28-2012-1

տտաւ

աատտա

ՀՀԳ ա ® Պ

ոա ա ո^ ա տ
ա ա ա ա տ ա ւա
8 ||Տ Տ ս 5 «

ւա ա ւ ա » տ տ ա ւ ւ ա

■««ա■ աատա ա ա ա ա ա ա ա

,>ք>տէ>քյ՝

գիտահանրամատչելի հանդես 2 ՀԱՅՈՑ ԾԻԱԾԱՆԻ ԵՐԿՈՒ ԵՐԱՆԳ

Գ իտության ՇԱՀԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ Նա տ իրա պեւոել է տ ա սը լեզուների, եղել է պ ա տ մա բա ն,
1Տ121,2012 թ. գ ր ո ղ թա րգմա նիչ, հրա տ ա րա կիչ... Փ արիզում և Թ եոդոսիա–
յո ւմ հիմնել է կր թ օջ ա խ ն ե ր , լույս ընծա յել դ ա ս ա գ ր քե ր , ընտ րվել
Լրատվական գործունեություն է էջմիա ծնի Գևորգյան ճեմա րա նի տեսուչ, Վ րա ստ ա նի թեմի
իրականացնող՝ ա ռա ջնորդ։
ՀՀ ԳԱՄնախագահություն
Նախագահ՝ 8 ՀԵՏԱՔՐՔՐԱՇԱՐԺ ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Ռ. Մարտիրոսյան
ԼԱԼԻԿ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
Պետական գրանցման
Փ աստորեն, հնչյունա բա նա կա ն և իմա ստ ա բա նա կա ն վեր­
վկայականի համարը՝ 03Ա055313 լուծությա մբ պ ա ր զ վ ո ւմ է, որ ծա գում նա բա նորե ն սերտ կա ­
28.06.2002 թ. պ եր ունեն կենդա նի ա րա րա ծների կոկորդը, մա րդու տ ա բա ­
Տրված՝ տը, (ջրա տ ա ր) խ ողովա կը, փ ողոցը, մա հա սփ յուռ հրա զ ե ն ն ու
նվա գա րա նը։
Գլխավոր խմբագիր՝ Ղազարյան էդ.
Գլխավոր խմբագրի 16 ՄԵՐ ԵՐԵՔՀԱՐՅՈՒՐԱՄՅԱ ՄՇՏԱՆՈՐ
ՍԱՅԱԹ-ՆՈՎԱՆ
տեղակալ՝ Սուվարյան Ցու.
ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
Բաժինների խմբագիրներ՝ Պապոյան Ա.
Գ եղա րվեստ ի պ ա տ մությա ն մեջ քի չ են ա յն հզոր ա ն հ ա տ ա ­
Նորավյան Ա. կա նությունները, ովքեր, գործելով մի որոշա կի դա րա շրջա նում,
իրենց մա րդերգությա մբ, « սրտ ի ուզած» ու մ շտ ա պ ե ս ա ր դ ի ա ­
Պողոսյան Ա. կա ն ստ եղծա գործություններով ա պ րում են ա մենա զոր ժա մա ­
նա կի իշխ ա նությունից դուրս, իրենց ա նվա ն շուրջ մշտ ա պ ես
Խառատյան Ա. բորբոքում են բուռն հետ ա քրքրություն՝ չճա նա չելով ոչ ծննդ­
յա ն ու մ ա հ վ ա ն տ ա րեթվեր, ոչ դ ա վ ա ն ա ն ք ու ա զ գ ա յի ն պ ա տ ­
Գործադիր տնօրեն՝ Սարգսյան Ա. կանելություն, ոչ պ ե տ ա կ ա ն սա հմա ններ։ Բա յց հենց ն ր ա ն ք են
բնորոշում իրե ն ց դ ա ր ի դեմքը, ինչպ ես Ս ա յա թ - Ն ովա ն՝ 18-րդ
Պատասխանատու դարը։

քարտուղար՝ Վարդանյան Ն. 24 501ՔԱՂԱՔ, ՈՐ ԱՐԺԵ ՏԵՍՆԵԼ

Տեխնիկական ԱԵԼհՏԱ ԴՈԼՈՒԽԱՆՅԱՆ

խմբագիր՝ Կիրակոսյան Ա. Լո ն դ ո ն ո ւմ 2008 թ. լույս է տ եսել մի հ ե տ ա քր քի ր գ ի ր ք ՝
նվիրվա ծ ա շխ ա րհի՝ տեսնելու ա րժա նի քա ղա քներին ։ Նրա­
Համակարգչային նում Հա յա ստ ա նից տ եղ է գտ ել 2քա ղ ա ք։

օպերատոր՝ Հովհաննիսյան Ք.

Դիզայներ՝ Օհանջանյան Ա.

Թարգմանիչ՝ Սարգսյան Մ.

Համարի

պատասխանատու՝ Կիրակոսյան Ա.

Ստորագրված է

տպագրության՝ 16.03.2012

«Գիտության աշխարհում» խմբագրական
խորհրդի կազմը՝

Ադամյան Կ., Աղւսլովյան Լ., Աղապան Ա., Այվազյան

Ս. (ՌԴ), Աֆրիկյան է., Բրուտյան Գ., Գալստյան Հ.,

Եսայան Ս.(ԱՄՆ), Բսւվադյան Լ., Հարությունյան Բ.,

Հարությունյան Հ., Հարությունյան Ռ., Համբւսրձումյան

Ս., Հովհաննիսյան Լ., Ղազարյան Հ., Մարտիրոսյան

Բ.(ՌԴ), Մելքոնյւսն Ա., Ներսիսյան Ա., Շահինյան Ա.,

Շուքուրյան Ս., Ջրբաշյան Ռ., Սեդրակյան Դ.

