55-2019-1

.............................................................................................................. ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

ներ, այլև նրան­ով, որ ճիշտ վոր­ված է մի շարք սննդայ­ին ձե­րի քաղց­կեղ­ ի դեպք­ ում՝
35 %-ը:
սնվե­լով՝ մարդ­ ը պահ­պա­նում գործ­ ոնն­ ե­րի ան­բա­վար­ ա­րութ­
Վ­ եր­ջին տաս­նամյ­ ակ­նե­
է ֆի­զի­կակ­ ան և ­հոգ­ ե­կան յան կամ ավ­ ել­ցու­կի հետև­ ան­ րում մար­դուն պաշտ­պան­ ե­լը
շրջա­կա միջ­ ա­վայր­ ի աղտ­ ոտ­
առ­ ույ­գությ­ ուն­ ը, մարմ­ն ի ու քով նյութ­ ա­փո­խա­նա­կությ­ ան ված­ ութ­յուն­ ից, որ­ ը պայ­մա­նա­
վորվ­ ած է մար­դու կեն­սագ­ որ­
կեց­վածք­ ի բա­րե­տե­սությ­ ու­ խանգ­ ա­րու­մով: Բ­ ա­ցի այդ, ծու­նեությ­ ան մնա­ցուկն­ ե­րով
և վ­ եր­ջանյ­ ութ­ եր­ ով, դարձ­ ել է
նը, աշխ­ ատ­ ու­նակ­ ությ­ ու­նը և­ սննդի մեջ կար­ող են պա­ ժա­ման­ ա­կի հրամայականը: Այ­
սօր բազ­մակ­ ողմ­ ան­ իո­րեն ու­
այլն: ­Դեռևս մեր նախ­նի­նե­րը րու­նակ­վել բնա­կան քի­միա­ սում­ն աս­ իր­վում է շրջա­կա մի­
ջավ­ այր­ ի աղ­տոտ­վա­ծությ­ ան
գիտ­ եին, որ սննդով կա­րել­ի է կան քաղցկ­ եղ­ ա­ծին­ներ: Նմ­ ան բնույ­թը և դ­րա ազդ­ ե­ցութ­յու­նը
կեն­դա­նի օրգ­ ան­ իզմ­ն եր­ ի վրա:
հի­վան­դին բուժ­ ել կամ ընդ­հա­ նյու­թեր կար­ող են սննդի մեջ ­Մար­դը միշտ էլ շրջապ­ ատ­ված
է եղ­ ել քի­միա­կան քաղցկ­ եղ­ ա­
կա­ռա­կը՝ անկ­ ա­նոն սնվել­ ը և անցն­ ել շրջա­պատ­ ից կամ ծին նյու­թեր­ ով, սա­կայն մար­
դու ինտ­ ենս­ իվ գործ­ ուն­ եութ­
շ­ ատ­ ակ­ ե­րությ­ ու­նը կա­րող են առ­ ա­ջան­ ալ սննդամ­թերքն­ ե­ յան հետև­ ան­քով օդ­ ում, ջրում
և հ­ ող­ ում մեծ չա­փով մեծ­ աց­ ել
մար­դուն հիվ­ ան­դացն­ ել: «Ա­ռա­ րի վե­րամշ­ ակմ­ ան կամ պատ­ է այդ նյութ­ եր­ ի պար­ ու­նա­կութ­
յու­նը:
վոտ­յան ինքդ կեր, կես­ օ­րին ու­ րաստմ­ ան տեխն­ ո­լոգ­ իա­յի

տել­ իքդ կի­սիր ըն­կեր­ ոջդ հետ, խախտմ­ ան հետ­ևանք­ ով: ­Մի

իսկ ե­րե­կո­յան՝ տուր թշնա­մուն» շարք երկրն­ ե­րում քաղցկ­ եղ­ ի

աս­ աց­վածք­ ում խտացվ­ ած է ա­ռա­ջացմ­ ան պատճ­ առ­ներ­ ի

սնվե­լու նկատ­մամբ ժո­ղովրդ­ ա­ ու­սում­ն ա­սի­րությ­ ու­նը ցույց է

կան ի­մաս­տութ­յուն­ ը: ­Մարդ­ ու տվել, որ սնվե­լը մեծ դեր ու­

կյան­քում սնվե­լու ճիշտ կազմ­ ա­ նի հատկ­ ապ­ ես ա­ղիք­ ա­ստա­

կերպմ­ ան և դր­ ա դեր­ ի ու նշա­ մոքս­ այ­ ին հա­մակ­ արգ­ ում,

նակ­ ությ­ ան մա­սին մեր գիտ­ ե­ կրծքագ­ եղ­ձե­րում, ար­գան­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

լիքն­ եր­ ի և ­պատկ­ եր­ աց­ ում­ն ե­րի դում և շ­ ա­գան­ ա­կագ­ եղձ­ ում

զար­գացմ­ ան­ ը զուգ­ ընթ­ աց, ի ու­ռուցքն­ եր­ ի ա­ռաջ­ աց­ման և

հայտ են գալ­իս նոր­ան­որ եր­ զ­ արգ­ աց­ման գործ­ ըն­թաց­ ­

ևույթն­ եր, որ­ ոնք անմ­ ի­ջապ­ ես ներում: Սն­վել­ ու գործ­ ո­նի հետ

կապ­ված են սնվել­ու և սննդա­ կապ­ված քաղց­կեղ­ ով հի­

մ­թեր­քի հետ: վանդ­նե­րի թի­վը կազ­մում

Սն­ ունդ­ ը կա­րող է պատ­ է քաղցկ­ եղ­ ով հի­վանդն­ ե­

ճառ դառն­ ալ մար­դու օր­գա­ րի ընդհ­ա­նուր թվի մո­

նիզմ­ ում չա­րո­րակ նոր­ ա­գո­ տա­վո­րա­պես 40 %-ը,

յաց­ ում­ն եր­ ի ա­ռաջ­ աց­ման և իսկ ստա­մոքս­ ի, ու­ղիղ

­զարգ­ աց­ման, որ­ ը պայ­ման­ ա­ աղ­ իք­ ի և կրծք­ ագ­ եղ­

49

ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................................................... .

Սնն­դամթ­ եր­քի աղ­տոտ­ նակ առ­ աջ­ ան­ ում են բազմ­ ա­ Սնն­դի մեջ ճարպ­ եր­ ը չա­րո­
րակ նո­րագ­ ոյ­ աց­ ում­ն եր ա­ռա­
ման աղբյ­ուր կար­ող են լի­ ցիկլ­ իկ արոմատիկ ած­խաջ­ ջացն­ ել­ ու ա­վել­ ի մեծ հա­վա­
նակ­ ան­ ութ­յուն ուն­ են: ­Պարզվ­ ել
նել բնամթ­ երք­նե­րը և հ­ ում­քի րած­ իններ: Պ­ արզվ­ ել է, որ է, որ սննդի մեջ ճար­պեր­ի
մեծ պար­ ուն­ ա­կութ­յու­նը մե­
տեխ­նո­լո­գիա­կան մշա­կու­ կա ո­րո­շա­կի կապ ապխտ­ ած ծացնում է հաստ աղ­ ի­քի, շա­
գա­նակ­ ագ­ եղ­ձի և կրծք­ ագ­ եղձ­ ի
մը (տապ­ ա­կում, չո­րա­ցում և մթերք­նե­րի օգտ­ ա­գործ­ման և քաղց­կեղ­ ով հի­վանդ­ ա­նալ­ ու
վտան­գը: ­Կեն­դան­ ի­ներ­ ի կե­
ծ­խահ­ ար­ ում կամ ապխտ­ ում): ս­տամ­ ոք­սի ու կե­րակ­րափ­ ող­ ի րի մեջ ճար­պեր­ ի ավ­ ե­լաց­ ու­
մը նպաստ­ ում է ու­ռուցք­ներ­ ի
Ք­ աղցկ­ եղ­ ած­ ինն­ եր­ ի հիմ­ն ա­ չա­րոր­ ակ ուռ­ ուց­քի ա­ռա­ջաց­ առ­ ա­ջաց­մա­նը, ուս­տի շատ
հետ­ ա­զոտ­ ողն­ եր այն միտքն
կան աղբ­յուրն են բու­սակ­ ան ման միջև: Օ­րի­նակ՝ ծով­ ափն­ են արտ­ ահ­ այտ­ ում, որ ճար­
պերն ու­նեն քաղց­կե­ղա­ծին
ծագ­ ում ու­նեց­ ող մթերքն­ ե­ յա ձկնոր­սակ­ ան ավ­ անն­ ե­րում, ազ­դեց­ ութ­յուն: Այն երկրն­ ե­
րում, որ­տեղ քիչ են օգտ­ ա­գոր­
րը, ո­րոնք մարդն օգ­տա­գոր­ որտ­ եղ շատ են ու­տում ապխ­ ծում կեն­դա­նակ­ ան ճարպ­ եր և
­կենդ­ ա­նա­կան ծագ­ ում ուն­ ե­
ծում է անմ­ ի­ջա­պես, և­ որ­ ոնց տած ձուկ, ստա­մոքս­ ի չար­ ո­ ցող սննդամթ­ երք­ներ (օր­ ի­
նակ՝ ­Ճապ­ ո­նիա, ­Չին­ աս­տան,
միջ­ ոց­ ով քաղցկ­ ե­ղա­ծինն­ եր­ ը րակ ու­ռուցք­ ով հի­վանդ­ ան­ ա­ ­Կոր­ եա, Հ­ ա­րա­վայ­ ին Ամ­ ե­րիկ­ ա­
յի և Ա­սիայ­ ի երկր­ներ), ավ­ ե­լի
կուտ­ ակվ­ ում են մսի, կա­թի, լու հավ­ ա­նա­կա­նութ­յու­նը մոտ քիչ է հան­դի­պում հաստ ա­ղի­
քի և­ ու­ղիղ աղ­ իք­ ի քաղց­կեղ,
ձվի և կ­ են­դա­նակ­ ան ծագ­ ում 3,5 ան­գամ մեծ է, քան ծո­վից քան Հյ­ ուս­ ի­սա­յին Ա­մե­րի­կայ­ ում
և Եվր­ ո­պայ­ ում, որտ­ եղ կենդ­ ա­
ուն­ եց­ ող այլ գյուղ­ ատն­տե­ հե­ռու ապ­րող բնակ­չութ­յան նակ­ ան ճարպ­ եր­ ի օգտ­ ա­գոր­
ծու­մը մի քա­նի անգ­ ամ ավ­ ել­ ի
սակ­ ան մթերք­ներ­ ի մեջ: Այս­ շրջա­նում: է: ­Բանն այն է, որ ճարպ­ եր­ի
ազդ­ ե­ցությ­ ամբ ա­րագ­ ան­ ում
պես, կան տվյալ­ներ, որ մար­ ­Հայտ­նի է, որ պա­րեն­ ա­ է լեղ­ ու արտ­ ադր­ ութ­յու­նը և

դը մեկ օր­ում ջրի, բու­սա­կան հում­քի տեխն­ ոլ­ ոգ­ իա­կան լ­ եղ­ աթթվ­ ի ու խոլ­ եստ­ ե­
րի­նի մուտք­ ը հաստ
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹14. 20198 յուղ­ ի և ­բանջ­ ար­ եղ­ ե­նի հետ մշակ­ման ժա­մա­նակ կար­ ող ա­ղիք, որտ­ եղ
մ ի կ­ր ո ֆ­լո ­
օգտ­ ա­գործ­ ում է քաղցկ­ եղ­ ա­ է տեղ­ ի ու­նե­նալ քաղց­կե­ ր ա­յ ի

ծին բազմ­ ա­ցիկլ­ իկ ա­րոմ­ ա­տիկ ղա­ծինն­ ե­րով աղտ­ ո­

ածխ­ աջր­ ա­ծինն­ եր 1:10:100 հա­ տում, ինչպ­ ես նաև

րաբ­ ե­րությ­ ամբ: ­Հա­տուկ ու­ դրանց ա­ռա­ջա­

շադր­ ութ­յան է արժ­ ա­նի այդ ցում սննդա­

ած­խաջ­րած­ ին­ներ­ ի գո­յութ­ մ­թերք­նե­

յունն ապխտ­ ած մթերք­նե­րում րից:

և ծխ­ եց­րած մրգեր­ ում: Դ­ ա

չպետք է զարմ­ անք առ­ աջ­ աց­

նի, քա­նի որ փայ­տի կամ այլ

վառ­ ել­ իք­ ի այր­ման ժա­մա­

50

.............................................................................................................. ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

