. Առ­ա­
այս բնագ­ ա­վառ­նե­րում տի­ քել­յ ա­նին», «Հ. Ա­ռա­քել­յ ա­
ա­մե­նա­կարև­ որն ու ազ­նի­վը, րող ան­ ար­դա­րությ­ ուն­ներ­ ը, նը հսկում է մատ­ աղ սերն­դի
թեր­ ությ­ ունն­ երն ու սխալն­ ե­ բա­րո­յա­կան­ ությ­ ան վրա» ևն):
և՛ ըն­տա­նիք­ ի հա­մար, որ զա­ րը: Նա ան­հաշտ կռիվ է մղել Երբ­ եմն այս բան­ ա­վե­ճերն ու­
մա­մուլ­ ի կողմ­ն ակ­ ա­լությ­ ան, ղեկցվ­ ել են հար­ ա­կից ար­ձա­
վակն­երն է կրթում, և՛ հա­ փաստ­ ա­կան աղ­ ավ­ աղ­ ում­ն ե­ գանք­ներ­ ով, ո­րոնք ար­ժա­նի
րի, ա­նար­դա­րությ­ ան, աղք­ ա­ պատ­ աս­խան են ստա­ցել Թու­
սար­ ա­կութ­յան հա­մար, որ տիկ լեզվ­ ի և­ այլ ար­ ատն­ ե­րի մանյ­ ա­նի կող­մից:
դեմ («Չ­ ար վեր­ աբ­ եր­մունք»,
գիտ­ ա­կից ան­դամ­ն եր է պատ­ «Կ­ եղտ­ ոտ մա­մուլ», «Մ­ եր մա­ Կ­րո­նի և­ եկ­ եղ­ եց­ ու հար­

րաստ­ ում, և՛ պե­տութ­յան հա­

մար, որ ազն­ իվ քաղ­ ա­քա­ցի­

ներ է հասցն­ ում, և՛ աշխ­ արհք­ ի

համ­ ար, որ լու­սավ­ որ մար­դիկ

է տալ­ ի, նա, ուս­ ու­ցիչն ու­նե­

ցել է գրեթ­ ե ա­մե­նա­վատ­թար ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

վիճ­ ակ­ ը մեր մեջ» (6, 220-221):

Հ­նար­ ավ­ որ­ ությ­ ուն­ներ­ ի ի­մաս­

տով ոչ համ­ար­ժեք, բայց հա­

սա­րա­կա­կան դեր­ ի առ­ ու­մով

նա համ­ եմ­ ատ­ ում է Ամ­ եր­ իկ­ ա­

յի, Գերմ­ ան­ իայ­ ի և­ այլ երկր­

նե­րի ու հայ ու­սուց­ իչ­ներ­ ին.

«Ա­մեր­ ի­կան, որ մի հար­յուր

հա­զար զին­վոր ուն­ ի, չորս

հարյ­ ուր քսան հա­զար ուս­ ու­

ցիչ է պահ­ում» (7, 96) և լավ

15

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ..................................................................................................... .

ցեր­ ը Թու­ման­յան­ ին զբա­ ընտ­րե­լի­նե­րը», «Հ­ ին խնդիր­ ը» մարդ­ իկ եր­բե՜ք, եր­բե՜ք, երբ­ ե՜ք»
ևն): Հո­գեբ­ ան­ ակ­ ան նուրբ դի­
ղեցր­ ել են այնք­ ա­նով, որ­քա­ տար­կում­ն եր­ ով է ա­ռանձ­նա­ (6, 267, «Էջմ­ իածն­ ի ցա­վը»):
նում Խր­ իմյ­ ան Հայր­ ի­կի և Մ.
նով դրանք վե­րա­բեր­ ել են Իզմ­ իրլ­յ ա­նի համ­ ե­մատ­ ա­կան Թում­ անյ­ ա­նը եր­ևույթ­ներ­ ը
բնութ­ ագ­ իր­ ը: Թու­ման­յա­նին
հա­մազգ­ ա­յին (կա­թող­ իկ­ ո­սի ան­հագս­տաց­նում էր նաև այն, դի­տար­կում էր հա­մա­կող­մա­
որ հաճ­ ախ եկ­ ե­ղե­ցու գոր­
ընտ­րութ­յունն­ եր) և մշ­ ակ­ ու­ ծե­րի անհ­ ա­ջող­ ությ­ ու­նը կամ նի՝ նկատ­ ի ուն­ են­ ա­լով­ թե­մա­
ձա­խո­ղում­ ը կապվ­ ած է ե­ղել
թա­յին (ուղղ­ ագ­րութ­յան հարց «Էջմ­ իած­նի միա­բան­ ությ­ ան յի հետ առնչվ­ող այլ հանգ­ա­
հա­վի­տե­նակ­ ան ան­միա­բա­
և­ այլն) խնդիր­նե­րին: Թու­ նությ­ ան հետ»: Պատ­մութ­յու­ մանքն­ եր ևս:
նը և ներկ­ ան ցույց են տալ­իս,
մանյ­ ան­ ի հե­տաքրքր­ ությ­ ու­ որ ձախ­ ող­ ում­ն եր­ ի պատճ­ առ­ ը Որք­ ան Թում­ անյ­ ան­ ի գրի­չը
մշտապ­ ես եղ­ ել է անձ­նա­կա­
նը պայմ­ ան­ ա­վորվ­ ած էր ժո­ նը. «Այդ մթնո­լոր­տում միշտ էլ սրա­միտ է, կրքոտ ու հեգն­ող
անպ­ ա­կաս են ե­ղել մարդ­ իկ,
ղովրդ­ ի կյան­քում ե­կեղ­ եց­ ու որ առ­ աջ­նորդվ­ ել են միմ­ իայն ներհ­ ա­սար­ ա­կակ­ ան խնդիրն­ ե­
անձ­նա­կան­ ով, սակ­ այն միշտ
դե­րի, մշա­կույ­թի, դպրոց­ներ­ ի, էլ, «հայ ժո­ղովրդ­ի օգտ­ ի ու րի լու­սա­բանմ­ ան մեջ, նույն­
հայ­ ոց ա­ռա­քել­ ա­կան ե­կեղ­ ե­
պատմ­ ա­գիտ­ ութ­յան, բան­ ա­ ցու փառ­քի» ա­նու­նով: Եվ չափ քան զգույշ ու զուսպ է ազգ­ ա­
ու սահ­ման չեն ճան­աչ­ել այդ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 սիր­ ութ­յան և­ այլ բնագ­ ավ­ առ­ միջ­յան հա­րաբ­ ե­րութ­յուն­ներ­ ին

նե­րում վեր­ջի­նիս մեծ ազդ­ ե­ անդր­ ա­դարձն­ եր­ ի մեջ: Նա

ցութ­յան գիտ­ ակց­ ությ­ ամբ: կատ­ ար­յալ դի­վա­նագ­ ետ է,

Այս իսկ պատ­ճա­ռով նա կար­ երբ զուսպ ու փաս­տարկ­ված

ևո­րում էր եկ­ եղ­ եց­ ու գլուխ խոս­ ում է ժող­ ով­ ուրդ­նե­րի եղ­

կանգ­նած կաթ­ ող­ իկ­ ոսն­ եր­ ի բայր­ ությ­ ան և հայ ժող­ ովրդ­ ի

անձ­ ը, մոտ հա­րա­բեր­ ութ­յուն­ պատմ­ ա­կան ճակ­ ատ­ ագր­ ի ու

ներ ուն­ եր հատ­կա­պես Խ­րիմ­ նրա ար­ժա­նա­պատվ­ ութ­յան

յան Հայ­րի­կի և Մատ­թեոս դիրք­ ե­րից: Թում­ ան­յա­նի հրա­

Իզմ­ իրլ­յ ան­ ի հետ («Խր­ իմյ­ ան պա­րա­կա­խոս­ ութ­յան ա­մե­

և Իզ­միրլ­յ ան», «Չպ­ աշտպ­ ա­ նաարժ­ եք­ ա­վոր մա­սը վե­րա­բե­

նե­ցինք», «Կ­ ա­թո­ղիկ­ ոս­ ակ­ ան րում է մի կողմ­ից՝ հայ­եր­ի և

16

.................................................................................................... ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ

կով­կաս­յան ժող­ ով­ ուրդ­ներ­ ի, րով հար­ այ տան ամ­բողջ Ռու­ կենտ­րոն­ ացն­ ել կառ­ ա­վա­րութ­
յան ու­շադ­րութ­յուն­ ը: Ֆի­զի­կա­
մյուս կող­մից՝ հա­յեր­ի և մեծ սաս­տա­նո­վը մին, թե հա­յե­րը պես ցուց­ ա­բեր­ ե­լով խի­զա­խութ­
յուն, վտանգ­ել­ով իր անձ­ը՝ նա
տե­րությ­ ունն­ եր­ ի հա­րաբ­ եր­ ութ­ մեծ Հա­յաս­տան են ծրագ­րում միևն­ ույն ժա­մա­նակ հրապ­ ա­
րակ­ ախ­ ոս­ ութ­յան մեջ («­Բո­ղոք­ ի
յունն­ եր­ ին: Հայ և կովկ­ աս­յան մինչև Ռոստ­ ով» (6, 243): Հա­ դեմ», «Տ­խուր Գ. Վ.-ն», «Մշ­ ակ­ ի
պ-ն Գ. Վ.-ին» ևն) փոր­ձում էր
թաթ­ ար­նե­րի ազգ­ ամ­ իջ­յան կա­ռակ այս կեղծ լուր­ եր­ ին՝ զսպել կրքե­րը, թույլ չտալ ոչ
միայն ազ­գա­միջ­յան, այլև նե­
ընդհ­ ա­րում­ն ե­րի ժա­ման­ ակ Թու­ման­յա­նի գործ­ ող­ ությ­ ուն­ րազ­գա­յին բախ­ ում­ն եր: Երբ Կ.
Պոլս­ ի հա­յե­րը 1910 թ. ի­րենց
հաշ­տար­ ա­րի նրա կատ­ ար­ ած ներ­ ի մեջ ոչ միայն թշնամ­ անք հան­րա­հավ­ աք­նե­րում բող­ ո­
քում են Կովկ­ ա­սում հա­յե­րի
անփ­ ո­խա­րին­ ե­լի դեր­ ը ցա­րա­ չկար, այլև կար աս­պետ­ ակ­ ան բան­տար­կությ­ ունն­ եր­ ի դեմ,
խու­սա­փե­լով ավ­ ե­լի վատ­ ից՝
կան կառ­ ա­վար­ ութ­յան սրտո­վը վե­հությ­ ուն: «Լ­ ոռ­ եց­ ի­ներ­ ի Թում­ անյ­ ան­ ը տաճկ­ ահ­ այ եղ­
բայրն­ եր­ ին խնդրում է բող­ ոք­ ի
չէր, և դա գիտ­ եր բան­ աս­տեղ­ ան­ ուն­ ից» կո­չի մեջ նա ա­սում ցույցեր չա­նել: Նա այդ բան­
տար­կությ­ ուն­ներ­ ը բաց­ ատ­րում
ծը: «­Հայ ժո­ղով­ ուր­դը հե­ղա­ է, որ լոռ­ եց­ ին­ ե­րը չեն կռվում է կա­ռա­վա­րությ­ ան կող­մից
հե­ղա­փո­խակ­ անն­ եր փնտրե­լու
փոխ­ ակ­ ան» հոդվ­ ա­ծում նա ոչ ո­քի դեմ, «ո­րովհ­ ետև եթ­ ե գոր­ծո­ղութ­ յունն­ ե­րով և­ իս­
կույն էլ դիվ­ ան­ ագ­ իտ­ ո­րեն
բո­ղոք­ ում է Դում­ ա­յի անդ­ ամ ու­ժեղ ենք –­ ան­ իր­ ավ­ ությ­ ուն է, ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

Զամս­լովս­կու դեմ, ով արդ­ ա­ ե­թե թույլ ենք-հիմ­ ար­ ությ­ ուն

րացն­ ում էր հա­յե­րի կոտ­ ո­րած­ ը է» (6, 146): Թում­անյ­ա­նի հոդ­

թուրք­ ե­րի կողմ­ ից՝ աս­ ե­լով, որ ված­նե­րի զգալ­ ի մաս­ ը վեր­ ա­

հա­յեր­ ը հե­ղա­փոխ­ ա­կան են, բեր­ ում է հայ ժող­ ովրդ­ ի

դրա հա­մար էլ «պետ­ ութ­յան­ ը վտանգ­ված շա­հե­րի պաշտ­

հա­վատ­ ար­ իմ թուր­քեր­ ը նրանց պան­ ությ­ ան­ ը: Գաղտն­ իք չէ, որ

կո­տոր­ ել են»: Թու­մանյ­ անն բազ­մազգ Անդր­կովկ­ ա­սում

ան­ ար­դար է հա­մար­ ում կեղծ ազգ­ ամ­ իջ­յան հա­րա­բե­րութ­

լուր­ եր­ ը պատրվ­ ակ դարձն­ ե­լը յուն­նե­րի սրում­ ը որ­ ոշ­ ակ­ ի ու­

և հա­յե­րին ճնշե­լը, բավ­ ակ­ ան ժեր օգ­տա­գործ­ ում էին հա­յե­րի

է մի սուտ լուր, որ «տար­ի­նե­ դեմ՝ փորձ­ե­լով նրանց վրա

17

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ..................................................................................................... .

ա­վե­լաց­նում է. «­Սակ­ այն ոչ մի մեծ կյան­քով, հենց էն­պես, մա­կան իր­ ա­վունքն ու ար­ժա­
ինձ հա­մար, և­ ա­նըն­դուն­ ակ նապ­ ատվութ­յուն­ ը և հան­դես է
կողմ­ն ա­կի հանգ­ ամ­ անք և­ ոչ եմ մի որ­ևէ վանդ­ա­կի մեջ գալ­ իս ժո­ղո­վուրդ­նե­րի խա­
փակ­վել­ ու ու էն տես­ ակ եր­գեր ղաղ գո­յակց­ ութ­յան դիրք­ եր­ ից:
մի ժամ­ ան­ ակ­ ա­վոր խառ­նակ եր­գե­լու, որ ձեզ դուր գամ» Ան­գամ խա­ղաղ օ­րե­րին բազ­
(ընդգծ.- Ժ. Ք. 6, 190): Ազգ­ ա­ մազգ Անդր­կովկ­ աս­ ը հղի էր
դրությ­ուն չպետք է մեզ դարձ­ յին խնդիր­նե­րի վեր­ ա­բերյ­ ալ ազ­գեր­ ի բախմ­ ան վտան­գով,
իր վե­րաբ­ եր­մունք­ ը Թում­ ան­ որ կար­ ող էր բոր­բոքվ­ ել ա­մե­
նի ա­պեր­ ախտ Ռուս­ աստ­ ան­ ի յա­նը համ­ար­ում է ոչ թե պա­ նաան­մեղ առ­ իթ­նե­րով: Օր­ ի­
առջև էն խաղ­ աղ­ ութ­յան ու տե­հապ­ աշտ­ ությ­ ուն, այլ ճա­ նակ՝ վրա­ցին­ ե­րից ո­մանք
բա­րիք­ ի դեմ, որ մենք վա­յե­լել կա­տագ­ իր ու ա­ռաք­ ել­ ութ­ յուն. Թիֆ­լիս­ ի հրապ­ ա­րակ­նե­րից
ենք նրա հով­ ան­ ու տակ և­ոչ էլ «... և­ես ա­ռաջ եմ գա­լի ոչ թե մե­կը Սա­յաթ-­Նո­վա­յի ա­նուն­ ով­
«տի­րող հանգ­ ա­մանք­նե­րից», կո­չե­լը համ­ ար­ ում էին վտան­
Ռուս­ աստ­ ա­նին մոռ­ աց­նել տա այլ մի արյ­ու­նոտ հո­ղից, մի գա­վոր և հա­յեր­ ի կող­մից
ա­նօր­ ին­ ակ զարհ­ ու­րել­ ի պատ­ Թիֆ­լի­սը զավթ­ ել­ ու փորձ:
էն սերն ու համ­ակ­րանք­ը, որ մութ­յուն­ ից, մի հոշ­ ոտ­ված ժո­ Ռու­սա­կան թեր­թերն էլ դեմ
ղովր­դից, ուր ինձ բան­ աստ­ եղծ էին Եր­ևա­նում Խ. Ա­բովյ­ ան­ ի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 մենք ու­նե­ցել ենք դեպ­ ի նրան է ա­րել ճակ­ ա­տագ­ իր­ ը ու ար­ձան­ ը տեղ­ ադ­ րե­լուն: Բա­
և­ո­րով փա­րել ենք նրա դրո­ ներշնչ­ ել է ան­կեղծ լին­ ել ա­մե­ նաս­տեղ­ծը նման տե­սա­կետ
շա­կին» (6, 185-166): Թում­ան­ նից առ­աջ» (6, 19): Թու­ման­ հայտն­ ող­ներ­ ին անգ­ իտ­ ակ­ ից
յա­նի այս կար­գի հոդ­վածն­ ե­րը յանն իր հրապ­ ար­ ա­կախ­ ո­սութ­ թշնամ­ ի­ներ է ան­վան­ ում,
յան մեջ երկ­ու կար­ևոր ո­րով­հետև նրանք իբրև թե
ևս­ ու­նեին ի­րենց ընդ­դի­մա­ ա­ռա­քել­ ութ­յուն է կատ­ ար­ ում՝ ի­րենց ազգ­ ե­րի շահ­ երն էին
պաշտպ­ ան­ ում է հա­յեր­ ի պատ­ պաշտ­պա­նում՝ մոռ­ ան­ ա­լով, որ
խոսն­ եր­ ը, ո­րոնց­ ից մե­կի՝

«Մ­շա­կի» թղթա­կից Գ. Վ-ին,
ով բան­ աս­տեղծ­ ին մեղ­ ադ­րում
էր «ան­տե­ղի մտքե­րի» հա­մար,
նա գրում է ընդհ­ անր­ ա­կան

նշան­ ա­կությ­ ուն ու­նեց­ ող

հետև­յալ խոս­քեր­ը. «... ես իմ

ողջ էությ­ ամբ ապ­րում եմ

մարդ­կայ­ ին կյանք­ ից ավ­ ել­ ի

18

.................................................................................................... ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ

տո­նա­կան արձ­ ա­նագ­րութ­յուն­

ներ­ ը»-7, 182)՝ ապ­ աց­ ուց­ ել­ ով

հա­յեր­ ի բնիկ լի­նել­ ը: Թում­ ան­

յա­նի ար­ձա­գանք­ ից հետ­ ո վե­

ճը շա­րու­նակվ­ ում է հայկ­ ա­

կան, ռուս­ ակ­ ան և վ­րաց

մա­մուլ­ ում, ո­րոնց­ ում դա­տա­

պարտվ­ ում էր շով­ ի­նիստ­ ակ­ ան

վե­րա­բերմ­ ուն­քը հայ գաղ­թա­

կան­ ությ­ ան նկատ­մամբ: Այդ

խնդրին Թում­ անյ­ անն անդր­ ա­

դառն­ում է նաև «Ա­ղետ է, ոչ

թե քա­ղա­քակ­ ան­ ությ­ ուն» հոդ­

վա­ծում : 1 9 1 0 - ա­կ ա ն

թվա­կանն­ ե­րից սկսած՝ Թու­

մանյ­ ա­նի հրա­պար­ ա­կախ­ ո­

սութ­յան ա­ռանց­քը դառն­ ում է

հայ­ եր­ ի ճակ­ ատ­ ագ­ ի­րը, նրանց

Ա­բովյ­ ա­նը «մոլ­ ե­ռանդ ռուս­ ա­ ող­բեր­գությ­ ուն­ ը, պե­տու­թյուն­
նաշվ­ իլ­ ի) «Закавказская речь» ներ­ ի քաղ­ ա­քակ­ ան­ ութ­յուն­ ը և
սեր էր», իսկ Սայ­ աթ-­Նով­ ան՝ թեր­թում նա­մակ­ աշ­ ար-հոդվ­ ա­ Ռուս­ աս­տան­ ի որ­դեգ­րած դեր­ ն

«հա­մա­կովկ­ աս­յան երգ­ իչ... ծա­շար է հրապ­ ար­ ա­կում, ո­րի այս հարց­ում: Դեռևս 1913 թ.,

որ­ ին վրաց գրա­կան­ ութ­յան մեջ հայ ժո­ղովր­դին պատ­ ու­ պա­տե­րազ­մի նա­խօ­րեին

պատ­մությ­ ու­նը անվ­ ան­ ում է հաս­ ած «անպ­ ա­տում ա­ղե­տի» գրում է «­Հայ­կա­կան հարցն ու

Վր­ աս­տա­նի երգ­ իչ» («Անգ­ ի­ հետ­ևանք­ ով հայ գաղ­թա­կան­ իր լու­ծում­ ը» ծա­վա­լուն հոդ­

տակ­ ից թշնա­մի­ներ», 6, 109): ներ­ ի հայտնվ­ ե­լը համ­ ա­րում է վա­ծը, որտ­ եղ անդ­րա­դառ­նում

Նմ­ ան պա­րա­գան­ եր­ ում ռու­սակ­ ան քաղ­ ա­քա­կա­նութ­ է հարց­ ի ամ­բողջ պատ­մությ­ ա­

խնդիրն ընդհ­ ան­րա­պես հան­ յան հետև­ անք, որ­ ն ուղղ­ված նը և ս­տեղծվ­ ած այն վիճ­ ա­կին,

գում էր Անդրկ­ ով­կաս­ ում հա­ էր Կովկ­ աս­ ի բնիկ ժող­ ո­վուրդ­ երբ հա­յերն այլևս մեն­ակ ու

յեր­ ի բնիկ լի­նե­լը ժխտե­լուն, ներ­ ի՝ այս­ ինքն վրաց­ ին­ եր­ ի և ինք­նու­րույն չեն կար­ ող տնօ­

ո­րը երբ­ եմն անհ­ եթ­ եթ և­ ող­ թա­թար-թուրք­ եր­ ի դեմ: Նր­ ա րի­նել իր­ ենց ճակ­ ա­տա­գի­րը:

բեր­գակ­ ան ար­տահ­ այտ­ ութ­ ներկ­ ա­յացմ­ ամբ հա­յեր­ ը մի Նա այս հար­ցում չափ­ ազ­ անց

յուն­ներ էր ստան­ ում: Թում­ ան­ «երր­ որդ» ժող­ ով­ ուրդ էին, որ կարև­ ո­րում է Ռու­սաստ­ ա­նի

յանն ու­շա­դիր էր նաև ռուսն­ եր­ ի գալ­ ուց հետ­ ո էին դե­րը՝ վստահ լի­նել­ ով, որ

ռուս­ ակ­ ան և վր­ ա­ցա­կան մա­ հայտնվ­ ել Կով­կաս­ ում: Թու­ թուր­քը չի կա­րող հաղ­թել ռու­

մու­լում (կամ վրա­ցին­ եր­ ի կող­ մանյ­ ա­նը «­Մի եր­կու վկա­յութ­ սին, այդ են ցույց տվել ռուս-

մից գրված) հրապ­ ա­րակ­ ում­ն ե­ յուն» հոդվ­ ա­ծում ար­ժան­ ա­ թուրք­ ակ­ ան նա­խորդ պատ­ ե­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

րի նկատ­մամբ և միշտ պատ­վոր­ են հերք­ ում է այս րազմ­ն եր­ ը: Սա­կայն

ար­ձա­գան­քում էր հայ ժո­ անհ­ եթ­ եթ միտք­ ը: «Տ­գեղ ու Թու­մանյ­ անն ի­րատ­ ես է և

ղովր­դի նկատ­մամբ եղ­ ած ան­ տգետ» համ­ ա­րե­լով նման տե­ պատմ­ ությ­ ան փոր­ձից ել­նե­լով՝

բար­ ենպ­ աստ կարծ­ իքն­ եր­ ին սա­կետ­ ը՝ նա գիտ­ ակց­ աբ­ ար գտնում է, որ տա­րած­ աշր­ջա­

(«Մ­ ի եր­կու վկա­յությ­ ուն», մի կողմ թողն­ե­լով հայ և­ նում ռուսն­ եր­ ի առ­ աջ՝ դե­պի

«­Փորձ­ իչ­ ը» և­ այլն): 1915 թ. օտ­ ար պատմ­ ակ­ ան աղբ­յուր­ հա­րավ գնալ­ը չի բխում եվ­րո­

հայկ­ ակ­ ան ջար­դե­րի հետև­ ան­ նե­րը, հենվ­ ում է բաց­ առ­ ապ­ ես պա­ցի­նե­րի, մասն­ ավ­ որ­ ապ­ ես

քով գաղթ­ ակ­ անն­ եր են վրաց­ ա­կան պատ­մա­կան աղբ­ անգլ­ իաց­ ին­ եր­ ի շա­հեր­ ից, ուս­

հայտն­վում Թիֆ­լիս­ ում, իսկ մի յուրն­ ե­րի վրա («վերցն­ ել­ ու եմ տի նրանք մշտապ­ ես պաշտ­

ազգ­ ամ­ ոլ՝ «Грузин» կեղծ­ ան­ ու­ մի­միայն վրաց­ ակ­ ան աղբյ­ ուր­ պան­ ում են Թուր­քիա­յին՝ իբրև

նով (ի­րա­կան­ ում՝ Կ. Տում­ ա­ ներն ու կա­ռա­վար­ ակ­ ան պաշ­ պատ­վար Ռու­սաստ­ ա­նի դեմ:

19

ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ..................................................................................................... .