Խմբագրության հասցեն՝

Սարշալ Բաղրւսմյան 24 դ,
Հիմն ա րա ր գիտ ա կա ն գրա դա րա նի շենք, 9-րդ հարկ,
Հեռ.՝ 52 38 30, ֆաքս՝ 56 80 68
6–տՅւ1։ յ՚օստ31@տօ.3տ

© «Գիտության աշխարհում» գիտահանրամատչելի
հա նդեսը ստեղծվել է կա ռա վա րությա ն և ՀՀ Գ Ա Մ
նախագահության որոշմամբ։

Տպաքանակը՝ 500 օրինա կ։
Ծավալը՝ 64 էջ։
Գինը՝ պայմանագրային։

Հոդվածների վերատպումը հնարավոր է միայն

խմբագրության գրավոր համաձայնության դեպքում։

Մեջբերումների դեպքում հանդեսին հղումը

պ ա րտ ա դիր է։ Խմբագրությունը միշտ չէ, որ

համակարծիք է հեղինակների հետ։ Խմբագրությունը

պ ա տ ա սխ ա նա տ վություն չի կրում գովա զդա յին

նյութերի բովանդակության համար։

ԿԱՐԴԱՑԵ՜Ք \
ԱՑՍ

ՀԱՄԱՐՈՒՄ

ԱՐՏԵՐԿՐԱՅԻՆ 48 ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻ
ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ԲԱԶՍԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ
ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ
ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
ԺԻՐԱՅՐ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
XX դա րի կեսերին ա րտ երկրա յին քա ղ ա քա կ ր ­
թությունների գոյությա ն մա սին խ ոսա կցություննե­ Ե րկրա գնդի մ ա սշտ ա բով հ ա զ վ ա դ ե պ են ա յն
րը շատացան։ վա յրերը, ո ր ո ն ք բնութ ա գրվում են հա րուստ կեն–
սա բա զմա զա նությա մբ, և ա յս ա ռումով Հա յա ստ ա ­
ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ ԳՏԱՎ ԻՐ ՈՐԴՈՒՆ նի բուսա կա ն ա շխ ա րհի կենսա բա զմա զա նությու–
նը եզա կի է։
ՎԻԿՏՈՐ ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆ
ՀՐԱՇԱԳՈՐԾ ՄԵՏԱՂԱԿԱՆ ՓՈՇԻՆԵՐ
Չնա յա ծ ա յն հա նգա մա նքին, որ բ ա զմա թ իվ
հա յ գիտ նա կա նների անուններ վա ղուց են մտել ԼԱԶԱՐ ՍԱՐԳՍՅԱՆ
գ իտ ութ յա ն պ ա տ մութ յա ն մեջ, Դ. Մ իրիմա նովին
կարելի է հա մա րել հա յկա կա ն ծա գումով նոր ժա ­ Բա զմա թիվ փ ոշեդետ ա լներ են օգտ ա ­
մանակների առաջին մաթեմատիկոսը, ով տ պ ա ­ գործվում ժա մա նա կա կից ա վտ ոմոբիլներում՝
վորիչ հետ ք է թողել գիտ ությա ն մեջ։ ա ռա նցքա կա լներ, կցորդիչ սկա վա ռա կներ, զտիչ­
ներ և այլն։ Ա րծաթի, պ ղնձի, ա ն ա գ ի և ցինկի
ԲՈՒԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԱՆՈՐԱԿՈՒԹՅԱՆ փոշիներից պ ա տ րա ստ ում են ատ ամնա լիցքեր։
ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ Վերքերի ա րա գ ա պ ա քինմա ն հա մա ր ցինկա փ ոշի
պ ա րունա կող քսուկներ են օգտ ա գործում։
ԱԶԱՏՆՈՐԱՎՅԱՆ
ԼԱԶԵՐՆԵՐԻ ԿԻՐԱՌՈՒԹՅՈՒՆՆ
Բուժամիջոցների որա կի գնա հա տ մա ն ԷԼԵԿՏՐՈՆԻԿԱՅՈՒՄ
եղա նա կները հիմնվում են հա լմա ն ջերմա ստ իճա ­
նի, լուծելիության, եռմ ա ն ջերմա ստ իճա նի, խ տ ո ւթ ­ ՌՈՒԲԵՆ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
յա ն և այլ ֆ իզիկա կա ն բնութ ա գրերի որոշմա ն վրա ։ ՎԱՐԴԱՆ ԴԱԼԼԱՔՅԱՆ
Խ ա ռնուրդների թույլատ րելի քա ն ա կ ն ե ր ը ն ա խ ա ­
պ ես որոշում են կենսա բա նա կա ն փորձարկումնե– Ն երկայումս լա զերները մեծ կիրա ռություն ու­
նեն մա րդկա յին գործունեությա ն ա մենա տ ա րբեր
րով։ բնա գա վա ռներում։ Դ րա նք լա յնորեն օգ տ ա գ ո ր ծ ­
վում են նյութերի մշա կմա ն, չա փ իչ տ եխ նիկա յի,
հեռա հա ղորդա կցությա ն և ինտ երնետ ա յին կա պ ի
ոլորտ ներում։

ՀԱՅՈՑ ՇԱՀԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԾԻԱԾԱՆԻ Արվեստի վա ստ ա կա վոր գործիչ

ԵՐԿՈՒ 2012 թ. լրանում է Հայ եկեղեցու
նվիրյալ սպասավոր, XIX դարի
ԵՐԱՆԳ մեծանուն մտավորական Գարրիել

ա տիրապետել է տասը լեզուների, արքեպիսկոպոս Այվազյանի
եղել է պատմաբան, գրող, թարգմանիչ, հրա­ ծննդյան 200-ամյակը։
տարակիչ... Փարիզում և Թեողոսիւսյում հիմ­
նելէ կրթօջախներ, լույս ընծայելդասագրքեր, Հ. ԱյԱազովսկի Գ. Ա յվազյանի դիմա նկա ր, 1883
ընտրվել է էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի
տեսուչ, Վրաստանի թեմի առաջնորդ։ Նրա
կյանքը եղել է նվիրում ազգաոգու դաստիա­
րակման, նրան անվանել են լուսավորության
առաքյալ։

Ահա երկու մեջբերում Գւսբրիել Այվա–
զովսկու գրություններից.