ազ­դե­ցութ­յամբ ա­ռաջ­ ան­ ում ցությ­ ուն­ներ կար­ ող են ա­ռա­ դրանց քաղցկ­ ե­ղա­ծին ազդ­ ե­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
են դրանց օքս­ ի­դաց­ման նյու­ ջան­ ալ մի շարք ա­մին­ ամ­ իա­ ցութ­յու­նը:
թեր, որ­ ոնք ուն­ են քաղցկ­ ե­ ցութ­յունն­ եր­ ի և ­նիտր­ իտն­ ե­րի
ղած­ ին հատկ­ ությ­ ունն­ եր: ­Ցույց փո­խազդ­ ե­ցությ­ ու­նից, սակ­ այն ­Քաղցկ­ ե­ղա­ծին հատ­կութ­յու­-
է տրվել, որ մկներ­ի մաշ­կի դրանք առ­ աջ­ ացն­ ող ռեակ­ նով օժտվ­ ած են հատ­կապ­ ես
տակ լե­ղաթթ­ ու նե­րարկ­ ե­ ցիա­ներ­ը ճնշվում են և ­չեն դիօք­սին­նե­րը և ­բազմ­ ա­ցիկ­լիկ
լիս առ­ ա­ջան­ ում է սար­կոմ­ ա: ըն­թա­նում մի քա­նի հա­կաօք­ ար­ ո­մատ­ իկ ածխ­ աջ­րած­ ին­նե­
­Հաս­տատ­վել է նաև, որ ճար­ սի­դիչ­նե­րի ներկ­ ա­յութ­յամբ րը:
պայ­ ին սննդակարգը (դիե­տա) (վիտ­ ա­մին C, բու­թիլ­ օքս­ ի­տո­­
մեծ­ ացն­ ում է քաղց­կե­ղով հի­ լուոլ և­այլն): ­Դիօքս­ ին­ներն ու­ժեղ թու­նա­
վանդ­ ան­ ալ­ ու վտան­գը: վոր միաց­ ությ­ ուն­ներ են, ո­րոնք
­Նիտր­ ոզ­ ոամ­ ին­ներ­ ը պար­ ու­ ու­նեն ձևա­փո­խիչ (մու­տագ­ են),
Հ­ այտն­ ի է, որ լիպ­ իդն­ ե­ նակ­վում են շատ սննդամ­ թերք­ քաղց­կեղ­ ած­ ին և տ­ ե­ռատ­ ոգ­ են
րի օք­սիդ­ աց­ման նյու­թեր­ ը, նե­րում, հատկ­ ապ­ ես մսե­ղեն­ ի և (հրե­շա­ծին) հատ­կությ­ ունն­ եր:
որ­ ոնք ա­ռա­ջան­ ում են մթերք­ ձկն­ ե­ղեն­ ի մեջ: Դր­ անք կա­րող Դր­ անք սննդամ­թեր­քի և ջ­րի
նե­րի տապ­ ակ­ման գործ­ ընթ­ ա­ են սննդամ­թեր­քի մեջ անց­նել աղտ­ ոտ­ման իր­ ակ­ ան վտանգ
ցում երկ­ ար ժամ­ ա­նակ ճար­ պես­տի­ցիդ­ներ­ ից: Ն­ իտր­ ոզ­ ո-­ են: ­Դիօք­սին­ներ­ ը պլասմ­ ա­սա­
պեր­ ի տաք­ ա­ցում­ ից, ու­նեն միաց­ ութ­յունն­ եր­ ի ե­լա­ն­յութ­ ե­րը ներ­ ի, թու­նաք­ իմ­ ի­կատ­նե­րի,
քաղցկ­ ե­ղա­ծին ազդ­ ե­ցութ­յուն: (ա­մի­նա- և­ ա­միդ­ ա­միա­ցությ­ ուն­ թղթի և տ­ եր­ևա­թա­փիչն­ եր­ ի (դե­
Տ­ ապ­ ակ­ման ժա­ման­ ակ սննդա­ ներ, նիտ­րատն­ եր և ն­ իտր­ իտ­ներ) ֆ­ ոլ­ իանտ) արտ­ ադր­ ութ­յան երկ­
յին ճարպ­ եր­ ը տա­քան­ ում են նույնպ­ ես պար­ ուն­ ակվ­ ում են րոր­դա­յին նյու­թեր են: 1969 -1971
մինչև 160-200 0C, իսկ ա­մա­նի շատ սննդամթ­ երք­նե­րում: թթ. վիետ­նա­մակ­ ան պատ­ ե­
հետ շփման տեղ­ե­րում՝ մինչև րազ­մի ընթ­ աց­քում ա­մե­րիկ­յ ան
400-600 0C: ­Տան պայ­մանն­ ե­ Մ­սի և ձ­կան տա­պակ­ման ու ինքն­ ա­թիռն­ եր­ ը 57 հազ­ ար տոն­
րում դրանք օգտ­ ա­գործվ­ ում են ապխտ­ման ժամ­ ան­ ակ սպի­տա­ նա տերև­ ա­թա­փիչ են թափ­ ել
մեկ ան­գամ, իսկ հա­սար­ ա­կա­ ­կուցն­ եր­ ի քայք­ ա­յում­ ից առ­ ա­ջա­ ­Հա­րավ­ ա­յին ­Վիետ­նամ­ ի տա­
կան սննդի կե­տե­րում՝ բազ­մա­ նում են նիտր­ ոզ­ ոմ­ իա­ցությ­ ուն­
կի անգ­ամ, որ­ը խիստ վտան­ ներ: Մ­ եկ անգ­ ամ ուտ­ ե­լիս 51
գավ­ որ է: ­Շատ հե­տազ­ ո­տողն­ եր մարդն ընդ­ ու­նում է մո­տավ­ ո­
ցույց են տվել, որ գերտ­ ա­քաց­ րապ­ ես 10 մգ ­տար­բեր նիտ­րո­
ված ճար­պերն ու­նեն քաղց­կե­ զոմ­ իաց­ ութ­յունն­ եր: Մ­յուս կող­
ղած­ ին հատկ­ ութ­յուն­ներ: Այս­ մից, նիտր­ ատն­ ե­րը և ­նիտ-­
պիս­ ով՝ մեծ քա­նակ­ ութ­յամբ ր­ իտ­ներ­ ը բնա­կան միաց­ ութ­
կեն­դան­ ա­կան ճար­պեր­ ի, մսի յունն­ եր են, և դր­ անց քան­ ա­կը
և ­կենդ­ ան­ ա­կան ճարպ­ եր­ ով սննդամ­թերք­ներ­ ում կախ­ված է
հա­րուստ այլ մթերք­ներ­ ի օգ­ հո­ղի բնույ­թից ու օգտ­ ա­գործ­
տա­գոր­ծումն ակտ­ իվ­ աց­նում է վող ա­զոտ­ այ­ ին պա­րար­տան­
այն ման­րէն­ եր­ ի կեն­սագ­ որ­ծու­ յու­թե­րի քա­նակ­ ից: ­Բա­ցի այդ,
նեությ­ ուն­ ը, որ­ ոնք օք­սի­դաց­ որ­պես պա­հա­ծո­յացն­ ող նյու­
նում են խոլ­եստ­ ե­րինն ու լե­ թեր, նիտ­րիտ­ներն ա­վել­ աց­վում
ղաթ­թուն՝ դրանք վե­րած­ ե­լով են մթերք­ներ­ ին՝ լա­վաց­նե­լով
քաղց­կեղ­ ա­ծին մետ­ ա­բո­լիտ­նե­ մսե­ղեն­ ի և ձկնե­ղեն­ ի գույ­նը:
րի: Անհ­րա­ժեշտ է նշել, որ ար­գել­
ված է նիտ­րատն­ եր ա­վել­ ացն­ ել
­Քի­միա­կան քաղցկ­ եղ­ ած­ ին­ ման­կա­կան սննդամթ­ երք­ներ­ ին:
նե­րից են նիտ­րոզ­ ոա­մինն­ ե­րը, ­Քան­ ի որ նիտ­րո­զոմ­ իաց­ ութ­
նիտր­ ատ­նե­րը և ­նիտ­րիտ­ներ­ ը: յուն­ներ­ ի օր­գան­ իզմ մուտք
Ն­ իտ­րոզ­ ոամ­ ին­նե­րը ցու­ցա­բե­ գոր­ծելն ան­խուս­ ափ­ ե­լի է, ապ­ ա
րում են ուժ­ եղ քաղց­կե­ղած­ ին ան­հրաժ­ եշտ են արդյ­ ու­նա­վետ
հատկ­ ութ­յուն­ներ: Ն­ման միա­ միջ­ ոցն­ եր, ո­րոնք կար­գել­ ա­կեն

ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................................................... .

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 րածք­ի վրա, որ­ի մեջ պա­րու­ բարն­ եր­ ում և­ ակ­տի­վոր­ են Եվր­ ո­պա­յում որպ­ ես հիմք ըն­
նակ­վել է 3.10-4 % դիօք­սին: Դր­ ա տեղ­ ա­շարժվ­ ում են սննդա­ դունվ­ ում է ու­ռուց­քած­ ին ցու­
հետ­ևան­քով ազ­գաբ­նակ­չութ­յան յին շղթայ­ ով: Մ­ ար­դու օրգ­ ա­ ցան­ ի­շը, այ­սինքն՝ քաղց­կե­
շրջան­ ում առ­ աջ­ ա­ցել են բազ­ նիզմ դիօք­սինն­ եր­ ը թա­փան­ ղա­յին ու­ռուցք ա­ռա­ջացն­ ե­լու
մաթ­ իվ հիվ­ ան­դութ­յունն­ եր՝ այդ ցում են հիմ­նա­կա­նում սննդի հնա­րա­վո­րութ­յու­նը, ԱՄՆ-ում՝
թվում՝ նաև ու­ռուցք­ ա­բա­նակ­ ան: հետ: Դր­ անց պա­րու­նա­կությ­ ու­ ի­մու­նաթ­ ու­նա­յին ցուց­ ա­նի­
Այդ պատ­ եր­ ազ­մի հետ­ևանքն­ ե­ նը հա­մեմ­ ա­տա­բար մեծ է կեն­ շը, այս­ ինքն՝ իմ­ ու­նա­յին հա­
րը ցույց տվեց­ ին, թե դիօքս­ ին­ դա­նակ­ ան ճարպ­ եր­ ում, մսի և մակ­ ար­գի ճնշում­ ը: Օր­ ա­կան
ներն ինչ ահ­ավ­որ վտանգ են ձ­կան մեջ, կաթն­ ամթ­ երք­ներ­ ում թույ­լատր­ ե­լի չափ­ աբ­ ա­ժինն
ներ­կայ­ ացն­ ում ամ­բողջ մարդ­ (որք­ ան ճար­պոտ է մթերք­ ը, այնպ­ես է հաշվվ­ում, որ 70
կությ­ ան հա­մար: այն­քան մեծ է դիօք­սին­ի պա­ տար­վա ըն­թաց­քում մարդ­ ու
րու­նակ­ ութ­յուն­ ը): ­Հե­տաքրք­ իր օրգ­ ան­ իզմ ներմ­ ուծ­վի օր­ ա­կան
­Դիօք­սինն­ եր հայտն­ ա­բեր­վել է, որ կո­վի կաթ­ ի մեջ դիօք­սի­ 10-11 գ/կգ-ից ոչ ավ­ ել քաղց­կե­
են մետ­ ալ­ ուրգ­ իակ­ ան, փայ­ նի պար­ ու­նա­կությ­ ուն­ ը 40 - 200 ղա­ծին նյութ:
տամ­շակ­ման և թղթ­ ի արդյ­ ու­ ան­գամ գեր­ ա­զանց­ ում է դրա
նա­բե­րութ­յունն­ եր­ ի թա­փոն­ պա­րուն­ ակ­ ութ­յա­նը կեն­դա­նու ­Դիօք­սինն­ ե­րի դեմ պայ­քա­
ներ­ ում: Դ­րանք առ­ աջ­ ան­ ում մսի մեջ: ­Դիօքս­ ի­նի աղբ­յուր րը մղվում է հա­մաշ­խարհ­ ա­յին
են աղբ­ ի այրմ­ ան վա­ռար­ ան­ են նաև կար­տո­ֆիլ­ ը և­ արմ­ ա­ մասշտ­ ա­բով: ­Հիմ­ն ակ­ ա­նում
ներ­ ում՝ թա­փոն­նե­րի վե­րաց­ տապտ­ ուղ­ներ­ ը: դա կապվ­ ած է տեխն­ ոլ­ ոգ­ իա­
ման ժա­ման­ ակ, ջեր­մաէ­լեկտ­ կան գոր­ծընթ­ ացն­ եր­ ի կա­տա­
րա­կայ­ անն­ ե­րում, սին­թետ­ իկ ­Դիօքս­ ի­նի համ­ ար գոյ­ ութ­ րե­լա­գործմ­ ան հետ: ԱՄՆ-ում
ծած­կույթն­ ե­րի և յ­ ուղ­ ի այր­ման յուն չու­նի «թույլ­ ատր­ ե­լի կոն­ և Արևմտյ­ ան Եվ­րո­պա­յում
ժամ­ ան­ ակ, քաղ­ աք­ այ­ ին աղ­ ցենտ­րա­ցիա» հասկ­ աց­ ությու­ աշխ­ ա­տանքն­ եր են տար­
բա­վայր­ ե­րում, առկ­ ա են ավ­ նը, քա­նի որ ցանկ­ ա­ցած վում կեն­ցաղ­ ա­յին աղբ­ ի տե­
տոմ­ եք­ ե­նա­նե­րի ար­տան­ ետ­ ած քան­ ա­կով այն թուն­ ա­վոր է: սա­կավ­ որմ­ ան և պ­լասմ­ աս­ ե
գազ­ եր­ ում, այ­սինքն՝ գործն­ ա­ ­Փոքր չա­փաբ­ աժ­ ինն­ եր­ ով դիօք­ իր­ եր­ ի անջ­ ատմ­ ան ուղղ­ ութ­
կա­նո­րեն այնտ­ եղ, որ­տեղ քլո­ սինն­ ե­րը ձևափ­ ոխ­ իչ­ներ են, յամբ (Շ­վե­դիայ­ ում դրանք
րի (բրոմ­ ի) իոն­նե­րը կա­րող են տար­բերվ­ ում են կու­տակ­ իչ կատ­ արվ­ ում են վաղ­ ուց):
թթվայ­ ին միջ­ ա­վայ­րում փո­ հատկ­ ությ­ ամբ, ար­գե­լա­կում ­Բաց­ ի այդ, շվեդ­նե­րին հա­
խազ­դել ակ­տիվ ածխ­ ածն­ ի (դանդ­ աղ­ եցն­ ում) են օր­գա­նիզ­ ջողվ­ ել է ստան­ ալ դիօք­սի­նա­
հետ: Դ­ աս­ ակ­ ան դիօք­սին է 2, մի տարբ­ եր ֆերմ­ ենտ­ ա­յին հա­
3, 7, 8-քառաք­լոր երկբենզ­ո­ մա­կար­գե­րի գոր­ծուն­ եությ­ ու­նը:
դիօք­սին­ ը, որ­ ի ազդ­ եց­ ությ­ ունն Դր­ անց վտանգն այն­քան մեծ է,
ավ­ ե­լի ուժ­ եղ է, քան ցիա­նիդ­ որ դրանք դասվ­ ում են գերթու­
նե­րի, ստրիխ­նի­նի, զոմ­ ան­ ի նա­վոր նյութ­ եր­ ի խմբին:
կամ զա­րի­նի ազ­դե­ցութ­յուն­ ը:
­Սան­ իտ­ ար­ ա­կան նորմ­ եր­ ի
Ընկ­նե­լով շրջակ­ ա մի­ հաս­տատ­ ում­ ը տարբ­ եր երկր­
ջա­վայր՝ դիօք­սին­նե­րը կու­ նե­րում հիմն­վում է տար­բեր
տակ­վում են հո­ղում, ջրամ­ չա­փան­ իշն­ եր­ ի վրա: Օ­րին­ ակ՝