Քաղ­ աք­ ագ­ իտ­ ա­կան այս տա­ և բար­ ե­բախ­տությ­ ուն է, որ վրա և մինչև չազ­ ատվ­ ի հա­յե­
րից, չի հանգստ­ ա­նա­լու: Ար­
րող­ ուն­ ակ վեր­լուծ­ ությ­ ան մեր ա­պագ­ան կապվ­ած է մի դեն սանձ­ ազ­ երծվ­ ած պա­տե­
րազ­մը իր դաժ­ ան­ ութ­յամբ
դրույթն­ ե­րը դժբախ­տաբ­ ար ժող­ովր­դի հետ, որ մեծ ու գե­րազ­ անց­ ում է նա­խորդ­նե­
րին, և Թում­անյ­ա­նը գրում է.
աշ­խատ­ ե­ցին Ա­ռաջ­ ին աշխ­ ար­ պայծ­ առ ապ­ ագ­ ա ուն­ ի» (7, «­Ներ­ե­ցեք մեզ, ո՜վ քրդեր, ո՜վ
թուր­քեր, որ 1878 թ. մենք
հա­մարտ­ ից հե­տո ևս, երբ 157): Խոր­քայ­ ին պատկ­ ե­րա­ գնաց­ ինք Բեռ­լին ու գանգ­ ատ­
վեց­ ինք ձեր կատ­ ար­ ած կող­ ո­
պարտվ­ ած Թուր­քիան ի վերջ­ ո ցում­ն եր ու­նեն­ ալ­ ով մեծ տե­ պուտն­ ե­րի, բռնաբ­ ար­ ում­ն ե­րի,
սպան­ ությ­ ուն­նե­րի, հրդեհ­նե­րի
հաղթ­ ան­ ակ­ ած դուրս ե­կավ, և րութ­ յուն­ներ­ ի սե­փակ­ ան շահ­ ե­ ու ա­վե­րում­ն ե­րի դեմ՝ ձեզ ան­
վան­ ե­լով բարբ­ ար­ ոսն­ եր ու
Թու­մանյ­ ա­նի լա­վա­տես­ ա­կան րի վեր­ ա­բերյ­ ալ՝ Թու­ման­յա­նը գազ­անն­եր, իսկ նրանց մար­
դա­սեր դատ­ ավ­ որ­ներ» (7, 147-
ցանկ­ ութ­յուն­ներ­ ը չի­րակ­ ան­ ա­ մշտա­պես պահպ­ ա­նել է ռու­ 148, «Ապ­ աշ­ ավ­ անք»): Մեծ է
Թում­ ան­յան­ ի հիաս­թափ­ ութ­յու­
ցան: «­Վեր­ջին տագն­ ա­պը» սա­կան քաղ­ աք­ ա­կան կողմ­ն ո­ նը՝ նա կար­ծում է, թե մար­դու
հո­գում Ռայմս­ ի տա­ճար­ ից
(1914) հոդ­ված­ ում, որտ­ եղ րոշ­ու­մը և վս­տահ էր, որ ա­վել­ի մեծ տաճ­ար կար, ուր
ա­պրում էր քա­ղա­քա­կիրթ
փաստ­ ում է պատ­ եր­ ազմ­ ի սկսված պատ­ ե­րազ­մը վեր­ջին մար­դը, և­այդ տա­ճարն էլ կոր­
ծանվ­ եց: Եզ­րա­կա­ցությ­ ուն­ ը
սկիզբ­ը և ցավ­ով նշում, որ տագ­նապն է, ո­րին վե­րած­ չա­փա­զանց տխուր է. իզ­ ուր են
ապ­րում ու անց­նում մեծ փի­լի­
«նոր-եվր­ ոպ­ ա­կան քրդեր­ ը»՝ նութ­յուն է հաջ­ որդ­ ել­ ու: Սա­ սո­փան­ երն ու բա­նաս­տեղծն­ ե­
րը, ըստ էութ­յան, նրանք ազ­
գերմ­ ան­ աց­ ին­ եր­ ը, «մեծ բա­ կայն նրա հոդվ­ ածն­ երն աստ­ ի­ գե­րի զար­դար­ անքն են լոկ:

նաստ­ եղծն­ եր­ ի ու մեծ փիլ­ ի­սո­ ճա­նա­բար մռայլ եր­ անգն­ եր են

փան­ եր­ ի հայ­րե­նիք Գերմ­ ա­ ստան­ ում՝ հա­մակվ­ ե­լով վշտով

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 նիան» գնում են քրդի ճա-­­­ ու տագ­նապ­ով: Դեռևս պա­

նա­պար­հով՝ միա­ցած Էն­վեր­ ի տե­րազ­մից առ­ աջ գրված

հանց­ ագ­ ործ կա­ռավ­ ար­ ությ­ ա­ «Եր­ եկ­վա պատմ­ ությ­ ուն­ ը և­ այ­

նը: Թու­մանյ­ ան­ ը դեռևս հա­ սօր­վա ի­րա­կան­ ությ­ ուն­ ը», «Ա­

վա­տը չի կորցր­ել և կարծ­ում հա թե ինչ­ ու» հոդվ­ ած­նե­րում

է, որ ռու­սա­կան պե­տութ­յան (1912) նա բաց­ ատր­ ում է հայ­ե­

բոլ­ որ ժո­ղով­ ուրդ­նե­րը կհա­ րի նկատմ­ ամբ Օս­ման­յան

մախմբ­վեն «Ամ­ են­ ից առ­ աջ էն Թուր­քիա­յի ա­ռանձն­ ահ­ ատ­ ուկ

մեծ գործ­ ի համ­ ար, նրան­ ից դա­ժան վեր­ ա­բերմ­ ունք­ ի պատ­

հե­տո մեր գործ­ ի համ­ ար», և­ ճառ­ը. այդ եր­կի­րը նստել է

որ «Մ­ եր ա­պագ­ ան ար­դեն Արևմտյ­ ան Հայ­ աս­-

կապվ­ ած է Ռու­սաս­տան­ ի հետ, ­տա­նում, հայ­կակ­ ան հո­ղեր­ ի

20

.................................................................................................... ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՝ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԽՈՍ

է ձա­խորդ վայրկ­ են­ ին, փոր­ յանն ամբ­ ողջ հոգ­ ով ծա­ռա­նում
է հայ-վրա­ցակ­ ան սահմ­ ա­նա­յին
ձությ­ու­նը, ինչք­ան էլ մեծ լի­ վեճ­ եր­ ի առթ­ իվ ծա­գած պա­տե­
րազ­մի դեմ, գրում, որ երկ­ու
նի, պետք է տան­ ենք ա­րիութ­ կող­մից էլ ար­ձակ­ ած գնդակ­
նե­րը թափ­ ան­ցում են մտած­ ող
յամբ...» («­Հան­գիստ ու լիք­ ը մար­դու սիրտ­ ը, բա­ցատր­ ում, որ
«ա­մեն մի եկ­վոր տիր­ ապ­ ե­տողն
հավ­ ա­տով». 7, 177): աշխ­ ա­տում է ամ­ են կերպ խառ­
նել իր­ ար բո­լոր ժո­ղո­վուրդ­
Այս­ ու­հանդ­ երձ, Թում­ անյ­ ա­ ներ­ին», որ իր դեմ չուն­են­ա
«առ­ ողջ և կեն­սու­նակ միութ­
նին սպա­սում էր մեծ հիաս­ յուն­ներ» և­ ա­պահ­ ով­ ի իր տի­
րա­պե­տությ­ ուն­ ը (7, 368): Ամ­ ե­
թա­փութ­յուն: Նա մեծ հույս էր նա­ծանր պայմ­ անն­ ե­րում էլ նա
իր գրիչ­ ը ծա­ռա­յեց­նում է ազ­
կա­պում Ռու­սաստ­ ան­ ի հետ և գեր­ ի համ­ եր­ աշխ­ ությ­ ան ու ար­
դար­ ութ­յան մար­դաս­ իր­ ա­կան
մշտ­ ապ­ ես գնահ­ ատ­ ում նրա գործ­ին: Եվ դա արձ­ա­գանք էր
գտնում, ու պատ­ ահ­ ա­կան չէ,
մարդ­ ա­սի­րակ­ ան ա­ռաք­ ե­ որ վրաց բան­ աստ­ եղծ Տի­ցիան
Տաբ­ իձ­են գրում է. «Ոչ ոք ավ­ ե­
լությ­ ու­նը, բայց հետպ­ ա­տե­ լի ի­րա­վունք չու­նի Հա­յաս­տա­
նի ժող­ ովր­դի ա­նուն­ ից խոս­ ե­
րազմ­յան ի­րա­դար­ձությ­ ունն­ ե­ լու, ինչպ­ես Դուք...» (7, 653):
Եվ Տա­բիձ­են ճիշտ էր աս­ում,
րը, Ռու­սաս­տա­նի հեռ­ ա­նալ­ ը ո­րովհ­ ետև Թում­ անյ­ ան­ ը, լի­
նե­լով հայ ժող­ ովրդ­ ի զավ­ ա­կը,
Կով­կա­սից՝ մե­ծապ­ ես ազդ­ ում հայր­ ակ­ ան հոգ­ ատ­ ար­ ութ­յուն էր
ցու­ցաբ­ ե­րում ժո­ղովր­դի նկատ­
են նրա վրա: Սեր­գեյ Գո­րո­ մամբ՝ խոսք­ ով և գործ­ ով:

դեց­կուն հղած բաց նա­մա­ Անշ­ ուշտ, Թու­ման­յա­նի հրա­
պա­րակ­ ա­խո­սությ­ ունն ընդ­-
կում Թում­ անյ­ ա­նը հարցն­ ում է. գր­կում է մշակ­ ութ­ ա­յին ու հա­
սար­ ա­կա­կան կյան­քի այլ բազ­
Առ­ ա­ջին հա­մաշխ­ ար­հա­ «­Հավ­ ատ­ ա՞լ արդյ­ ոք, որ ռուս­ մազ­ ան խնդիր­ներ, որ­ ոնք պա­
յին պա­տեր­ ազ­մի տա­րին­ ե­ հան­ջում են խոր և ծա­վալ­ուն
րին Թու­ման­յա­նի գրած հոդ­ ներն այդ­քան հեշտ կա­րող են անդր­ ադ­ արձ: Սակ­ այն այս
վածն­ ե­րը լի են ան­պատ­մել­ ի համ­ առ­ ոտ ակն­ արկն ան­գամ
վշտով, երբ նա խոս­ ում է ավ­ ե­ թողն­ ել իր­ ենց գրա­ված վայ­ եր­ևան է հա­նում ա­նանձ­նա­
րակ ու ան­մար­դաբ­նակ դար­ կան կյանք­ով ապր­ող մի ան­
ձած հայ­կա­կան տար­ ածքն­ ե­րի, րեր­ ը և Կովկ­ ա­սը: Հա­վատ­ ա՞լ հանգ­ իստ ու մեծ մտած­ ո­ղի,
բազմ­ ա­հա­զար որբ մա­նուկն­ ե­ որ­ ի հորդ­ որ­նե­րը այ­սօր­վա
րի, նրանց դժբախտ մայր­եր­ի արդ­յոք, որ ռուս­ներ­ ը միայն խառ­նակ աշխ­ արհ­ ում հնչում
ու նաև այն անձ­նա­զոհ մարդ­ են իբրև պատգ­ ամ­ն եր:
կանց մաս­ ին, ո­րոնք ի­րենց ցա­րեր­ ի կամ­քով էին Կով­
կյանք­ ը նվիր­ ե­ցին որբ­ ե­րի
խնամ­քին («­Մեր սրբա­զան հո­ կաս գալ­իս, և­այժմ, երբ այդ
վիտ­ներ­ ը», «­Թանկ մարդ­ ու հի­
շատ­ ակ­ ին», «Հ­ ի­շող­ ությ­ ունն­ եր կամք­ ը չկա, վեր­ ա­դառ­նում են
Էջմ­ իածն­ ի որբ­ ան­ ոց­ ից» ևն):
Ծանր օր­ եր­ ին նա իր մեջ ուժ է տուն...» (7, 644): Չէ՞ որ ռուս­
գտն­ում հույս ներշն­չել ու ժո­
ղովրդ­ ին, տոգ­ ո­րել ու վաղ­վա նե­րը գա­լիս էին Կով­կաս մար­
օր­վա հա­վատ­ ով, հիշ­ եց­նելու,
որ մենք «ե­րեկ-մեկ­ ե­լօրվ­ ա ժո­ դաս­ իր­ ա­կան ծրագ­րե­րով.
ղով­ուրդ­ ը չենք» և շատ փոր­
ձութ­յուն­նե­րի ենք դիմ­ աց­ ել: «Ի՞նչ եք կար­ծում, այդ բո­լո­րը
Վշ­տաց­ ած բան­ աստ­ եղծ­ ը ժո­
ղովր­դին ա­րիությ­ ան կոչ է միայն դա­տարկ ֆրազն­ ե՞ր էին,
ան­ում. «Էս ա­մե­նը լավ պետք
է իմ­ան­ա ա­մեն մի հայ, ոչ ոք մենք, որ մինչև այժմ հավ­ա­
հուս­ ահ­ ա­տի ու վհա­տի խոս­
քեր չպետք է ա­նի, որ հատ­ ուկ տում էինք, սխալվ­ե՞լ ենք» (7,

644),- գրում է նա:

1918-1920 թթ. Թում­ ան­յա­

նի հոդվ­ ածն­ ե­րը, հորդ­ որն­ ե­րը

(«Լ­ ոռ­ եց­ ին­ եր, իմ քաջ հայ­րե­նա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

կից­ներ»), կոչ­ ե­րը («Հ­ անգցր­ եք

հրդեհ­ ը» հայ-թաթ­ ար­ ա­կան

կռիվ­ն եր­ ի մաս­ ին), հայ-վրա­

ցակ­ ան հար­ ա­բե­րությ­ ուն­ներ­ ի

վատ­թա­րաց­ման և հաշտ­ ութ­

յան մա­սին հրա­պար­ ա­կում­ն ե­

րը («­Վերջ­ ին տեղ­ ատ­վութ­յու­

նը», «Ել­քը», «Իմ պա­տաս­խան­ ը

Լև­ ան Կիպ­ իա­նուն») դառն­ ում են

ա­վե­լի գործն­ ակ­ ան: Թու­ման­

21

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ — 95....................................................................................................................... .

ՍԵՅՐԱՆ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Բա­նաս­ ի­րակ­ ան գիտ­ ութ­յունն­ եր­ ի
թեկ­նած­ ու, դո­ցենտ
ԵՊՀ հայ նոր­ ագ­ ույն գրա­կա­նությ­ ան
ամբ­ իոն­ ի վա­րիչ
Գիտ­ ա­կան հե­տաքրք­րութ­յունն­ եր­ ի
շրջա­նակ­ ը՝ ար­դի հայ գրակ­ ա­նութ­
յուն, գրաքնն­ ադ­ ատ­ ութ­յուն

95Պ Ա Ր Ո Ւ Յ Ր
ՍԵՎԱԿ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 Պա­րույր Սև­ ա­կի պոե­ կան, եվ­րո­պակ­ ան և­ ամ­ եր­ իկ­ լու սևակ­յան ձգտում­ ը թե՛ հեղ­ ի­
զիան սկզբից՝ 1940- յան պոեզ­ իայ­ ի հետ ու­նեց­ ած նա­կի կենդ­ ան­ ությ­ ան օ­րոք, թե՛
ա­կան թվակ­ ան­նե­րից մինչև ծագ­ ում­ն ա­բան­ ակ­ ան կամ տի­ հետ­մահ­ու ծնունդ է տվել մի
գրա­կան գործ­ ու­նեութ­յան վեր­ պաբ­ ան­ ա­կան առնչ­ ու­թյ­ ունն­ եր­ ի ամ­բողջ շարք չափ­ ազ­ անց­ ութ­
ջը սեր­տոր­ են կապվ­ ած է ե­ղել մաս­ ին ինչ-որ չա­փով խոսվ­ ել յուն­նե­րի և մոլ­ ո­րությ­ ունն­ ե­րի:
դա­սակ­ ան բա­նաս­տեղ­ծությ­ ան է բան­ աս­տեղ­ծի ստեղ­ծա­գոր­ Դ­րանց­ ից ծանր­ ագ­ ույն­ ը Պա­
ա­վանդն­ եր­ ի հետ: Այդ հանգ­ ա­ ծութ­յա­նը նվիրվ­ ած մե­նագր­ ութ­ րույր Սև­ ակ­ ի ստեղծ­ ա­գոր­ծա­
մանք­ ը բազմ­ ա­թիվ արտ­ ա­հայ­ յուն­նե­րում, ատ­ են­ ախ­ ոս­ ութ­ կան հաս­ ուն­ ութ­յան և գր­ ա­կան
տությ­ունն­եր է գտել նրա թե՛ յուն­նե­րում և հոդ­վածն­ ե­րում: վե­րել­քի շրջա­նում՝ 1960-ակ­ ան
բնագր­եր­ում, թե՛ դրանք «ինք­ Ժա­մա­նակ առ ժամ­ ա­նակ լույս թթ. կե­սեր­ ին հայտնվ­ ած այն
նա­գիտ­ ակց­ ող» հեղ­ ին­ ա­կա­յին են տե­սել նաև հատ­կապ­ ես այդ տես­ ա­կետն էր, թե, իբր, Ս­ևակ­ ի
է­ջե­րում՝ հոդ­վածն­ եր­ ում, ու­ առն­չությ­ ուն­նե­րին վեր­ ա­բե­րող բա­նաս­տեղծ­ ակ­ ան ան­հատ­ ա­
սում­ն աս­ ի­րությ­ ուն­ներ­ ում, հար­ ու­սում­ն աս­ ի­րությ­ ունն­ եր: կան­ ությ­ ու­նը գտնվում է նոր­ ա­
ցազր­ ույց­ներ­ ում և նա­մակն­ ե­ գույն շրջան­ ի հա­մաշ­խար­հայ­ ին
րում: Կա­տար­ված ահ­ռել­ ի աշ­ բա­նաս­տեղ­ծութ­յան ուղղ­ ա­կի և­
Եր­ևույ­թը հա­մապ­ ա­տաս­ խա­տանք­ ը, սակ­ այն, ընդհ­ ա­ ան­թույ­լատր­ ե­լի ազդ­ եց­ ությ­ ան
խա­նա­բար այս կամ այն չա­ նուր առ­մամբ հա­մար­ժեք չէ ո՛չ ներք­ո: Հա­րակ­ից մեկ այլ տե­
փով ար­ձագ­ անքն­ եր է ու­նե­ցել հա­մաշխ­ ար­հա­յին պոե­զիա­յի սակ­ ե­տի համ­ ա­ձայն՝ Պար­ ույր
նաև ժամ­ ա­նակ­ ի գրաքն­նա­ սևակ­յ ան ի­մաց­ ութ­յա­նը, ո՛չ էլ Սև­ ակն իր գեղ­ ա­գի­տութ­յամբ և
դատ­ ությ­ ան մեջ, ինչ­պես նաև նրա բան­ աստ­ եղ­ծութ­յունն­ ե­րում բ­նագր­ ա­յին փորձ­ ով իբրև թե
Սև­ ա­կի մահ­վա­նը հա­ջորդ­ ած և պոեմ­ներ­ում սփռված ակն­ կտրված է դաս­ ա­կան բան­ աս­
տասն­ ամ­յակ­ներ­ ին ստեղծ­ված հայտ և թաքնված բնագր­ա­ տեղ­ծությ­ ան, հատ­կապ­ ես անց­
գրա­կա­նագ­ ի­տա­կան հե­տազ­ ո­ յին մերձ­ ե­ցում­ն ե­րին: Աշ­խարհ­ ի յալ­ ի հայ պոե­զիայ­ ի ա­վանդ­
տությ­ ուն­ներ­ ում: Հայ, ռուս­ ա­ բան­ աս­տեղ­ծությ­ ան առջև սե­ ներ­ից: Հե­տաքր­քիր է, որ այս
փա­կան բնա­գի­րը բաց պահ­ ե­

22

...................................................................................................................... ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ — 95

երկր­ որդ տես­ ակ­ ետ­ ը հայտն­վել նաս­ ­տեղծ­ ությ­ ան հետ Ս­ևա­ Էակ­ ան հար­ցեր­ ից մեկն այն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
է նույն շրջա­նում՝ այսպ­ ես կոչ­ կի պոե­ ­զիայ­ ի առնչ­ ությ­ ունն­ ե­ է, թե արդ­յո՞ք սևակ­յան բնա­
ված «ռեա­լիզմ­ ի նա­խա­հիմ­քե­ րի, ուս­ ում­­ն առ­ ութ­յան և կ­րած գի­րը ա­ռավ­ ե­լա­պես հակ­ված
րի» շուրջ­ ծա­վալ­ված գրակ­ ան ազ­դե­ցութ­յուն­ներ­ ի հե­տազ­ ո­ է դեպ­ ի աշ­խար­հի բա­նաս­
բան­ ա­վեճ­ ի ընթ­ աց­քում (1965- տությ­ անը: տեղծ­ ությ­ ան նոր­ ա­գույն նվա­
1967 թթ.): ճում­ն ե­րը՝ մոդ­ եռն­ իստ­ ակ­ ան
Իր­ ակ­ ա­նում խնդիր­ ը շատ հո­սանքն­ երն ու նո­րա­րար հե­
Մեր գրա­կան­ ագ­ ի­տա­կան ա­վե­լի ընդգրկ­ ուն է: Ինչ­պես ղի­նակն­ ե­րի գործ­ ե­րը: Վերլ­ ու­
գոր­ծուն­ եութ­յան սկզբից՝ 1990- Պար­ ույր Սև­ ակ­ ի ստեղ­ծագ­ որ­ ծակ­ ան ընթ­ եր­ցում­ն եր­ ը ցույց
ա­կան թվակ­ անն­ ե­րից մինչև ծութ­յան պատմ­ ությ­ ուն­ ը, այն­ են տալ­իս, որ Պա­րույր Ս­ևա­
օրս մենք Պա­րույր Սև­ ա­կի պես էլ սևակ­ ա­գիտ­ ութ­յան կը սկզբից մինչև վերջ անջր­
պոե­զիայ­ ի և հայ նոր­ ագ­ ույն ան­ցած ուղ­ ին թե­լադ­րում են պետ չի դնում հնի և նոր­ի
գրա­կան­ ութ­յան զարգ­ ացմ­ ան «­Պա­րույր Սև­ ա­կը և համ­ աշ­ միջև: Նր­ ա բնագր­ ե­րը անթ­ ա­
խնդիրն­ ե­րի հան­դեպ ուն­ եց­ ած խարհ­ այ­ ին պոե­զիան» գրա­ քույց և­առ­ատ դի­մում­ներ են
հե­տաքրք­րությ­ ան մղու­մով հա­ կա­նագ­ իտ­ ակ­ ան խնդրի ժա­ պար­ ուն­ ակ­ ում՝ ուղղ­ված նաև
տուկ ուշ­ ադր­ ությ­ ան ենք ար­ժա­ ման­ ակ­ ա­յին և տա­րած­ ակ­ ան հին ժամ­ ան­ ակն­ ե­րի դա­սակ­ ան
նաց­րել վե­րոհ­ իշյ­ ալ հարց­ ե­րը: ա­վել­ ի լայն պար­ ագ­ծեր:
1990-ա­կանն­ եր­ ի կե­սեր­ ին Հա­
յաս­տա­նի և սփյուռ­քի մամ­ ու­
լում հրա­պա­րա­կել ենք հար­
ցի պատ­մութ­յա­նը վեր­ ա­բե­րող
բան­ աս­ իր­ ակ­ ան հե­տազ­ ոտ­ ութ­
յուն­ներ, ինչպ­ես նաև 19-20-
րդ դա­րեր­ ի համ­ աշխ­ ար­հա­յին
պոե­զիայ­ ի հետ Պա­րույր Ս­ևա­
կի դրսևոր­ ած կապ­ ե­րը քննող
հոդ­ված­ներ: Դրանց հիմ­ն ական
արդյ­ ունքներն ամ­փոփ­վեցին
«Պա­րույր Սևակ. Արձա­գանքող
անտա­ռը» մենագրու­թյան մեջ:

Սա­կայն այդ գիրք­ը և­այն
նա­խապ­ ատր­ աստ­ ող հոդ­ված­
ներն ու հրա­պար­ ա­կում­ն եր­ ը
ու­նեին որ­ ոշ­ ա­կի շարժ­ ա­ռիթ
և­ ուղղվ­ ած­ ութ­յուն: Շարժ­ ա­
ռի­թը 1960-ակ­ան թթ. ծնունդ
ա­ռած և 1980-ակ­ան թթ. վեր­
ջից մա­մու­լում ժա­ման­ ակ առ
ժամ­ ան­ ակ վերս­տին հայտն­ ող
վարկ­ ածն էր Պար­ ույր Սև­ ա­­
կի գոր­ծե­րում իբրև թե տեղ
գտած «բան­ ագ­ ող­ ութ­յան» մա­
սին, որ վերաբերում էր մա­
սամբ բա­նա­սի­րա­կան ճշտում­­
նե­րի և հակ­ ա­ճառ­ ությ­ ան
եղ­ ա­նակ­ ի, մաս­ ամբ էլ հիշյ­ ալ
հեղ­ ի­նակ­նե­րի վրա կենտ­րո­
նա­նա­լու դրդում­ն եր­ ով ռուս
և­ արևմտ­յան նոր­ ագ­ ույն բա­

23

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ — 95....................................................................................................................... .