«Մեր ազգին ներկայ և ապագայ երջան­
կութեան համար փափաքելի բաներ շատ
կան, բայց ամէնուն ալ գլուխ պէտք է սեպել
միաբանութեան հոգին՝ գիտնալով, որ իր
անցեալն այժմու թշուառութեանցն ալ գլխա­
ւոր պատճառը անմիաբանութիւն եղած է»։

«Եթէ մէկ բան մը կայ աշխարհիս վբւսյ, որ
մարդու մէջ ինչ ազգէ ըԱԼսլըյայտնի կը դարձ­
նէ ամէն տեղ և ամէն ատեն, իր ազգային
լեզուն է. եթէ ազգ մը իր լեզուն կը պահէ,
ազգութիւն չի կորցներ»։

***

Որպես արվեստաբան՝ տարիներ շարու­
նակ ինքս զբաղվել եմ Գւսբրիելի կրտսեր
եղբոր՝ Հովհաննես Այվազովսկու ստեղծա­
գործությամբ և, լինելով Պետական պատ­
կերասրահի աշխատակից, կարողացել եմ
գտնել ու թանգարան տեղափոխել «Նոյը իջ­
նում է Արարատից», «Բայրոնի այցը Սուրբ
Ղազար» հայտնի նկարները, որոնք հնարա­
վորություն ընձեռեցին ծովանկարչի արվես­
տը ներկայացնելու պատկերասրահի հայ–

2 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 1տ|օ1. 2012

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

Հ. Այվազովսկի. Ս. Սոմալյանը և Մ. Ավդետյանը Սբ. Ղազար կղզում, Մայրամուտ, 1842 Ծովի երգչի արվեստում
գաղափարական հիմնուղի դար­
կական բաժնում։ Իսկ 1979 թ. րոպայում արդեն տարածված ձած լուսո հավատի կապակցութ­
Թեոդոսիայից ու այլ քա ղա ք­ ռոմանտիզմին արձագանքող յամբ հիշենք մինչ օրս անհայտ,
ներից բերված Այվազովսկու և ոսկե մեդափ արժանացած խոսուն մի դրվագ։ Երևան այցե­
ազգային թեմաներով նկարների «Քաոս, աշխարհի արարումը» լած հայտնի գրող հ. էրենբուրգի
ցուցահանդեսը կազմակերպվեց նկարը, որտեղ Աստված կերպա­ հետ զրուցելիս Սարյանը՝ Վար­
Մ. Սարյանի թանգարանում, որ­ վորվել է իբրև լույս՝ նմանվող պետը, որն իր նախիջևանյան
տեղ, ի թիվս այլ գործերի, ներ­ խաչի... դպրոցում ծանոթացել ու սիրել
կայացվեցին եղբոր՝ Գւսբրիելի էր ծովանկարչին, լսելով հյու­
և նկարչի կնոջ՝ Ա. Բուռնազյանի րի հարցը, նկատել է. «Այվա–
հիանալի դիմանկարները։ զովսկու արվեստում հայկա­
կանության բնորոշ գիծը՝ նրա
*** ամենափոթորկոտ ծովանկարնե­
րում մթագնած ամպերի խորքից
ճառագող և փրկություն հուսադ–
րող լույսն է»։

Գաբրիել եղբոր հետ հանդիպ­
ման առաջին արձագանքներից
է նաև վերջալույսի մեջ պատ­
կերված Սբ.Ղազար կղզու խորի­
մաստ պատկերը՝ 1843-ին ցու–

1840 թ. պատանի հասակից

միմյանց կարոտած եղբայրներն

առաջին անգամ հանդիպեցին

Վենետիկում։ Շնորհիվ Գաբրիե–

լի, ասես իբրև Պետերբուրգի ու­

սումնառության շարունակութ­

յուն, Հովհաննեսը ծանոթացավ

միջնադարյան հայ մշակույթին,

նրա հոգեկւսնչ էությանը և ման­

րանկարչության գույների երգող

գեղեցկությանը։ հ դեպ, այստեղ

էր, որ նրանք որոշեցին սղել

իրենց ազգանվան ռուսերենից

եկած «Ր» սկզբնատառը (Րշտ–

տյյօ8շ«աՃ) ու գրվել թե Այվազ–

յան, թե Այվազովսկի։

Մխիթար Սեբաստացու

երազանքի՝ մայր ժողովրդի

հոգևոր վերելքի հավատարմա­

տար Գւսբրիելի ապրումներով Հ. Այվազովսկի.
Գր. Լուսավորիչ.
ներշնչվեց նաև Հովհաննեսը։ Եվ
Հայ ժողովրդի
ընդամենը մեկ տարի անց՝քսան­ մկրտումը, 1892