52

.............................................................................................................. ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

զուրկ թուղթ: Գ­ երմ­ ա­նիա­յում, է անցն­ ում բնա­կան ծա­գու­մով

ԱՄՆ-ում, Ն­ ի­դեր­լանդն­ եր­ ում, հազ­ ա­րա­վոր տոն­նա բեն­զա­

Ճ­ ապ­ ոն­ իայ­ ում աղ­բի այրմ­ ան պիր­ են, հիմ­ն ակ­ ա­նում՝ տեխ­

գործ­ ա­րանն­ եր­ ի վեր­ ա­զին­ նա­ծին աղբ­յուրն­ ե­րի հաշ­վին:

ման շնոր­հիվ դիօք­սին­ներ­ ի ­Բազ­մա­ցիկլ­ իկ արոմ­ ատ­ իկ

ա­ռաջ­ աց­ ում­ ը հասց­վել է նվա­ միա­ցութ­յուն­ներ առ­ աջ­ ա­նում

զագ­ ույ­նի, իսկ Ֆր­ ան­սիայ­ ում են նավթ­ ամթ­ երքն­ ե­րի, ած­ ու­

մշակ­վել են հակ­ ա­դիօք­սի­ խի, փայ­տի, աղ­բի, սննդի և

նայ­ ին զտիչ­ներ: Ց­ ավ­ ոք, մեր ծխ­ ախ­ ոտ­ ի այրմ­ ան ժամ­ ա­նակ,

հանր­ ա­պետ­ ութ­յու­նում աղ­բա­ ընդ որ­ ում, որք­ ան ցածր է ջեր­ որ­ ում, դրա պար­ ուն­ ա­կութ­

վայ­րեր­ը զօր ու գի­շեր ծխում մաստ­ ի­ճա­նը, այնք­ ան շատ է յունն էապ­ ես տա­տանվ­ ում է՝

են՝ սփռել­ ով մա­հա­բեր նյու­ դրանց քա­նակ­ ը: կախվ­ ած տեխ­նո­լոգ­ իա­կան և

թեր հանր­ ա­պե­տութ­յան ամ­ Է­կո­լո­գիա­կան մաք­ ուր բույ­ ­խո­հա­րար­ ա­կան մշա­կու­մից

բողջ տար­ ածք­ ում: սե­րից ստացվ­ ած սննդայ­ ին կամ շրջա­կա միջ­ ավ­ այ­րի աղ­

Անհ­րա­ժեշտ է նշել, որ հումք­ ում բենզ­ ապ­ իր­ են­ ի կոն­ տոտմ­ ան աս­տի­ճա­նից:

ո­րոշ նյու­թեր (օր­ ին­ ակ՝ կա­ ցենտ­րաց­ իան 0,03 - 0,1 մկգ/կգ Այժմ անդ­րա­դառն­ անք ՀՀ

պար­ ը, կադմ­ իում­ ը, սնդի­կը, է: Կ­ ախվ­ ած ջեր­մա­յին մշակմ­ ան ազգ­ աբն­ ակ­չությ­ ան ու­ռուց­քա­

նիտ­րատն­ ե­րը, քլորֆ­ են­ ոլն­ ե­ պայմ­ ան­ներ­ ից՝ դրա պար­ ու­ բան­ ա­կան վի­ճա­կին:

րը, ծծմբի միա­ցությ­ ուն­նե­րը) նակ­ ութ­յուն­ ը կա­րող է հասն­ ել 2015 թ. «World Life Expec-

և գ­ որ­ծոնն­ եր (օ­րի­նակ՝ ճա­ 50 մկգ/կգ-ի: Սնն­դամթ­ երք­ ի tancy» կազ­մա­կերպ­ ությ­ ուն­ ը

ռա­գայթ­ ում­ ը) մե­ծաց­նում են փա­թե­թավ­ որ­ման պոլ­ ի­մե­րայ­ ին հրա­տար­ ակ­ ել է տվյալ­ներ աշ­

դիօք­սի­նե­րի ազդ­ եց­ ութ­յան չա­ նյութ­ եր­ ը կար­ ող են ու­նեն­ ալ խարհ­ ի տար­բեր երկրն­ ե­րում

փը (սի­ներգ­ իզ­մի երև­ ույթ): որ­ ո­շակ­ ի դեր սննդամթ­ երք­ ը քաղց­կե­ղից մահ­ աց­ ութ­յան վե­

­Բազմ­ աց­ իկ­լիկ ար­ ոմ­ ա­ դրա­նով աղտ­ ոտմ­ ան գործ­ ըն­ րաբ­ եր­յալ: Պ­ արզ­վել է, որ 172

տիկ ած­խաջ­րա­ծին­ներ­ ի շուրջ թաց­ ում: Օ­րին­ ակ՝ կաթ­ ի յու­ղը երկր­նե­րի շարք­ ում ՀՀ-ն­ ա­ռա­

200 ներ­կայ­ աց­ ու­ցիչ­ներ ու­ լու­ծա­հան­ ում է թղթապ­ ա­րա­ ջին տեղ­ում է: Ըստ ա­ռող­ջա­

ժեղ քաղց­կե­ղա­ծինն­ եր են: ֆի­նայ­ ին տոպ­րակ­ ի կամ բա­ պահ­ ութ­յան հա­մաշ­խարհ­ ա­յին

­Համ­ ե­մատ­ ա­բար ու­ժեղ քաղց­ ժակն­ ե­րի մեջ պար­ ու­նակվ­ ող կազ­մակ­ երպ­ ությ­ ան տվյալ­նե­

կե­ղա­ծին է 3,4-երկեթ­ իլբ­ են­ բենզ­ ապ­ ի­րեն­ ի 95 %-ը: ­Շատ րի՝ ուռ­ ուց­քա­յին հի­վան­դութ­

զա­պիր­ են­ ը: Թ­ ույլ քաղց­կե­ մեծ է բենզ­ ապ­ ի­րեն­ ի պար­ ու­ յունն­ եր­ ից մահ­ աց­ ությ­ ուն­ ը

ղա­ծինն­ եր­ ից են անտր­ ա­ցեն­ ը, նակ­ ութ­յու­նը ծխա­խո­տածխ­ ում: ՀՀ-ում կազ­մում է 230 դեպք՝

ֆեն­ անտր­ են­ ը, պի­րեն­ ը և­ այլն: Սնն­դի մի­ջոց­ ով մար­դը տա­ հար­յուր հազ­ ար մարդ­ ու հաշ­

­Բազ­մաց­ իկլ­ իկ ա­րո­մա­տիկ րեկ­ան ստա­նում է 0,006 մգ վով: 2017 թ. այդ թի­վը դար­ձել

ած­խաջ­րա­ծինն­ ե­րի քաղցկ­ ե­ բ­ ենզ­ ապ­ ի­րեն: ­Շատ աղտ­ ոտ­ է 196 (երկ­րորդ տեղ): Աղ­յու­

ղա­ծին ակտ­ իվ­ ությ­ ու­նը 70-80 ված շրջանն­եր­ում այդ կոն­ սակ 1-ում բերվ­ ած են մի շարք

%-ով պայմ­ ա­նա­վորվ­ ած է բեն­ ցենտր­ աց­ իան կա­րող է աճ­ ել 5 երկր­նե­րի տվյալ­ներ:

զապ­ իր­ են­ ով, ուստ­ ի սննդա­ և­ ա­վել­ ի անգ­ ամ: Մթ­նոլ­ որտ­ ում ­Ներ­կայ­ աց­ված տվյալ­

մթեր­քում բենզ­ ապ­ ի­րե­նի ներ­ բենզ­ ա­պի­րեն­ ի սահ­մա­նա­յին ներն, իր­ ոք, խիստ մտահ­ ոգ­ իչ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

կա­յությ­ ամբ կար­ ե­լի է դա­տել թույ­լատ­րել­ ի կոն­ցենտր­ աց­ իան են: ­Մահ­ աց­ ությ­ ան բարձր մա­

նշված նյութ­ ե­րով դրանց 0,1 մկգ/100 մ3 է, ջրամ­բարն­ ե­ կար­դա­կի հիմ­ն ա­կան պատ­

աղտ­ ոտմ­ ան մակ­ արդ­ ակ­ ի և րի ջրում՝ 0,005 մգ/լ, հո­ղում՝ ճառ­նե­րից մեկն էլ այն է, որ

մ­ արդ­ ու համ­ ար ու­ռուց­քա­բա­ 0,2 մգ/կգ: հի­վանդն­ե­րի 50 - 60%-ի մոտ

նակ­ ան վտանգ­ ի աստ­ իճ­ ան­ ի ­Բենզ­ ա­պի­րեն հայտն­ ա­ հիվ­ անդ­ ութ­յունն ախ­տոր­ ոշ­

մա­սին: ­Քաղց­կե­ղա­ծին բազ­ բեր­վել է հաց­ ի մեջ, կան­ աչ­ ե­ վում է միայն 3-րդ կ­ամ 4-րդ

մաց­ իկ­լիկ ատ­ ոմ­ ա­տիկ ած­ ղե­նում, մրգե­րում, մար­գա­ փ­ ու­լում, երբ բժշկա­կան մի­

խաջ­րա­ծինն­ ե­րը բնութ­յան մեջ րի­նում, բու­սա­կան յու­ղում, ջամտ­ ութ­յու­նը, որպ­ ես կա­

առ­ աջ­ ան­ ում են ոչ կեն­սած­ ին ջեր­մամ­շակվ­ ած սուր­ճի հա­ նոն, ա­նարդյ­ ուն­ ավ­ ետ է: ­Դա

գոր­ծըն­թացն­ եր­ ի հետ­ևանք­ ով: տիկ­նե­րում, ապխ­տած մթեր­ է պատճ­ա­ռը, որ ՀՀ-ում ու­

Այս­պես, տա­րե­կան մթնոլ­ որտ քում, տա­պակ­ ած մսի մեջ: Ընդ ռուց­քայ­ ին հիվ­ անդն­ ե­րի կյան­

53

ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ............................................................................................................... .

Ա ղ­յ ո ւ ­ս ա կ 1 նակչ­ ութ­յան առ­ ողջ­ ությ­ ու­նը:
Ի­տալ­ աց­ ի գիտ­նա­կանն­ ե­րի
­Մա­հա­ցութ­յու­նը քաղց­կե­ղի բո­լոր տե­սակ­նե­րից 2017 թ. հետ­ ա­զո­տութ­յու­նը նույնպ­ ես
(100000 մար­դու հաշ­վով) ցույց է տվել, որ ՀՀ հանք­ արդ­

Զբաղեցրած Երկիր Թիվը Զբաղեցրած Երկիր Թիվը յու­նա­բե­րա­կան շրջան­ներ­ ի
տեղը տեղը բուս­ ակ­ ա­նությ­ ան մեջ մեծ է
1 Մոնղոլիա 197 Իտալիա 122 ծանր մե­տաղ­նե­րի պա­րուն­ ա­
Հայաստան 196 55 Ավստրիա 121 կութ­յուն­ ը:
2
61

3 Ղազախստան 195 69 Կանադա 118 Ուռ­ ուցք­ ա­բան­ ակ­ ան տե­սա­

14 Ռուսաստան 186 74 Իսրայել 115 կե­տից շատ վտան­գավ­ որ է

30 Չինաստան 139 78 ԱՄՆ 114 ծու­խը: Ծխ­ ա­խոտ­ ա­ծուխ­ ը պա­
րուն­ ակ­ ում է ուժ­ եղ քաղց­կե­
34 Ֆրանսիա 136 79 Ճապոնիա 113 ղած­ ին հատ­կութ­յամբ շուրջ 20
37 Մեծ 134 86 Ավստրալիա 111 նյութ (բազ­մաց­ իկ­լիկ ար­ ոմ­ ա­

Բրիտանիա տիկ ածխ­ աջ­րած­ ին­ ներ, նիտ­

45 Բելառուս 130 164 Հնդկաստան 72 րոզ­ ո­միաց­ ությ­ ուն­ներ, ա­րո­մա­

53 Գերմանիա 126 183 ԱՄԷ 46 տիկ ամ­ ին­ներ և­ այլն), որ­ ոնց

քա­նակ­ ը հատ­կա­պես մեծ է

քի տևո­ղությ­ ուն­ ը մոտ 30%-ով րից հետև­ ում է, որ հան­քարդ­ ծխա­խոտ­ ակ­ ուպ­րի մեջ:
քիչ է, քան եվ­րո­պա­կան երկր­ յու­նաբ­ ե­րակ­ ան շրջան­նե­րում
նե­րում: ՀՀ-ում ուռ­ ուցք­ ա­յին մո­լիբդ­ են­ ի, պղնձի և ­կա­պար­ ի ­Պետք է նկատ­ ի ուն­ ե­նալ,
հիվ­ անդ­ ությ­ ուն­նե­րի բարձր պա­րու­նա­կությ­ ու­նը տասն­
մա­կարդ­ ակն ուն­ ի մի քան­ ի յակ անգ­ամ մեծ է նոր­մայ­ից: որ ծխա­խո­տի ածխ­ ի հետ օր­
պատճ­ առ: ­Հի­վան­դութ­յունն Հ­ ա­մե­մատ­ ությ­ ան հա­մար բեր­
առ­ աջ­ ացն­ ող եր­ եք հիմ­ն ակ­ ան ված է նաև Դ­ ի­լիջ­ ա­նից վերց­ գա­նիզմ են թա­փանց­ ում նաև
պատ­ճա­ռում­ն եր­ ից ա­մեն­ ա­ ված նմուշ­նե­րում մետ­ աղ­նե­
հիմ­ն ակ­ անն ա­նո­րակ սնունդն րի պար­ ուն­ ակ­ ությ­ ուն­ ը, որ­ ը ճառ­ ա­գայթ­ աակ­տիվ տար­
է: Այստ­ եղ կար­ևոր է սննդամ­ նոր­մա­յի սահ­ման­նե­րում է:
թեր­քի վեր­ ամշ­ ակմ­ ան և Այս տվյալ­ներ­ ից հետև­ ում է, րեր, ո­րոնց­ ից ամ­ են­ ավ­տան­
պ­ ահ­պան­ման տեխն­ ո­լո­գիան: որ հանք­ արդ­յուն­ ա­բե­րա­կան
Հ­ ատ­կա­պես դա վեր­ աբ­ եր­ ում շրջան­ներ­ ում ե­ղինջ­ ի օգ­տա­ գա­վոր­ ը պլուտ­ ո­նիում -210-ն է,
է ներմ­ ուծ­վող սննդամթ­ երք­ գոր­ծու­մը (կար­ ե­լի է աս­ ել
ներ­ ին, քան­ ի որ գրե­թե բաց­ ա­ նաև մյուս բու­սա­տե­սակ­նե­րի ո­րը թույլ­ ատր­ ե­լի չա­փաբ­ ա­
կայ­ ում է վեր­ ահսկ­ ող­ ությ­ ուն­ ը մաս­ ին) վտան­գում է ազ­գաբ­
դրանց ո­րակ­ ի նկատմ­ ամբ (հի­ ժին­ ը զգա­լիո­րեն գե­րազ­ ան­