բա­նաստ­ եղ­ծութ­յան­ ը: Մաս­ արդ­յուն­ ավ­ ետ հետ­ ազ­ ո­տութ­ պարհ­ ին հա­յոց ազգ­ այ­ ին բա­
նավ­ ո­րապ­ ես Աստվ­ ա­ծա­շուն­ նաստ­ եղ­ծութ­յան դա­սա­կան
չը սևակ­յան ըն­կալմ­ամբ հա­ յուն­ ը շա­րուն­ ակ­ ե­լու նկատ­ ա­ ա­վանդ­նե­րը ստո­րադ­ ա­սե­լու
մար­վում է համ­ աշխ­ ար­հա­յին կամ անտ­ ե­սե­լու համ­ ար: Ի­րա­
պոե­զիա­յի հնագ­ ույն դրսևո­ ռում­նե­րով մենք գտնում և կան­ ում պատ­կե­րը բո­լո­րո­վին
րում­ն եր­ ից մե­կը: Ուս­տի թե՛ հա­կառ­ ակն է: Բուն մաս­նա­գի­
«Պ­ ա­րույր Սև­ ակ. Արձ­ ագ­ ան­ գի­տա­կան շրջա­նառ­ ությ­ ան տությ­ ամբ լի­նե­լով բան­ աս­ եր,
քող ան­տառ­ ը» մեն­ ագ­րութ­յա­ գրակ­ ա­նագ­ ետ՝ Սև­ ա­կը խնամ­
նը նա­խոր­դած տար­ ին­ եր­ ին, մեջ ենք դնում նաև այնպ­ ի­սի քով և հան­գա­մա­նոր­ են ուս­ ում­
թե՛ հատկ­ ա­պես հետ­ ագ­ այ­ ում նաս­ իր­ ել է շուրջ 1500-ամյ­ ա
շա­րու­նա­կել ենք զննում­ն երն նյու­թեր, ո­րոնք որ­ևէ կերպ չեն հայ պոեզ­ իան, գրել այն քննող
ու դի­տարկ­ ում­ն եր­ ը սուրբգրա­ հոդվ­ ած­ներ և մե­նագրութ­
կան առ­ ավ­ ել բա­նաստ­ եղ­ծա­ ակ­նարկվ­ ել գրակ­ ան ա­սու­լիս­ յուն­ներ, իսկ իր բան­ աս­տեղ­
կան մի քան­ի գրքե­րի հետ՝ ծությ­ ունն­ եր­ ում և պոեմ­ն ե­րում
Սև­ ակ­ ի ստեղ­ծագ­ ործ­ ությ­ ան ներ­ ի ըն­թաց­քում: Այդ­պի­սին լիուլ­ ի օգտ­ ա­գոր­ծել է հայ դա­
դրսևոր­ ած առնչ­ ութ­յուն­ներ­ ը սա­կան բան­ աստ­ եղծ­ ութ­յան
վեր­լուծ­ ությ­ ան դաշտ բե­րե­լու է, օ­րի­նակ, Մար­ ին­ ա Ցվ­ ե­տա­ նվաճ­ ում­ն եր­ ը: Ա­մե­նակ­ արև­ որն
ուղ­ղութ­յամբ: այս ա­ռում­ ով այն է, որ նա հայ
ևայ­ ից Պար­ ույր Սև­ ա­կի կրած պոե­զիան դի­տում է իբրև հա­
Սկզբ­ ուն­քայ­ ին հար­ցե­րից մաշ­խարհ­ ա­յին բան­ աստ­ եղ­
մեկն էլ այն է, թե արդ­յոք հե­ գիտ­ ակց­ված և ստ­ եղ­ծագ­ որ­ ծութ­յան հար­ ա­զատ մաս, իսկ
տազ­ ոտ­ ութ­յու­նը պիտ­ ի սևեռ­ իր նա­խաս­ ի­րած հայ բան­ աս­
վի սոսկ այն գրողն­ե­րի՞ վրա, ծա­կան ազդ­ ե­ցութ­յու­նը, որ­ ի տեղծն­ եր­ ի ստեղ­ծա­գործ­ ութ­
ո­րոնց ա­նուն­ներ­ ը ժամ­ ան­ ա­ յան արժ­եք­ը չա­փում է մի­
կին հնչել են Պար­ույր Ս­ևակ­ի գիտ­ ա­կան հա­մա­կարգմ­ ան ջազգ­ այ­ ին չափ­ ան­ իշ­ ե­րով: Այդ
կարծ­ եց­յալ պլա­գիա­տի առն­ սկզբուն­քի ամ­ են­ ից ցայտ­ ուն
չութ­յամբ: Խն­դիր­ ը մշտապ­ ես հիմ­ն ակ­ ան արդյ­ ունքն­ երն ար­ դրսևո­րու­մը «­Սայ­ աթ-­Նով­ ա»
բա­նավ­ ե­ճի հուն­ ում չպա­հել­ ու, մեն­ ագ­րությ­ ունն է, ո­րի մեջ
հակ­ աճ­ ա­ռութ­յան դի­տաե­ղա­ դեն 2010-ակ­ ան թվակ­ ան­ Պա­րույր Ս­ևակ­ ը նույն­ իսկ
նա­կի սահմ­ ան­ներ­ ում չպար­ աշ­ ու­ղակ­ ան բա­նաստ­ եղ­ծութ­
փակվ­ ե­լու և հանգ­ իստ ու նե­րին ներ­կա­յաց­րել ենք և՛ յան և թիֆլ­ իս­ ա­հայ բար­բա­
ռի թվաց­յալ մեկ­ ուս­ աց­ման
24 հայ­ ե­րեն, և՛ ռուս­ ե­րեն տար­բե­ մեջ գտնվող Սա­յաթ-Ն­ ո­վա­յի
պոե­զիան դի­տար­կում է արև­
րակն­ եր­ ով: մտաեվր­ ոպ­ ակ­ ան և­ արև­ ել­յ ան
բան­ աստ­ եղծ­ ութ­յան ա­վանդ­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 «­Պար­ ույր Ս­ևա­կը և հա­ ներ­ ի հետ ու­նե­ցած զուգ­ ահ­ ե­
ռում­ն ե­րի օգ­նութ­յամբ: Հետ­
մաշ­խարհ­ ա­յին պոե­զիան» ևաբ­ ար հայ բան­ աստ­ եղծն­ ե­րի
հետ Ս­ևակ­ ի ուն­ ե­ցած բնագ­
խնդիր­ ը սևակ­ ագ­ ի­տութ­յան րայ­ ին առնչ­ ությ­ ունն­ ե­րի վեր­
հա­նում­ ը կար­ևոր է թե՛ ինքն­ ին,
համ­ ար իսկ­ ակ­ ան փորձ­ ությ­ ուն թե՛ որ­պես համ­ աշ­խարհ­ ա­յին
պոեզ­ իայ­ ի հետ ու­նե­ցած ևս
է ևս մեկ ա­ռում­ ով: Ժամ­ ա­նա­ մեկ հա­րա­զատ­ ութ­յան դրսևո­
րում: Այս ա­ռու­մով մեզ ա­ռա­
կի գրաքն­նա­դա­տութ­յուն­ ը եր­ վել­ ա­պես հե­տաքրք­րել են մի
քան­ ի հե­ղի­նակ­ներ, որ­ ոնց ժա­
բեմն ակն­ արկն­ ե­րով, եր­բեմն

էլ բա­ցահ­ այտ­ ո­րեն Պա­րույր

Ս­ևա­կին մե­ղադր­ ել է նո­րա­

րա­րությ­ ու­նը նո­րա­մո­լութ­յամբ

նեն­գա­փո­խել­ ու, դրսի պոե­

զիայ­ ի երկրպ­ ագմ­ ան ճա­նա­

...................................................................................................................... ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ — 95

ռանգ­ ությ­ ան հետ Սև­ ակ­ ը սեր­ ծապ­ ես կնպաս­տի Պա­րույր մաշխ­ ար­հա­յին պոե­զիա­յից ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
տոր­ են կապ­ված է հատ­կա­ Սև­ ակ­ ի ձե­ռագր­ եր­ ի և­ անձ­նա­ քա­ղած ու զարգ­ ացր­ ած նման
պես այն հիմ­քի վրա, որ հենց կան գրադ­ ար­ ա­նի հան­րայ­ և­ ու­րիշ միա­վոր­նե­րի ամբ­ ող­
այդ բան­ աս­տեղծ­ներն ի­րենք նա­ցում­ ը, թեև սևակ­ ագ­ ետ­ ջա­ցում­ ով, ի դեպ, ճան­ ապ­ արհ
ընդգծվ­ ած մեր­ձավ­ ո­րությ­ ուն ներ­ը ա­ռանց դրա էլ ար­ել կբաց­վի նաև Պար­ ույր Սև­ ա­
ուն­ են հա­մաշ­խար­հա­յին պոե­ են և պետք է շա­րու­նա­կեն կի պոետ­ իկ­ ա­յի ուս­ ում­ն աս­ ի­
զիայ­ի հետ: Այդպ­ իս­ ին է մաս­ պրպտում­ն եր ա­նել: րությ­ ան հա­մար:
նա­վո­րապ­ ես Կոստ­ ան Զար­
յա­նը՝ հայ բան­ աստ­ եղծ­ ությ­ ան Ա­ռանձ­ ին հեղ­ ի­նակ­նե­րի և Նյ­ ութ­ ի կու­տակ­ման և խո­
թերևս ամ­ ե­նից «մի­ջազ­գա­յին» Սև­ ա­կի բա­նաս­տեղծ­ ակ­ ան հա­ րաց­ման պա­րա­գայ­ ում, երբ
դեմք­ ը: մա­կար­գե­րի ծա­գում­ն ա­բա­նա­ ա­վել­ ի շատ բա­նաս­տեղծ­ներ,
կան զու­գադ­րում­ն ե­րին առ­ ըն­ նրանց առնչվ­ող փաս­տեր և
Որ­պես Պար­ ույր Ս­ևակ­ ի թեր հետ­ ազ­ ո­տակ­ ան մեծ նյութ հիմ­ն ավ­ ո­րում­ն եր կհավ­ աք­
ստեղծ­ ա­գործ­ ա­կան աշ­խար­ են պար­ ուն­ ակ­ ում նաև հա­մաշ­ վեն, հարկ կլին­ի ստեղ­ծել
հի ձևա­վոր­ման­ ը նպաստ­ ած խարհ­ այ­ ին պոեզ­ իայ­ ի «հա­ նաև տար­բեր ժող­ ո­վուրդ­ներ­ ի
մե­ծությ­ ունն­ եր՝ մեր հե­տա­ ազգ­ ա­յին բան­ աստ­ եղ­ծությ­ ան
զո­տութ­յան նյութ են դար­ձել վեր­ժակ­ ան» կամ «թափ­ ա­ ավ­ ան­դույթն­ եր­ ի հետ Սև­ ակ­ ի
նաև Հովհ­ ան­նես Թում­ անյ­ ա­ ռիկ» մոտ­ իվն­ եր­ ի մեջ Սև­ ա­կի դրսևո­րած հա­մա­կարգ­ այ­ ին
նը և Ե­ղի­շե Չա­րեն­ցը: Ն­րանց կատ­ ա­րած ներ­թափ­ անց­ ում­ առն­չությ­ ունն­ ե­րի մե­նագ­րա­
հետ Սև­ ա­կի պոեզ­ իա­յի ուն­ ե­ ներ­ ը: Այդպ­ իս­ ի մեկ-եր­կու մո­ կան քննությ­ ուն­ներ (աս­ ենք՝
ցած օր­ին­աչ­ափ և խիստ ինք­ տիվն­ եր թեթ­ևակ­ ի շոշ­ ափվ­ ած «Պ­ ար­ ույր Սև­ ա­կը և ֆր­ ան­
նատ­ իպ ու­սում­ն ա­սի­րությ­ ուն­ են ներ­կայ­ աց­վող աշխ­ ատ­ ան­ սիակ­ ան պոեզ­ իան», «Պ­ ա­րույր
ներ­ ը նույնպ­ ես ընդգրկվ­ ել են քում, բայց և՛ դրանք, և՛ մի Սև­ ակ­ ը և­ իսպ­ ան­ ակ­ ան պոե­
այս­տեղ: շարք ուր­ իշ գեղ­ ար­վես­տակ­ ան զիան», «Պ­ ա­րույր Ս­ևակ­ ը և
ձևեր կա­րոտ են առ­ավ­ել խո­ ռու­սակ­ ան պոե­զիան» և­ այլն):
Անշ­ ուշտ, մենք համ­ աձ­ այն րը և­ ամբ­ ող­ջա­կան քննութ­
ենք ո­րոշ գրող­ներ­ ի և տե­սա­ յան (օր­ ի­նակ՝ տարվ­ ա հին­գե­ Համ­ ան­ման տրամ­ ա­բա­
բանն­ եր­ ի այն պնդում­ն ե­րին, րորդ ե­ղան­ ա­կի, Ֆր­ ան­չես­կա նութ­յամբ պետք է ավ­ե­լի ծա­
որ անհն­ ար և­ա­նի­մաստ է որ­ դա Ռիմ­ ին­ իի, վե­ցե­րորդ զգա­ վա­լել և խո­րաց­նել հայ դա­սա­
ևէ գրող­ ի բնագր­ եր­ ում տեղ յա­րան­ ի, սի­րած էա­կի փակ կան բա­նաս­տեղծ­ ությ­ ան հետ
գտած բոլ­ որ քաղ­վածքն­ ե­րի դռան, հա­զար­մեկ­ ե­րորդ գի­ Պար­ ույր Ս­ևա­կի հատկ­ ապ­ ես
և հղ­ ում­ն ե­րի ամ­բող­ջակ­ ան շեր­վա, շշի մեջ փակ­ված նա­ չա­փած­ ո­յի ծագ­ ում­ն ա­բան­ ա­
հայտ­նաբ­ ե­րու­մը: Դա թերևս մա­կի և­այլ մոտ­ իվ­ներ): Հա­ կան առնչ­ ությ­ ուն­ներ­ ի հե­տա­
վեր է մեկ ու­սում­ն ա­սիր­ ո­ղի և­
ան­գամ մեկ սերն­դի ու­ժեր­ ից:
Սակ­ այն գրա­կա­նա­գիտ­ ությ­ ու­
նը պար­տա­վոր է շար­ ու­նակ­ ել
աշ­խա­տանք­ ը: Պա­րույր Սև­ ա­կի
պա­րագ­ այ­ ում բա­վա­կան ա­նե­
լիք կա ինչ­պես այդ տե­սանկ­
յուն­ ից արդ­ են ուս­ ում­ն աս­ իր­
ված ա­ռան­ձին հե­ղին­ ակ­նե­րի
ստեղծ­ ա­գործ­ ությ­ ան, այնպ­ ես
էլ սևա­կագ­ իտ­ ութ­յա­նը քիչ ծա­
նոթ կամ նույն­ իսկ ան­ծան­ ոթ
հե­ղին­ ակ­նե­րի գործ­ եր­ ի հետ
Ս­ևա­կի պոե­զիայ­ ի ա­ղերսն­ ե­
րը հայտն­ ա­բեր­ ե­լու և մեկն­ ա­
բա­նել­ ու առ­ ում­ ով: Ան­ծա­նոթ
շերտ­ եր­ ի բա­ցահ­ այտմ­ ա­նը մե­

25

ՊԱՐՈՒՅՐ ՍԵՎԱԿ — 95....................................................................................................................... .

զո­տութ­յու­նը: Ընդ որ­ ում, այս ներ­ ի ձևով ուր­վագ­ծեց, բայց տաքրքր­ ութ­յան, հատ­կապ­ ես
մի ասպ­ ա­րեզ­ ում ևս վիթխ­ ա­ այդ­պես էլ չամ­բողջ­ աց­րեց դրա բնագ­րայ­ ին դրսևոր­ ում­
գրաքն­նա­դատ Ա­լեք­սանդր ներ­ ի գիտ­ ակ­ ան հա­մակ­ ար­
րի նյութ կա թե՛ գրապ­ ատ­մա­ Թոփչյ­ ան­ ը («­Պար­ ույր Ս­ևա­կը գում­ ը: Ընդ որ­ ում՝ ար­ձակ­ ի
և հայ բա­նաստ­ եղծ­ ությ­ ան հե­ հան­դեպ յու­րա­հատ­ ուկ սեր
կան եր­ևույթն­ եր­ ի ու օ­րին­ ա­ տագ­ ա զարգ­ աց­ ու­մը»): ուն­ եց­ ած, «Ա­մա­նեջ» թեկ­ ուզև
չա­փութ­յուն­նե­րի վեր­հան­ման, ա­նավ­ արտ, բայց ընտ­ իր վե­պը
թե՛ ա­ռան­ձին հե­ղին­ ակն­ ե­ Գ­րա­կան­ ա­գիտ­ ակ­ ան ևս մի գրած Ս­ևակ­ ի հակ­ ում­ ը դե­պի
րին առնչ­վող զուգ­ ադ­րա­ քան­ ի լրջագ­ ույն հարց­ եր առն­ մեծ ար­ձա­կագ­ իրն­ եր­ ի փորձ­ ը
վազն հար­ ում են «Պ­ ար­ ույր նույն­պես ուղ­ եկ­ցել է նրան ամ­
կան քննությ­ ուն­նե­րի համ­ ար Սև­ ակ­ ը և հա­մաշխ­ արհ­ ա­յին բողջ գրա­կան գործ­ ուն­ եութ­յան
պոե­զիան» խնդրին: ըն­թացք­ ում: Խորհրդ­ անշ­ ակ­ ան
(վերջ­ ին առ­ ու­մով առ­ աջն­ ա­ ի­մաստ ուն­ ի կյան­քի վերջ­ ում
յին են, աս­ենք, ինչ-որ չափ­ ով Դր­ ան­ցից մեկ­ ը աշ­խարհ­ ի Ս­ևակ­ ի ար­ ած այն խոստ­ ո­վա­
ու­սում­ն ա­սիրվ­ ած «­Պար­ ույր բա­նաստ­ եղծն­ եր­ ից Պար­ ույր նութ­յու­նը, որ իր առ­ աջ­ ին բա­
Սև­ ակ և Գ­րիգ­ որ Նար­ ե­կաց­ ի», Ս­ևա­կի կատ­ ա­րած թարգմ­ ա­ նաս­տեղծ­ ութ­յու­նը ներշնչ­ված
նութ­յուն­նե­րի հե­տա­զոտ­ ութ­ է Տուրգ­ ենև­ ի «Առ­ աջ­ ին սեր»
«­Պար­ ույր Սև­ ակ և Դան­ իել յունն է: Այս բնագ­ ա­վա­ռը պատմ­ված­քից (5, 388): Բայց
միայն մա­սամբ է ան­միջ­ ա­ հետ­ ագ­ ա­յում էլ նա մեր­թընդ­
Վար­ ու­ժան» թե­մա­նե­րը, բայց կան­ ո­րեն մաս կազ­մում մեզ մերթ հղում­ներ է ան­ում այն­
նաև գրե­թե ուշ­ ադր­ ությ­ ան ա­ռաջն­ որդ­ ող խնդրին: Բայց պիս­ ի հզոր ար­ձա­կա­գիր­ներ­ ի
չար­ժան­ աց­ ած «­Պար­ ույր Ս­ևակ կա նաև ռուս­ եր­ ե­նից և վերջ­ ի­ գոր­ծե­րին, ինչ­պի­սիք են Դոս­
և Սա­յաթ-­Նով­ ա», «Պ­ ար­ ույր նիս միջ­ ո­ցով այլ լե­զուն­ եր­ ից տոևս­կին, Կուպ­րին­ ը, Բուլ­գա­
կա­տարվ­ ած սևակ­յ ան թարգ­ կով­ ը և­ ան­գամ Սել­ ին­ջեր­ ը:
Սև­ ակ և Ռուբ­են Ս­ևակ» և­այլ ման­ ութ­յունն­ եր­ ի քննությ­ ուն­ ը
լեզվ­ ա­կան համ­ եմ­ ա­տութ­յան Այսպ­ ի­սով՝ արդյ­ ուն­ ա­վետ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 թեմ­ ան­ եր): Դ­րանց ամ­բող­ և թարգմ­ ան­ ակ­ ան ար­վեստ­ ի և հետև­ ող­ ակ­ ան աշխ­ ա­տան­
ջա­ցում­ով էլ թերևս կհայտն­ սկզբունքն­ ե­րով, որ նույն­պես քի դեպ­քում սևա­կագ­ իտ­ ությ­ ա­
վեն «­Պար­ ույր Սև­ ակ­ ը և հայ ամբ­ ող­ջաց­ված չէ: նը սպաս­ում են նո­րա­նոր հե­
տաքրքր­ ա­կան թեմ­ ան­ եր, հին ու
բան­ աս­տեղծ­ ությ­ ան ա­վան­ Մեկ ուր­ իշ հար­ ա­կից բնա­ ծան­ ոթ երև­ ույթն­ եր­ ի թարմ մեկ­
դույթ­նե­րը» թեմ­ ա­յով ա­ռա­ գավ­ առ է Պար­ ույր Սև­ ակ­ ի՝ նությ­ունն­եր, թերևս նաև գրա­
ջին մեն­ ագ­րութ­յունն­ ե­րը: Գի­ կան­ ագ­ ի­տա­կան նոր գյու­տեր:
տակ­ ան աշխ­ ատ­ ան­քի նույն
տի­րույ­թում են հե­ռան­կար­ ա­
յին եր­կու խնդիր­ներ, ո­րոն­