չորս տարեկանում, ստեղծեց Եվ–

Ւ4Տ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 3

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՅԵՐ

Հ. Այվազովսկի. Գ. Այվազյանի դիմանկարը, 1876 Պետերբուրգի գեղարվեստի
ակադեմիա՝ իբրև հայի զավակ
ցադրված Լուվրում։ Պատկերի մշտատև հավատարիմ մնա­ ընդունված Հովհաննես Այվա–
կառուցվածքի կենտրոնում քա ­ ցին իրենց ժողովրդի կյանքին զովսկին։ Սակայն նա միակն
րափին դրված է կարմրակազմ աջակցող լույսի հավատին։ է, որի մահվանից անմիջապես
գիրք՝ նշանավոր «Նոր բառգիրք Նրանց ստեղծագործություննե­ հետո՝ 1901 թ., Սանկտ Պետեր–
հայկազեան լեզոփ»–ն, որի մոտ րը ոչ միայն հայրենիքի հանդեպ բուրգում լույս տեսած շքեղ գրքի
պատկերված է հեղինակներից սիրո վկայություն են, այլ նրանց առաջին էջում գրվել է, թե, իբր,
մեկը՝ Բայրոնին հայերեն ուսու­ հոգեհարազատ ազգասիրական նրա հայրը եղել է մահմեդակա­
ցանող Մ. Ավգերյանը։ Ձախ կող­ ապրումների արտացոլում։ նի զավակ և Բենդերի բերդի
մում կանգնած է այդ գործում գրավման ժամանակ (1770 թ.)
նրա օգնականը՝ նկարչի եղբայ­ Անդրադառնանք այժմ եր­ փրկվել է հայ մարդու՝ Գրիգոր
րը։ Առաջին հայացքից կղզին իր կար ժամանակ անպատաս­ Այվազի կողմից։ Ապա ավելացվել
ուրվագծով հիշեցնում էլույսի մեջ խան մնացած մի հարցի։ Հա­ է. «Մահմեդական արևելքը՝
լողացող նավ, իսկ մարդիկ՝ հույ­ յոց երկրի բարեկամ ճանաչված Ռուսաստանի հանդեպ իր ողջ
սի ու երազի ճամփորդներ։ քրիստոնյա Ռուսաստանին ատելությամբ հանդերձ, նրան
ծառայության են նվիրվել բա­ պարգևել է երկու պոետ՝ ժու–
Հովհաննեսն ու Գւսբրիելը զում հայեր, որոնց թվում նաև կովսկի, Պուշկին և մեկ նկարիչ՝
Այվազովսկի»։ Այս տարօրինակ
մտահղացման ամենացավալի
կողմն այն է, որ այն դարձել է
հիմք Այվազովսկու արվեստի
հետագա մեկնողների համար։
Այդ ապատեղեկատվության
թաքուն նպատակն էր ռուսա­
կան արվեստի ներկայացուցիչ
աշխարհահռչակ նկարչին կտրել
իր բուն ազգությունից։ Իրա­
կան պատճառը քաղաքական
հետադիմական ուժերի կողմից
սկսված հակահայկական հա­
լածանքն էր՝ դպրոցների փա­
կում, տաճարների ունեցվածքի
բռնագրավում և այլն, մի ծանր
վիճակ, որը կասեցվեց նաև
Խրիմյան Հայրիկի՝ ցարին ուղղ­
ված խորամիտ գրության շնոր­
հիվ։

Այվազովսկուն հայությունից
զրկելու փաստարկի ժխտման
առաջին ապացույցը բխում է
Գաբրիել Այվազյանից։ Նախ հի­
շենք, որ 1841-ին Վենետիկում
լույս տեսած իր «Պատմութիւն
Օսմանեան» երկհատոր ծավա­
լուն գրքում նա անդրադարձել
է Բենդերի գրավմանը (էջ 344),
որտեղ վերոհիշյալ դեպքի մա­
սին նշում չկա։ Իսկ 1875-ին
լեհ պատմաբան Ս. Բարոնչին
հղած իր նամակում գրել է, որ
«... իրենց հայրը ծնվել է Ստա–
նիսլավքաղաքում (այժմ Իվանո–

4 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Տ(21. 2012

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

Ֆրանկովսկ) 1765-ին կամ 66– Այվազովսկի եղբայրների մարմարյա հուշարձանը Սիմֆերոպոլում
ին»։ Մքւթե Գւսբրիելին պարզորոշ
հայտնի հոր ծննդավայրը կարող րով այս գրքոյկը և եթէ սիրելի կրկին ստեղծում էպատմակրոնա–
էր փոխակերպվել Ստանիսլւս– ազգերնուս խրատ և օգուտ մը ըլ­ կան գործեր, որոնցից «Տիեզերք,
վից մոտ 600 կմ հեռու Բենդերի։ լայ ասոր ընթերցումէն, ինչպէս որ կյանքի նախարարումը երկրագն­
Դժվար չէ պատկերացնեք եթե կը յուսամ, դուն ալ արժանապէս դում» մեծադիր կտավը հետա­
արքեպիսկոպոսը ողջ լիներ, ինչ­ մխիթարուիր և ուրախացիր...»։ գայում ընծայում է Խրիմյան Հայ­
պես կարձագանքեր այդ պատ­ րիկին։ Ցավոք, Երևանի Ազգային
մական զեղծարարությանը... Ընդունելով եղբոր առաջարկը՝ գրադարանում պահվող այդ նկա­
Գւսբրիելը նրա հետ Փարիզից վե­ րը 1990-ին անհետացել է։
Մեզ շատ ուշ հայտնի դար­ րադառնում է ծննդավայր։ Եռան­
ձան այդ նամակն ու Թեոդոսիայի դուն գործում է եկեղեցում և նո­ Գւսբրիելը 1850-ականների
Սբ.Սարգիս եկեղեցու մատյանում րակառույց Խալիբյան դպրոցում։ վերջերին կանչվում է էջմիածին,
ծննդյան փաստի գրառումը Տեր 1860-ականներին Թեոդոսիայում նշանակվում Նոր Նախիջևանի և
Մկրտչի ձեռքով. «Գէորգ Այվա– միասին ապրելիս Հովհաննեսը Բեսարաբիայի թեմի առաջնորդ։
զեանի որդի Յովաննէսն»։
Հ Այվազովսկի. Վենետիկը Սուրբ Ղազար կղզուց, 1843
Վերջերս հայ արվեստաբան­ Տ|Տ1. 2012 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 5 |
ներից բացի, մի շարք ռուս մեկ­
նողներ իրենց գրքերում արդեն
շեշտում են նկարչի հայկական
ծագումը։ Նշենք այստեղ միայն
2010թ. Պուշկինի անվան թանգա­
րանում կազմակերպված «Ծիա­
ծանի երկու երանգ, զույգ ազգերի
ճակատագիր» ցուցահանդեսի
կատալոգի առաջաբանում տնօ­
րեն, ակադեմիկոս հ. Անտոնովա–
յի եզրակացությունը. «Այվւսզովս–
կուն հավասար հաջողությամբ
կարելի էհամարել և ռուսական, Լւ
հայկական նկարիչ»։