ցող կոնց­ ենտ­րաց­ իա­ներ­ ով

կու­տակվ­ ում է բրոնխ­ներ­ ում,

թոք­ եր­ ում, ե­րի­կամ­ն ե­րում և

լ­յ ար­դում: ­Քաղցկ­ եղ­ ա­յին ու­

ռուցք­ներ­ ի զարգ­ ացմ­ ա­նը

նպաս­տում է ծխե­լու և­ ալ­կոհո­

լի, հատկ­ապ­ ես թունդ սպիր­

տայ­ ին խմիչքն­ ե­րի, ընդ­ ուն­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 շենք, թե 1990 - 2000 թթ. մեր Աղ­յու­սակ 2
ժող­ ով­ ուրդն ինչպ­ ես և­ ին­չով
է սնվել): ­Կարև­ որ է նաև տա­ ՀՀ տար­բեր վայ­րե­ րում ա­ճող ե­ղին­ջում ծանր մե­տաղ­
րա­ծաշր­ջան­ ի վի­ճա­կը, որտ­ եղ նե­րի տո­կո­սա­յին պա­րու­նա­կութ­յունն ըստ դրանց
աճ­ եցվ­ ում է տվյալ բու­սատ­ ե­ մոխ­րի զանգ­վա­ծի

սակ­ ը: ­Հետ­ ա­զոտ­ ությ­ ունն­ ե­րը Վայր Մետաղի պարունակությունը, %
ցույց են տալ­իս, որ հանք­ արդ­ Քաջարան
յուն­ ա­բե­րա­կան շրջան­նե­րում Mo Cu Pb
սննդայ­ ին նշան­ ակ­ ութ­յան բույ­
0,190 0,070 0,030

սե­րում մեծ է ծանր մետ­ աղ­նե­ Ախթալա 0,003 0,110 0,018

րի պա­րուն­ ակ­ ությ­ ու­նը: Դիլիջան 0,001 0,004 0,001
­Մեր ուս­ ում­ն աս­ ի­րութ­յուն­ Նորմա 0,001 0,005 <0,001

ներ­ ի արդյ­ ունք­ներ­ ը բերվ­ ած են

Աղյ­ ուս­ ակ 2-ում, որ­ ի տվյալն­ ե­

54

.............................................................................................................. ՍՆՆԴԻ ԱՆՎՏԱՆԳՈՒԹՅՈՒՆ

ման համ­ ադ­րում­ ը: Այս երկ­ ու քա­բա­նակ­ ան հիվ­ ան­դութ­յուն­ 42, դդում­ ի սերմ­ ում՝ 39 և­այլն:
գործ­ ոնն­ ե­րը փոխ­ ադ­ ար­ձա­բար նե­րի 1/3-ը կապ­ված է մաշ­կի
ու­ժեղ­ աց­նում են յուր­ աք­ անչ­ քաղցկ­ ե­ղի հետ, ո­րը հիմ­ն ա­ Այ­սօր սել­ են պա­րուն­ ակ­ ող դե­
յուր­ ի ազդ­ ե­ցությ­ ու­նը: Ալկ­ ո­ կա­նում հետ­ևանք է ար­ևի ազ­
հո­լը, բա­ցի լոր­ձա­թա­ղան­թի դեց­ ությ­ ան: Ինչպ­ ես երև­ ում է ղա­միջ­ ոցն­ եր (Աստր­ ագ­ ալ,
վրա այ­րող ազդ­ ե­ցութ­յու­նից, Աղ­յ ուս­ ակ 1-ից, ­Մերձ­ ա­վոր Ար­
ծխախ­ ո­տածխ­ ում պա­րուն­ ակ­ ևելք­ ի երկր­նե­րում բնակ­ իչն­ ե­ ­Նեոս­ ել­ են և­ այլն) օգտ­ ագ­ ործ­
վող քաղց­կե­ղած­ ին նյու­թեր­ ի րը քաղց­կեղ­ ով ավ­ ել­ ի քիչ են
լավ լու­ծիչ է և ­հեշտ­ աց­նում է հիվ­ ան­դան­ ում, քան ՀՀ-ում, վում են մի շարք հի­վան­դութ­
աղ­ ի­քաս­տա­մոքս­ այ­ ին հա­մա­ քա­նի որ պաշտ­պանվ­ ում են
կար­գում դրանց ներծ­ծում­ ը: արև­ ից: յուն­ներ­ ի (սիրտ-ան­ ոթ­ այ­ ին,
Անհ­րա­ժեշտ է նշել, որ աշ­
խարհ­ ում ծխա­խո­տի օգ­տա­ ­Քա­նի որ հնա­րավ­ որ չէ բա­ ու­ռուց­քաբ­ ա­նա­կան, ա­լեր­գիկ,
գործ­մամբ ՀՀ-ը, հաշ­վարկ­ ած ցառ­ ել քաղց­կեղ­ ած­ ին միա­
ըստ ազ­գաբն­ ակ­չությ­ ան թվի, ցությ­ ունն­ ե­րի մուտքն օր­գա­ ի­մու­նա­յին հա­մակ­ արգ­ ի թու­
առ­ աջ­ ավ­ որ դիրք­ ե­րում է: նիզմ, ա­պա անհ­րաժ­ եշտ է
օգտ­ ա­գործ­ ել այնպ­ իս­ ի արդ­ լությ­ուն և­այլն) բուժ­ման և
Վտ­ ան­գա­վոր է նաև վա­ յու­նավ­ ետ մի­ջոցն­ եր, որ­ ոնք
ռել­ իք­ ի այրմ­ ան հետ­ևան­ արգ­ ե­լա­կում են դրանց ու­ ն­ ա­խա­պաշտ­պան­ ակ­ ան միջ­ ո­
քով ա­ռաջ­ ա­ցած ծու­խը: ռուց­քաբ­ ա­նա­կան ազդ­ ե­ցութ­
­Թա­փոն­ներ­ ի և­ աղ­բի այր­ ու­ յու­նը: Դ­րանք հիմ­ն ակ­ ա­նում ցա­ռում­ն եր­ ի համ­ ար:
մից առ­ աջ­ ա­ցող ծխի վտան­ հակ­ աօք­սի­դիչն­ երն են, այդ
գավ­ որ­ ությ­ ան մաս­ ին ար­դեն թվում A, E, C վի­տամ­ ինն­ եր­ ը Ուռ­ ուցք­ այ­ ին հիվ­ ան­դութ­
նշվել է: Հ­ ետ­ ա­զոտ­ ությ­ ուն­նե­րը և ս­ ել­ են­ ը: Մ­ եծ չափ­ ա­բաժ­ ին­
ցույց են տվել, որ քաղց­կե­ղա­ ներ­ ով սե­լեն­ ի բո­լոր միա­ցութ­ յուն­նե­րի կանխ­ ար­գել­ման և
ծին նյութ­ եր ա­ռաջ­ ա­նում են յուն­նե­րը թուն­ ավ­ որ են, սա­կայն
նաև փայ­տի այր­ման ժամ­ ա­ դրա փոքր քան­ ա­կությ­ ուն­ներն ­նա­խապ­ ահ­պա­նութ­յան հա­մար
նակ: Կ­ ա կարծ­ իք, որ հա­յե­րը անհ­րա­ժեշտ են օր­գան­ իզ­
շատ են սի­րում փայ­տի կրա­ մին: ­Բաց­ ա­հայտվ­ ել է ո­րոշ­ ա­ շատ կարև­ որ են A, C և E վի­տա­
կի վրա խոր­ո­վել միս, ձուկ, կի համ­ ապ­ ա­տասխ­ ան­ ութ­յուն
հավ, բան­ջա­րե­ղեն, ո­րը նույն­ սննդում սել­ են­ ի բար­ են­պաստ մինն­ եր­ ը: Հ­ ա­կա­ճառ­ ագ­ այթ­ ա­յին
պես կար­ող է լի­նել քաղց­կե­ պա­րու­նա­կութ­յան և­ ուռ­ ուց­քա­
ղայ­ ին ուռ­ ուցքն­ եր­ ի առ­ ա­ջաց­ յին հի­վանդ­ ությ­ ուն­նե­րից մա­ և հ­ ակ­ աու­ռուցք­ ա­յին հատ­
ման պատ­ճառն­ եր­ ից մեկ­ ը: հաց­ ությ­ ան թվի միջև: ­Սե­լե­նը
Ինչպ­ ես աս­ ում են, խոր­ ո­վա­ծը կեն­դան­ ի­ներ­ ի օրգ­ ան­ իզմ է կութ­յուն ուն­ ի վիտ­ ամ­ ին A-ի
շատ հա­մեղ է, սա­կայն խո­ մտնում սննդի հետ՝ տար­ե­
րո­վել­ ու գործ­ ըն­թա­ցի ծու­խը կան մոտ­ ա­վո­րա­պես 55-100 նախ­ ա­վի­տամ­ ին β-կար­ ոտ­ ի­
թույն է: Ն­ման եզ­րա­կաց­ ութ­ մգ: Կ­ ան ո­րոշ­ ակ­ ի բու­սատ­ ե­
յան են հանգ­ ել Հ­ ա­րավ­ այ­ ին սակն­ եր, ո­րոնք կուտ­ ակ­ ում են նը և մ­յուս կար­ ո­տի­նոիդ­նե­
­Կո­րեայ­ ի և ԱՄՆ-ի մասն­ ա­ սե­լեն, և­ ո­րոն­ցում կենս­ ա­բա­
գետն­ ե­րը, նշել­ ով, որ մանղ­ ա­ նա­կան կուտ­ ակմ­ ան գործ­ ակ­ ի­ րը, որ­ ոնք պար­ ուն­ ակ­վում են
լի ծուխն ա­ռա­ջացն­ում է ոչ ցը (չոր բույս­ ում զանգ­վա­ծա­յին
միայն քաղց­կեղայ­ ին հի­վան­ բաժ­նի հա­րաբ­ ե­րությ­ ու­նը չոր տա­րաբ­նույթ սննդանյ­ ութ­ ե­
դությ­ ունն­ եր, այլ նաև հեղձ­ ուկ հող­ ում զանգ­ված­ այ­ ին բաժ­
(ասթմ­ ա): նին) բա­վա­կան մեծ է: Այսպ­ ես, րում և հ­ ակ­ աօք­սի­դիչ­ներ են:
սամ­ իթ­ ի սեր­մում այն 30 միա­
­Վի­ճակ­ ագր­ ակ­ ան տվյալ­ վոր է, ե­ղինջ­ ում՝ 10,5, ալ­ոեում՝ ­Գո­յությ­ ուն ուն­ ի ո­րո­շակ­ ի հա­
նե­րը ցույց են տա­լիս, որ մեր 11,9, սև ­հաղ­ արջ­ ի տերևն­ ե­րում՝
հանր­ ապ­ ետ­ ությ­ ու­նում ուռ­ ուց­ րաբ­ եր­ ակ­ցությ­ ուն հակ­ աօքս­ ի­

դիչ­ներ­ ի և ­քաղց­կե­ղա­ծին­ներ­ ի

միջև: Երբ ինչ-ինչ պատճ­առ­

նե­րով խախտվ­ում է այդ հա­

վա­սա­րակշռ­ ությ­ ունն ի վնաս

հա­կաօք­սի­դիչ­նե­րի, ապ­ ա

քաղցկ­ եղ­ ած­ ինն­ ե­րը «գլուխ են

բարձր­ աց­նում»:

Հ­ ա­յաս­տա­նը հա­րուստ է

բազմ­ ա­տես­ ակ բանջ­ ար­ ե­

ղենն­ ե­րով, մրգե­րով ու հա­

տապտ­ ուղ­նե­րով, ո­րոնք մեր

սննդա­կարգ­ում պետք է մեծ

դեր ու­նե­նան: Անհր­ ա­ժեշտ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

է հնա­րավ­ որ­ ինս խուս­ ա­փել

ճարպ­ այ­ ին սննդից, ծխել­ ու

կործ­ ա­նար­ ար սով­ որ­ ույ­թից,

սուրճ­ ի չա­րաշ­ ա­հու­մից՝ նպաս­

տե­լով ուռ­ ուցք­ այ­ ին գո­յաց­ ում­

ներ­ ի վտան­գը փոքր­ ացն­ ե­լուն

և­ առ­ ողջ ապր­ ել­ ա­կեր­պին:

55

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ........................................................................................ .