ցից մե­կը լիո­վին ան­տեսվ­ ած

է («Պ­ ա­րույր Սև­ ակ­ ը և­ իր ժա­
մա­նակ­ ի բան­ աս­տեղծն­ ե­րը»),

իսկ մյուս­ը մի քա­նի խիստ համ­ աշ­խար­հայ­ ին ար­ձա­

հե­տաքրք­րակ­ ան հոդվ­ ած­ կի նկատ­մամբ ուն­ եց­ ած հե­

26

Ի ԴԵՊ

ՍՄԱՐԹՖՈՆՆԵՐԸ Ո՞Ր ՃՆՇՈՒՄՆ ՓՈՂԸ ՉԷ, ՈՐ
ԴԱՆԴԱՂԵՑՆՈՒՄ Է ՀԱՄԱՐՎՈՒՄ ԵՐՋԱՆԿԱՑՆՈՒՄ Է
ԵՆ ԽՈՍՔԻ ՆՈՐՄԱԼ
ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ Ֆր­ անս­ իաց­ ի ժո­ղովրդ­ ա­
2017 թ. նո­յեմ­բեր­ ի 13-ին չա­ գիր­ներն ու­սում­ն աս­ ի­րել են
Հար­ցում կատ­ ա­րել­ ով 1,5-ից վի­ճակ­ ախ­ աղ­ ում խոշ­ որ շա­
մինչև 2 տա­րեկ­ ան հա­սա­կի 900 փահ­ աս ա­մեր­կա­ցի­ներ­ ի գրե­թե հում­ ի ազ­դե­ցությ­ ունն ա­ռող­
ե­րեխ­ ան­ եր­ ի ծնող­ներ­ ի շրջա­ ջությ­ ան վրա՝ հետ­ևե­լով այն
նում՝ Տո­րոն­տո­յի մանկ­ ակ­ ան կե­սը մի ակնթ­ արթ­ ում ա­ռողջ 6000 հա­ջող­ ակ­ներ­ ի ճակ­ ա­
հիվ­ ան­դան­ ոց­ ի աշխ­ ատ­ ակ­ ից­ տագր­ ին, որ­ ոնք շա­հել են
նե­րը պարզ են, որ փոքր­իկ­նե­ մարդկ­ ան­ցից վե­րած­վեց հի­ 1996-ից մինչև 2008 թթ.: Գու­
րի 20 %-ն սկսել է օգտ­ ա­գոր­ծել մար­ ի և­ ա­ռող­ջությ­ ան միջև
է­լեկտ­րոն­ այ­ ին տե­ղեկ­ ատվ­ ա­ վանդ­ի: Բանն այն է, որ այդ ընդ­հան­ուր կապ չի գրանց­
կան սարք­ եր՝ հիմ­ն ակ­ ան­ ում վել, շահ­ ու­մի հետև­ անքն­ եր­ ը
սմարթֆ­ ոն­ներ և պ­լան­շետն­ եր, օր­ ը Սրտ­ աբ­ ա­նությ­ ան ա­մեր­ իկ­ հա­կա­սա­կան են: Մի կող­մից,
և 18 ամս­ ակ­ ան հա­սակ­ ից նա­ հանկ­ արծ հայտն­ված մեծ գու­
յել էկ­րա­նին օ­րակ­ ան մո­տավ­ ո­ յան ընկ­ ե­րությ­ ուն­ ը և Սրտա­­ մա­րը շատ հոգս­ ե­րից է ա­զա­
րապ­ ես 28 րո­պե: Հե­տա­գայ­ ում տում: Մ­յուս կող­մից, շահ­ ող­
գիտն­ ա­կան­ներ­ ը հետ­ևել են բա­նա­կան քոլ­ եջ­ ը հրա­պա­րա­ ներն սկսում են օգտ­ ագ­ ործ­ ել
այդ եր­ ե­խա­ներ­ ի խոս­քի զար­ ավ­ել շատ ո­գել­ից խմիչք և
գացմ­ան­ը: Պարզվ­ ել է, որ այդ կել էին արյ­ան ճնշման նոր ծխ­ ա­խոտ, որն ակն­հայ­տոր­ են
28 րոպ­ ե­նե­րին օր­ ա­կան ևս կես չի նպաս­տում ա­ռողջ­ ութ­յան­ ը:
ժամ ավ­ ել­ ացն­ ել­ ու դեպք­ ում կի­ չա­փան­ իշն­ եր: 40 հե­ղի­նակն­ ե­
սով չափ մեծ­ ա­նում է եր­ ե­խա­յի
խոսք­ ի զարգ­ աց­ման ուշ­ ացմ­ ան րի ստոր­ ագ­րած հոդվ­ ած­ ում
վտանգ­ ը: Գիտն­ ակ­ անն­ երն այս
փաս­տը կա­պում են այն հան­ հայ­տար­ արվ­ ում է՝ 130/80 մմ
գա­մանք­ ի հետ, որ ծնող­նե­
րը ե­րեխ­ ա­ներ­ ի հետ շփվել­ ու, և դրան­ ից ա­վե­լի ճնշու­մը հա­
նրանց հետ զրուց­ ել­ ու փոխ­ ա­
րեն, հաճ­ախ նրանց զբաղ­եց­ մարվ­ում է բարձր և կա­րող է
նում են է­լեկտր­ ոն­ ա­յին սար­
քով: Բժ­ իշկն­ ե­րը խոր­հուրդ են հանգ­ եցն­ ել սրտամ­կ ա­նի ա­նո­
տա­լիս 1,5 տա­րեկ­ ան­ ից փոքր
ե­րե­խան­ ե­րին հեռ­ ու պահ­ ել էկ­ թախցա­ նման (ինֆ­ արկտ), ու­
րան­ ից:
ղե­ղի կաթվ­ ած­ ի և սրտ­ այ­ ին ան­

բա­վար­ ար­ ությ­ ան: Մինչև այդ,

նոր­մայ­ ի սահմ­ ան­ ը, հատկ­ ա­

պես տար­ եց­ներ­ ի հա­մար, հա­

մար­վում էր 140/90 մմ-­ը: Այժմ

ստացվ­ ում է, որ գերճնշ­ ու­մով

(հի­պեր­տո­նիա) տառ­ ապ­ ում է

ԱՄՆ մե­ծահ­ աս­ ակ բնակչ­ ութ­

յան 46 %-ը՝ նախկ­ին 32 %-ի

փոխ­ ա­րեն:

Մե­ծած­ ա­վալ հոդ­վածն

ավ­ արտվ­ ում է հի­շե­ցու­մով այն

մաս­ ին, որ գերճնշ­ման դեպ­քե­

րի միայն 1/5-ն­է պահ­ան­ջում

դեղ­ ո­րայ­քա­յին բուժ­ ում, ման­ ա­

վանդ որ ցանկ­ աց­ ած դեղ­ ա­մի­

ջոց ուն­ ի կողմ­ն ա­կի ազդ­ եց­ ութ­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

յուն: Մ­նաց­ ած հիվ­ անդ­նե­րին

խոր­հուրդ է տրվում շատ

շարժվ­ ել, չծխել, սահ­ման­ ա­փա­

կել ալ­կոհ­ ոլ­ ի օգտ­ ա­գործ­ ու­մը,

օգ­տագ­ ործ­ ել առ­ ողջ սնունդ և

գի­շեր­ներ­ ը լավ քնել:

«Наука и жизнь», 2018, N 2. «Наука и жизнь», 2018, N 3.

27

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՏԵԽՆԻԿԱ............................................................................................................. .

ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐԸ ՍԱՀՄԱՆԵԼ ԵՆ
ԲԱՐՁՐՋԵՐՄԱՍՏԻՃԱՆԱՅԻՆ
ԳԵՐՀԱՂՈՐԴԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
ՆՈՐ ՌԵԿՈՐԴ*

Աշ­խատ­ ան­քի ղե­կավ­ արն է ֆիզ­ իկ­ ոս Միխ­ այիլ Եր­ ե­
մեց­ ը Գեր­ման­ իայ­ ի Մաքս Պ­լան­ կի քիմ­ իայ­ ի ինս­
տի­տու­տից, ո­րը 2014 թ. սահ­ման­ ել էր բարձրջ­ եր­
մաստ­ ի­ճան­ ա­յին գերհ­ ա­ղոր­դա­կան­ ութ­յան նախ­ որդ
ռեկ­ որդ­ ը՝ 203 Կ (–70 0C):

Գեր­մա­նաց­ ի գիտն­ ա­կանն­ եր­ ը պնդում
են, որ հաս­ ել են գերհ­ ա­ղորդ­ ակ­ ա­
նութ­յան նոր սահմ­ ան­ ագծ­ ի: Ն­րանց հրա­տա­
րակա­ ծ հոդ­վա­ծում նշվում է, որ հա­ջողվ­ ել է
ստա­նալ առ­ անց դի­մադր­ ությ­ ան էլ­ եկտր­ ա­
կան հոս­ անք ամ­ ե­նա­բարձր ջեր­մաստ­ ի­ճա­
նում՝ 250 Կ կամ -23 0C: Չն­ այ­ ած գիտախմ­
բի գեր­հա­ղորդ­ իչ նյու­թը դեռևս չի ստուգվ­ ել,
արդյ­ ուն­քի թարմ­ աց­ման հավ­ ա­նակ­ ա­նությ­ ու­
նը բա­վակ­ ա­նաչ­ ափ մեծ է: Հե­տազ­ ո­տութ­յու­
նը հաս­ ան­ ե­լի է arxiv.org կայք­ ում:
Գեր­հաղ­ որ­դակ­ ա­նութ­յա­ն երևույթը, որ­ ը
հայտ­նա­գործ­վել է 1911 թ., մեծ հետ­ աքրք­
րությ­ ուն է ա­ռա­ջացն­ ում գիտն­ ակ­ անն­ եր­ ի
շրջա­նում: Սո­վոր­ աբ­ ար էլ­ եկտր­ ա­կան հո­
սան­քը հան­դիպ­ ում է որ­ ոշ­ ակ­ ի դիմ­ ադր­ ութ­
յան: Ճիշտ այնպ­ ես, ինչ­պես օդ­ ի խոչ­ ընդ­ ոտ
է առ­ աջ­ ացն­ ում դիմ­ ադ­րությ­ ու­նը շարժ­
վող օբ­յեկ­տի հա­մար: Որ­քան բարձր է նյու­
թի հաղ­ որ­դա­կան­ ութ­յուն­ ը, այն­քան փոքր
է էլ­ եկտր­ ակ­ ան դիմ­ ադ­րությ­ ուն­ ը, հետ­ևա­

* https://naked-science.ru/article/physics/uchenye-
ustanovili-novyy-rekord

28

............................................................................................................ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՏԵԽՆԻԿԱ

բար՝ հոս­ անք­ ը կար­ ող է ավ­ ե­ հա­ջող արդյ­ ունք­նե­րի մաս­ ին, դակ­ ան­ ութ­յուն ստան­ ալ­ ու ի­րա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
լի ա­զատ հոս­ ել: Սակ­ այն ցածր ո­րոնք, սակ­ այն, չի հաջ­ ողվ­ ում կան հնա­րա­վո­րությ­ ան մա­
ջերմ­ աստ­ ի­ճան­ներ­ ի պայմ­ ան­ վե­րար­տադ­րել: սին»,- վստահ են աշխ­ ա­տանք­ ի
նե­րում ո­րոշ նյութ­ ե­րում ինչ-որ հե­ղի­նակն­ ե­րը:
տա­րօր­ ին­ ակ բան է կատ­ ար­ Եր­ եմ­ ե­ցը գործ­ ըն­կերն­ եր­ ի հետ
վում: Դիմ­ ադ­րութ­յուն­ ը նվա­զում նա­խորդ ռեկ­ որ­դը սահ­ման­ ել էր՝ Գո­յությ­ ուն ու­նի 3 թեստ,
է՝ հասն­ ել­ ով զրո­յի, և հո­սան­քի օգ­տագ­ ործ­ եով ծծմբաջ­ ր­ ա­ծին: որ­ ոնք կոչ­վում են գեր­հա­ղոր­
ճա­նա­պար­հին խո­չ­ընդ­ ոտ­նե­ Նոր հե­տա­զո­տությ­ ան հա­մար դա­կան­ ությ­ ան ոս­կե ստան­
րը վե­րա­նում են: Դիտ­վում է օգ­տագ­ ործվ­ ել է լան­թան­ ի հիդ­ դարտ­ներ: Խում­բը հաղ­թա­հա­
Մայսն­ ե­րի երևույթ՝ մագն­ իս­ ա­ րիդ կամ դեկահ­իդրիդ (LaH10): րել է դրանց­ ից դեռևս երկ­ ուս­ ը՝
կան դաշ­տի լիակ­ ատ­ ար ար­ Այն ենթարկվել է 170 գի­գա­ դի­մադր­ ութ­յան ան­կում ջեր­
տամղ­ ում հաղ­ որդչ­ ի ծավալից, պաս­կալ ճնշման, ո­րը հա­մե­մա­ մաս­տի­ճան­ ի կրիտ­ ի­կակ­ ան շե­
և ն­յութն անցն­ ում է գերհ­ աղ­ որ­­ տե­լի է երկր­ ագն­դի միջ­ ու­կի մից ցածր և­ավ­ ել­ի ծանր ի­զո­
դիչ վի­ճա­կի: կենտր­ ոն­ ում առկ­ ա ճնշման տոպն­ եր­ ով նյութ­ ի տար­րե­րի
հետ: 2018 թ. խումբ­ը հայտն­ել փոխ­ ար­ ին­ ում՝ գերհ­ ա­ղոր­դա­կա­
Սեն­յակ­ ա­յին, այս­ ինքն՝ 00C-ից էր, որ հա­սել է գեր­հա­ղորդ­ իչ նությ­ ան ջեր­մաս­տիճ­ ան­ ի ան­
բարձր ջեր­մաս­տիճ­ ա­նի պայ­­­­ վիճ­ ակ­ ի՝ օգտ­ ագ­ ործ­ ե­լով այդ կու­մ դիտ­ ե­լու հա­մար: Եր­րորդ­ ը
մանն­ ե­րում գերհ­ ա­ղոր­դիչ վի­ նյու­թը 215 Կ (-58,15 0C, -72 0F) Մայսն­ե­րի երևույթն է. այդ եր­
ճակ­ ի հաս­նե­լը գիտն­ ա­կանն­ ե­ ջեր­մաստ­ իճ­ ան­ ում, և­ այժմ՝ մի ևույթ­ ը գիտն­ ա­կանն­ եր­ ը դեռևս
րի գլխա­վոր նպա­տակն է, չէ՞ քա­նի ա­միս անց նրանք բար­ ե­ չեն տե­սել, քա­նի որ նրանց
որ նման արդ­յունք­ ը հեղ­ ափ­ ո­ լավ­ ել են այդ արդ­յունք­ ը: նյութ­ ի նմուշի տրամ­ ա­գիծ­ ը ըն­
խությ­ ուն կառ­ ա­ջաց­նի էլ­ եկտ­ դա­մե­նը մի քա­նի միլ­ ի­մետր է, և­
րա­կան արդ­յու­նավ­ ե­տությ­ ան 250 Կ կամ -23 0C նոր ջեր­ այն ալ­մաս­տե պա­տի­ճի ներ­սում
հարց­ ում՝ զգալ­ իո­րեն բա­րել­ ա­ մաս­տի­ճան­ ը զգալիորեն բարձր բարձր ճնշման տակ է: Սակ­ այն
վե­լով էլ­ եկտ­րակ­ ան ցան­ցե­րը, է Հյ­ ուս­ ի­սայ­ ին բևե­ռի ձմե­ռա­յին ան­ցու­մը գերհ­ աղ­ որ­դա­կան­ ութ­
տվյալ­ներ­ ի բարձ­րա­կարգ հա­ միջ­ ին ջեր­մաս­տի­ճա­նից (-40 0C): յան ազ­դել է նաև արտ­ ա­քին
ղոր­դու­մը և­ էլ­ եկտր­ աշ­ արժ­ իչ­ մագն­ ի­սա­կան դաշ­տի վրա, և
ներ­ ը: Ս­րա­նով են զբաղ­ված «Ն­ ա­խորդ կրի­տի­կակ­ ան ար­­ թեկ­ուզ սա դեռևս չի կար­ող
աշ­խար­հի բազ­մաթ­ իվ լա­բո­ ժեք­ ի համ­ ե­մատ՝ ջերմ­ աստ­ իճ­ ա­ համ­ ար­վել երևույթի հաստ­ ա­
րա­տոր­ իան­ եր: Ժամ­ ան­ ակ առ նի նվա­զեց­ ում­ ը 50 Կ-ով խո­սում տում, այն­ ո­ւամ­ են­ այ­նիվ բավ­ ա­
ժա­ման­ ակ դրանք հայտ­նում են է մոտ ապ­ ագ­ այ­ ում սենյ­ ա­կայ­ ին կան­ աչ­ ափ խոստ­ ում­ն ալ­ ի է:
ջեր­մաս­տիճ­ ան­ ում գեր­հաղ­ որ­
29

ԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՊԵՐ.............................................................................................................................. .

ՀԱՅ-ԻՏԱԼԱԿԱՆ ԳԻՏԱԿԱՆ
ԿԱՊԵՐԻ ԶԱՐԳԱՑՄԱՆԸ
ՆՎԻՐՎԱԾ ԳԻՏԱԺՈՂՈՎ
ՀՀ ԳԱԱ-ՈՒՄ

2019 թ. հուն­վար­ ի 24–26-ը Հա­յաս­տան­ ում էր Ի­տա­լիա­ Ծր­ ագր­ ի ստո­րագ­
յի Հանր­ ապ­ ետ­ ությ­ ան ազ­գայ­ ին հետ­ ա­զոտ­ ա­կան խորհրդ­ ի
(ԱՀԽ) պատ­վի­րա­կությ­ ուն­ ը՝ խորհր­դի նա­խա­գահ, պրո­ֆե­ րումն առ­կա գի­տա­
սոր Մաս­ ի­մո  Ինգ­ ուշ­ ո­յի գլխավ­ որ­ ութ­յամբ: Այ­ցի ընթ­ աց­քում
ԱՀԽ-ի և ՀՀ ԿԳՆ գիտ­ ութ­յան պետական կո­մի­տեի միջև կան համ­ ա­գործ­ ակց­ ութ­յան
ստո­րագր­վեց գիտ­ ութ­յան և տեխ­նո­լոգ­ իա­ներ­ ի ո­լորտ­նե­
րում համ­ ա­գործ­ ակց­ ութ­յան ծրագ­ իր: ամր­ ապնդ­ման տրամ­ ա­բա­

նա­կան շար­ ու­նա­կությ­ ունն է:

Ստ­ ո­րագրվ­ ել էին պայմ­ ա­նագ­

րեր   Աբդ­ ուս Սալ­ ամ­ ի ան­վան

տե­սա­կան ֆի­զիկ­ ա­յի մի­ջազ­

գայ­ ին կենտր­ ո­նի (Տ­րիեստ),

Ռել­յ ատ­ ի­վիստ­ ա­կան աստղ­ ա­

ֆի­զի­կա­յի կենտր­ ոն­նե­րի մի­

ջազ­գա­յին ցան­ցի (ԻԿՐԱՆԵՏ)

հետ, գոր­ծում են ան­հատ­ ա­

կան և միջ­ ինս­տիտ­ ուց­ իո­նալ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ծրագ­րեր: Որ­պես հետ­ ա­գա

հա­մագ­ ործ­ ակց­ ությ­ ան համ­ ար

հնար­ ավ­ որ ուղ­ղութ­յուն­ներ

նշվել են՝ տե­սակ­ ան ֆիզ­ իկ­ ան,

աստղ­ ա­գիտ­ ությ­ ու­նը, աստ­ղա­

ֆիզ­ ի­կան, սննդի անվտ­ ան­

գությ­ ուն­ ը, տեղ­ եկ­ ատվ­ ակ­ ան

տեխն­ ոլ­ ո­գիան­ եր­ ը, գյուղ­ ատն­

տե­սությ­ ու­նը և­ այլն: Նա­խա­

տեսվ­ ում է, որ ստոր­ ագր­ված

ծրագ­րի շրջա­նակն­ ե­րում հա­

մա­տեղ նա­խագծ­ ե­րի ա­ռա­ջին

30

............................................................................................................................. ԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՊԵՐ

Գի­տա­ժող­ ով­ ը կազմ­ ակ­ երպ­վել

էր պրո­ֆես­ որ Մա­սի­մո Ինգ­ ու­

շո­յի գլխավ­ ո­րած Ի­տալ­ իայ­ ի

ԱՀԽ պատվ­ իր­ ակ­ ութ­յան Հա­

յաստ­ ան այց­ ի շրջան­ ակ­նե­րում

և ն­վիր­ված էր հայ-ի­տա­լակ­ ան

գի­տա­կան կապ­ եր­ ի զար­գաց­

մա­նը:

Գիտ­ ա­ժո­ղո­վին ող­ջույն­ ի

խոս­քով հան­դես եկ­ ան ՀՀ նա­

խագ­ ահ Ար­մեն Սարգս­յա­նը,

ՀՀ ԳԱԱ նա­խագ­ ահ, ա­կադ­ ե­

միկ­ ոս Ռա­դիկ Մարտ­ իր­ ոս­յան­ ը,

Իտ­ ա­լիայ­ ի ազ­գա­յին հե­տա­զո­

տա­կան խորհրդ­ ի նախ­ ագ­ ահ,

ՀՀ ԿԳՆ գիտության պետական կոմիտեի նախագահ Սամվել Հարությունյանը և պրոֆ­ ե­սոր Մաս­ ի­մո Ինգ­ ուշ­ ոն:  
Իտալիայի ազգային հետազոտական խորհրդի նախագահ Մասիմո Ինգուշոն «Լ­ ավ է, որ Հայ­ աս­տա­
ստորագրում են համագործակցության ծրագիրը:
նի և Ի­տալ­ իայ­ ի գիտն­ ակ­ ան­

մրցույ­թը կհայ­տար­ արվ­ ի արդ­ են նե­րի արդյ­ ուն­ ա­վետ կառ­ ա­ ներ­ ը հա­մա­գործ­ ակց­ ութ­յան
2019 թ. գարն­ ան­ ը: վար­ման և­ այլ ո­լորտ­նե­րում: ճա­նապ­ արհն են ընտ­րել և
վստ­ ա­հեցն­ ում եմ, որ նախ­ ա­
Այ­ցի ըն­թացք­ ում իտ­ ա­լա­ Հուն­վար­ ի  26-ին ՀՀ գի­ գա­հակ­ ան ինստ­ իտ­ ուտն ամ­ են
կան պատ­վի­րա­կութ­յունն այ­ տութ­յունն­ ե­րի ազ­գա­յին ա­կա­ ինչ կա­նի, որ այդ համ­ագ­որ­
ցե­լեց Հայ­ աս­տա­նի մի շարք դեմ­ իայ­ ում      տե­ղի է ուն­ ե­ցել ծակ­ցությ­ ու­նը խո­րա­նա»,- իր
գիտ­ ա­կան կազմ­ ա­կերպ­ ութ­ գի­տաժ­ ող­ ով` նվիր­ված հայ-­ ողջ­ ույն­ ի խոսք­ ում ա­սաց ՀՀ
յունն­ եր: Հունվ­ ար­ ի 26-ին

ի­տալ­ ա­ցի բարձր­ աս­տիճ­ ան

հյու­րեր­ ին ըն­դու­նեց ՀՀ նա­

խագ­ ահ Արմ­ են Սարգսյ­ ա­նը:

Նախ­ ա­գահ Սարգսյ­ ա­նը և Մա­

սի­մո Ինգ­ ուշ­ ոն անդ­րա­դար­

ձել են հայ-ի­տա­լակ­ ան գի­

տակ­ ան համ­ ագ­ ործ­ ակց­ ությ­ ան

խոր­ ացմ­ ան, գիտ­ ակրթ­ ա­կան

կա­պե­րի ընդ­լայն­ման հե­ռան­

կար­նե­րին: Հան­դիպմ­ ան ըն­

թաց­քում Մաս­ իմ­ ո Ին­գու­շոն ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

նշել է, որ Ի­տա­լիայ­ում Հա­

յաս­տանն ըն­կալ­ ում են որ­

պես ամ­ են­ աբ­ արձր մա­կարդ­ ա­

կի ռազմ­ ավ­ ար­ ա­կան երկ­ իր:

Արմ­ են Սարգսյ­ ա­նը հույս է

հայտն­ ել, որ երկ­ ու երկրն­ ե­ Բարձրաստիճան հյուրերի ընդունելությունը նախագահական նստավայրում
րը կա­րող են հաջ­ ող­ ութ­յամբ

հա­մա­գոր­ծակց­ ել մասն­ ավ­ ո­ իտա­լակ­ ան գիտ­ ակ­ ան կա­ նա­խագ­ ահ Արմ­ են Սարգս­յա­
րապ­ ես ար­հես­տա­կան բան­ ա­ պեր­ ի զար­գացմ­ ա­նը, որ­ ին նը: Նա նշեց, որ իտ­ ալ­ակ­ան
կան­ ությ­ ան մա­թե­մա­տիկ­ ակ­ ան մաս­նակց­ում էր նաև ՀՀ նա­ պատվ­ իր­ ակ­ ությ­ ան այց­ ի գա­
մոդ­ ե­լավ­ որ­ման, ջրի պաշ­ ար­ խա­գահ Արմ­ են Սարգս­յա­նը: ղա­փա­րը ծնվել էր ամ­ իս­ներ

31

ԳԻՏԱԿԱՆ ԿԱՊԵՐ.............................................................................................................................. .