***

Վատիկանի կողմից Մխիթար–
յան միաբանության գործունեութ­
յան ճնշման ու այլակերպումի
պատճառով Գւսբրիել Այվազյա–
նը հեռանում է Փարիզ, դառնում
էջմիածնական, աշխատում որպես
մանկավարժ և հրատարակում
«Մասյաց աղավնի» հանդեսը։
Հովհաննեսը ցնցված գրում է. «Ես
երջանիկ եղա, երբ 1857-ին Փա­
րիզում գտա նրան, գտա որպես
լուսավորչահայ վարդապետ»։
Իսկ Գւսբրիելը տեղի ունեցածի
կապակցությամբ իր նոր լույս ըն­
ծայած գրքույկի առաջաբանում
այսպես է դիմել եղբորը. «Անձկա–
ւէտ հարազատ իմ Յովհաննէս...
Խնդիրը դժուարին էր, եղբայր,
իմ անյիշաչար բնաւորութեանս
ու խաղաղասէր զգացմանս շատ
հակառակ... Ընդունէ ուրեմն սի­

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

Հ. Այվազովսկի. Խ րիմյան Հայրիկը էջմիա ծնի շրջա կա յքում, Հ. Այվազովսկի. Քաոս, Աշխարհի արարումը, 1841

1895 տասխանելով իրեն ցավ պատ­ նի հնչող գործերի «Ընտրանին»
շուտով կհրատարակվի էջմիած–
հ դեպ, 1880 թ. հանկարծա­ կառած գրություններին, տվել նում, որտեղ զետեղվել են իր
մահ եղած առաջնորդի շիրիմը Է խորիմաստ պատասխան՝ հիմնած «Բազմավեպ» և «Ս՜աս֊
1950-ակւսններին վերացվել Է, թարգմանաբար տպագրելով մի յաց աղավնի» հանդեսներում և
իսկ աճյունը տեղափոխվել Թբի– հոդված, որն սկսվում Է հետևյալ առանձին գրքերով լույս ընծայած
լիսիի Սբ. Գևորգ եկեղեցու բակ։ նախադասությամբ. «Կուսակ­
ցութեան ոգին քիչ խելօք մարդ­ ուշագրավ աշխատությունները,
*** կանց հոգին Է։ Ատիկա այն­ ինչպես նաև Կռիլովի առակների
պիսի ցաւ մըն Է, որմէ բեկուիլը ու ֆրանսիացի բանաստեղծնե­
Գաբրիել Այվազյանի գրական ամենադժուար բան է...» րի թարգմանությունները։ Հի­
գործերի ընթերցման ընթացքում շենք, որ 1943 թ. «Բազմավեպի»
կզգւսցվի դարավոր մայրենի Նշանավոր մտավորականի
լեզվի՝ գրաբարի պաշտամուն­ գրական բազմաբնույթ, կենդա– 100-ամյակի առիթով Վենետի–
քը։ Սակայն նա կարիք Էր զգում կում լույս տեսած հոդվածում ևս
նաև գրել ու թարգմանել արդեն բարձր է գնահատված Այվազ­
կյանք մուտք գործած, ոճական յանի կատարած աշխատան­

և ուղղագրական առումով դեռ քը։ «Նա եղել է գործունեության

թերի աշխարհաբարով։ Արմատ­ գլուխ, հմուտ և իմաստուն միտք,

ներով անցյալին կապված նրա Սուրբ Ղազարի գիտական մի­

կյանքի ընթացքը ոչ միայն առնչ­ ջավայրի մեջ դեպի ժողովուրդը

վեց փոփոխվող լեզվին, այլև հա­ սճՒԻՆՆշր ; 1 ձգտող շարժումի ոգի ու հանդես
սարակության մեջ հայտնված ։՝տ&Ղսւփո^ոէւա բրփլիաիի 1
պայքարատենչ, հեղափոխական ՎԱՆՔԻ ԱՎԱԴ. ԵԿԵՂէՅՑՈւ՝ 1 բերել կատարյալ վիճակ՝ հոգե­
ոգով առաջնորդվողներին։ Եվ
,ԳԹ ՈՇ ^Մ Ա աՏՆ Ի5 137ք (*Ոէ*.Ն կան ու մտավոր ազատության...»
Արդիաշունչ իր գործերով

նման անձանց կողմից Գւսբրիե– Գաբրիել Այվազյանը հայոց մշա­

լը, որպես քրիստոնյա գործիչ, 8 ^ Ս Ք Ր Ի Էէ։ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ կույթի գանձատան պայծառ