ՋՈՆ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ

Երկրաբանական գիտությունների
թեկնածու
ՀՀ ԳԱԱ Ա. Նազարովի անվ.
երկրաֆիզիկայի և ինժեներային
սեյսմաբանության ինստիտուտի
տնօրեն, լաբորատորիայի վարիչ

Գիտական հետաքրքրության ոլորտը՝
երկրաֆիզիկա, ճարտարագիտական
սեյսմաբանություն, երկրաֆիզիկական
¬ սարքաշինություն

ՎԱՆԱՆԴ ԳՐԻԳՈՐՅԱՆ

Ֆիզիկամաթեմատիկական գիտութ­
յունների թեկնածու
ՀՀ ԳԱԱ Ա. Նազ­ արովի անվ.
Երկրաֆիզիկայի և ինժեներային
սեյսմաբանության ինստիտուտի
թեմատիկ խմբի ղեկա­վար,
առաջատար գիտաշխատող

Գիտական հետաքրքրության ոլորտը՝
երկրաֆիզիկա, սեյսմաբանություն,
ճարտարագիտական սեյսմա­
բանություն

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱՅԻ ԵՎ ՃԱՐՏԱՐԱԳԻՏԱԿԱՆ
ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԽՆԴԻՐՆԵՐԸ
ՀԱՅԱՍՏԱՆՈւՄ

Անց­յալ դար­ ի 60-ա­կան նեությ­ ան արդ­յուն­քում դրվել բնա­գա­վառն­ եր­ ում՝ երկ­րա­կեղ­
թվա­կանն­ եր­ ից ՀՀ ԳԱԱ ևի կա­ռուց­վածք­ ի ուս­ ում­ն աս­ ի­
Ա. ­Նա­զա­րով­ ի անվ. Երկ­րա­ֆի­ և ­լուծ­վել են երկ­րա­ֆի­զիկ­ ա­ րում, օգ­տա­կար հան­ ած­ ոն­ ե­րի
զիկ­ այ­ ի և­ ին­ժեն­ եր­ ա­յին սեյս­ հանք­ ավ­ այ­րե­րի, էն­ եր­գիա­յի
մաբ­ ան­ ութ­յան ինստ­ ի­տու­տը յի, ճար­տա­րա­գի­տա­կան սեյս­ այլ­ ընտր­ անք­ այ­ ին աղբ­յուր­ներ­ ի
(ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ) Հ­ այ­ աստ­ ան­ ում ո­րոնմ­ ան, հե­տախ­ ուզ­ման մե­
երկ­րաֆ­ իզ­ ի­կայ­ ի և­ ինժ­ են­ ե­րա­ մա­բան­ ութ­յան և ս­ եյսմ­ ակ­ այ­ ուն թոդ­նե­րի կա­տա­րել­ ագ­ որ­ծում
յին սեյսմ­ աբ­ ան­ ութ­յան տե­սա­ և դր­ անց ծավ­ ալ­նե­րի, երկ­րաբ­
կան և ­կիր­ առ­ ա­կան խնդիր­ շին­ ա­րա­րությ­ ան տե­սութ­ նա­պահպ­ ա­նակ­ ան ի­րավ­ իճ­ ակ­ ի
նե­րով զբաղ­վող առ­ աջ­ ատ­ ար գնա­հատ­ ում, երկր­ ամ­ ագ­նի­սա­
կազմ­ ակ­ երպ­ ութ­յունն է։ յան և ­կի­րառ­ ութ­յան բազ­մա­ կան­ ությ­ ան և հ­նէա­մագ­նի­սա­
Ինստ­ իտ­ ուտ­ ի հիմ­ն ա­դիր, կան­ ությ­ ան տար­բեր խնդիր­
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 ակ­ ա­նավ­ որ գիտ­նա­կան, ա­կա­ թիվ խնդիրն­եր, որ­ոնք կար­ ներ­ ի լուծ­ ում, սեյսմ­ իկ­ ությ­ ան
դե­մի­կոս Ա. ­Նազ­ ար­ ո­վի և­ ուս­ ում­ն ա­սիր­ ում, ու­ժեղ երկ­
ավ­ ել­ ի քան եր­ եք տասն­ ամյ­ ա­ ևոր նշան­ ակ­ ութ­յուն են ու­նե­ցել րա­շարժ­ ե­րի հնար­ ա­վոր կան­
կի ըն­թաց­քում նրա ձևավ­ որ­ ած խագ­նահ­ ատ­ ում, սեյս­մա­կա­
գիտ­նա­կան-մաս­նա­գետ­նե­րի մեր պե­տությ­ ան սո­ցիալ­ ա­կան յուն շին­ ար­ ա­րութ­յան տե­սակ­ ան
դպրո­ցի բեղմ­ն ա­վոր գոր­ծու­ հիմք­ ե­րի կա­տար­ ե­լա­գործ­ ում,
և տնտ­ ես­ ա­կան զար­գացմ­ ան

գործ­ ում։

ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ-ում հիմնա­­

րար, գիտ­ ակ­ իր­ ա­ռա­կան և ճ­ ար­-

տար­ ագ­ իտ­ ա­կան հե­տազ­ ոտ­ ու-

թ­յուն­ներ են ի­րա­կա­նաց­վում

ժամ­ ա­նա­կա­կից երկր­ ա­ֆի­զի­

կա­յի և ճ­ արտ­ ար­ ա­գի­տակ­ ան

սեյսմ­ աբ­ ան­ ութ­յան տարբ­ եր

56

....................................................................................... ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ՀՀ տարածքի սեյսմաակտիվ շերտի կառուցվածքադինամիկ մոդելը և
հնարավոր սեյսմատեկտոնական պոտենցիալը

տար­ ածքն­ եր­ ի և­ առ­ անձ­ ին հրա­ հա­մա­լիր հե­տազ­ ո­տութ­յուն­նե­ մասշ­տաբ­ ի խոր­քա­յին կա­ռուց­
րում կարև­ որ դեր ու­նի երկր­ա­ վածք­ ի եռ­ աչ­ ափ գրավ­ ի­տաց­ իոն
պար­ ակ­ներ­ ի սեյսմ­ իկ վտանգ­ ի ֆիզ­ իկ­ ա­կան մո­դե­լա­վո­րու­մը։ մոդ­ ե­լի կա­ռուցմ­ ան ժա­մա­նակ։
Հ­ ա­յաստ­ ան­ ի տա­րածք­ ի երկ­րա­
ու ռիսկ­ ի գնահ­ ատ­ ում, երկ­րա­ կեղ­ևի խոր­քա­յին կառ­ ուցվ­ ած­քի Ա­ռաջ­ իկ­ այ­ ում Հ­ ա­յաս­տա­նի
երկ­րաֆ­ ի­զիկ­ ա­կան մո­դել­ ավ­ որ­ տար­ ածք­ ի երկր­ ա­կեղ­ևի ե­ռա­
ֆիզ­ ի­կակ­ ան սարք­ աշ­ ին­ ությ­ ան ման հիմ­ն ակ­ ան խնդիր­ներ­ ից չափ սեյս­մագր­ ավ­ ի­տա­ցիոն մո­
ա­ռա­ջին­ ը գրավ­ իտ­ աց­ իոն մո­ դել­ ա­վոր­ման խնդրի լուծ­ ու­մը
հայր­ են­ ակ­ ան ար­տադ­րությ­ ան դել­ ա­վորմ­ ան խնդիրն է։ կապ­վում է սեյսմ­ իկ շեր­տագր­
ման (տոմ­ ոգ­րա­ֆիա) խնդրի,
կազ­մակ­ եր­պում և­ այլն։ Խ­ որք­ ա­յին կառ­ ուց­վածք­ ի մո­ այս­ ինքն` սեյսմ­ ա­բան­ ությ­ ան
դել­ ի ստեղծ­ ումն իր­ ե­նից ներ­ հակ­ ա­դարձ խնդրի և ­տա­րած­քի
Ն­ երկ­ ա­յացն­ ենք երկ­րա­ֆիզ­ ի­- կա­յաց­նում է բա­վակ­ ան բարդ երկ­րակ­ եղև­ ի շերտ­ ե­րի ար­ ա­
պրոբ­լեմ՝ որ­ ո­շակ­ իո­րեն կախ­ գութ­յունն­ ե­րի մո­դել­ ի կա­ռուց­
կայ­ ի, ճարտ­ ար­ ագ­ ի­տակ­ ան ված ու­սում­ն աս­ իր­վող մի­ջա­ ման հետ։ Ըստ էութ­յան, այն
վայր­ ի մա­սին մո­դե­լա­յին պատ­ երկր­ աֆ­ ի­զիկ­ ակ­ ան մոդ­ ել­ ավ­ որ­
սեյսմ­ ա­բա­նությ­ ան, սեյսմ­ ա­կա­ կեր­ աց­ ում­ն եր­ ից։ Այդ խնդրի ման երկր­որդ խնդիրն է՝ սեյս­
լուծ­ման տարբ­ ե­րակ­ներ­ ից մե­ մաբ­ ա­նակ­ ան մոդ­ ել­ ա­վոր­ ում­ ը։
յուն շին­ ար­ ար­ ությ­ ան և­ երկ­ կը մա­թեմ­ ա­տիկ­ ակ­ ան մե­թոդ­ Ն­շենք, որ ՀՀ տա­րածք­ի կա­
նե­րի օգտ­ ա­գործ­ ումն է, որ­ ոնց ռուցվ­ ածք­ այ­ ին սեյս­մա­բա­նութ­
րաֆ­ իզ­ ի­կակ­ ան սար­քա­շի­նու- միջ­ ոց­ ով ստացվ­ ած տվյալն­ ե­ յան խնդիր­նե­րի նպատ­ ակ­ այ­ ին
րի օգ­տա­գործ­ման հի­ման վրա լուծ­ման հա­մար անհր­ ա­ժեշտ
թ­յան ոլ­ որտն­ եր­ ում ՀՀ ԳԱԱ կառ­ ուցվ­ ել է սեյսմ­ ագ­րավ­ ի­ են՝
տաց­ իոն մո­դելը, որն ընդ­ ուն­
ԵԻՍԻ կարև­ որ ձեռքբ­ եր­ ում­ն ե­ վել է որ­պես հեն­ ակ­ ե­տայ­ ին ա. դիտ­ ար­կում­ն եր­ ի հա­մա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019
­Հա­յաստ­ ա­նի տար­ ածք­ ի միջ­ ին կարգ­ ի արդ­յու­նա­վետ կառ­ ու­
րը, արդ­ ի հիմ­ն ախնդ­ իր­ներ­ ը և ցում,

­զար­գաց­ման հե­ռան­կարն­ ե­րը։

­Կա­ռուց­ված­քա­յին երկ­
րա­ֆի­զի­կա

Երկ­րի մա­սին գիտ­ ությ­ ուն­

նե­րի ժա­մա­նա­կա­կից կար­

ևոր ուղ­ղությ­ ուն­նե­րից մեկ­ ը

երկ­րա­կեղ­ևի և ն­րա վեր­ ին

թիկ­նոց­ ի համ­ ալ­ իր երկ­րա­բա­

նա-երկր­ ա­ֆի­զի­կա­կան մո­

դել­ ի կա­ռու­ցումն է։ Նշ­ված

57

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ........................................................................................ .

Սողանքները ՀՀ տարածքում և հետևանքները կայ­ ի և­ երկր­ աբ­ ան­ ա­կան շեր­
տագ­րությ­ ան (ստրա­տիգ­րա­
բ. տվյալն­ եր­ ի հա­վաք­ ագ­ քան­ի որ առնչ­վում է երկ­րա­ ֆիա) տե­սությ­ան մի շարք
րում և ն­ ախն­ ակ­ ան մշակ­ ում, խնդիր­ներ։
յին խմբի մո­լո­րակն­ եր­ ի մագ­
գ. ու­սում­ն ա­սիրվ­ ող գործ­ ըն­ ­Սեյս­ մա­բա­նութ­յուն
թաց­ ի մա­թե­մատ­ իկ­ ա­կան մոդ­ ե­ նի­սա­կան դաշ­տեր­ ի բնույթ­ ին
լի կա­ռուց­ ում, Հ­ այ­ աս­տա­նում երկր­ աֆ­ իզ­ ի­
և ­ծագ­ման գործ­ ընթ­ աց­ներ­ ին կակ­ ան գի­տութ­յունն­ ե­րի շար­-
դ. մշակմ­ ան և ­դիտ­ արկ­ման ք­ ում հույժ կար­ևոր և­ արդ­ իա­
նոր մե­թոդն­ ե­րի ստեղ­ծում։ վե­րաբ­ եր­վող ընդ­հան­ ուր հար­ կան են հա­մար­վում սեյսմ­ ա­բա­
նակ­ ան հետ­ ա­զո­տութ­յունն­ ե­րը՝
Երկ­րա­ֆիզ­ իկ­ ակ­ ան մոդ­ ե­ ցեր­ ին։ պայ­մա­նավ­ որվ­ ած նրա տա­
լա­վոր­ման նշված խնդիր­ներ­ ի րած­քի բարձր սեյս­մավտ­ անգ­ ա­
լու­ծու­մը պա­հան­ջում է երկ­րա­ Շ­ ար­ ու­նակ­ ա­կան են համ­ ար­ վո­րությ­ ամբ և­ ազգ­ աբ­նակչ­ ութ­
կեղ­ևի խորք­ այ­ ին կառ­ ուց­վածք­ ի յանն ուժ­ եղ երկ­րա­շարժ­ եր­ ից
և վ­ եր­ ին թիկն­ ոց­ ի խնդիրն­ եր­ ով վում գլխավ­ որ մագ­նի­սա­կան կազմ­ ակ­ երպ­ված պաշտ­պա­
զբաղվ­ ող բոլ­ որ մաս­նագ­ ետ­ նութ­յան նպատ­ ա­կով արդ­ իա­
նե­րի համ­ ա­ձայն­ եց­ված աշ­խա­ դաշտ­ ի դա­րա­վոր և հ­նէադ­ ա­ կան մե­թոդն­ եր­ ի մշակմ­ ամբ։
տանք։
րա­վոր փոփ­ ո­խակ­ ում­ն ե­րին ­Սեյսմ­ ա­բան­ ակ­ ան ու­սում­
Երկ­րա­մագ­նի­սա­կան հե­ նա­սիր­ ութ­յունն­ ե­րը տարվում
տա­զո­տութ­յուն­ներ նվիրվ­ ած ու­սում­ն աս­ իր­ ութ­յուն­ են միաժ­ ա­ման­ ակ չորս բնա­
գա­վառ­ներ­ ում՝ կառուց­վածքա­
Երկ­րի մագ­նի­սակ­ ան դաշ­ ներ­ ը։ Երկ­րի խոր­քայ­ ին գոր­ յին սեյսմ­ ա­բա­նությ­ ուն և սեյս-­
տի և նր­ ա դա­րավ­ որ փո­փո­ միկությ­ ուն, ­սեյս­միկ ռեժիմ,
խակ­ ում­ն եր­ ի (վար­ իաց­ իա­ներ) ծըն­թացն­ եր­ ի ու­սում­ն ա­սիրմ­ ան երկ­րաշ­ արժ­ ի ֆի­զի­կա և ­կան­-
ու­սում­ն ա­սի­րումն ընդ­հա­նուր ­խագ­ ուշ­ ա­կում, գործ­ իք­ ա­յին և­
երկ­րա­ֆի­զի­կա­կան հե­տազ­ ո­ գործ­ ում կարև­ որ­ ագ­ ույն ավ­ անդ օ­ջախ­ այ­ ին սեյս­մաբ­ ա­նությ­ ուն։
տությ­ ուն­նե­րի հա­մակ­ արգ­ ում
կար­ևոր բաղ­ ադր­ իչ է։ կար­ող են նաև ներդն­ել հնէա­ Կ­ ա­ռուցվ­ ածք­ ա­յին սեյս­մա­
բա­նությ­ ան բնա­գավ­ ա­ռում ­Հա-­
Գլ­խավ­ որ երկ­րա­մագն­ ի­ մագն­ ի­սա­կան ուս­ ում­ն աս­ ի­ ­յաստ­ ա­նի համ­ ար ուս­ ում­ն աս­ ի­
սա­կան դաշտ­ ի ու­սում­ն ա­սի­ րությ­ ուն­նե­րի կար­ևո­րագ­ ույն
րումն ու­նի սկզբունք­ ա­յին և րութ­յունն­ ե­րը, ո­րոնք իր­ ենց ուղ­ղութ­յուն է տա­րած­քայ­ ին
­հիմ­ն ար­ ար նշան­ ակ­ ությ­ ուն նաև սեյսմիկ­ ութ­յան մանր­ ա­մասն ու­
ֆիզ­ ի­կա­կան տե­սանկ­յ ուն­ ից, բնույ­թով անփ­ ո­խար­ ի­նել­ ի են սում­ն ա­սի­րու­մը, տա­րածք­ ի կա­
ռուց­ված­քադ­ ին­ ա­միկ մո­դել­ ի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 երկր­ աբ­ ան­ ա­կան անց­յալ­ ում մշակ­ ու­մը, նրա տարր­ ե­րի սեյս­
միկ պո­տեն­ցիալն­ եր­ ի գնահ­ ա­
երկ­րամ­ ագն­ իս­ ակ­ ան դաշ­տի տում­ ը։