ՀՀ նախագահ Արմեն Սարգսյանը ողջունում է գիտաժողովի մասնակիցներին

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ա­ռաջ, երբ ինքն այց­ել­ել էր հաղ­ որ­դակ­ցա­կան տեխ­նոլ­ ո­ Սարգս­յան­ ը: Ի­տալ­ իայ­ ի ազ­
Իտ­ ալ­ իա ու հան­դիպ­ ել Իտ­ ա­ գիան­ ե­րը, հնագ­ իտ­ ութ­յու­նը և­ գա­յին հե­տազ­ ո­տակ­ ան խոր­հր­
լիա­յի ազգ­ ա­յին հե­տա­զոտ­ ա­ արվ­ ես­տա­գիտ­ ութ­յու­նը: դի նախ­ ա­գահ, պրո­ֆե­սոր Մա­
կան խորհր­դի նա­խա­գահ, սիմ­ ո  Ին­գու­շոն ներ­կայ­ աց­րեց
պրոֆ­ ե­սոր Մա­սի­մո Ինգ­ ուշ­ ոյ­ ի Պրո­ֆե­սոր Մաս­ իմ­ ո Ինգ­ ու­­ «­Հե­ղափ­ ոխ­ ութ­յան ի­րակ­ ա­նա­
հետ: շոն իր ողջ­ույ­նի խոս­քում գո­ ցում­ ը քվան­տայ­ ին տեխն­ ոլ­ ո­
հու­նա­կութ­յուն հայտն­ եց հայ-ի­ գիա­ներ­ ում հա­նուն մարդկ­ ութ­
Ող­ջուն­ ե­լով գի­տա­ժո­ղո­ տալ­ ակ­ ան գի­տա­կան կապ­ ե­րի յան և Մո­լո­րակ­ ի» զե­կու­ցում­ ը:
վի մաս­նա­կից­ներ­ ին` ՀՀ ԳԱԱ ընդլ­ այն­ման առն­չութ­յամբ:  «Ի­­ Զե­կու­ցում­ն ե­րով հանդ­ ես եկ­ ան
նախ­ ագ­ ահ ա­կադ­ ե­մի­կոս Ռա­ տալ­­իա­յում ոչ միայն մենք՝ ֆի­ նաև Երև­ ան­ ի պետ­ ա­կան հա­
դիկ Մար­տի­րոս­յան­ ը նշեց, որ զիկ­ ոսն­ երս, այլև ուր­ իշ բնա­ մալ­սար­ ան­ ի, Հայ-ռու­սակ­ ան
գիտ­ ությ­ ան և տեխն­ ո­լոգ­ իա­ գավ­ առն­ եր­ ի մարդ­ իկ շատ լավ համ­ ալ­սա­րա­նի, Ի­տալ­ իայ­ ի
ներ­ ի ո­լորտն­ ե­րում հայ-իտ­ ա­ գի­տեն հայ գիտն­ ակ­ ան­նե­րի և­ օպտ­ իկ­ այ­ ի  ազ­գայ­ ին ինստ­ ի­
լակ­ ան համ­ ագ­ ործ­ ակց­ ությ­ ան հետազոտողների խելք­ ի ու բա­ տու­տի, Իտ­ ա­լիայ­ ի տե­ղե­կատ­
մաս­ ին արդ­ են ստոր­ ագրվ­ ած ­նակ­ ան­ ութ­յան ա­ռավ­ ել­ ութ­յուն­ վա­կան գիտ­ ությ­ ան և տեխն­ ո­
փոխ­ ըմբռնմ­ ան հու­շագր­ ի և ներ­ ի մա­սին: Հենց այդ պատ­ լո­գիա­ներ­ ի ինս­տի­տու­տի, ՀՀ
համ­ ա­գործ­ ակց­ ութ­յան ծրագր­ ի ճա­ռով մենք աշխ­ ատ­ ում ենք և ԳԱԱ Ֆիզ­ իկ­ ակ­ ան հե­տազ­ ո­
շրջան­ ակ­ներ­ ում կամր­ ապնդ­ մտ­ ադ­ իր ենք ավ­ ել­ ի ին­տենս­ իվ տու­թ­յուն­ներ­ ի ինս­տիտ­ ու­տի,
վեն երկ­ ու երկրն­ եր­ ի գիտ­նա­ գոր­ծակ­ցել հա­յե­րի հետ, մեր ՀՀ ԳԱԱ ԻԿՐԱՆԵՏ կենտր­ոն­ի,
կանն­ եր­ ի կապ­ եր­ ը, կի­րա­կա­ զար­գաց­ման ռազ­մա­վա­րութ­ «­Քենդլ» ինս­տիտ­ ու­տի ներկ­ ա­
նացվ­ են հա­մատ­ եղ ծրագ­րեր: յու­նը պետք է միասն­ ա­կան լի­ յա­ցու­ցիչ­ներ­ ը:
Որպ­ ես հա­մա­գործ­ ակց­ ությ­ ան նի», նշեց նա:
հիմ­ն ակ­ ան ո­լորտ­ներ ՀՀ ԳԱԱ
նախ­ ա­գա­հը նշեց ֆի­զիկ­ ան և­ Գի­տաժ­ ող­ ով­ ի ըն­թացք­ ում
աստ­ղաֆ­ ի­զիկ­ ան, քի­միան, մո­ ներկ­ այ­ ացվ­ եց ի­նը զեկ­ ու­ցում:
լե­կու­լա­յին կենս­ աբ­ ան­ ութ­յու­նը, «Հ­ ա­մաշ­խարհ­ այ­ ին  ռիսկ­ ե­րի
գյուղ­ ատնտ­ ե­սա­կան գիտ­ ութ­ քվան­տա­յին վարք­ ագ­ իծ­ ը» թե­­­­
յուն­նե­րը, տեղ­ ե­կատվ­ ա­կան և մայ­ ով զե­կուց­մամբ հան­դես
ե­կավ ՀՀ նախ­ ա­գահ Արմ­ են

32

Ի ԴԵՊ

ԱԶԴԻ ՓՈԽԱՐԵՆ ցի հետ­ ա­զո­տող­նե­րը պար­զել հեռ­ ու Պե­կին: Ան­ ապ­ ա­տում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
են, որ նրանք, ով­քեր աշ­խա­ նույ­նիսկ հայտնվ­ ել են դեղ­ ա­
Փար­ իզ­ ի շրջանն­ ե­րից մե­ տանք­ ի են եկ­ ել հե­ծան­ ի­վով, բույ­սե­րի պլանտ­ աց­ իա­ներ և
կում ո­րոշ­ ել են ազ­դեր­ ի հա­ ա­վել­ի թույլ սթրես են ապր­ ում կա­ռուց­վել են դրանց վեր­ ա­
մար նախ­ ա­տես­ված ուղ­ ես­յու­ և­ ավ­ ե­լի հեշտ են ներգ­րավ­ մշ­ ակ­մամբ զբաղ­վող գոր­ծա­
ներ­ ը վեր­ ած­ ել օ­դը մաքր­ ող վում աշ­խատ­ անք­ ի մեջ, քան րանն­ եր:
զտիչն­ եր­ ի: Ա­պակ­ ե ուղ­ եսյ­ ու­ ավտ­ ո­մեք­ են­ ա­յով կամ հա­
ներ­ ը լցնում են միկ­րոջ­րի­մուռ­ սա­րակ­ ակ­ ան տրանս­պոր­տով ԱԼԵՐԳԻԱՅԻ
ներ պա­րուն­ ակ­ ող ջրով: Ար­ եկ­ ածն­ ե­րը: ԳԵՆԵՐԸ
ևի լույ­սի ազ­դեց­ ությ­ ամբ այդ
ջրիմ­ ուռ­ներն օ­դից յուր­ ացն­ ում Իսկ Կոպ­ ենհ­ ա­գեն­ ի հա­մալ­ Ուս­ ում­ն աս­ ի­րել­ ով տարբ­ եր
են ած­խաթ­թու գազ: Ջ­րիմ­ ուռ­ սա­րա­նի բժիշկ­ներն ա­վե­լորդ երկրն­ ե­րում բնակ­վող 360838
նե­րի օգն­ ությ­ ամբ այս գոր­ծըն­ քաշ ուն­ե­ցող 20-ից մինչև 40 մարդ­ ու գեն­ ոմ­ն եր­ ը՝ ծա­գում­
թացն ընթ­ ան­ ում է 100 անգ­ ամ տար­ եկ­ ան մարդկ­ անց ստի­ նա­բան­ներ­ ի և բ­ժիշկն­ ե­րի մի­
ա­վե­լի ակ­տիվ, քան քա­ղա­քի պել են կես տա­րի հե­ծա­նի­ ջազ­գայ­ ին խումբ­ ը կար­ ող­ աց­ ել
կա­նաչ­ ապ­ ա­տում­ն եր­ ի դեպ­ վով գնալ աշ­խատ­ անք­ ի և է ա­ռանձն­ ացն­ ել 132 գե­նե­
քում: Բայց­ ի այդ, կա հույս, որ վե­րա­դառն­ ալ տուն: Նր­ ան­ րի վրա ազ­դող 136 գոր­ծոն,
ջրի­մուռն­ ե­րը կյուր­ աց­նեն նաև ցից յու­րաք­ անչ­յուրն օր­ ա­կան ո­րոնք հան­գեցն­ ում են ա­լեր­
ազ­ ոտ­ ի օք­սիդ­ներ, սա­կայն այս անց­նում էր շուրջ 14 կմ: Գի­ գիայ­ ի տարբ­ եր դրսևո­րում­ն ե­
փաս­տը դեռ պետք է ստու­գել: տա­փոր­ձի ավ­ ար­տին հե­ծան­ րի՝ հեղ­ձուկ, պո­լին­ ո­զի կամ
Գիտ­ ափ­ որ­ձը կտևի մեկ տա­րի: վորդն­ ե­րը նիհ­ ար­ ել էին մի­ջին թրմա­քո­սի: Բա­ցի այդ, հետ­ ա­
հաշվ­ով 4,2 կգ՝ գրե­թե այն­ զո­տողն­ ե­րը հայտն­ ա­բեր­ ել են
ԱՇԽԱՏԱՆՔԻ՝ քան, որ­քան նույն չա­փան­ իշ­ ար­դեն գոյ­ ությ­ ուն ուն­ եց­ ող 20
ՀԵԾԱՆԻՎՈՎ ներ­ ով, շա­բա­թակ­ ան 5 ան­գամ դե­ղա­միջ­ ոց, ինչ­պես նաև այլ
35 րոպ­ ե մարզ­ անք­ ով զբաղ­ հի­վանդ­ ությ­ ունն­ ե­րի բուժ­ման
Աշ­խա­տան­քա­յին օրվա ամ­ ե-­ վող հաս­տլիկ­ներ­ ը: հա­մար նա­խատ­ ես­ված պատ­
նասթր­ ե­սա­յին պահ­ ը գրա­սեն­ րաս­տուկ­ներ, որ­ ոնք կար­ ող են
յակ հաս­նել­ ուց հետ­ ո առ­ ա­ջին ԱՆԱՊԱՏԸ ազ­դել ալ­ երգ­ իկ հիվ­ ան­դութ­
45 րո­պե­ներն են, երբ հարկ է ԿԱՆԱՉՈՒՄ Է յուն­նե­րի գեն­ ե­րի վրա: Ա­ռա­
լի­նում գլուխ հան­ ել կուտ­ ակ­ ջի­կա­յում այդ դե­ղամ­ ի­ջոցն­ ե­
ված նա­մակ­ներ­ ից, հար­ցում­ 30 տա­րի առ­ աջ Չի­նաս­ րը կփոր­ձարկ­վեն: Նշ­վում է,
ներ­ ից, ղե­կա­վա­րութ­յան շտապ տան­ ի հյու­սիս­ ում՝ Ներք­ ին որ ա­լեր­գիա­յի զար­գաց­մա­
ցու­ցում­ն ե­րից: 123 գրա­սենյ­ ա­ Մոնղ­ ո­լիայ­ ում, մեկ­նար­կել է նը հատկ­ ա­պես նպաս­տում է
կա­յին աշ­խա­տող­ներ­ ի շրջա­ Կու­զուպչ­ ի ան­ ապ­ ա­տի կա­նա­ ծխել­ ը: Ծ­խել­ իս անջ­ ատվ­ ում է
նում կա­տա­րել­ ով հար­ցում չապ­ ատմ­ ան նախ­ ագ­ իծ­ ը: 16100 PITPNM2 գեն­ ը, ո­րի պատ­ճա­
այդ բարդ ժամ­ ան­ ա­կահ­ ատ­ քառ­ ա­կու­սի կիլ­ ո­մետր մակ­ ե­ ռով ա­լերգ­ իա­յի հա­վան­ ակ­ ա­
վա­ծի վեր­ ա­բեր­յալ՝ կան­ ադ­ ա­ րես­ ով ան­ ա­պատ­ ը չափ­ ե­րով նութ­յու­նը մեծ­ ան­ ում է:
յոթ­ եր­ որդն է Չին­ աս­տան­ ում
«Наука и жизнь», 2018, N 1. և քիչ չո­րա­յինն­ եր­ ից է. այս­
տեղ ստոր­գետն­յա ջրեր­ ի խո­
րութ­յուն­ը մի քա­նի մետր է:
Ներ­կայ­ ում ան­ ա­պա­տի ավ­ ել­ ի
քան 6500 քա­ռա­կուս­ ի կիլ­ ո­
մետ­րը ծածկ­ված է եր­ աշտ­ ա­
դի­մաց­կուն ծառ­ եր­ ով և թ­փե­
րով: Արդյ­ ունք­ ում թու­լաց­ ել
են ավ­ ազ­ ե հող­մեր­ ը, որ­ ոնց
պատ­ճառ­ ով ավ­ ա­զը հաս­նում
էր մինչև Կու­զուպ­չիից 700 կմ

33

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ..................................................................................................... .

ՄԻՏԻՈ ԿԱԿՈՒ

Ա­մեր­ ի­կաց­ ի ֆիզ­ իկ­ ոս-տես­ աբ­ ան,
տարր­ ա­կան մաս­նիկն­ ե­րի ֆի­զի­
կայ­ ում հայտն­ ի լա­րեր­ ի տե­սությ­ ան
հիմն­ ադ­ իր, գիտ­ ա­հան­րա­մատ­չել­ ի
գրքեր­ ի հե­ղի­նակ

ՈՒՍՈՒՄՆ ԱՅԼԵՎՍ ՉԻ
ՀԻՄՆՎԵԼՈՒ ՀԻՇԵԼՈՒ
ՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՎՐԱ*

Տե­սակ­ ան ֆի­զիկ­ ա­յի պրո­ֆես­ որ Մի­տիո Կա­կուն
խո­սում է այն մա­սին, թե ինչ­պիս­ ին են լի­նե­լու

դպրոցն­ երն ու հա­մալ­սար­ անն­ եր­ ը 100 տա­րի անց

«Ն­յու Յորք թայմս» թեր­թը 2013 թ. Միտ­ իո Կակ­ ո­ւ ին անվ­ ա­նել է Ն­յու Յոր­քի ա­մե­նա­խել­ ա­ցի մարդ­կան­ցից
մեկ­ ը: Ճա­պոն­ ա­կան ծագ­մամբ ա­մե­րիկ­ ա­ցի ֆի­զի­կո­սը կա­տար­ ել է մի շարք հետ­ ա­զո­տությ­ ունն­ եր սև խո­ռոչ­
նե­րի և տիե­զերք­ ի ըն­դարձ­ ակմ­ ան ա­րա­գաց­ման ու­սում­ն ա­սի­րությ­ ան ոլ­ որ­տում, հիմ­ն ադր­ ել է լար­ ե­րի տես­ ութ­
յու­նը, ո­րը ճան­ աչվ­ ել է որ­պես տարր­ ա­կան մասն­ իկ­ներ­ ի ֆիզ­ իկ­ ա­յի հիմ­ն ա­կան մոդ­ ել: Գիտ­նակ­ ան­ ը հե­ղի­նակ
է լայն ճա­նաչ­ ում ստա­ցած ութ գրքե­րի, BBC և Discovery ալ­ իքն­ եր­ ով հեռ­ ար­ձակ­վող հաղ­ որդ­ աշ­ ա­րեր­ ի: Լի­նել­ ով
Ն­յու Յոր­քի համ­ ալ­սար­ ա­նի տե­սակ­ ան ֆիզ­ ի­կայ­ ի պրո­ֆես­ որ՝ Կա­կուն դա­սախ­ ոս­ ությ­ ունն­ եր է կար­դում աշ­խար­
հով մեկ: Dsnews.ua կայք­ ին Միտ­ իո Կա­կուն պատմ­ ել է, թե ինչպ­ ի­սին է նա տեսն­ ում ա­պագ­ ա­յի կրթությ­ու­նը:

* http://www.dsnews.ua/society/mitio-kaku-ucheba-uzhe-ne-budet-bazirovatsya-na-zapominanii-28082014231600
34

.................................................................................................... ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

– «Ապ­ ա­գայ­ ի ֆիզ­ իկ­ ան» կ­հայտնվ­ ի անհր­ ա­ժեշտ տե­ վութ­յուն, ա­պա այն կա­րե­լի է
գրքում Դուք գրում եք, որ ղեկ­ ատ­վութ­յուն­ ը: Մի կող­մից, ստան­ ալ, օ­րի­նակ, «խել­ ա­ցի»
կրթութ­յուն­ ը հիմնվ­ ե­լու է հա­ պետք չի լի­նի ուղ­ եղ­ ը ծանր­ ա­ պատ­ից: Շատ շուտ­ով ար­
մաց­ ան­ցայ­ ին տեխն­ ո­լոգ­ իան­ ե­­- բեռ­նել ա­նօգ­ ուտ տե­ղե­կութ­ հեստ­ ակ­ ան բա­նա­կան­ ութ­յան
­րի և Google Glasses կարգ­ ի թվա­ յունն­ ե­րով, ո­րոնց հիմ­ն ակ­ ան վրա հիմն­ված այդ­պիս­ ի սար­
յին սարք­ ավ­ որ­ ում­ն եր­ ի վրա: տո­կոս­ը, ինչ­պես ցույց է տա­ քա­վոր­ ում­ն ե­րը տե­ղադր­ված
Ուր­ իշ ինչ­պիս­ ի՞ փո­փոխ­ ութ­յուն­ լիս պրակտ­ իկ­ ան, հետ­ ագ­ ա­ կլին­ են ա­մեն­ ուր՝ բնակ­ ար­ ան­
ներ տեղ­ ի կու­նե­նան կրթութ­ յում չի օգտ­ ագ­ ործվ­ ում: Մյ­ ուս ներ­ ում, հիմ­ն արկն­ եր­ ում, փո­
յան ո­լոր­տում: կողմ­ ից, ուղ­ ե­ղի ազ­ ատ­ված ղոց­նե­րում: Բավ­ ակ­ ան կլի­նի
ներ­ ուժ­ ը կվեր­ ակ­ ողմ­ն ո­րոշ­ մո­տե­նալ պատ­ ին և­ աս­ ել. «Ես
– Ա­մեն­ ա­կարև­ որն այն է, վի դե­պի մտա­ծե­լու, վեր­լու­ծե­ ու­զում եմ զրուց­ ել կենս­ աբ­ ա­
լու, փաս­տարկ­ ել­ ու և, ի վերջ­ ո, նությ­ ան պրո­ֆես­ ո­րի հետ»: Եվ
որ ու­սու­մը չի հիմն­վե­լու հի­ ճիշտ ո­րոշ­ ում­ն եր ըն­դուն­ ե­լու պա­տին անմ­ իջ­ ա­պես կհայտն­
կար­ ո­ղութ­յան զարգ­ աց­ ում­ ը: վի գիտ­նա­կա­նը, ո­վ կա­րող է
շե­լու ու­նա­կութ­յան վրա: Շատ տրա­մադր­ ել ձեզ անհր­ ա­ժեշտ
– Արդ­յոք այդ դեպ­քում կվե­ տե­ղե­կատ­վութ­յուն­ ը: Նմ­ ան
շուտ­ ով համ­ ակ­ ար­գիչն­ եր­ ը հա­մա­կար­գը կկի­րառ­վի ոչ
րան­ ա՞ քննութ­յունն­ եր­ ի և դա­ միայն կրթությ­ ան ոլ­ որ­տում,
և Google Glasses ակ­նոց­նե­ այլ նաև այլ բնագ­ ավ­ առն­ ե­
սա­խոսն­ եր­ ի անհ­րաժ­ եշ­տութ­ րում՝ բժշկությ­ ուն­ ում, ի­րա­
րը կփոխ­ ակ­ երպվ­ են փոք­րիկ վա­գիտ­ ութ­յուն­ ում, դի­զայ­նում,
յուն­ ը: հոգ­ ե­բա­նությ­ ուն­ ում և­ այլն:
ոսպն­յակ­նե­րի, որ­ ոնք անհ­ Ի­հարկ­ ե, ի­րա­կան մասն­ ագ­ ետ­
– Անշ­ ուշտ, մենք կդառն­ անք ներ­ ը, օր­ ին­ ակ՝ վիր­ ա­բույժն­ ե­
րա­ժեշտ տեղ­ եկ­ ատվ­ ութ­յուն­ ը ա­վել­ ի ինք­նուր­ ույն, ավ­ ել­ ի րը պետք կլի­նեն, բայց պարզ
մեծ պա­տաս­խան­ ատ­վությ­ ուն­ խնդիրն­ եր­ ը կլուծ­ են վիր­տու­ ­
ներ­բեռն­ ե­լու հնա­րավ­ որ­ ութ­ կկրենք մեր կյանք­ի հա­մար, ալ կերպ­ ով: Ինչ վե­րա­բեր­ ում
և հա­մապ­ ա­տաս­խան­ ա­բար, է «կենդ­ ան­ ի» ուս­ ու­ցիչ­ներ­ ին,
յուն կտան: Ար­դեն գո­յութ­ որ­ևէ «վե­րահս­կող մարմ­ ա­պա նրանք հաս­տատ չեն լի­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
նի» կա­րիք չի զգացվ­ի: Մար­ նի:
յուն ուն­ են այսպ­ ես կոչ­ված դը կկրթվի ինքն ի­րեն, ընդ
որ­ ում, գիտ­ ակց­ ե­լով, թե հատ­
լրաց­ված ի­րա­կա­նությ­ ան ակ­ կապ­ ես ինչ­պի­սի գի­տել­ իքն­ եր
են ի­րեն հար­կավ­ որ: Իսկ ե­թե
նոցն­ եր, որ­ ոնք օժտ­ված են անհր­ ա­ժեշտ է խորհր­դատ­

այդպ­ ի­սի գոր­ծա­ռույթ­նե­րով:

Դ­րա շնոր­հիվ մեկ-եր­կու տա­

րի անց ա­շա­կերտն­երն ու ու­

սա­նողն­ եր­ ը կկա­րո­ղան­ ան

քննությ­ ան ընթ­ ացք­ ում հեշ­

տությ­ ամբ փնտրել հա­մաց­ ան­

ցում հար­ցե­րի պա­տաս­խան­

ներ­ ը. բավ­ ա­կան է թարթ­ ել, և

35

ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ..................................................................................................... .