նաև քննադատվում Էր և... մոռա­ ԱՑՎԱԹէՅԱՆ . դեմքերից է՝ խառնվածքով բարի,
1612-1880
ցության մատնվում։ բարձրամիտ ու ազատապաշտ

Գաբրիել Այվազյանը, պա­ Գ. Այվազյանի հուշաքարը Թբիփսիի անհատականություն։

սբ. Գևորգ եկեղեցու բա կում

6 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Տ|շ 1. 2012

այդ առանձնահատկությունը,

այսպես կոչված բազմամատ–

ՀԵՄհՆԳՈՒԵՅՒ նությունը (պոլիդակտիփա), օգ­
ԿԱՏՈՒՆԵՐԸ
տակար էր համարվում կատվի
Ամեն տարի հազարավոր
մարդիկ են այցելում է. Հեմին– համար։Նավարկության մեկնելիս
գուեյի տուն-թանգարան Ֆլորի–
դայում՝ տեսնելու այն գրասե­ նավաստիներն իրենց հետ վերց­
ղանը, որի շուրջ ստեղծվել են
«Հրաժեշտ զենքին», «Ւ^նչու է նում էին բազմամատնություն ու­

նեցող կատուների, քանի որ կար

կարծիք, թե ավելորդ ճանկերը կապատով, հրավիրել հաստի­
քային անասնաբույժի և ամեն
հեշտացնում են առնետներ և տարի կատարել կենդանիների
պատվաստում։ Այնպես որ թան­
մկներ որսալը (հիմա կենդանա­ գարանը չզրկվեց իր քայլող ցու­
ցանմուշներից։ Այցելուների շուրջ
բանները չեն հաստատում այդ 40%-ն ասում է, որ եկել է հենց
կատուներին տեսնելու։
կարծիքը)։ Մարդիկ հավատում
***
էին, որ վեցմատնանի կատունե­
Ամենակարճ պատերազ­
րը հաջողություն են բերում։ Եվ մը տևել է 38 րոպե։ Դա 1896 թ.
պատերազմն է Բրիտանիայի և
այժմ «թանգարանային» կա­ Զանզիբարի միջև։

տուների շուրջ կեսն ունի այդ

առանձնահատկությունը։

Սովորական կատուն ու­

նի 18 մատ՝ հնգական մատ

առջևի և չորսական մատ հետևի

թաթերին։ Դեկորդ է համար­

վում 28 մատի առկայությունը։

Բազմամատնության գենը

գերիշխող է, բայց փոխանցվում է Ամենաերկար միջատը

հայտնաբերվել է Բոռնեո կղզու

անտառներում։ Փայտուտի­

ճի այդ տեսակի երկարությունը

ձգված առջևի ոտքերով 567 մմ է։

ղողանջում զանգը» և այլ հռչա­ ոչ բոլոր սերունդներին։ ***
կավոր ստեղծագործություններ։ Հեմինգուեյի կատուները վեր­
Լրացուցիչ կրկեսային ներկա­ Սովորաբար կարծում են,
յացում է նաև շուրջ հիսուն կա­ ջերս շահել են մի երկարատև թե աղքատ երկրներում բնակ­
տուների առկայությունը, որոնք դատավեճ, հարևանները բողո­ չությունն ավելի համախմբված
շրջում են կես հեկտար տարա­ քել են, որ կատուները մտնում են է, մարդկանց միջև շւիումներն
ծություն զբաղեցնող տարած­ ուրիշի տարածք, որսում թռչուն­ ավելի սերտ են, քան հարուստ
քում։ Դրանք սերունդներն են ներ և ավերում ծաղկաթմբեր, երկրներում, որտեղ յուրաքանչ­
Ձյունիկ անունով կատվի, որը որ թանգարանը չունի կենդա­ յուրի համար կարևոր է միայն
գրողին էր նվիրել մի ծանոթ նա­ նիների զանգվածային խնամա­ սեփական անձը։ Սակայն սո­
վաստի։ Ձյունիկի յուրաքանչյուր կալության արտոնագիր... Հարկ ցիոլոգների տված հարցին՝
թաթին կար ավելորդ մատ, իսկ եղավ տունը շրջապատել եր­ «Դուք, արդյոք, հույս տածում
կու մետր բարձրությամբ ցան­ եք, որ դժբախտության պա­
հին ձեզ օգնության կհասնեն
ազգականներն ու բարեկամնե­
րը»,–«այո» են պատասխանել
Պակիստանում հարցման մաս­
նակիցների 48 %-ը, Աֆղանստա–
նում՝ 54 %-ը, Կամպուչիայում
և Իրանում՝ 62-ական %-ը, Չի­
նաստանում՝ 80 %-ը և ԱՄՆ-ում՝
95 %-ը։

ա յ ո » 0 ՅաՅա>, 2009, յ^ն 9

Տ|օ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 7 |

ՀԵՏԱՔՐՔՐԱ­ ԼԱԼԻԿ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ
ՇԱՐԺ
ԼԵԶՎԱԲԱ­ Բ ա նա սիրա կա ն գիտ ությունների դոկ­
ՆՈՒԹՅՈՒՆ տոր, պրոֆեսոր

Զբա ղվում է հա յոց լեզվի պ ա տ մությա ն,
գրա բա րի, ընդհա նուր լեզվա բա նությա ն և
բա ռա րա նա գրությա ն հա րցերով