մեծ­ ությ­ ան և­ ուղ­ղութ­յան վե­րա­ Այս ուս­ ում­ն ա­սի­րությ­ ուն­
ներն անհր­ աժ­ եշտ են տա­րածք­ ի
կառ­ ուց­ման տես­ անկ­յ ու­նից։ սեյսմ­ իկ վտանգ­ ի ման­րամ­ ասն
գնա­հատմ­ ան և­ ուժ­ եղ երկր­ ա­
Գլխ­ ավ­ որ երկ­րա­մագն­ իս­ ա­ շար­ժե­րի երկ­ ա­րաժ­ ամ­կ ետ և
­միջ­նաժ­ ամ­կ ետ սեյսմ­ ա­բան­ ա­
կան դաշտ­ ի պատմ­ ությ­ ան ու­ կան նախ­ անշ­ ան­նե­րի ուս­ ում­
նա­սիր­ման կարև­ որ գիտ­ ա­կան
սում­ն ա­սիր­ ում­ ը ժամ­ ա­նակ­ ակ­ ից խնդիր­նե­րի լուծ­ման համ­ ար։

երկր­ ա­ֆիզ­ իկ­ ա­յի հիմ­ն ա­րար Երկր­ աշ­ արժ­ ե­րի ա­ռան­ձին
օ­ջա­խի ֆի­զիկ­ ա­յի բնա­գավ­ ա­
խնդիրն­եր­ից մեկն է, ո­րի լուծ­ ռում սեյսմ­ աբ­ ան­ ա­կան ուս­ ում­

ման հետ են կապվ­ած երկր­ա­

մագ­նի­սակ­ ան­ ութ­յան, գլո­բալ

տեկտ­ ո­նիկ­ այ­ ի, երկ­րա­դին­ ա­մի­

58

....................................................................................... ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

րա­կա խնդիր­ներ­ ից է փոքր

ա­նոմ­ ա­լիա­նե­րի տար­ ան­ջատ­

ման նպատ­ ակ­ ով ԲԷԴ, ԹՀ, ՀԲ,

ռենտ­գե­նա­ռա­դիո­մետ­րա­կան

և մյ­ ուս մե­թոդն­ ե­րի տե­սութ­յան

կա­տա­րել­ ա­գոր­ծու­մը:

ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ-ում ստոր­

գետնյ­ ա տար­ ատ­ ես­ ակ բնա­

կան և­ ար­հեստ­ ակ­ ան ճար­

տա­րագ­ իտ­ ակ­ ան կառ­ ույցն­ ե­րի

(լեռն­ ա­յին փոր­վածքն­ եր, թու­

ՀՀ տարածքի սեյսմիկ վտանգի դետերմինիստական և հավանականային նել­ներ, կարս­տա-սուֆ­ ո­զիոն
քարտեզները
դա­տար­կութ­յուն­ներ, քյա­րիզ­

ներ և­ այլն) հայտն­ ա­բերմ­ ան և

նա­սիր­ ությ­ ունն­ եր­ ը նպատ­ ա­ մե­ծա­պես նպաստ­ ում է հե­տա­ ք­ արտ­ ե­զագրմ­ ան նպատ­ ակ­ ով
կաուղղ­ված են երկր­ աշ­ արժ­ եր­ ի
էն­ եր­գիայ­ ի ո­րոշ­ման­ ը, դրանց խուզմ­ ան տե­ղե­կատ­վութ­յան մշակ­վել են հա­մալ­ իր երկ­րա­
մակ­րո­սեյս­միկ և գ­ ործ­ ի­քա­յին
տվյալ­նե­րի ճշգրտմա­նը և բարձ­րաց­ման­ ը։ ֆիզ­ ի­կակ­ ան մեթ­ ոդն­ եր:
հ­ ամ­ ե­մատմ­ ա­նը։ Ն­ ա­խատես­-
վում է հե­տագ­ այ­ ում զար­գաց­ ­Համ­ աձ­ այն գի­տակ­ ան ծրա­ Ն­ երկ­ ա­յում ՀՀ-ում շա­հա­
նել ուժ­ եղ երկր­ ա­շարժ­ ե­րի
նա­խան­շանն­ եր­ ի որ­ ոն­ման և գր­ ի՝ ուս­ ում­ն աս­ իրվ­ ել են հո­ գործվ­ ում է շուրջ 83 ջրամբ­ար,
մ­ ե­խա­նիզմ­ն ե­րի ո­րոշ­ման, հնա­
րա­վոր օջ­ ախ­ ա­յին գոտ­ ին­ ե­րի րատ­ անցքե­ ­րում երկր­ ա­ֆի­զի­ որ­ ոնք հիմ­ն ա­կան­ ում գրունտ­ ա­
ա­ռանձ­նացմ­ ան և դ­րանց հի­
ման վրա՝ բեկվ­ ածքն­ եր­ ի ա­ռա­ կա­կան մե­թոդ­նե­րի ներդր­ման յին տե­սա­կի են: Դ­րանց­ ից 24-ը
ջաց­ման գործընթացն­ ե­րի հե­
տազ­ ո­տությ­ ունն­ ե­րը։ յուր­ ա­հատ­կությ­ ուն­նե­րը և հա­մար­վում են հատ­ ուկ նշա­

­Հե­տա­խու­զա­կան երկ­րա­ մ­շակ­վել են բնա­կան էլ­ եկտ­րա­ նակ­ ութ­յան օբյ­ եկտ­ներ՝ հաշ­վի
ֆի­զի­կա
կան դաշտ­ ի (ԲԷԴ), թա­փա­ռող առ­նել­ ով վերջ­ ին­ներ­ իս կար­ևոր
Կ­ ատ­ ար­ված երկ­ ա­րամյ­ ա
աշ­խա­տանք­նե­րը և ­կու­տակվ­ ած հոս­ անք­ներ­ ի (ԹՀ), հա­րուց­ված դեր­ ը ոռ­ ոգմ­ ան, էն­ երգ­ ետ­ իկ և
փոր­ձը ցույց են տա­լիս, որ վեր­
գետն­յա հո­րատ­ անցք­ այ­ ին և բևե­ռաց­ման (ՀԲ) և ­մի շարք այլ ջ­րամ­ ա­տակ­ ար­ արմ­ ան բնա­գա­
հ­ անք­ ա­խորշ­ այ­ ին երկր­ աֆ­ իզ­ ի­
կակ­ ան ուս­ ում­ն ա­սիր­ ութ­յունն­ ե­ մե­թոդ­նե­րի ընդգ­ ետն­յա տար­ վառ­նե­րում, ինչպ­ ես նաև անվ­
րի արդյ­ ու­նավ­ ետ հա­մադ­րում­ ը
բեր­ ակ­ներ­ ը։ տանգ շահ­ ագ­ ործ­ ում­ ը, քան­ ի որ

Ն­ երկ­ այ­ ում կուտ­ ակվ­ ած է ՀՀ դրանց մեծ մաս­ ը կա­ռուցվ­ ած

հանք­ ավ­ այր­ եր­ ում երկր­ աֆ­ իզ­ ի­ է աշ­խարհ­ ագ­րակ­ ան բարձր

կակ­ ան դի­տարկ­ ում­ն ե­րի մե­ծա­ տեղ­ ա­դիր­քեր­ ում և վթ­ արն­ ե­րի

ծավ­ ալ փաս­տաց­ ի նյութ, ո­րը դեպ­քեր­ ում կար­ ող է հանգ­ եց­

պա­հան­ջում է երկ­րա­ֆիզ­ իկ­ ա­ նել զգալ­ ի մարդ­կայ­ ին զոհ­ եր­ ի,

կան դաշտ­ ե­րի վեր­լու­ծությ­ ան ջրա­ծածկմ­ ան տար­ ածք­ներ­ ի և­

ժամ­ ան­ ա­կա­կից վիճ­ ա­կագ­րա­ այլ բաց­ ա­սա­կան հետ­ևանք­

կան մեթ­ ոդ­նե­րի լայն­ ա­մասշ­ նե­րի: Դր­ անց­ ից խու­սափ­ ե­լու

տաբ կի­րա­ռում։ նպատ­ ակ­ ով մշակվ­ ել և­ ա­ռա­

­Հե­տագ­ ա մշակ­ ում­ն եր­ ի գե­ ջարկվ­ ել են համ­ ալ­ իր միջ­ ո­ցա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

ռում­ն եր՝ ա­պահ­ ով­ ել­ ու ՀՀ տա­

րածք­ ի հա­տուկ նշա­նա­կությ­ ան

ջրամբ­ արն­ ե­րի անվ­տանգ շա­

հա­գոր­ծում­ ը: ­Բաց­ ի այդ, մշակ­

վել են գեո­դի­նա­միկ գործ­ ըն­

թաց­ներ­ ի, մաս­նավ­ որ­ ապ­ ես,

սո­ղանք­նե­րի և ս­ ե­լավ­ն եր­ ի տա­

րած­ աշր­ջա­նայ­ ին և ­տեղ­ այ­ ին

շրջան­ աց­ման, սող­ անքն­ ե­րի

կայ­ ուն­ ությ­ ան հաշ­վարկմ­ ան

Բազմաճոճանակավոր ИГИС սեյսմաչափ և մշ­տա­դի­տարկմ­ ան, հակ­ ա­

59

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ........................................................................................ .

Ինստիտուտի
փորձակոնստրուկտորական հին

մշակումները

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 սո­ղանք­ ա­յին միջ­ ո­ցա­ռում­ն ե­ կան­խագն­ ա­հա­տում)։ նուր սեյսմ­ իկ շրջա­նացմ­ ան և
րի կազ­մա­կերպմ­ ան գի­տա­կան ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ գլխավ­ որ գի­ ­միկր­ ո­սեյսմ­ աշր­ջա­նացմ­ ան մե­
մո­տե­ցում­ն եր: թոդն­ եր­ ի մշակ­ ումն ու կատ­ ա­
տակ­ ան ուղղ­ ութ­յուն­ներ­ ից մե­ րել­ ագ­ ործ­ ումն է։
­Ճար­տա­րա­գի­տա­կան կը սեյս­միկ ազդ­ եց­ ությ­ ունն­ եր­ ի
սեյս­մա­բա­նութ­յուն և քան­ ակ­ ա­կան պա­րա­մետր­ ե­րի Անց­յալ դա­րի 80–90-ա­
­սեյս­մա­կա­յուն շի­նա­րա­ գնահ­ ատմ­ ան մե­թոդ­ներ­ ի մշա­ կան թվակ­ անն­ ե­րից մշակ­վել և
կու­մը և ­կա­տար­ ե­լա­գործ­ ումն է: ­կիր­ առվ­ ել են սեյսմ­ իկ վտան­
րութ­յուն Այս ուղ­ղութ­յամբ ի­րա­կա­նաց­ գի գնահ­ ատմ­ ան և, մաս­նա­վո­
վող աշ­խատ­ անք­ներ­ ում ինստ­ ի­ րապ­ ես, բազմ­ ա­պա­րամ­ ետր և
2002 թ. ըն­դունվ­ած և 2017 տուտ­ ը նախկ­ին ԽՍՀՄ-ում եր­ տ­ ար­ ամ­ ասշտ­ աբ քարտ­ եզ­նե­րի
թ. խմբագր­ված սեյսմ­ իկ պաշտ­ կար տա­րի­ներ ե­ղել է գլխավ­ որ կառ­ ուց­ման նոր մեթ­ ոդ­ աբ­ ա­
պա­նութ­յան մա­սին օր­ ենք­ ի կազ­մակ­ եր­պութ­յուն։ ­Ներկ­ այ­ ում նութ­յուն և­ ե­ղա­նակ­ներ։
հիմ­ն ակ­ ան դրույթ­նե­րից մե­կը էլ այն հա­մարվ­ում է ինս­տի­
ՀՀ տա­րած­քում սեյսմ­ իկ ռիսկ­ ի տու­տի գեր­ ակ­ ա գիտ­ ակ­ ան ուղ­ ­Սեյսմ­ իկ ազ­դե­ցությ­ ունն­ ե­
նվազ­ եց­մա­նը նպատ­ ակ­ աուղղ­ ղութ­յունն­ եր­ ից մեկ­ ը։ րի գնահ­ ատ­ման մշակ­ված և
ված ռազ­մավ­ ա­րա­կան ծրա­ կ­ ատ­ ա­րե­լա­գործվ­ ած մե­թոդն­ ե­
գիրն է, որ­ ն առ­ աջ­ ին հեր­թին Ս­ եյսմ­ իկ ազդ­ ե­ցութ­յուն­նե­ րի հի­ման վրա, օգ­տագ­ որ­ծել­ ով
են­թադր­ ում է ՀՀ տա­րած­քի րի գնահ­ ատ­ման ընդհ­ ա­նուր քար­տե­զագրմ­ ան ժամ­ ան­ ա­կա­
սեյս­միկ վտանգ­ ի գնահ­ ա­տում հիմ­ն ախնդր­ ում ըստ կար­ևո­ կից մե­թոդ­ներ­ ը, կազմ­վել են
(սեյսմ­ իկ ազ­դե­ցութ­յուն­նե­րի րութ­յան երկր­ որդն ընդհ­ ա­ ՀՀ տա­րածք­ ի սեյս­միկ վտան­