– Արդ­յոք մար­դիկ կկա­րող­ ա­ որ­ ոնց­ ում ուս­ ու­ցում­ ը հիմն­ միասն­ ակ­ ա­նացվ­ ած սանդ­ղակ.
ված է ամպ­ ա­յին համ­ ակ­ ար­գի
նա՞ն ինքն­ ակրթվ­ ե­լու, առց­ անց վրա: Ավ­ ան­դա­կան ուս­ ում­ն ա­ դրանց քա­նակ­ ը հնա­րա­վոր­ ութ­
կան հաս­տատ­ ութ­յուն­նե­րում
ու­սում ստա­նա­լու համ­ ար ա­րագ դաս­ ըն­թաց­ներ հա­ճա­խող­նե­րը յուն կտա հաս­ ա­րակ­ ությ­ ան մեջ
կհա­մար­վեն ան­հա­ջող­ ակ­ներ:
վե­րաո­րա­կավ­ որ­վել: Ն­րանց մաս­ ին կաս­ են. «Չ­կա­րո­ զբաղ­ եց­նել­ ու ո­րոշ­ ա­կի դիրք:
ղաց­ ավ ինքն­ ու­րույն կազմ­ ակ­ եր­
– Առց­ անց հա­մալ­սա­րա­նա­ Հ ա­մ ա­պ ա­տ ա ս­խ ա­ն ա­բ ա ր
կան դաս­ ըն­թացն­ եր արդ­ են պել իր կրթութ­յուն­ ը»:
գոյ­ ութ­յուն ու­նեն. սա, ի­րոք, համալս­ ա­րան­նե­րը կդառ­նան
փայ­լուն գա­ղա­փար է: Ճիշտ է,
այս­պի­սի ծրագ­րեր­ ի շրջան­ ակ­ ծա­ռա­յությ­ ուն­ներ մատ­ ա­կար­ ա­
նե­րում ուս­ ու­մը կի­սատ թո­
ղածն­ ե­րի տո­կո­սը դեռևս շատ րող մար­մին­ներ, սակ­ այն դրանք
բարձր է: Պատճ­ առն այն է, որ
մար­դիկ դեռ չեն վեր­ ա­կա­ռուց­ այդ ծառ­ ա­յությ­ ուն­նե­րը չեն
վել, չեն կար­ ո­ղան­ ում աշխ­ ատ­ ել
առ­ անց ու­սուց­չի՝ «միայն դու և գնա­հատ­ ի: ԱՄՆ-ում, Կա­նա­դա­
հա­մա­կարգ­չի ցուց­ ա­սար­քը»
սկզբուն­քով, չու­նեն դրա հա­ – Այժմ ստաց­ված գի­տե­լի­քի յում, Ճա­պո­նիայ­ ում Եվր­ ո­պա­յում
մար անհր­ ա­ժեշտ դրդա­պատ­ ծավ­ ա­լը հաստ­ ա­տում է դիպ­լո­
ճառ­ներ: Մյ­ ուս կողմ­ ից, առց­ անց մը: Ինչ­պե՞ս է ապ­ ագ­ ա­յում մաս­ շատ տա­րած­ված է պորտ­ֆոլ­ իո­
հա­մա­կարգ­ ը նոր է սկիզբ առ­ ­նա­գե­տը հաստ­ ատ­ ել­ ու իր բա­
նում, այն հարկ­ ավ­ որ է կա­նոն­ ա­ նի­մաց­ ությ­ ունն այս կամ այն յի1 հա­մա­կարգ­ ը, երբ ուսմ­ ան
կար­գել: Բայց այս համ­ ա­կարգ­ ը բնա­գա­վառ­ ում:
շատ ա­րագ է զարգ­ան­ում ու ըն­թացք­ ում մար­դը կու­տակ­ ում է
կա­տա­րել­ ագ­ ործվ­ ում և, ան­կաս­
կած, առ­ աջ­ ի­կա 50 տա­րի­նե­րի դիպ­լոմ­ն եր, վկայ­ ագր­ եր, ար­տո­
ընթ­ աց­քում ուս­ ուց­ ու­մը կկա­
տարվ­ ի հենց այդ եղ­ ան­ ա­կով: նագր­ եր և ներկ­ ա­յաց­նում է
Հա­մալս­ ար­ անն­ ե­րը կպահպ­ ան­
վեն, բայց դրանք կլի­նեն հիմ­ – Դիպ­լոմ­ն եր­ ը կվե­րա­նան դրանք գործ­ ատ­ ուի­ ն: Ա­պա­գա­
նակ­ ան­ ում վիրտ­ ո­ւալ բու­հեր,
նախ և­ ա­ռաջ այն պատճ­ առ­ ով, յում գիտ­ ել­ իքն­ եր­ ի կուտ­ ակ­ված
36
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 որ կրթութ­յունն այլևս չի սահ­ ծավ­ ալ­ ը կդառ­նա կրթությ­ ան

ման­ ա­փակվ­ ե­լու որ­ևէ ժա­մա­նա­ հա­մակ­ ար­գի հանգ­ ուց­ այ­ ին

կայ­ ին և տա­րած­ ա­կան շրջա­ տարր­ ե­րից մե­կը, իսկ տե­ղե­

նակ­նե­րով: Հա­վան­ աբ­ ար, կատվ­ ակ­ ան տեխ­նո­լո­գիա­ներ­ ը

կհայտն­վեն հմտությ­ ունն­ եր­ ի ու մատչ­ ել­ ի և թափ­ ան­ցիկ կդարձ­

բան­ ի­մա­ցութ­յան մակ­ արդ­ ակ­ ը նեն մարդ­ ու վաստ­ ա­կը:

որ­ ո­շող արտ­ ոն­ ագր­ման կենտ­ – Ե­թե չափ­ ահ­ աս մարդ­ ը կա­­
1 Պորտֆոլիո՝ մարդու ձեռքբերում­
րոնն­ եր: Կախվ­ ած արդ­յունք­ ից՝ ներն այս կամ այն բնագավառում, նրա
մասնակցությունը տարբեր մրցույթ­
մար­դը կստան­ա կամ չի ստա­ ներին, հաջողությունները կրթության
ոլորտում և այլ փաստեր հաստատող
նա որ­ ո­շակ­ ի պաշ­տոն: Հավ­ ա­ փաս­տաթ­ ղթերի ամբողջություն:

նաբ­ ար, ժա­ման­ ա­կի ընթ­ աց­քում

կներդր­վի նաև միա­վոր­նե­րի

.................................................................................................... ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ

րող է գի­տակց­ ո­րեն մո­տեն­ ալ ներդրվ­ ում են: Այն ազգ­ ե­րը, ո­րոնք հավ­ ա­տում ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
են միայն գյուղ­ ատն­տես­ ութ­
կրթությ­ ա­նը, ապ­ ա ե­րեխ­ ան­ ե­ – Այ­սօր լավ մաս­նա­գետ յա­նը, եր­կար չեն գո­յատև­ ի.
նրանք դատ­ ապ­ արտվ­ ած են
րը հա­զիվ թե սո­վո­րեն ա­ռանց դառն­ ալ­ ու հա­մար հար­կավ­ որ աղ­քատ­ ությ­ ան:

մշտա­կան վե­րահս­կո­ղութ­յան… է կու­տակ­ ել գիտ­ ել­ իք­ներ­ ի պա­­ – Ֆուտ­ ուր­ ոլ­ ոգն­ եր­ ի (ապ­ ա­

– Ակտ­ իվ­ ո­րեն կզար­գան­ ան շար և ձեռք բեր­ել փորձ: Ինչ­ գա­յագ­ ետ) մեծ մա­սը կան­խա­
ման­կա­կան կրթա­կան ծառ­ ա­
յությ­ ունն­ ե­րի կենտ­րոնն­ երը: պի­սի՞ որ­ ակն­ եր պետք է ուն­ ե­ գուշ­ ա­կում է, որ աշ­խա­տատ­ ե­
Մոտ­ ա­կա 10–15 տա­րի­ներ­ ի ըն­
թաց­քում կրթությ­ան այն բա­ նա ա­պա­գա­յի մարդ­ ը հա­ջո­ղակ ղեր­ ի առյ­ ու­ծի բա­ժին­ ը շու­տով
ղադր­ ի­չի հնար­ ա­վոր­ ությ­ ուն­
ներ­ ը, որն այս­ օր ան­վա­նում կոչվ­ ել­ ու հա­մար: կզբաղ­ եց­նեն ռոբ­ ոտն­ ե­րը: Ի՞նչ
են արտ­ ա­համ­ ակ­ արգ­ այ­ ին,
անս­ ահ­ման կմե­ծա­նան: Մաս­ – Իր­ ակ­ ան հաջ­ ո­ղութ­յան է մնալ­ ու մար­դուն:
նավ­ որ­ ապ­ ես, կլի­նի այն­պի­ հասն­ ել­ու հա­մար պետք է զար­
սի ծա­ռայ­ ութ­յուն, ինչ­պի­սին է գաց­նել այն ուն­ ակ­ ությ­ ուն­ներ­ ը, – Ա­մե­նաե­կամտ­ ա­բեր­ ը կլի­
առց­ անց մանկ­ ավ­ ար­ժութ­յու­նը: ո­րոնք անմ­ ատ­չել­ ի են ռո­բոտ­ նեն կեն­սա­տեխն­ ոլ­ ոգ­ իան­ ե­րը,
Ընդ որ­ում, առց­անց չի նշա­ ներ­ ի հա­մար՝ ստեղծ­ ագ­ ործ­ ե­ նան­ ոտ­ եխ­նոլ­ ո­գիան­ ե­րը և­ ար­
նա­կում, որ բոլ­որ­ը նստած են լու կար­ ող­ ությ­ ուն՝ եր­ևակ­ ա­ հես­տակ­ ան բա­նակ­ ան­ ութ­յու­
հա­մակ­ արգչ­ ի առջև և նա­յում յությ­ ուն, նախ­ ա­ձեռ­նությ­ ուն, նը: Փո­փոխ­վել­ու է ոչ միայն
են ցուց­ ա­սար­քին. փոխ­վում է առ­ աջն­ որդ­ ի որ­ ակն­ եր: Հաս­ ա­ կրթությ­ ան համ­ ակ­ արգ­ ը, այլ
բուն մի­ջա­վայ­րը, ո­րում ապ­ րակ­ ութ­յունն աս­տիճ­ ա­նա­բար նաև աշխ­ ատ­ անք­ ի համ­ ակ­ ար­
րում է մար­դը, և­ ին­տեր­ֆեյ­ս­ անց­ ում է կա­տար­ ում ապր­ ան­ գը: Գործ­ ա­րան­ներ­ ում շու­տով
ներ­ ը՝ մարդ­ ու ու հա­մակ­ արգ­ քա­յի­նից դեպ­ ի մտավ­ որ ստեղ­ մարդ­ իկ չեն աշ­խա­տի, փո­
չի փոխ­ ազդ­ եց­ ությ­ ան հա­մար ծագ­ որ­ծակ­ ան տնտես­ ությ­ ան: խար­ ե­նը կհայտն­վեն բազ­
անհր­ ա­ժեշտ գործ­ իք­ ակ­ ազ­մը: Ի­զուր չէ Տոն­ ի Բլ­ եր­ ը սիր­ ում մա­թիվ նոր մասն­ ագ­ իտ­ ութ­
Տե­ղեկ­ ատ­վա­կան հա­ղորդ­ ակ­ ա­սել, որ Անգլ­ իան ավ­ ել­ ի մեծ յուն­ներ մտա­վոր ոլ­ որտ­ ում:
ցակ­ ան լուծ­ ում­ն ե­րով հագ­ եց­ ած եկ­ ամ­ ուտ է ստա­նում ռոքն­ռո­ Ամ­ ե­նակ­ ար­ևորն է ժամ­ ան­ ա­
ա­պագ­ ա­յի քա­ղաք­ներն ինքն­ ին լից, քան իր հանք­ ահ­ որ­ ե­րից: կին կողմ­ն որ­ ոշ­վել և վեր­ աո­
կդառ­նան նոր կրթակ­ ան մի­ջա­ Հաջ­ ո­ղութ­յան ա­վել­ ի մեծ նա­ րա­կա­վոր­վել: Մարդ­կանց մե­
վայր­ ի ակտ­ իվ մաս­նա­կիցն­ եր: խադր­յալ­ներ ուն­ են այն երկր­ ծա­մասն­ ությ­ ան խնդիրն այն է,
Մաս­նավ­ ո­րա­պես, եր­ եխ­ ա­ներ­ ի ներ­ ը, ո­րոնք կկա­րող­ ա­նան որ նրանք անգ­որ­ծունյ­ա են և
հա­մար կա­ռա­ջարկվ­ են ծա­վա­ հա­վա­սա­րակշ­ռել ապր­ անք­ ա­ չեն կա­րող­ ան­ ում ինք­նուր­ ույն
լուն խաղ­ եր, որ­ ոնք օր­ եր­ ի և­ յին շու­կան­ եր­ ը և­ ի­մաց­ ա­կան քայլ կատ­ ա­րել: Եթ­ ե ու­զում եք
ամ­ իսն­ եր­ ի ըն­թաց­քում կշա­րու­ ստեղ­ծագ­ որ­ծա­կան նե­րու­ժը: հա­ջող­ ութ­յան հաս­նել ապ­ ա­
նակ­վեն քաղ­ աք­ ի ի­րա­կան կամ
հա­տուկ նախ­ ապ­ ատ­րաստ­ված
տար­ ածքն­ ե­րում: Դա­սագր­քերն
օժտվ­ ած կլին­ են ար­հեստ­ ա­
կան բա­նա­կա­նությ­ ամբ, ո­րը
կկար­ ո­ղա­նա ընտ­րել կրթա­կան
նյութ՝ լու­սան­կարն­ եր, տեքս­
տեր, տե­սանյ­ ութ­ եր, ա­ռաջ­ ադ­
րանքն­ եր յուր­ ա­քանչյ­ ուր ա­շա­
կերտ­ ի պահ­ անջմ­ ունքն­ ե­րին
համ­ ապ­ ա­տասխ­ ան և­ անկ­ ախ
նրա տա­րիք­ից՝ լին­ի նա վեց
թե վաթ­սուն տար­ եկ­ ան: Այս­
պի­սի մշակ­ ում­ն եր­ ը բազմ­ ա­թիվ
են և դ­րանք աս­տիճ­ ա­նա­բար

37

ԿՐԹԱԿԱՆ ՆՈՐ ՏԵԽՆՈԼՈԳԻԱՆԵՐ..................................................................................................... .

գայ­ում, նախ և­առ­աջ պետք գիտ­ ութ­յուն­նե­րի ուս­ ում­ն ա­կան զար­գաց­ ած ներ­ ըմբռ­նում:
է կա­րող­ ան­ աք տարբ­ եր­վել ծրագր­ ե­րը, որ­ ոնք անմ­ ի­ջակ­ ան
մյուսն­եր­ից, ձեզ վրա վերց­ առնչ­ ութ­յուն ու­նեն ապ­ ագ­ ա­յի – Ինչպ­ իս­ ի՞ փոփ­ ոխ­ ութ­
նել ամ­բողջ­ ակ­ ան պա­տաս­
խա­նատվ­ ութ­յուն­ ը սեփ­ ակ­ ան տեխ­նո­լոգ­ իա­ներ­ ի հետ: յունն­ եր են ակնկ­ ալվ­ ում մար­
կյանք­ ի համ­ ար, չվա­խեն­ ալ մեկ
օ­րում փոխ­ ել ա­մեն բան և­ըն­ – Բայց չէ՞ որ բոլ­ո­րը չեն, դու բան­ ա­կան­ ութ­յան հար­
որ ու­նեն մտա­վոր աշխ­ ատ­ ան­
թա­նալ նոր ճա­նա­պարհ­ ով: քի հա­կում: Շ­նորհ­ իվ ինչպ­ ի­սի՞ ցում՝ կապ­ված ժամ­ ա­նա­կակ­ ից
տա­ղանդ­ներ­ ի մտա­վոր աշխ­ ա­
– Ներ­կա­յում գործ­ ազրկ­ ութ­ տան­քի հա­կում չուն­ եց­ ող մար­ տեխն­ ո­լո­գիան­ ե­րի զարգ­ ացմ­ ան
յան մա­կար­դակն անն­ ա­խադ­ եպ դը կա­րող է գոյ­ ատ­ևել ռո­բոտ­
բարձր է, հատ­կա­պես ե­րիտ­ ա­ ներ­ ի աշխ­ արհ­ ում: հետ՝ բժշկությ­ ան ոլ­ որ­տից
սար­դութ­յան շրջան­ ում: Արդ­
յոք միակ պատ­ճառ­ ը համ­ աշ­ – Ոչ մի ար­հեստ­ ա­կան մինչև կիբ­ եր­նե­տիկ­ ա:
խար­հա­յին ճգնաժ­ ա՞մն է, թե՞
մեղք­ ի իր բա­ժինն ուն­ ի նաև բարձր զարգ­ ա­ցած բան­ ակ­ ա­ – Միան­գամ­ այն ի­րա­կան
կրթութ­յան ան­ արդ­յու­նավ­ ետ է, որ մինչև 2050 թ. ստեղծ­
համ­ ակ­ արգ­ ը: նությ­ ուն ի վի­ճակ­ ի չէ ամ­բող­ վի գեր­բան­ ակ­ ա­նութ­յուն, որ­ ը
զգալ­ իո­րեն գե­րա­զան­ցի մարդ­
ջությ­ ամբ փոխ­ ար­ ին­ ել մար­ կությ­ ան լա­վագ­ ույն ուղ­ եղն­ ե­
րը գրեթ­ ե բո­լոր ո­լորտն­ եր­ ում:
դուն: Ի­րա­կա­նում մենք ա­վել­ ի Օր­ ի­նակ՝ բոլ­ որ­ ով­ ին վեր­ջերս
գիտն­ ա­կանն­ ե­րի մի­ջազգ­ ա­
շատ առ­ ա­վե­լութ­յունն­ եր ու­նենք յին խումբ­ ը եվր­ ոպ­ ա­կան Hu-
man Brain Project նախ­ագծ­ի
– Կր­թութ­յան գոր­ծող հա­ մե­քեն­ ա­նե­րի համ­ ե­մատ­ ութ­ շրջան­ ակն­ եր­ ում, ո­րի ի­րա­
գործմ­ ան հա­մար ներդր­վել է
մակ­ արգ­ ը պատ­րաստ­ ում է յամբ, քան կար­ ող ենք պատկ­ ե­ 1 մլրդ դոլ­ար, կազմ­ել է մար­
դու ու­ղեղ­ ի Big Brain բա­ցա­ռիկ
անց­յալ­ ի մաս­նագ­ ետ­ներ: Մենք րաց­նել: Օր­ ին­ ակ՝ ռոբ­ ոտ­ներ­ ը քարտ­ ե­զը, ո­րում մանր­ ամ­ աս­
նոր­ են՝ մինչև 20 միկ­րո­մետր
ու­սուց­ ա­նում ենք նրանց, որ­ չու­նեն պատ­կեր­ ա­վոր մտա­ ճշտութ­յամբ պատ­կեր­ված է
դրա կառ­ ուց­վածք­ ը: Այդ­պի­սի
պեսզ­ի նրանք գնան աշխ­ա­ ծող­ ութ­յուն, գի­տակց­ ությ­ ուն, կազմ­ ախ­ ոս­ ա­կան քարտ­ եզ­ ը
ոչ միայն կպար­զեցն­ի նյար­
տանք­ ի, որն արդ­ են գոյ­ ութ­ ներ­ ըմբռ­նում (ին­տու­ ի­ցիա): դաբ­ անն­ ե­րի և ն­յար­դա­վիր­ ա­
բույժն­ եր­ ի աշխ­ ատ­ ան­քը, այլ
յուն չու­նի, ապ­ ա­հո­վում ենք Ուս­տի դրանք չեն կա­րող փո­ նաև հնար­ ա­վոր­ ութ­յուն կտա
տեսն­ ել­ ու, թե ինչ­պես է ուղ­ ե­
մտավ­ որ այնպ­ ի­սի գործ­ իք­ ա­ խար­ ին­ ել, օր­ ին­ ակ, ֆոնդ­ ա­յին ղը հղկում հույ­զեր­ ը, ընկ­ ալ­ ում
տեղ­ ե­կատվ­ ութ­յու­նը: Այն էա­
կազմ­ ով, ո­րը վա­ղուց ար­դեն միջ­նորդն­ եր­ ին, որ­ ոնց հա­մար պես կա­րագ­ աց­նի գե­րու­ղե­ղի
ստեղ­ծում­ ը, ինչպ­ ես նաև հնա­
ան­ արդ­յու­նավ­ ետ է: Այս է աշ­ կար­ևոր է ոչ թե մտած­ող­ութ­ րա­վո­րությ­ ուն կտա անվ­տանգ
կա­տար­ ե­լա­գոր­ծել­ ու և խթ­ ա­նե­
խար­հում գոր­ծա­զուրկ­նե­րի յուն­ ը (ինտ­ ել­ եկտ), այլ նե­րըմբռ­ լու ի­մա­ցակ­ ան գործ­ ընթ­ ացն­ ե­
րը, ձեռք բե­րե­լու գի­տե­լիք­ներ:
բարձր տոկ­ ո­սի պատճ­ առ­ ը: Ին­ նում­ ը: Կմ­ն ան այգ­ ե­պանն­ եր­ ը, Տեղ­ եկ­ ատ­վութ­յան ան­ ընդհ­ ատ
հոսքն ապ­ ահ­ ով­ ող ուղ­ ե­ղայ­ ին
չի՞ հա­մար ձեռն­ ար­կատ­ երն ըն­ շին­ ա­րար­ներ­ ը, ֆի­զիկ­ ակ­ ան չի­պեր­ ի ստեղ­ծում­ ը (միկր­ ոս­
խե­ման­ եր­ ը) ոչ հեռ­ ա­վոր ապ­ ա­
դուն­ ի աշխ­ ա­տան­քի շրջա­նա­ աշխ­ ատ­ անք կատ­ ա­րողն­ ե­րը, գայ­ ի տեխն­ ոլ­ ոգ­ իա է:

վարտ­նե­րին. բա­վա­կան չէ, որ որ­ ոնց աշ­խատ­ անք­ ը ենթ­ ադ­ Տ. Գր­ ո­մո­վա
Թարգմ­ ա­նեց Մ. Սարգս­յան­ ը
նրանք չու­նեն անհ­րա­ժեշտ գի­ րում է ոչ թե գոր­ծա­ռույթն­ ե­րի

տել­ իք­ներ, բաց­ ակ­ այ­ ում է նաև մե­քեն­ ա­յա­կան կատ­ ար­ ում, այլ

փորձ­ ը: Արդ­յունք­ ում՝ հա­մաշ­ տար­բեր փու­լե­րում մո­տեցմ­ ան

խարհ­ ա­յին առ­ ա­ջատ­ ար ըն­ փոփ­ ո­խութ­յուն: Շու­տով «բան­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 կե­րութ­յունն­ եր­ ում գե­րիշ­խում վոր­ ա­կան» են ճա­նաչ­վե­լու

են 50–60 տար­ եկ­ ան­նե­րը: Իսկ ո­րոշ մաս­նա­գի­տութ­յունն­ եր,

չէ՞ որ երբ մարդ­իկ հան­գիստ որ­ ոնք ներ­կա­յում հա­մար­վում

ապ­րեն մինչև 120 տար­ի, այդ են մտա­վոր՝ ծրագր­ ա­վոր­ ու­

50–60 տար­ եկ­ ան­նե­րը շա­րու­ մը, կայք­ ի դիզ­ այն­ ի մշա­կու­

նակ­ ել­ ու են սո­վո­րել և հետ­ մը, 3D-նա­խագ­ծու­մը: Ին­չով

ևել ա­նընդհ­ ատ կրթությ­ ան, իմ էլ մարդ զբաղ­վի, նա պետք

կար­ծի­քով, անխ­ ու­սա­փե­լի հա­ է դրսևո­րի ստեղծ­ ա­գործ­ ա­

յեց­ ա­կար­գին: Այս է պատճ­ ա­ռը, կան մո­տեց­ ում, վառ երև­ ակ­ ա­

որ ներկ­ այ­ ում կրթութ­յան ոլ­ որ­ յությ­ ուն, ար­ ագ կողմ­ն ո­րոշ­վե­

տի մաս­նա­գետն­ երն ար­մա­տա­ լու կա­րո­ղությ­ ան փո­փոխվ­ ող

պես վե­րա­նա­յում են բնա­կան հան­գամ­ անքն­ եր­ ում և լավ

38

Ի ԴԵՊ

2008 թ. մարդկ­ ությ­ ու­նը Մինչև 2030 թ. Հնդ­կաս­տա­ տոնն­ ա CO2: Ե­թե այսպ­ ես շա­
հա­տեց կարև­ որ մի սահմ­ ան. նը մտադ­ իր է դադ­ ար­ եցն­ ել րու­նակ­վի, ա­պա 2045 թ. ամ­
պատ­մությ­ ան մեջ ա­ռաջ­ ին ան­ սո­վոր­ ա­կան ավ­տո­մե­քեն­ ա­ ռանն Արկտ­ իկ­ այ­ ում սա­ռույց
գամ մարդ­կանց մե­ծա­մաս­նութ­ ներ­ ի վա­ճառ­քը՝ դրանք ամ­ չի լի­նի:
յունն սկսեց ապր­ ել քա­ղաքն­ ե­ բողջ­ ութ­յամբ փո­խար­ ի­նե­լով
րում: Ըստ կանխ­ ատ­ ես­ ում­ն ե­րի՝ է­լեկտ­րա­մո­բիլն­ ե­րով: Չի­նաստ­ ան­ ում մշա­կել են
առ­ աջ­ ի­կա 30 տար­ ում քաղ­ աք­ արյ­ ան խմբի որ­ ոշմ­ ան ե­ղա­
ներ կտեղ­ա­փոխ­վի ևս 2 մի­ նակ, ո­րը տևում է կես րո­
լիարդ մարդ: պե (սո­վո­րա­կան գործ­ ըն­թա­
ցը տևում է մինչև 20 րոպ­ ե):
Որ­պեսզ­ ի ուղ­ եծր­ ից շեղվ­ ած ԱՄՆ երկն­քում ամ­ են տա­րի Ար­յան կաթ­ իլ­ը դնում են հա­
արբ­ ան­յակն­ երն ա­վել­ ի հազ­ տե­ղի է ուն­ են­ ում թռչունն­ եր­ ի կամ­ արմ­ ինն­ ե­րով հագ­ եց­ ած
վա­դեպ ընկն­ են Երկր­ ի վրա շուրջ 10000 բա­խում քա­ղա­ ինդ­ իկ­ ատ­ որ­ այ­ ին թղթի վրա,
ամ­բող­ջակ­ ան տես­քով, որ­ ը քաց­ իակ­ ան և գր­ եթ­ ե 5000 բա­ և թուղթ­ ը, կախվ­ ած արյ­ ան
կա­րող է հան­գեց­նել ա­ղե­տա­ խում՝ ռազ­մակ­ ան ինք­նա­թիռ­ խմբից, փոխ­ ում է գույն­ ը:
լի հետև­ անքն­ եր­ ի, Ֆ­րան­սիա­յի նե­րի հետ հետ:
Տիե­զե­րա­կան գոր­ծակ­ ա­լությ­ ան Կաթն­ ա­սունն­ եր­ ի և թռչ­ ուն­
աշ­խա­տակ­ ից­ներն ա­ռաջ­ ար­ ներ­ի գրե­թե 700 տես­ակ ար­
կում են դրանց որ­ոշ մա­սեր դեն տառ­ ա­պում է կլիմ­ ա­յի
կա­ռու­ցել տերմ­ ի­տայ­ ին խառ­ հա­մընդ­հա­նուր (գլո­բալ) փո­
նուրդ­ ից՝ ալ­յ ու­մին­ ի և­ երկ­ աթ­ ի փոխ­ ությ­ ուն­ներ­ ի պատ­ճառ­ ով:
օքս­ իդ­ ից ստացվ­ ող փոշ­ ենմ­ ան
նյու­թից: Մթ­նո­լորտ­ ի հետ շփու­ Բու­սա­բանն­ եր­ ին հայտն­ ի է
մից տա­քաց­ ած տեր­մի­տը կբո­ ծառ­ եր­ ի 60065 տես­ ակ: Ամ­ ե­
ցա­վառվ­ ի, և­ ար­բանյ­ ակ­ ը կբա­ նա­մեծ բազմ­ ազ­ ան­ ութ­յամբ
ժան­վի ավ­ ել­ ի փոքր մաս­ ե­րի: ա­ռանձ­նան­ ում է Բ­րա­զի­լիայ­ ի,
Կոլ­ ում­բիա­յի և Ին­դո­նեզ­ իայ­ ի
Ծով­ ե­րում և­ օվ­կիան­ ոս­նե­ Միջ­ ին ա­մեր­ իկ­ աց­ ու գոր­ անտ­ առն­ եր­ ը. Այդ երկրն­ ե­րից ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
րում հայտն­ված աղ­բի 15 %-ը յու­րաքնչյ­ ուր­ ում առկ­ ա է ծա­
լող­ ում է դրանց մակ­ երև­ ույ­թին, ծու­նեութ­յան արդ­յուն­քում ռեր­ ի ա­վե­լի քան 5000 տե­սակ:
ևս 15 %-ը մնում է ջրի մեջ, իսկ
70 %-ն­ աս­տիճ­ ան­ ա­բար նստում առ­ ա­ջաց­ ած ած­խաթ­թու գա­զի Աշ­խար­հում տա­րե­կան ար­
է հատ­ ակ­ ին: տադրվ­ ում են 83 մի­լիոն տոն­
արտ­ ա­նե­տում­ն ե­րը (ջեռ­ ու­ցու­ նա հագ­ ուս­տի պա­րա­գան­ եր:
«Наука и жизнь», 2018, N 1.
մից, երթև­ ե­կությ­ ունից, արդ­

յուն­ ա­բե­րութ­յու­նից և­ այլն)

կազ­մում են տա­րեկ­ ան 16

տոն­նա, միջ­ ին եվր­ ո­պաց­ ու­նը՝

7 տոն­նա, իսկ ամբ­ ողջ մարդ­

կությ­ ունը մթնոլ­ որտ է ար­տա­

նետ­ ում տա­րեկ­ ան 35 մի­լիոն

39

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ......................................................................................................... .

ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ Վ. ­Համ­բար­ձում­յա­նի անվ­ ան
Բ­յուր­ ակ­ ան­ ի աստ­ղա­դի­տա­րան­ ի
տնօր­ են

Վ. ­Համ­բար­ձումյ­ ա­նի ան­վան մրցա­
նակ­ ի մի­ջազ­գա­յին հանձ­նաժ­ ող­ ո­վի
գիտ­ ա­կան քար­տու­ղար

էլ. փոստ` [email protected]

ՍՈՆԱ ՖԱՐՄԱՆՅԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ Վ. Հ­ ամ­բարձ­ ում­յան­ ի ան­վան
Բ­յուր­ ա­կա­նի աստղ­ ադ­ ի­տար­ ա­նի
կրտսեր գիտ­ աշխ­ ատ­ ող

Վ. Հ­ ամ­բարձ­ ումյ­ ա­նի ան­վան մրցա­
նա­կի մի­ջազ­գա­յին հանձ­նա­ժող­ ով­ ի
քարտ­ ու­ղար

էլ. փոստ` [email protected]

ՎԻԿՏՈՐ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ
ԱՆՎԱՆ ՄԻՋԱԶԳԱՅԻՆ
ԳԻՏԱԿԱՆ ՄՐՑԱՆԱԿԸ

­Վիկ­տոր ­Համբ­ ար­ձում­յա­նի հիշ­ ա­տակ­ ը հավ­ եր­
ժաց­նել­ ու, ինչպ­ ես նաև նրա գի­տակ­ ան ժա­ռան­
գությ­ ան զար­գա­ցու­մը խթան­ ել­ ու նպատ­ ակ­ ով ՀՀ
նախ­ ագ­ ահ­ ի՝ 2009 թ. ապ­րիլ­ ի 16-ի հրամ­ ան­ ագ­րով ըն­
դունվ­ եց Հ­ այ­ աս­տան­ ի ազ­գա­յին հե­րոս, ա­կադ­ ե­մի­կոս
Վ. Հ­ ամբ­ ար­ձում­յան­ ի անվ­ ան մի­ջազ­գայ­ ին գիտ­ ա­կան
մրցան­ ակ հիմ­ն ել­ ու մա­սին ո­րոշ­ ու­մը: Այն աստ­ղագ­ ի­
տութ­յան և­ աստ­ղաֆ­ ի­զիկ­ այ­ ի, ինչպ­ ես նաև հար­ ակ­ ից
գի­տութ­յուն­նե­րի կար­ևոր մրցան­ ակն­ եր­ ից մեկն է: Այն
շնորհ­վում է որ­ևէ երկ­րի և­ ազգ­ ությ­ ան ֆիզ­ ի­կա­մա­
թե­մա­տի­կակ­ ան գի­տությ­ ուն­ներ­ ի ոլ­ որտ­ ում նշա­նակ­ ա­
լից ներդր­ ում ու­նեց­ ող ա­կան­ ավ­ որ գիտն­ ակ­ անն­ եր­ ին:
Մրց­ա­նակ­ը շնորհվ­ում է 2010 թվակ­ան­ից ի վեր յու­
րա­քանչյ­ուր երկ­ու տար­ին մեկ անգ­ ամ: 2010-2016 թթ.
այն կազմ­ել է 500 հազ­ար ԱՄՆ դոլ­ար, 2018 թ.-ից՝
300 հազ­ ար ԱՄՆ դո­լար:

40

........................................................................................................ ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

Մր­ցան­ ակ­ ին դիմ­ ե­լու համ­ ար աշխ­ ա­տան­ 2. Ն­ եր­կա­յացվ­ ած գի­տա­կան արդ­յունք­ներ­ ի
քը կար­ ող է ներկ­ այ­ աց­նել հեղ­ ին­ ա­ կամ ձեռքբ­ ե­րում­ն ե­րի նկար­ ագր­ ությ­ ուն,
կը կամ հե­ղին­ ակ­ներ­ ի խում­բը (ոչ ավ­ ե­լի, քան
3 անձ): Դ­րա­մա­կան պարգ­ևը հա­վա­սա­րա­պես 3. Թ­ եկ­նած­ ու­նե­րի գիտ­ ակ­ ան կեն­սագ­րութ­
բաշխ­վում է հաղթ­ ող­ներ­ ի միջև, իսկ յուր­ ա­ յունն­ ե­րը,
քանչյ­ ուր հաղ­թող­ ին տրվում է դիպլ­ ոմ, մե­դալ
և վ­կա­յագ­ իր: ­Ներ­կայ­ ում հաղթ­ ո­ղը կամ հաղ­ 4. Թ­ եկ­նած­ ուն­ ե­րի գրախ­ ոսվ­ ող հրա­պար­ ա­
թող­նե­րը ստա­նում են 200 հա­զար ԱՄՆ դո­լար՝ կում­ն ե­րի ցան­կը,
որպ­ ես ան­հատ­ ա­կան մրցան­ ակ, իսկ 100 հա­զար
ԱՄՆ դո­լարն օգտ­ ագ­ ործ­վում է Հ­ այ­ աստ­ ա­նում 5. Եր­ աշխ­ ա­վո­րագր­ եր ո­լոր­տի եր­ եք հայտ­նի
աստ­ղագ­ իտ­ ութ­յան զաևգ­ աց­ման հա­մար, այն գիտն­ ա­կանն­ ե­րից,
է՝ հայ գիտ­նա­կանն­ եր­ ի խմբե­րի համ­ ար հե­
տա­զոտ­ ա­կան ծրագր­ ե­րի (50 հազ­ ար ԱՄՆ դո­ 6. Հ­րա­պար­ ակվ­ ած հոդ­ված­ներ, գրքեր, CD/
լար), հայ գիտ­նա­կան­ներ­ ի ար­տաս­ ահ­մանյ­ ան DVD-ներ կամ ա­ռաջ­ ադր­վող այլ աշխ­ ա­
աշխ­ ատ­ ակց­ ությ­ ունն­ ե­րի (25 հա­զար ԱՄՆ դո­ տանքն­ եր,
լար), ­Հայ­ աստ­ ա­նում գի­տա­կան մի­ջո­ցա­ռում­
ներ­ ի կազ­մա­կերպմ­ ան (15 հա­զար ԱՄՆ դո­լար) 7. Այլ փաստ­ աթղթ­ եր, որ­ ոնք կա­րող են կա­
և­ աստ­ղագ­ ետ-ու­սան­ ող­նե­րի կրթա­թոշ­ ակն­ ե­րի րև­ որ լի­նել ո­րոշ­ման հա­մար:
(7,2 հա­զար ԱՄՆ դոլ­ար), ինչ­պես նաև աստղ­ ա­
գի­տութ­յան հան­րայն­ աց­ման համ­ ար (2,8 հազ­ ար Ա­ռաջ­ ադրմ­ ան ժամկ­ ետ­ներ­ ը.
ԱՄՆ դո­լար), բո­լոր­ ը` միջ­ ազգ­ այ­ ին հանձ­նաժ­ ո­
ղո­վի և տվ­յ ալ երկ­ ամյ­ ակ­ ի մրցան­ ա­կա­կիրն­ ե­րի Ա­ռա­ջադրմ­ ան համ­ ար հայ­տար­ ա­րությ­ ու­նը
հսկո­ղութ­յան ներ­քո: տրվում է յու­րաք­ անչ­յուր կենտ տարվ­ ա սեպ­տեմ­
բեր­ ի 18-ին։ Փ­ աս­տաթղ­թեր­ ի ներկ­ ա­յացմ­ ան վերջ­
Աշխ­ ա­տանքն­ եր­ ի առ­ աջ­ ադրմ­ ան իր­ ավ­ ուն­ նաժ­ ամ­կ ետն է յուր­ ա­քանչյ­ ուր զույգ տարվ­ ա մար­
տի 18-ը: Որ­ ոշ­ ում­ն ե­րը կայ­ացվ­ ում են մինչև տվյալ
քը վե­րապ­ ահ­ված է. տարվ­ ա հուլ­ իս­ ի 18-ը: Վ­ իկ­տոր ­Համբ­ արձ­ ումյ­ ա­նի
ան­վան միջ­ ազ­գա­յին գի­տակ­ ան մրցան­ ա­կի
մրցա­նակ­ ա­բաշ­խութ­յու­նը տե­ղի է ու­նեն­ ում յու­
րաք­ անչ­յուր զույգ տարվ­ ա սեպտ­ եմ­բեր­ ի 18-ին՝
­Վիկ­տոր ­Համբ­ արձ­ ումյ­ ա­նի ծննդյան օր­ ը:

„„Ն­ ո­բել­յ ան մրցան­ ակ­ ա­կիր­ներ­ ին Վ. Հ­ ամ­բար­ձում­յան­ ի անվ. միջ­ ազ­գայ­ ին գիտ­ ակ­ ան մրցան­ ակ­ ի ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹14. 20198
„„գի­տությ­ ուն­ներ­ ի ազգ­ ա­յին ա­կա­դեմ­ իա­նե­ մե­դալ­ ը

րի նախ­ ա­գա­հութ­յունն­ ե­րին Մրց­ ա­նակ­ ի վեր­ աբ­ եր­յալ ո­րոշ­ ում­ն ե­րը կա­
„„աստ­ղա­դի­տա­րան­նե­րի կամ աստ­ղա­գի­ յաց­նում է միջ­ ազ­գա­յին հանձ­նաժ­ ո­ղո­վը, որն
ստեղծ­վել է ՀՀ կա­ռա­վա­րությ­ ան որ­ ոշմ­ ամբ և­
տա­կան ինստ­ ի­տուտն­ եր­ ի գիտ­ ա­կան խոր­ ընդգրկ­ ում է աշ­խարհ­ ահռ­չակ 9 գիտ­նակ­ ան։
հուրդ­ներ­ ին ­Յու­րա­քանչ­յուր 2-ամ­յա պար­բե­րաշրջ­ ա­նում ռո­
„„հա­մալ­սա­րան­ներ­ ի հա­մապ­ ատ­ ասխ­ ան բա­- տա­ցիա­յի սկզբունքո­ վ փոփ­ ոխվ­ ում է հանձ­
ժինն­ ե­րի գիտ­ ակ­ ան խորհ­ ուրդն­ ե­րին նա­ժող­ ո­վի կազ­մի 1/3-ը (3 հո­գի), ուս­տի յու­
րա­քանչյ­ ուր անդ­ ամ ծառ­ այ­ ում է 6 տար­ ի։ Ըստ
Վ­ իկտ­ որ Հ­ ամբ­ ար­ձում­յան­ ի անվ­ ան մի­ջազ­գա­ կան­ ո­նակ­ ար­գի, հանձն­ ա­ժող­ ո­վի նախ­ ա­գահն է
յին գիտ­ ա­կան մրցան­ ա­կին աշ­խա­տանքն ա­ռա­ ՀՀ ԳԱԱ նախ­ ա­գահ­ ը։
ջադ­րել չի թույլ­ատր­վում այն դեպք­ ում, ե­թե այն
արդ­ են շահ­ ել է կամ միև­նույն ժամ­ ան­ ակ ներ­կա­
յացվ­ ել է մեկ այլ խոշ­ որ միջ­ ազ­գա­յին մրցան­ ա­կի
հա­մար:

Ա­ռա­ջադր­ման համ­ ար անհր­ ա­ժեշտ փաս­
տաթղթ­ եր­ ը.

1. ­Համ­ ապ­ ա­տաս­խան կազ­մա­կերպ­ ությ­ ան
ստոր­ ագ­րած և կնք­ ած պաշտ­ ոն­ ակ­ ան
գրութ­յուն՝ առ­ ա­ջադր­ման նամ­ ակ,

41

ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ......................................................................................................... .

Վ. Հ­ ամբ­ ար­ձում­յան­ ի ան­վան մրցան­ ակ­ ի ԲՐԱՅԱՆ ՇՄԻԴՏ (Ավստր­ ա­
մի­ջա­ զ­գա­յին հանձն­ աժ­ ող­ ո­վը. լիա)

ՌԱԴԻԿ ՄԱՐՏԻՐՈՍՅԱՆ 2011 թ. Ն­ ո­բել­յ ան մրցա­նա­
կա­կիր (ֆիզ­ ի­կայ­ ի ո­լորտ)
(­Հայ­ աստ­ ան), հանձ­նա­ժո­ղով­ ի
2006 թ. աստ­ղա­գի­տութ­յան
նա­խագ­ ահ ո­լորտ­ ի ­Շոու­ ի, 2007 թ. տիեզ­ ե­
ՀՀ ԳԱԱ նախ­ ա­գահ րաբ­ ա­նությ­ ան ո­լոր­տի Գր­ ու­բե­
ՌԴ ակ­ ա­դե­միայ­ ի ար­տա­ րի և 2014 թ. ֆի­զի­կայ­ ի ո­լորտ­ ի
­Բեկ­ ում­ն այ­ ին մրցան­ ակն­ եր­ ի դափն­ եկ­ իր
սահմ­ անյ­ ան ան­դամ (2016 թ.) Տ­ իեզ­ եր­քի ար­ ագ­ ա­ցող ըն­դար­ձակ­ման հա­
Ուկ­րաին­ ա­յի և ՀԽՍՀ պետ­ ա­ մահ­ այտն­ աբ­ եր­ ող (1998 թ.)
Ավստ­րա­լիա­յի ազգ­ ա­յին հա­մալս­ ար­ ա­նի
կան մրցան­ ակն­ ե­րի դափն­ ե­կիր (ANU) փոխռ­ եկտոր և ­նա­խագ­ ահ
Ս­ ուրբ Մ­ եսր­ ոպ Մ­ աշտ­ ոց­ ի, Պ­ ատ­վո նշա­
նի, Ժ­ ող­ ով­ ուրդն­ եր­ ի բար­ ե­կա­մութ­յան շքան­ ԱՆԱՏՈԼԻ ՉԵՐԵՊԱՇՉՈՒԿ
շանն­ եր­ ի, ­Գագ­ ար­ ին­ ի անվ­ ան ոս­կե մե­դա­լի, (Ռ­ ու­սաստ­ ան)
«­Հայր­ ե­նի­քին մատ­ ուց­ ած ծառ­ ա­յութ­յուն­ներ­ ի
Մ­ ոսկվ­ ա­յի Մ. Լ­ ոմ­ ոն­ ոս­ ո­վի
համ­ ար» 1-ին աստ­ իճ­ ան­ ի շքանշ­ ան­ ի դափն­ ե­կիր անվ. պե­տա­կան համ­ ալ­սար­ ա­
նի Շտ­ եռն­բերգ­ ի ան­վան աստ­
ՔՍԱՎԻԵ ԲԱՐԿՈՆՍ ղագ­ իտ­ ա­կան ինստ­ իտ­ ու­տի
(Գ­ եր­մա­նիա) տնօր­ են (ՌԴ)
Եվ­րո­պա­կան հար­ ավ­ ային
աստ­ղա­դիտ­ ա­րա­նի (ESO) գլխա­­ Մ­ ոսկ­վայ­ ի Մ. Լ­ ո­մոն­ ո­սո­վի
վոր տնօ­րեն անվ. պե­տակ­ ան հա­մալ­սար­ ան­ ի ֆիզ­ իկ­ ա­յի ֆա­
­Կանտ­ աբր­ իա­յի ֆիզ­ ի­կա­յի կուլտ­ ետ­ ի աստ­ղա­գիտ­ ութ­յան բաժն­ ի վար­ իչ
ինս­տի­տուտ­ ի պրո­ֆես­ որ, Ս­ ան-­
տանդ­ եր, Իս­պա­նիա ՌԴ գիտ­ ութ­յան և ­տեխն­ ի­կայ­ ի ոլ­ որ­տում պե­
ESO-ի խորհր­դի նախագահ 2012-2014 տակ­ ան մրցան­ ա­կի դափ­նե­կիր (2008 թ.)

ԵՐՎԱՆԴ ԹԵՐԶՅԱՆ (ԱՄՆ) «Աստ­ղա­ֆիզ­ ի­կա» հանդ­ ե­սի խմբագ­րակ­ ան
ՆԱՍԱ-ի Նյ­ ու-­Յորք­ ի նահ­ ան­ կո­լե­գիա­յի ան­դամ
գի տիեզ­ եր­ ա­կան ծրագր­ ի ղե­
կավ­ ար Հ­ այկ­ ակ­ ան աստղ­ ա­գիտ­ ա­կան ընկ­ եր­ ությ­ ան
ANSEF գիտ­ ակ­ ան խորհրդ­ ի (ՀԱԸ) ան­դամ
նա­խա­գահ
ՀՀ ԳԱԱ արտ­ ա­սահմ­ անյ­ ան ՎԱՀԵ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ (ԱՄՆ)
ան­դամ Ս­թեն­ֆորդ­ ի հա­մալ­սար­ ան­ ի
Հ­ այկ­ ակ­ ան աստ­ղագ­ իտ­ ա­ աստղ­ ա­գիտ­ ութ­յան ծրագր­ ի ղե­
կան ընկ­ եր­ ութ­յան (ՀԱԸ) համ­ ա­նա­խա­գահ կա­վար
«Աստղ­ աֆ­ իզ­ ի­կա» հան­դես­ ի խմբագր­ ակ­ ան ՀՀ ԳԱԱ ար­տաս­ ահ­ման­յան
խորհրդի անդ­ ամ ան­դամ
­Տիե­զեր­ ակ­ ան գրավ­ իտ­ ա­ցիոն
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ՄԻՇԵԼ ՄԱՅՈՐ (Շ­վեյց­ ա­րիա) ոսպնյ­ ակն­ ե­րի հայտն­ աբ­ եր­ ող
Վ. ­Համ­բարձ­ ում­յան­ ի անվ. ­Հայկ­ ակ­ ան աստղ­ ագ­ իտ­ ակ­ ան ընկ­ եր­ ութ­յան
միջ­ ազ­գայ­ ին գի­տակ­ ան մրցա­ (ՀԱԸ) ան­դամ
նակ­ ի 2010թ. ­դափն­ եկ­ իր
Առ­ աջ­ ին ար­տար­ ե­գակն­ այ­ ին ՋՈԶԵՖ ՍԻԼՔ (Մ­ եծ Բր­ իտ­ ա­
մո­լո­րակ­ ի հայտ­նաբ­ ե­րող (1995 թ.) նիա)
Եվ­րոպ­ ակ­ ան գի­տութ­յունն­ եր­ ի
ա­կադ­ ե­միայ­ ի ան­դամ Օքս­ֆոր­դի հա­մալ­սա­րան­ ի
Ժնև­ ի աստ­ղա­դիտ­ ար­ ա­նի տնօր­ են ֆի­զի­կայ­ ի ֆակ­ ուլտ­ ե­տի աստ­
­Հայկ­ ակ­ ան աստղ­ ագ­ իտ­ ա­կան ընկ­ եր­ ությ­ ան ղա­ֆիզ­ իկ­ ա­յի ամբ­ իո­նի ղե­կա­
(ՀԱԸ) անդ­ ամ վար Բ­ ալ­զա­նի միջ­ ազգ­ ա­յին

42

........................................................................................................ ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ

մրցան­ ակ­ ի դափն­ եկ­ իր Հանձնաժողովի բոլոր անդամները 2009-
ԱՄՆ ­Ջոն Հ­ ոփ­քինս համ­ ալ­սար­ ան­ ի և Ֆր­ ան­ 2019 թթ.

սիա­յի ­Փա­րի­զի աստղ­ աֆ­ իզ­ իկ­ ա­յի ինստ­ իտ­ ու­տի Ռադիկ Մարտիրոսյան (ՀՀ, ՀՀ ԳԱԱ նա­
պրոֆ­ ե­սոր խա­գահ, Հանձնաժողովի նախագահ ըստ կա­
նոնակարգի) 2009-ից
Տ­ ես­ ա­կան տիեզ­ ե­րաբ­ ա­նությ­ ան աշխ­ արհ­ ի
ա­ռա­ջատ­ ար մաս­նա­գետ­ներ­ ից մեկ­ ը Նորայր Առաքելյան (ՀՀ) 2009-2011

Տ­ իե­զեր­քում կար­ևո­րա­գույն հարց­ եր­ ի դաս­ ա­ Ջեֆրի Բարբիջ (ԱՄՆ) 2009-2010
խո­սութ­յուն­ներ­ ի շարք­ ի հե­ղին­ ակ­
(վախճանվել է)
ԷՎԻՆ ՎԱՆ ԴԻՍԽՈՒԿ
(­Նի­դեր­լանդ­ներ) Քսավիե Բարկոնս (Գերմանիա),

­Մի­ջազգ­ ա­յին աստ­ղագ­ ի­տա­ Եվրոպական հարավային աստղադիտարանի
կան միությ­ան (ՄԱՄ) նա­խա­
գահ (ESO) գլխավոր տնօրեն, 2019-ից

­Լայ­դե­նի համ­ ալս­ ար­ ան­ ի մո­ Գենադի Բիսնովատի-Կոգան (Ռուսաստան)
լեկ­ ուլ­ այ­ ին աստղ­ ա­ֆիզ­ ի­կա­յի 2009-2015
պրոֆ­ ես­ որ, ­Նիդ­ եր­լանդն­ եր
ALMA-ի գի­տակ­ ան խորհրդ­ ատ­վակ­ ան կոմ­ ի­ Ռայնհարդ Գենցել (Գերմանիա) 2009-2010
տեի նա­խա­գահ
Աստ­ղա­գի­տությ­ ան Ն­ ի­դեր­լանդն­ եր­ ի հետ­ ա­ Երվանդ Թերզյան (ԱՄՆ) 2009-2019
զո­տա­կան դպրոց­ ի (NOVA) գի­տակ­ ան տնօր­ են
Նորիո Կայֆու (Ճապոնիա), ՄԱՄ նախկին
­Հանձ­նա­ժող­ ով­ ի գիտ­ ակ­ ան քար­տուղ­ ար. նախագահ, 2013-2019

ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ Միշել Մայոր (Շվեյցարիա), Համբարձումյանի
(Հ­ այ­ աս­տան) մրցանակակիր 2010թ., 2011-ից
ՀՀ ԳԱԱ Վ. Համբարձումյանի
անվան Բյու­րականի աստղա­ Ջայանթ Նարլիկար (Հնդկաստան) 2011-
դիտարանի տնօրեն 2013
Միջազգային աստղագի­տա­
կան միության (ՄԱՄ) Հարավ- Բրայան Շմիդտ (Ավստրալիա), Նոբելյան
Արևմտյան և Կենտրոնական մրցանակակիր 2011թ., 2015-ից
Ասիայի տարածաշրջանային աստղագիտական
կենտրոնի տնօրեն Անատոլի Չերեպաշչուկ (Ռուսաստան), ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
Հայկական աստղագիտական ընկերության 2015-ից
(ՀԱԸ) համանախագահ
Եվրասիական աստղագիտական ընկերութ­ Վահե Պետրոսյան (ԱՄՆ) 2013-ից
յան (ԵԱԱԸ) փոխնախագահ
«Աստղաֆիզիկա», «Բյուրականի աստղադի­ Մարտին Ռիս (Մեծ Բրիտանիա),
տարանի հաղորդումներ» և այլ հանդեսների
խմբագրական կոլեգիայի անդամ Թագավորական աստղագետ, 2009-2015

Դավիթ Սեդրակյան (ՀՀ) 2011-2012

Քաթրին Սեսարսկի (Ֆրանսիա), ՄԱՄ
նախկին նախագահ, 2009-2019

Ջոզեֆ Սիլք (ՄԹ) 2015-ից

Էվին վան Դիսխուկ (Նիդերլանդներ), ՄԱՄ
նախագահ, 2019-ից

Ռոբերտ Ուիլյամս (ԱՄՆ), ՄԱՄ նախկին
նախագահ, 2009-2015

43

ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ......................................................................................................... .