ԽՈՂՈՎԱԿԻ փող արմատը նշանակում է Փողք նշանակում է «վարտի­
ԴՈՒՍՏՐԵՐԸ «վիզ, պարանոց», հմմտ. գրա­
բարում «Եւ հրամայեաց եւթանւս– քի, անդրավարտիքի այն մա­
Ըստ իմաստի և ձևի սուն զնոսա ի մի գուբ փողոտել» սը, որ հագնում են ոտքերին»,
դասակարգելիս առանձնացնում (Բուզանդ)՝ (Եվ հրամայեց քՇա– փողք-ը նշանակում է «խողովա­
են բառերի տարբեր խմբեր, պուհը) նրանցից յոթանասուն հո­ կաձև»։ Բառի արմատն է՝ փող։
որոնցից են համանունները, գու մի փոսի մեջ մորթոտել (վի­
դրանք ձևով (հնչյունական կազ­ զը՝ պարանոցը կտրել)։ Զարմանալի թող չթվա՝ այդ
մով) նույնական են, իսկ իմաս­ արմատով է կազմված փողոց
տով (բովանդակությամբ)՝ տար– Ուրեմն՝ փողկապ նշանակում
բեր։ է «հագուստի մաս՝ կտորի ժա­ բառը, այդ արմատն ենք տեսնում
պավեն, որ պարանոցի շուրջը հրացանի փող կապակցության
Համանունական արմատնե­ մեջ, նաև՝ փողային գործիքներ,
րը կարող են հանդիպել տարբեր փաթաթվելով հավաքում, ի մի է որտեղ փող-ն ունի «խողովակ,
բառերի կառուցվածքներում՝ բերում վերնաշապիկի օձիքը»։
պահպանելով իրենց հա­ խողովակաձև» իմաստնե­
տուկ բառական իմաստնե­ Փող արմատն ընդհանրա­
րը։ Համեմատենք փողկապ, պես նշանակում է «խողովակ», րը։
(տաբատի) փողք և խողո­ այս արմատով ունենք կերակ­
վակ բառերի կառուցվածքում րափող, շնչափող բառերը։ Ուրեմն՝ փողկապ, կե­
հանդիպող համանունական րակրափող, շնչափող,
արմատներն ու նրանց իմաս­ փողկապավոր, փողկա­
տային յուրահատկություննե­ պավորել, անփողկապ
րը։ (հանդիպում), փողք, փո­
ղոց և նման բառերի հիմ­
Առաջին հայացքից փող­ քում թեև ընկած են փող­
կապ և փող(ք) բառերի փող տարբեր արմատներ,
արմատական-ձևական ընդ­
հանրությունն ընկալելի է, իսկ այնուամենայնիվ դրանք
(ւնչ կապ ունի նրանց հետ խո­
ղովակ բառը։ (այդ արմատները) ունեն

Լախ՝ առաջին երկուսի մա­ ընդհանուր իմաստ՝ «խո­
սին։ Փողկապ և փողք բառե­
րի հիմքում համապատասխա­ ղովակաձև»։
նաբար ընկած են փող և փող
արմատները։ Փողկապ բառի Ւ^նչ առնչություն ունի նրանց
հետ խողովակ բառը։ Բանն
այն է, որ խողովակն էլ է ծա­
գում փող արմատից։ Խողովակ

բառում պարզապես կատարվել

է հնչյունւսւիոխություն. նախա–

8 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 1. 2012

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

պես եղել է փողովակ, սակայն Է՝ կաթին (այսինքն՝ կաթի)։ Ւ^նչ ցել և վերադարձել երկնակամա­
տարբեր հնչյունների փոխազդե­ կնշանակի այդ դեպքում Ծիր­
ցության հետևանքով տեղի է ու­ րով։ Ընթացքում հարդը թափ­
նեցել հնչյունների նույնացում, ղ կաթինը։ Ըստ բաղադրիչների
ձայնեղ հնչյունի ազդեցությամբ իմաստների՝ «կաթի սահման», վել Է պարկից՝ առաջացնելով
փ բաղաձայնը նմանվել է ղ հնչ­ սա, անշուշտ, անորոշ և գրեթե յուրահատուկ հետագիծ՝ սպի­
յունին (արտաբերման տեղով), փ ոչինչ չասող հասկացություն Է,
հնչյունը դարձել էխ, հետևաբար՝ եթե հաշվի չառնենք, թե ինչն Է տակ գոտի՝ «հարդարգողի
փողովակ > խողովակ (հմմտ. այդ անունով կոչվում։ ճանապարհ»։
փողիկ - «փոքր խողովակ», փող­
րակ - «խողովակ»)։ Ծիր-Կաթինը տիեզերքում Իսկ ուր մնաց ծրագիրը,
աստղերի կուտակում Է, որ երկ­ ասենք, ուսումնական։ Կարող
Փաստորեն, հնչյունաբանա­ նակամարում երևում Է լուսավոր ենք պատկերացնել՝ քանի ան­
կան և իմաստաբանական վեր­ գոտու ձևով՝ իբրև կաթնավուն
լուծությամբ պարզվում է, որ ծա­ գոտի։ Կաթի գույն ունեցող աստ­ գամ ենք գործածել այդ բառը,
գումնաբանորեն սերտ կապեր ղային այդ համախումբը տիե­ սակայն գիտենք, արդյոք, որ
ունեն կենդանի արարածների զերքում որոշակի սահման՝ ծիր
կոկորդը, մարդու տաբատը, ունի։ այդ բառի կառուցվածքում Էլ կա
(ջրատար) խողովակը, փողոցը, ծիր արմատը՝ «գիծ» նշանա­
մահասփյուռ հրազենն ու նվա­ Ծիր-Կաթին անվանումը կությամբ. հմմտ. ուղեծիր, ձվա­
գարանը։ կապվում Է հունական դիցաբա­ ծիր, որից Էլ՝ «ուղի, ճանապարհ»
նության հետ. ըստ ավանդության՝ իմաստները։ Իմաստի զարգաց­
Ծ ԻՐ - ԿԱԹ^ե, Թ15 երկնակամարում սփռված այդ մամբ այն երկրորդաբար ձեռք Է
ՀԱՐԴԱԳՈՂԻ ՃԱՆԱՊԱՐՀ բերել «սահման» նշանակությու­
կաթնավուն միգամածությունը նը։ Ըստ այդմ՝ ծրագիր կոչվում
Սրանք միևնույն համաստե­ Հերա աստվածուհու կաթն Է, որ Է «ուսումնական առարկայի բո­
ղության անվանումներն են, որ թափվել Է մանուկ Հերկուլեսին վանդակության և մեթոդական
հետևանք է տարբեր մոտեցում­ կերակրելիս։ դրույթների, մատուցվող նյութի
ների՝ լեզվական և դիցաբանա­
կան։ Հմմտ.այդ միգամածութ­ սահմանը», իսկ ընդհանրապես՝
յան անվանումը այլ լեզուներում՝ որևէ գիտության, որևէ բնա­
Նախ լսենք Ավ. Իսահւսկյա– գավառի, պետության, կուսակ­
նին. ռուս. Ի1/ւ64հԵւ& Այյե, անգլ. ա\1պ
ցությունների և այլնի հիմնական
Սև աչեր են շա տ վախեցի՜ր,– գերմ. 1ԱԱշհտէռթ6, ֆրանս. սկզբունքների շարադրանքը՝
նրանց սահմանը։
է ն մութ, անծիր գիշեր է, >Հօւ©Խօէօշ և այլն։
Այնպես որ, երբ ծրագրում
Մութըն ա հ է, չա րքեր շա տ կա ն,֊ Ինչպես նշեցինք, հայերե­ ենք ուսումնասիրել Ծիր-Կաթի­
Սև աչերը մի սիրե։ նում Ծիր-Կաթինն այլ անվա­ նը, պետք է որոշենք տիեզերքում
նում Էլ ունի՝ Հւսրդագողի
Ուշադրություն դարձնենք ան– ճանապարհ։ Ըստ հայոց դիցա­ սփռված կաթնավուն միգամա­
ծիր գիշեր արտահայտությանը, բանության՝ ուժի և քաջության
մասնավորապես՝ անծիր բա­ աստված Վահագնը ասուրական ծության տարածվածության սահ­
ռին։ Բառակւսզմորեն այն բաղ­ Բարշամ աստծուց հարդ Էգողա­ մանները։
կացած էան և ծիր բաղադրիչնե­
րից. ծիր նշանակում է «սահման,
եզր», հետևաբար՝ անծիր գիշեր
կնշանակի «անսահման՝ անեզր
գիշեր», փխբ. «անվախճան գի­
շեր»։