60

....................................................................................... ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Ինստիտուտի նորարական փորձակոնստրուկտորական մշակումները՝ ներդրված
ՀՀ տնտեսության տարբեր ճյուղերում

գի 1։200 000 (2004 թ., 2018 թ.) թյ­ ունն­ ե­րի ընթ­ աց­քում։ նը ցույց տվե­ցին գործ­ող
և 1։500 000 (2017 թ.) մասշտ­ ա­
բի հավ­ ան­ ակ­ ա­նայ­ ին քար­տեզ­ Ինչ­պես Հ­ ա­յաս­տա­նի, այն­- սեյսմ­ իկ սանդ­ղակն­ ե­րի և
ներ­ ը, որ­ ոնց­ ում ա­ռա­ջին ան­
գամ անջ­ատվ­ել են 0,5-0,6 (g) պ­ ես էլ Գյ­ ումր­ ի քա­ղաք­ ի տա­ մ­ ասն­ ավ­ որ­ ապ­ ես MSK-64 սանդ­
գրունտն­ ե­րի սպասվ­ ող ա­ռավ­ ե­
լա­գույն ա­րագ­ ացմ­ ան ար­ժեք­ րածք­ ի սեյսմ­ իկ ռիս­կի հետ­ ա­ ղա­կի ան­հա­մատ­ ե­ղե­լիութ­յու­
նե­րով գո­տին­ եր։
հա­յաց գնա­հա­տու­մը հնա­ նը Հ­ ա­յաս­տան­ ի պայ­մանն­ ե­րին։
­Հե­տագ­ ա հե­տազ­ ո­տությ­ ուն­
նե­րի խնդիրն ու­ժեղ երկր­ ա­ րա­վո­րութ­յուն տվեց ա­ռաջ ­Կատ­ արվ­ ած աշխ­ ա­տանք­նե­
շարժ­ ե­րի օ­ջախն­ եր­ ի տա­րա­
ծա­ժամ­ ա­նակ­ այ­ ին բաշխ­ման քա­շե­լու մի շարք գիտ­ ամ­ եթ­ ո­ րի վերլ­ ու­ծությ­ ուն­ ը հնա­րավ­ ո­
առ­ ավ­ ել բարդ մոդ­ ելն­ ե­րի դի­
տարկմ­ ամբ, ճար­տա­րագ­ ի­տա­ դա­կան բնույթ­ ի հար­ցեր, քան­ ի րությ­ ուն տվեց առ­ աջ քաշ­ ե­լու
կան տե­սանկ­յ ու­նից առ­ ա­վել
ի­րատ­ ե­սակ­ ան և­ օգտ­ ագ­ ործ­ ե­լի որ ռիսկի գնահատման մինչ գործ­ ող սանդ­ղա­կի վեր­ ակ­ ա­
քան­ ա­կա­կան պար­ ամ­ ետ­րե­րի
կիր­ առ­ ու­մը և ­քարտ­ եզ­ ագրմ­ ան այդ իր­ ակ­ ա­նացվ­ ած ո­րոշ աշ­ ռուց­ման որ­ ոշ­ ակ­ ի գի­տագ­ ործ­
մեթ­ ոդն­ եր­ ի կա­տար­ ել­ ագ­ որ­
ծումն է։ խատ­ անքն­ եր­ ում կիր­ առվ­ ել են նա­կան տե­սակ­ ետն­ եր։

Մ­ ի շարք տե­սա­կան և շատ կո­պիտ կամ խիստ պար­ ­Ներ­կա­յում կա­տար­վում
կ­ ի­րա­ռակ­ ան բնույթ­ ի խնդիր­ներ
առ­աջ ե­կան 1988 թ. դեկտ­ եմ­ զեց­ված մո­դելն­ եր։ են հետ­ ազ­ ոտ­ ությ­ ուն­ներ սեյս­
բե­րի 7-ի Ս­պիտ­ ակ­ ի երկ­րա­
շարժ­ ի հետ­ևանք­նե­րի ուս­ ում-­ ­Ճարտ­ ար­ ա­գիտ­ ա­կան սեյս-­ միկ ուժգ­նությ­ ան գնա­հատ­
նա­սիր­ ութ­յուն­նե­րի և վ­ երլ­ ու­ծու-
մաբ­ ա­նությ­ ան մյուս կարև­ ո­րա-­ ման սանդղ­ ակ­ ի կատ­ ա­րե­լա­ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

գույն խնդիր­ ը սեյս­միկ գործ­ման ուղ­ղութ­յամբ՝ հաշվ­ ի

սանդղ­ ակ­նե­րի մշա­կում­ ը և առ­նե­լով քա­ղա­քաշ­ ին­ ությ­ ան

­կա­տար­ ել­ ա­գոր­ծումն է։ 1988 թ. տա­րածք­ այ­ ին և­ ազգ­ ա­յին

Ս­պի­տա­կի երկր­ աշ­ արժ­ ի պլեյս­ ա­ռանձ­նա­հատ­կութ­յունն­ եր­ ը։

տո­սեյստ­ ա­յին (երկ­րա­շար­ Ս­ եյսմ­ ակ­ ա­յուն շի­նար­ ա­րութ­

ժի ա­ռա­վե­լա­գույն ուժգն­ ութ­ յան տե­սությ­ ան շրջա­դար­ձայ­ ին

յան) գո­տում կատ­ արվ­ ած փուլ էր անցյ­ալ դա­րի 50-ակ­ ան

մակ­րոս­ եյս­միկ աշխ­ ա­տանք­նե­ թվա­կան­նե­րին սեյս­միկ ուժ­ եր­ ի

րի փոր­ձը և կ­ ա­տար­ված ուս­ ում­ հաշվմ­ ան նոր՝ Ա. ­Նազ­ ա­րո­վի

նա­սիր­ ութ­յունն­ ե­րի ճարտ­ ա-­ ստեղ­ծած սպեկտ­րա­յին տե­

­րա­գի­տակ­ ան վել­ ուծ­ ությու­ սութ­յու­նը, ինչ­պես նաև 60-ա­

61

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ........................................................................................ .

կան թվա­կանն­ ե­րին ար­ված խնդիրն ան­հայտ պաշ­ ար­նե­ նի հա­կա­սեյս­միկ պաշտպ­ ա­
րի հայտն­ ա­բեր­ման նպա­տա­
մոդ­ ել­ ա­վոր­ման տե­սությ­ ան կով շենք­ ե­րի և կ­ ա­ռույցն­ ե­րի նութ­յան UCO-2 համ­ ա­կարգ­ ը,
միաչ­ ափ մոդ­ ել­ներ­ ի տես­ ա­կան
մշա­կում­ն եր­ ը։ և փ­ որ­ձար­ ա­րակ­ ան հե­տազ­ ո­ մեծ խմբա­քան­ ակն­ ե­րով (6000
տութ­յունն­ ե­րի իր­ ա­կա­նա­ցումն
­Սեյս­մա­կա­յուն­ ությ­ ան տե­ է: Խնդ­րի լուծ­ ու­մը հնար­ ա­ հատ) ար­տադր­վել և­ արտ­ ա­
վո­րութ­յուն կտա կին­ եմ­ ա­տիկ
սութ­յան նոր հենք­ի վրա իր­ա­ գրգռման ժա­ման­ ակ ի­րակ­ ա­ հան­վել են CМ-3 գործ­ իքն­ եր­ ը:
նաց­նե­լու շենք­ ի հաշվ­ ար­կայ­ ին
կա­նացվ­ ել են տես­ ա­կան և սխե­մայ­ ի համ­ ապ­ ատ­ ասխ­ ան ՌԴ ԳԱ ­Շիրշ­ ո­վի անվ. Օվկ­ իա­
փոփ­ ո­խությ­ ունն­ եր։
­կի­րա­ռակ­ ան բազմ­ ա­կող­ման­ ի նոս­ ագ­ ի­տությ­ ան ինս­տի­տու­

հետ­ ա­զոտ­ ութ­յուն­ներ. շեն­քե­ տի հետ համ­ատ­ եղ մշակվ­ել և

րի և ­կառ­ ույցն­ եր­ ի հաշ­վարկ­ ­պատր­ աստ­վել են ստորջր­յա

ման մե­թոդ­նե­րի կատ­ ա­րե­լա­ սեյս­մագ­րիչ­ներ, որ­ ոնք միջպ­ ե­

գոր­ծում՝ ալ­ իք­ ա­յին մեթ­ ոդն­ եր­ ի տակ­ ան փոր­ձարկ­ ում­ն եր են

հաշ­վառ­ ու­մով, կա­ռույ­ցի և ն­րա անց­ ել Խ­ ա­ղաղ և Ատ­լանտ­ յան

հիմ­ն ատ­ ա­կի փոխ­ ազդ­ եց­ ութ­ Երկ­րա­ֆի­զի­կա­կան սար­ օվկ­ իան­ ոսն­ ե­րում:
քա­շի­նութ­յուն
յան ու­սում­ն ա­սի­րում՝ գրունտ­ 1976 թ. ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ ՀԿԲ-ի

նե­րի իր­ ակ­ ան հատկ­ ությ­ ուն­ 1963 թ. Երկր­ աֆ­ ի­զի­կայ­ ի և­ բազ­ այ­ ի հիմ­ ան վրա ստեղծ­

նե­րի հաշվ­ ա­ռու­մով և­ այլն։ ին­ժեն­ ե­րայ­ ին սեյսմ­ ա­բա­նութ­ վեց Հ­ ատ­ ուկ փորձն­ ա­կոնստ­

Ս­ եյս­մա­կա­յուն շին­ ար­ ա­րությ­ ան յան ինս­տիտ­ ուտ­ ում ստեղծվ­ եց րուկ­տոր­ ակ­ ան տեխնոլո­գիա­

տես­ ությ­ ան մշակ­ման կար­ևոր ­Հատ­ ուկ կոնստր­ ուկ­տո­րա­կան կան ինստ­ իտ­ ու­տը (ՀՓԿՏԻ),

կի­րա­ռա­կան նվա­ճումն ինս­ բյուր­ ո (ՀԿԲ), որ­ ի խնդիրն­ երն որ­ ը շա­րուն­ ակ­ եց սեյսմիկ սար­­

տիտ­ ու­տի մշա­կած բազ­մա­ էին՝ երկր­ ա­ֆի­զիկ­ ա­կան սար­ քե­րի նախ­ ագ­ծու­մը և պ­ ատ­-

ճո­ճան­ ա­կա­վոր ИГИС սեյսմ­ ա­ քեր­ ի նա­խագծ­ ու­մը, պատ­ րաս­տու­մը: ­Նախ­ ա­գծ­վե­ցին

չափն է, որն ան­փո­խա­րին­ ել­ ի րաստ­ ում­ ը, դրանց ար­տադ­ և ­պատ­րաստվ­ ե­ցին ծո­վա­յին

է ո­րոշ սեյսմ­ աչ­ ա­փա­կան և րությ­ ան կազմ­ ակ­ եր­պում­ ը, սեյս­մագ­րիչն­ ե­րի տարբ­ եր տե­

ճ­ ար­տար­ ագ­ ի­տակ­ ան կի­րա­ռա­ ինչպ­ ես նաև չափ­ ագ­ ի­տա­կան սակ­ներ (մագ­նի­սակ­ ան ժա­պա­

կան խնդիրն­ եր լուծ­ ել­ իս։ աշ­խատ­ անքն­ ե­րը: ՀԿԲ կայ­ աց­ վեն­ ի փո­խար­ են թվայ­ ին գրան­

­Մո­դել­ ա­վոր­ման տես­ ութ­յան, ման գոր­ծում մեծ ա­վանդ ու­ ցում­ներ), հոր­ ատ­ անցք­ այ­ ին

նրա հե­տագ­ ա կա­տար­ ել­ ագ­ ործ­ նեն ­Մոսկվ­ ա­յի Երկ­րի ֆիզ­ իկ­ ա­յի ե­ռա­բաղ­ ադ­րիչ սեյս­մաչ­ ափն­ եր,

ման հի­ման վրա իր­ ա­կա­նացվ­ ել ինստ­ իտ­ ու­տի մաս­նագ­ ետ­նե­րը, մագն­ ի­սակ­ ան ժապ­ ավ­ են­ ի վրա

են կիր­ ա­ռակ­ ան բնույթ­ ի բազ­ ո­րոնց հետ հա­մատ­ եղ մշակ­ գրան­ցող UCМP-1 սար­քը, մի­նե­

մաթ­ իվ հետ­ ազ­ ոտ­ ությ­ ունն­ եր՝ վել և­ար­տադր­վել են ОСП-2 րալ­ներ­ ի հա­ղորդ­ ակ­ ա­նությ­ ու­