Վ. Համաբրձումյանի անվան միջազգային
գիտական մրցանակի բոլոր տարիների
մրցանակակիրները.

2010 – Միշել ՄԱՅՈՐ (Michel MAYOR, Ժնևի 2012 – Յան ԷՅՆԱՍՏՈ (Jaan EINASTO, Տարտուի
աստղադիտարան, Շվեյցարիա), Գարիկ աստղադիտարան, Էստոնիա)։ Առաջադրվել է
ԻՍՐԱՅԵԼՅԱՆ (Garik ISRAELIAN, Կանարյան Տարտուի աստղադիտարանի կողմից՝ թաքնված
կզղիների աստղաֆիզիկայի ինստիտուտ, զանգվածի և տիեզերական սարդոստայնի
Իսպանիա) և Նունու ՍԱՆՏՈՒՇ (Nuno SANTOS, բացահայտման մեջ հիմնարար ներդրման
Պորտուի համալսարանի աստղաֆիզիկայի համար, և Իգոր ՆՈՎԻԿՈՎ (Игорь НОВИКОВ,
կենտրոն, Պորտուգալիա)։ Առաջադրվել են Պ.Ն. Լեբեդևի անվ. ֆիզիկայի ինստիտուտի
Շվեյցարիայի գիտությունների ակադեմիայի տիեզերական աստղագիտության կենտրոն,
կողմից՝ մոլորակային համակարգերի և ՌԴ)։ Առաջադրվել է Վիլնյուսի համալսարանի
դրանց մայրական աստղերի միջև կապի Տեսական ֆիզիկայի և աստղագիտության
ուսումնասիրության մեջ նշանակալի ներդրման ինստիտուտի (Լիտվա) կողմից՝ Տիեզերքի՝
համար։ որպես ջերմ տիեզերք առաջանալու դիտողական
հաստատման առաջին ձևակերպման և
քվազարների զանգվածների որոշման եղանակի
առաջարկման համար։

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ՀՀ ԳԱԱ նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանը, ՀՀ նախագահ Մրցանակակիրներ Իգոր Նովիկովը, Յան Էյնաստոն և ՀՀ
Սերժ Սարգսյանը, մրցանակակիրներ Միշել Մայորը, Գարիկ նախագահ Սերժ Սարգսյանը

Իսրայել յանը և Նունու Սանտուշը 2010 թ. մրցանակի 2012 թ. մրցանակի հանձնման արարողության ժամանակ
հանձնման արարողության ժամանակ

44

........................................................................................................ ՄԻ ՄՐՑԱՆԱԿԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ
2016 – մրցանակը չի շնորհվել։

2014 – Ֆելիքս ԱՀԱՐՈՆՅԱՆ (FELIX AHA- 2018 – պրոֆ. Էդվարդ ՎԱՆ ԴԵՆ ՀՈՅՎԵԼ
(Edward VAN DEN HEUVEL, Ամստերդամի հա­-
RONIAN, Դուբլինի առաջատար հետ­ ա­զո­- մալսարանի Անտոն Պանեկուկի ան­վան
աստղագիտության ինստիտուտ, Նիդեր­լանդ-
տությունների ինստիտուտ, Իռլանդիա ներ), պրոֆ. Ալեքսանդր ՏՈՒՏՈՒԿՈՎ (АЛЕК-
САНДР ТУТУКОВ, ՌԴ ԳԱ աստղագիտության
և Միջուկային ֆիզիկայի Մաքս Պլանկի ինստիտուտ (ИНАСАН), Մոսկվա, ՌԴ), պրոֆ.
Լև ՅՈՒՆԳԵԼՍՈՆ (Лев ЮНГЕЛЬСОН, ՌԴ
ինստիտուտ, Հայդելբերգ, Գերմանիա)։ Առա­- ԳԱ աստղագիտության ինստիտուտ (ИНА-
САН), Մոսկվա, ՌԴ) գիտական խմբին։
ջադրվել է Իտալիայի Դեի Լինչեի ազգային Խումբն առաջադրվել է Ամստերդամի համալ­-
սարանի Անտոն Պանեկուկի անվան աստղա-
ակադեմիայի կողմից՝ բարձր էներգիաների գիտության ինստիտուտի (Anton Pannekoek
Institute for Astronomy, University of Amster-
աստղաֆիզիկայի և տիեզերական արագա- dam) և միաժամանակ Մոսկվայի ՌԴ ԳԱ
աստղագիտության ինստիտուտի (ИНАСАН)
րարների ֆիզիկայի ոլորտում նշանակալի ներդր- կողմից՝ Զանգվածեղ կրկնակի աստղերի,
հատկապես ռելատիվիստական կրկնակ­ ի-­
ման և չերենկովյան դիտակների տարածա- ների և գրավիտացիոն ալիքների աղբյուրների
ձևավորման ոլորտում առաջնային ուսումնասի­
դիտական համակարգի մշակման գոր­ծում րությունների համար։

առաջատար դերի համար, և համատեղ՝

Իգոր ԿԱՐԱՉԵՆՑԵՎ (Игорь КАРАЧЕНЦЕВ,

Հատ­ուկ աստղադիտարան (САО), ՌԴ) և

Բրենթ ԹԱԼԻ (Brent TULLY, Հավայան կղզի­

ների համալսարանի Աստղագիտության ին­

ստիտուտ, ԱՄՆ)։ Առաջադրվել են ՌԴ Հատուկ

աստղադիտարանի կողմից՝ Տեղական Տիե­

զեր­քի տիեզերաբանության մեջ հիմնարար

ներդրման համար։

ՀՀ նախագահ Սերժ Սարգսյանը, մրցանակակիրներ Բրենթ ՀՀ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, մրցանակակիրներ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
Թալին, Իգոր Կարաչենցևը, Ֆելիքս Ահարոնյանը և ՀՀ ԳԱԱ Էդվարդ վան դեն Հյովելը, Լև Յունգելսոնը և ՀՀ ԳԱԱ

նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանը 2014 թ. մրցանակի նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանը 2018 թ. մրցանակի
հանձնման արարողության ժամանակ հանձնման արարողության ժամանակ

Վիկտոր Համբարձումյանի անվան միջազ­
գային գիտական մրցանակի համացանցային
կայքէջն է` http://vaprize.sci.am։

45

­ՄԱՄ­ԼՈ ՀԱ­ՂՈՐ­ԴԱԳ­ՐՈՒԹ­ՅՈՒՆ ......................................................................................................... .

ՀՀ ԳԱԱ-ՈՒՄ §ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԳԵՆՈՄ¦
ՆԱԽԱԳԾԻ ՇՐՋԱՆԱԿՆԵՐՈՒՄ
ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱՎ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ
ՀԱՆԴԻՊՈՒՄ

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 Փ­ ետրվ­ ար­ ի 26-ին ՀՀ ­Գիտ­ ու- ժա­ման­ ակ­ աց­ ույց, աշ­խատ­ են «­Սույն նախ­ ագծ­ ով Հ­ ա­յաս­-
թյ­ ուն­ներ­ ի ազգ­ ա­յին ա­կա­դե­ պոտ­ ենց­ իալ հե­տաքրքր­ ութ­յուն տան­ ը հնա­րավ­ որ­ ութ­յուն է
միայ­ ում (ԳԱԱ) «Հ­ այկ­ ա­կան գե­ ու­նե­ցող ան­ձանց շրջա­նակ­ ի ստա­նում հա­մալ­րել­ ու գե­նո­
նոմ» նախ­ ագ­ծի շրջա­նակ­ներ­ ում հստակ­ եց­ման և ն­ երդր­ ող­նե­րի մի վերծ­ անմ­ ան նմա­նօ­րին­ ակ
տե­ղի ու­նեց­ ավ աշխ­ ա­տան­քա­ ներգ­րավմ­ ան ուղ­ղութ­յամբ: ազգ­ ա­յին նախ­ աձ­ եռ­նութ­յուն-
յին հան­դի­պում, ո­րին մասն­ ակ­ ­նե­րի շարք­ ը, որ­ ոնք արդեն մեկ­-
ցում էին ՀՀ ԳԱԱ գիտ­ա­կան Հ­ ան­դիպ­ման ընթ­ ացք­ ում նար­կել են աշխ­ արհ­ ի տար­
կազմ­ ակ­ երպ­ ութ­յուն­նե­րի, ՀՀ «Հ­ այկ­ ա­կան գեն­ ոմ» նախ­ ա­ բեր երկրն­ ե­րում` ԱՄՆ-ում,­
ա­ռաղ­ջա­պահ­ ությ­ ան նախ­ ար­ ա­ գիծ­ ը ներ­կա­յացր­ եց ՀՀ ԳԱԱ Մեծ Բր­ ի­տան­ իա­յում, Ռ­ ու­սաս­-
րութ­յան, բժշկա­կան հաս­տա­ մոլ­ եկ­ ուլ­ այ­ ին կենս­ աբ­ ա­նութ­ տան­ ում, Էստ­ ո­նիա­յում, ­Թուր­-
տությ­ ունն­ ե­րի, ԲՈՒՀ-ե­րի, բա­ յան ինս­տի­տու­տի տնօր­ են Ար­ քիայ­ում»,- աս­աց ՀՀ ԳԱԱ
րե­գոր­ծա­կան հիմ­ն ադ­րամ­ն եր­ ի սեն Առ­ ա­քել­յ ա­նը: «Հ­ այ­կա­կան բնա­կան գիտ­ ությ­ ունն­ երի բա­-
ներ­կա­յա­ցու­ցիչն­ եր: գե­նոմ» նախ­ ագ­ իծն ուղղ­ված ժան­մուն­քի ա­կա­դեմ­ ի­կոս-քար-
է մեր երկ­րում գե­նոմ­ իկ­ ա­ տ­ ուղ­ ար ­Ռու­բեն ­Հա­րությ­ ուն-
­Նա­խագծ­ ի քննարկ­ ումը կազ­ յի ոլ­ որտ­ ի զար­գաց­մա­նը, ո­րը ­յա­նը:
մակ­ երպ­ ել էր ՀՀ ԳԱԱ բնակ­ ան դրա­կան ազդ­ եց­ ութ­յուն կու­
գիտ­ ությ­ ունն­ ե­րի բաժ­ ան­մուն­քը: նե­նա ՀՀ ԳԱԱ բնակ­ան գի­ ­Հան­դիպ­ման մաս­նակ­ ից­
տութ­յունն­ եր­ ի բա­ժան­մունք­ ի ներ­ ը կար­ևոր­ եց­ ին նախ­ ագ­ծի
ՀՀ ա­ռողջ­ ա­պահ­ ութ­յան նա­ ինս­տիտ­ ուտ­ներ­ ի հետ­ ա­զո­տա­ իր­ ակ­ ան­ ա­ցու­մը և ­նախ­ ագ­ծի
խա­րար­ ութ­յու­նը և ՀՀ ԳԱԱ մո­ կան հնա­րա­վո­րությ­ ունն­ ե­րի շրջա­նակն­ ե­րում հա­մա­գոր­
լե­կու­լայ­ ին կենս­ աբ­ ա­նությ­ ան ընդ­լայն­ման, կիր­ ա­ռա­կան գի­ ծակ­ցել­ ու պատ­րաստ­ ա­կա­
ինս­տի­տու­տը պետք է հա­մա­ տությ­ ան և ­հանր­ այ­ ին առ­ ող­ մությ­ ուն հայտ­նեց­ ին:
տեղ մշակ­ են «­Հայկ­ ակ­ ան գե­ ջապ­ ահ­ ութ­յան արդյ­ ուն­ ավ­ ետ
նոմ» նախ­ ագծ­ ի մանր­ ա­մասն քա­ղա­քա­կա­նությ­ ան մշակ­ման ՀՀ ԳԱԱ ­Տե­ղեկ­ ատ­-
ռազմ­ ավ­ ար­ ութ­յուն, ճան­ ա­ համ­ ար: վ­ ակ­ ան-վերլ­ ու­ծակ­ ան ծառ­ այ­ ությ­ ուն
պար­հայ­ ին քար­տեզ և բ­յու­ջեի
27.02.2019 թ.

46

Ի ԴԵՊ

Կոն­ֆետ­նե­րի սպառմ­ ան Անգ­լիաց­ ի բժիշկ Ջեմս ԼՈԲՈՒՑ
Պար­կինս­ ոն­ ին (1755-1824) մեր ՊԱՏՐԱՍՏՎԱԾ
հար­ցում շվեդ­ներն զբա­ղեցն­ ում օր­ եր­ ում հիշ­ ում են առ­ ա­ջին ԴԵՂԱՄԻՋՈՑ
ան­գամ նկար­ ագ­րած «դող­
են առ­ աջ­ ին տե­ղը՝ տա­րե­կան 17 դող­ աց­ ող կաթվ­ ած» հիվ­ ան­ Կոր­ եա­կան ժո­ղովրդ­ ա­
դութ­յան շնորհ­ իվ, ո­րը հրա­
կգ, իսկ մեկ շնչի հաշ­վով շա­ պա­րա­կու­մից 60 տար­ ի անց կան բժշկությ­ան մեջ վա­ղուց ի
ան­վան­վեց պար­կին­սո­նիզմ:
քա­րի սպառ­ ում­ ը հաս­նում է Բայց ժա­ման­ ակ­ ակ­ ից­ներ­ ին վեր կիր­առ­վում է կարմ­իր լո­
նա ա­վել­ ի հայտն­ ի էր որպ­ ես
մինչև 50 կգ: Իր­ ա­վի­ճակ­ ը չի առ­ ա­ջին հնէա­բան­նե­րից մե­ բու ե­փուկ­ ը: Ու­սում­ն ա­սիր­ ել­ ով
կը, քար­ ա­ցուկն­ եր հավ­ աք­ ող և
փրկում անգ­ ամ կես դար ա­ռաջ «­Հին աշխ­ արհ­ ի օր­գա­նակ­ ան այդ բույ­սի բաղ­ ադ­րությ­ ու­նը՝
մնա­ցորդ­ներ» (1804-1811) եռ­ ա­
հաս­տատվ­ ած ավ­ ան­դույ­թը, հա­տոր աշ­խատ­ ությ­ ան հե­ղի­ կո­րեաց­ ի բժիշկն­ եր­ ը վերջ­ երս
նակ: Պար­կին­սոնն ա­ղետ­նե­
որն ուղղվ­ ած էր ոսկրափուտից րի տե­սությ­ ան կողմ­ն ա­կից էր:
Այդ տես­ ությ­ ու­նը բա­ցատր­ ում
(կար­ իե­ս) պաշտ­պանվ­ ել­ ուն, էր կենդ­ ան­ ի­նե­րի շատ տե­սակ­ հայտ­նաբ­ ե­րել են դրան­ ում
նե­րի լիա­կատ­ ար ոչնչ­ աց­ման
այն է՝ օգտ­ ա­գոր­ծել քաղց­րա­ փաստ­ ը պարբ­ եր­ աբ­ ար տե­ օ­լեան­ ո­լա­յին թթվի ա­ցետ­ ատ,
ղի ուն­ ե­ցող համ­ աշ­խարհ­ այ­ ին
վե­նիք միայն շաբ­ աթ օր­ եր­ ին: աղ­ ետն­ ե­րով՝ նման աստ­վա­ որ­ ը բու­ժում է բորբ­ ո­քում­ն եր­ ը,
ծաշնչ­յան ջրհե­ղեղ­ ին, ո­րից հե­
տո կենդ­ ա­նի բնութ­յունն ամ­ լյարդն ու ե­րիկ­ ամ­ն ե­րը պաշտ­
բողջ­ ությ­ ամբ փո­փոխվ­ ում է:
պան­ ում ախտ­ ահ­ ա­րում­ ից:

Փոր­ձե­րը ցույց են տվել, որ

այն նաև ար­գել­ա­կում է բջիջ­

ներ­ ի մահ­ աց­ ու­մը և բորբ­ ոք­

ման գոր­ծընթ­ ացն­ եր­ ին մաս­

նակց­ ող որ­ ոշ սպիտ­ ա­կուցն­ ե­րի

ակտ­ իվ­ ությ­ ուն­ ը: Միա­ցությ­ ուն­ ը

դրսևոր­ ում է նաև հա­կաշ­ ա­

Մանչ­ եստր­ ում (Անգլ­ իա) քար­ ախ­տայ­ ին և հակ­ աու­ռուց­

տեղ­ ի ուն­ եց­ ած նոր­ աձև­ ութ­ քայ­ ին ակտ­ ի­վութ­յուն: Նա­

յան հերթ­ ա­կան ցուց­ ադ­րութ­ խա­տես­վում է կար­միր լոբ­ ու

յան ըն­թաց­քում ներ­կա­յացվ­ ել հի­ման վրա ստեղծ­ված նոր

է գրաֆ­ ե­նի (ածխ­ ածն­ ի ատ­ ոմ­ դեղ­ ամ­ ի­ջոց­ ի թո­ղարկ­ ում. ար­

ներ­ ի շեր­տից կազմ­ված չա­ տո­նա­գիրն արդ­ են ստաց­վել է:

փազ­ անց ամ­ ուր և հա­ղոր­դիչ

նյութ) տար­րեր պար­ ուն­ ակ­ ող

գործվ­ ածք­ ից կար­ված զգեստ: Ին­չո՞ւ են բժշկա­կան կրտսեր

Զ­գես­տի գոտ­ ու ներս­ ում տե­ անձն­ ա­կազ­մի ան­դամ­ն ե­

ղադր­ված է կու­տակ­ իչ, շարժ­ րին ան­վան­ ում «բուժք­ ույ­րեր»:

ման տվիչ և միկր­ ոպ­րո­ցե­սոր: Բանն այն է, որ միջ­ին դա­

Երբ այդ զգես­տը կրո­ղը խոր րեր­ ում հի­վանդ­ ա­նոց­ներ­ ում

շունչ է քաշ­ում, զգես­տը կա­ բուժվ­ ողն­ եր­ ին խնա­մում էին ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

պույտ լույս է արձ­ա­կում, իսկ միանձ­նուհ­ ի­նե­րը՝ վա­նա­կան­

մա­կե­րես­ այ­ ին շնչա­ռությ­ ան ներ­ ի համ­ այնք­ ի քույ­րեր­ ը:

ժա­ման­ ակ՝ կան­ աչ լույս:

Անգ­լիայ­ ում թեյ­ ի սպա­ռու­մը «Наука и жизнь», 2018, N 2.
խիստ աճ­ ում է ընտր­ ությ­ ունն­ ե­
րից ա­ռաջ և դր­ անց արդ­յունք­
նե­րը հրապ­ ար­ ա­կե­լուց ան­մի­
ջա­պես հետ­ ո:

47

ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................................................... .

ՌՈՄԻԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

Ք­ իմ­ իա­կան գիտ­ ությ­ ուն­ներ­ ի դոկ­տոր,
պրո­ֆե­սոր

Գ­ ի­տակ­ ան հե­տաքրք­րությ­ ուն­ներ­ ի
ոլ­ որտ­ ը՝ բարձ­րա­մո­լեկ­ ուլ­ ա­յին միա­
ցությ­ ունն­ եր­ ի քիմ­ իա, ֆի­զի­կա­քի­միա­
կան գործ­ ընթ­ ացն­ եր լու­ծույթ­ներ­ ում,
բնակ­ ան կլան­ իչ­ներ­ ի վեր­ ափ­ ո­խում
և ­կի­րա­ռում, կենս­ աան­ օրգ­ ա­նակ­ ան
քի­միա

ԼՈՒՍԻՆԵ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ

­Քիմ­ իակ­ ան գիտ­ ությ­ ուն­նե­րի դոկ­տոր

Գ­ իտ­ ակ­ ան հե­տա­զո­տութ­յուն­ներ­ ի
ոլ­ որ­տը՝ մակ­ եր­ևութ­ այ­ ին ակտ­ իվ նյու­
թե­րի քիմ­ իա, կենս­ աէկ­ ոլ­ ոգ­ իա­կան և
կ­ են­սաա­նօր­գակ­ ան քիմ­ իա, բնա­կան
կլա­նիչն­ ե­րի վե­րափ­ ոխ­ ում և կ­ ի­րառ­ ում

ՔԱՂՑԿԵՂԱԾԻՆ ՆՅՈՒԹԵՐԸ
ՍՆՆԴԱՄԹԵՐՔՈՒՄ

Չ­ ա­րոր­ ակ հիվ­ անդ­ ութ­ դ­ ե­ղան­յութ­ ե­րի վեր­ աբ­ երյ­ ալ իսկ ­Ճա­պո­նիա­յում՝ 45-50%, այն
յունն­ ե­րի վաղ ախտ­ ո­ առկ­ ա փաստ­ ակ­ ան նյու­թե­րը, դեպք­ ում, երբ Ճ­ ա­պո­նիայ­ ում
րո­շում­ ը և դր­ անց դեմ պայք­ ա­ բաց­ ա­հայտվ­ ել է դրանց դեր­ ը բե­րան­ ի խո­ռոչ­ ի քաղցկ­ եղ­ ով
քաղցկ­ ե­ղով հիվ­ ան­դա­նա­լու հի­վանդն­ եր­ ի թիվ­ ը 0,1% է, իսկ
րի հար­ցերն ան­միջ­ ակ­ ան­ ո­րեն գործ­ ըն­թաց­ ում: ­Պարզ­վել է, Հնդ­կաստ­ ան­ ում՝ մինչև 45%, և­
որ քաղցկ­ եղ­ ով հի­վան­դան­ ա­ այդ տար­բեր­ ութ­յունն­ եր­ ը կապ­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 կապվ­ ած են ավ­ ե­լի ընդհ­ ա­ լու դեպ­քե­րի 80 %-ը կապ­ված ված են կենց­ա­ղի, սնման և
է սկզբուն­քոր­ են վե­րացն­ ե­լի վ­ արք­ ագծ­ ի ու ազգ­ այ­ ին սո­վո­
նուր պրոբլ­ եմ­ն ե­րի՝ աշ­խա­ գոր­ծոն­նե­րի հետ: րույթն­ ե­րի հետ:

տան­քի հի­գիե­նիայ­ ի, շրջակ­ ա ­Խորհր­դայ­ ին գիտն­ ա­կան Սնվ­ել­ը մեծ դեր ուն­ի մար­
Չ­ ակլ­ ի­նի ու­սում­ն աս­ իր­ ութ­յուն­ դու կյանք­ում, և դ­ա պայ­մա­
միջ­ ավ­ այ­րի պահ­պան­ ությ­ ան և նե­րից պարզվ­ ել է, որ ըստ չա­ նավ­ որվ­ ած է ոչ միայն նրան­ ով,
րո­րակ ուռ­ ուցք­նե­րի ընդհ­ ան­ ուր որ սնվե­լիս մարդն ընդ­ ուն­ ում
կ­ են­ցաղ­ ի հետ: ցու­ցան­ ի­շի՝ Ինդ­ ոն­ եզ­ իայ­ ում է իր կեն­սու­նա­կությ­ ան պահ­
ստամ­ ոք­սի քաղցկ­ եղ­ ով հի­ պանմ­ ան հա­մար անհր­ ա­ժեշտ
Բ­ ազ­մաթ­ իվ հե­տա­զո­տութ­ վանդն­ եր­ ի թիվ­ ը կազ­մում է 1 %, տարբ­ եր բնույթ­ ի սննդամ­թերք­

յուն­ներ­ ում մանր­ ա­մասն­ ո­

րեն վերլ­ ուծ­վել են արտ­ ա­

քին միջ­ ավ­ այ­րի զա­նազ­ ան

քաղց­կեղ­ ած­ ին ազդ­ ակ­նե­

րի, արտ­ ադր­ ա­կան ոլ­ որտ­

ներ­ ի, սննդան­յութ­ ե­րի և

48