տա­րաբն­ ույթ սեյս­միկ ազդ­ ե­ ար­ ա­գաց­ ու­մա­չափ­նե­րը, АПТ-1 նը որ­ ոշ­ող “Знак-1” սարք­ ը, մեծ

ցությ­ ունն­ ե­րի դեպ­քում, շենք­ ե­ ե­ռաբ­ աղ­ ադ­րիչ պիե­զոար­ ա­ զգայ­նությ­ ամբ C-051 ա­րա­գա­

րի և կ­ ա­ռույց­նե­րի կոնստր­ ուկ­ գաց­ ում­ ա­չափն­ եր­ ը, է­լեկտ­ ցում­ ա­չափ­ ը, տատ­ ա­նո­ղակ­ ան

ցիան­ ե­րի վարք­ ի, ատ­ ո­մայ­ ին րագր­ ա­կան АСЭО-1, հա­յել­ այ­ ին հարթ­ ակ­ներ:

է­լեկտր­ ակ­ ա­յան­նե­րի և դ­րանց ГБ-3, ГБ-4 գալվ­ ան­ աչ­ ափն­ ե­ 2007 թ. ՀԿԲ-ն մ­իացվ­եց ՀՀ

տեխն­ ոլ­ ո­գիա­կան սար­քա­վո­ րը, ­Հայ­կա­կան ատ­ ոմ­ ա­կայ­ ա­ ԳԱԱ ԵԻՍԻ-ին՝ որ­պես ­Հատ­ ուկ

րում­ն եր­ ի սեյսմ­ ադ­ իմ­ ա­կայ­ ու­

¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 նությ­ ան ու­սում­ն աս­ իր­ ում և­

այլն, ո­րոնք առ­ ա­վել­ ա­պես ի­րա­

կանցվ­ ում էին ՎՊ-100 Մ տիպ­ ի

թրթիռ­ այ­ ին և ­հար­կադ­րա­կան

գոր­ծող­ ութ­յան ճկուն սեյս­միկ

հար­թակն­ եր­ ի մի­ջոց­ ով (ցա­վոք,

Ս­պիտ­ ակ­ ի երկ­րաշ­ արժ­ ի հետ­

ևանք­ ով եր­կու հարթ­ ակն­ երն էլ

խիստ վնաս­վե­ցին և հն­ ա­րավ­ որ

չե­ղավ դրանք վեր­ ակ­ անգ­նել)։

Ն­ եր­կայ­ ում սեյս­մա­կա­յու­նու­

թյ­ ան տես­ ութ­յան կարև­ ո­րա­գույն Շենքերի ախտորոշիչ հեռակառավարվող շարժունակ համակարգ

62

....................................................................................... ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Ջրի մակարդակի ստուգիչ-չափիչ ստացիոնար և շարժական սարքեր

կոնստ­րուկտ­ ո­րակ­ ան բյուր­ ո, պա­նութ­յան մշտա­դիտ­ արկմ­ ան րութ­յուն, ո­րոնք այ­սօր հաջ­ ո­

որ­տեղ շար­ ու­նակվ­ ե­ցին նո­րա­ հայր­ ե­նակ­ ան արտ­ ադ­րութ­ ղութ­յամբ կի­րառ­վում են ՀՀ

րար­ ա­կան մշակ­ ում­ներ­ ը, սեյս­ յան նոր­ ար­ ա­րա­կան տար­ աբ­ հատ­ ուկ նշա­նակ­ ությ­ ան ջրամ­

միկ և ջ­րայ­ ին է­կոհ­ ամ­ ակ­ արգ­ ե­ նույթ հա­մա­կար­գեր, ո­րոնք հա­ բարն­ ե­րի անվտ­ անգ շա­հա­

րի մշտա­դի­տարկմ­ ան հա­մար ջո­ղութ­յամբ ներդր­վել են ՀՀ գործմ­ ան նպա­տակ­ ով:

նախ­ ա­տես­ված ստու­գիչ-չափ­ իչ տնտե­սութ­յան տարբ­ եր ճյուղ­ ե­ ՀՀ-ում ներդրվ­ել են հեռ­ա­

անվ­տանգ­ ութ­յան համ­ ա­կարգ­ ե­ րում: կառ­ ա­վար­վող պիե­զո­չափ­ ա­

րի նախ­ ագ­ծու­մը, պատ­րաստ­ ու­ Մշ­ ակվ­ ել, պատր­ աստ­ կան, ճար­տար­ ագ­ իտ­ ա-սեյս­

մը և դ­րանց հայ­րեն­ ա­կան ար­ վել և ­փորձ­ արկ­վել է շեն­քե­ մաբ­ ան­ ա­կան ստուգ­ իչ-չափ­ իչ

տադր­ ութ­յան կազ­մակ­ երպմ­ ան, րի տեխն­ ի­կա­կան վիճ­ ակ­ ի հե­ համ­ ակ­ արգ­ եր՝ հատ­կապ­ ես

ինչ­ պես նաև չափ­ ա­գի­տա­կան տազն­նութ­յան օպ­ եր­ ա­տիվ ռազ­մավ­ ար­ ա­կան նշան­ ակ­ ութ­

աշխ­ ա­տանք­նե­րը: Մշ­ ակվ­ ած հե­ռակ­ ա­ռա­վար­վող շար­ժու­ յան կա­ռույցն­ ե­րի մշտա­դի­

հա­մա­կարգ­ եր­ ը ներդրվ­ ել են ՀՀ նակ համ­ ա­կարգ՝ հա­մա­պա­ տարկմ­ ան և­ անվտ­ անգ շահ­ ա­

ջրամբ­ ար­ներ­ ում, կիր­ առվ­ ել ՌԴ տաս­խան ծրագ­րայ­ ին փաթ­ ե­ գործ­ման նպա­տակ­ ով:

Կ­ ոլ­ ա­յի թե­րակղ­զու ատ­ ոմ­ ա­կա­ թով սեյսմ­ իկ ազ­դան­շանն­ ե­րի Նշվ­ ած համ­ ակ­ արգ­ ե­րը հնա­

յան­ ի սեյս­միկ պաշտպ­ ան­ ութ­ (գործ­ ի­քայ­ ին գրան­ցում­ն ե­րի) րավ­ ո­րությ­ ուն են տալ­ իս մոտ

յան համ­ ա­կար­գի նախ­ ագծմ­ ան ընդ­ ուն­ման, պահ­պան­ման և ապ­ ագ­ այ­ ում ստեղծ­ ե­լու մի­

ժա­ման­ ակ, ­Սիր­ իայ­ ում՝ Դր­ ակ­ ե­ մ­շակ­ման թվա­յին կա­յան­ ը (Lo- ջազգ­ ա­յին չափ­ ո­րո­շիչ­ներ­ ին

շի ջրամբ­ ա­րի պատվ­ ա­րի անվ­ gger) (ա­պա­հով­ ել­ ով գրանց­ված բա­վա­րա­րող ստաց­ իոն­ ար

տանգ շա­հագ­ ործմ­ ան նպա­տա­ տվյալն­ եր­ ի փոխ­ անց­ման հեռ­ ա­ սեյս­մաբ­ ան­ ա­կան կայ­ անն­ եր՝

կով և Թ­ ուրք­մենս­տան­ ում: չա­փակ­ ան կա­պու­ղին (WiFi)), ջրամբ­ ար­ ների պատվ­ արն­ ե­

ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ գոր­ծու­նեութ­ որ­ ոնք շենք­ եր­ ի գործ­ ի­քա­ րի, թուն­ ելն­ ե­րի, բարձր­ ահ­ արկ

յան ո­լորտ­ներն անմ­ ի­ջա­կա­ յին ե­ղա­նակ­ ով ախտ­ որ­ ոշմ­ ան շենք­ ե­րի, կամ­ ուրջն­ եր­ ի և­ այլ ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019

նոր­ են առչվ­ ում են քա­ղա­քա­ նպատ­ ա­կով ներ­կայ­ ում կիր­ առ­ շի­նութ­յունն­ ե­րի սեյս­միկ անվ­

շի­նությ­ ան, է­ներ­գե­տիկ­ ա­յի, վում են Եր­ևա­նում: տան­գությ­ ան ապ­ ա­հով­ման,

հանք­ արդ­յուն­ աբ­ եր­ ութ­յան, ար­ Ինս­տիտ­ ու­տի գիտ­ աար­ սող­ անք­ ա­յին գո­տին­ ե­րի մշտա­

տակ­ արգ իր­ ավ­ ի­ճակն­ եր­ ի, տադ­րակ­ ան բազ­ ա­յում ստեղծ­ դի­տարկմ­ ան համ­ ա­կար­գեր,

ռազ­մաարդ­յու­նա­բե­րութ­յան, վել է նոր փոքր­ած­ավ­ալ ար­ ա­րագ­ ընթ­ աց մե­թո­դով շենք­ եր­ ի

բնապ­ ահպ­ ա­նութ­յան, ինչպ­ ես տադ­րակ­ ան գիծ, որ­տեղ և կ­ առ­ ուց­վածքն­ ե­րի խո­ցե­լիութ­

նաև բնա­կան և ­տեխ­նած­ ին կազմ­ ա­կերպ­վել է ՀՀ շու­կա­յում յան աս­տի­ճան­ ի գնա­հատմ­ ան

ա­ղետ­ներ­ ի կան­խար­գելմ­ ան, որ­ ոշ­ ա­կի պա­հան­ջարկ ու­նեց­ ող սարք­ եր:

հնար­ ա­վոր ռիս­կե­րի նվա­զեց­ ջրի մա­կար­դակ­ ի ստու­գիչ-չա­ ՀՀ ԳԱԱ ԵԻՍԻ-ի և ՌԴ

մա­նը: ­Վերջ­ երս ինստ­ իտ­ ուտ­ ում փիչ ստաց­ իո­նար և շ­ արժ­ ակ­ ան ԳԱ երկ­րա­ֆիզ­ իկ­ ա­կան կեն­

մշակվ­ել են սեյս­միկ պաշտ­ սարք­ ե­րի սե­րիա­կան ար­տադ­ տրո­նի նա­խաձ­ եռ­նությ­ ամբ

63

ԵՐԿՐԱՖԻԶԻԿԱ ԵՎ ՍԵՅՍՄԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ........................................................................................ .

ճարտարագիտա-
սեյսմաբանական
ստուգիչ-չափիչ
մշտադիտարկման
համակարգ

­Հայ­ աս­տա­նում, ինստ­ ի­տուտ­ ի նավ­ ո­րա­պես ­Շի­րակ­ ի մարզ­ ում
Գ­յու­լա­գար­ ա­կի գիտ­ ափ­ որձ­ ա­
րար­ ակ­ ան բազ­ ա­յում hիմ­ն ադր­ կազ­մա­կերպ­ ությ­ ան գիտ­ ա­կան
վել է տա­րածաշրջ­ ա­նում միակ,
ժամ­ ա­նա­կակ­ ից տեխն­ իկ­ ա­կան գոր­ծուն­ եությ­ ան ա­ռաջ­նա­
զինվ­ ա­ծությ­ ամբ, Երկր­ ի մագ­
նի­սա­կան դաշտ­ ի գրան­ցում­ հեր­թությ­ ունն­ եր­ ը: Այն օգ­տա­
նե­րի մե­թո­դա­բան­ ությ­ ան և
­կա­ռուցմ­ ան ա­ռու­մով միջ­ ազ­ գոր­ծում է առ­կա բոլ­որ հնա­
գայ­ ին չա­փոր­ ոշ­ իչ­ներ­ ին INTER-
MAGNET (International Real-Time րա­վոր­ ութ­յունն­ ե­րը՝ կան­խել­ ու
Magnetic Observatory Network)
համ­ ա­պա­տասխ­ ա­նող մագ­նի­ ե­րիտ­ աս­ արդ, բա­նիմ­ աց մաս­
սա­կան դիտ­ ա­կայ­ ա­ն:
նագ­ ետ­նե­րի արտ­ ահ­ ոսք­ ը տա­
Ինս­տիտ­ ուտն իր գիտ­ ա­կան
գործ­ ու­նեությ­ ան ռազմ­ ա­վա­ րա­ծաշրջ­ ան­ ից, հաշվ­ ի առն­ ե­լով
րութ­յու­նը կա­ռու­ցում է՝ հաշ­վի
¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹1. 2019 առ­նե­լով հիմ­ն ար­ ար գիտ­ ութ­ նաև այն հանգ­ ամ­ ան­քը, որ, լի­
յան աշխ­ ար­հայ­ ացք­ այ­ ին դերն
ու նշա­նակ­ ությ­ ու­նը, միաժ­ ա­մա­ նե­լով Գյ­ ումր­ իում, ինս­տիտ­ ուտն
նակ կար­ևոր­ ե­լով ՀՀ-ում, մաս­
իր­ ակ­ ան­ ացն­ ում է ոչ միայն

մայ­րաք­ ա­ղա­քը բեռ­նա­թա­փե­լու

կա­ռա­վա­րությ­ ան ռազ­մա­վա­ Երկրի մագնիսական դաշտի
գրանցումների դիտակայան
րութ­յու­նը, այլև պատր­ աստ­ ում
չեն կորցն­ ի իր­ ենց գործ­նակ­ ան
է բարձր­ ա­կարգ եր­ իտ­ ա­սարդ նշա­նակ­ ությ­ ու­նը և­ արդ­ իակ­ ա­
նութ­յու­նը:
մաս­նա­գետ­ներ:

­Հարկ է նշել նաև, որ այս

ոլ­ որտ­ ում ի­րա­կա­նացվ­ ող գի­

տա­կան և գ­ ի­տա­կի­րառ­ ա­կան

հետ­ ազ­ ո­տութ­յունն­ ե­րը եր­բեք էլ

64

²ØºÜ²Ðºî²øðøÆð ¶ÆîàôÂÚ²Ü ²ÞʲðÐàôØ | ¹4. 2018

¶Æî²Ð²Üð²Ø²îâºÈÆ

вܸºêÀ

вڲêî²ÜàôØ

´²Ä²Üà𸲶ðìºÈàô вزð
βðàÔ ºø ¼²Ü¶²Ð²ðºÈ

+374 60 62 35 99

65

9 771829 034002 1 9 0 0 1