Ծիր բաղադրիչը գտնում ենք
է7իր–Կաթին բաղադրյալ անվան
մեջ՝ նույն նշանակությամբ, իսկ
Կաթին բաղադրիչը գրբ. կաթն
գոյականի սեռական հոլովաձևն

Ւ՝121. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 9

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ԱՎԱԶԱԿՆԵՐԸ ԾՈՎԵՐԻ տը), որ գրաբարում
ՎՐԱ ԵՎ ԵՐԿՆՔՈՒՄ
առանձին գործածութ­
Ավազակ բառի իմաստն
արտահայտվում Է մի շարք հո– յուն ուներ, սակայն ժա­
մանիշներով, որոնք լեզվում կեն­
սունակ գործածություն ունեն, մանակի ընթացքում այն
ինչպես՝ ելուզակ, ավարառու,
ասպատակող, ծովահեն և դուրս է եկել հայերենի
այլն։
բառային կազմից։
Տվյալ դեպքում մեզ հե–
տաքրքրում Է ծովահեն բա­ 1^նչ էնշանակում հեն
ռը։ Այն նշանակում Է «ծո­
վերի վրա ավազակություն՝ (հէն) բառը։
ավարառություն անող, ուրիշի
նավերը բռնազավթող»։ Հեն բառի նախ­

Ծովահեն բառի նմանութ­ նական իմաստն
յամբ կազմվել Է օդահեն նո­
րաբանությունը՝ «օդային հար­ է՝ «ծովի և ցամա­
ձակումներով ավազակություն
կատարող» իմաստով։ քի ավազակախումբ,

Այս երկու բառերի բառա­ ավազակ, ելուզակ, հրո­
կազմական կառուցվածքում կա
հեն (< հէն) բաղադրիչը (արմա– սակախումբ)», «ասպա­

տակություն»։ ոհթտո՜ բառով։ Հմմտ. անգլ. թււ՜Ձէ©
«ծովահեն, ծովային ավազակ»,
Օրինակ՝ «Նոքա գումարեցան նաև՝ «ծովահենական նավ»,

ընդ Դաւթի ի վերայ հինին» (Ա. գերմ. Բ՚ՄՁէ (գերմաներենն ունի

Մնա. ԺԲ 21)՝ (Նրանք հավաքվե­ նաև սեփական կազմությունը՝
ՏօօՐՁսԵօռ Տ©6 - ծով, ՈձաԵօր -
ցին Դավթի մոտ՝ ավազակախմբի ավազակ, կողոպտիչ), ֆրանս՝

վրա հարձակվելու)։ «Եւ ի պա­ թւՐՅէ6, ռուսերենում ևս՝ ոՒւթշո՜,

տառուածս նոյն ամբարտակի որից՝ ՈՒ1թՁ7Շ1<Ւ1հ, Ո14թՁ7Շ760. փխբ.
նաև՝ «հեղինակային իրավունքը
գետոյն այժմ, որպէս լսեմք, մար­ խախտող» և «ուրիշի երթուղին
մտած ավտոբուս»։
դիկ աշխարհի ի հէն և ի գաղթա­
Ռուսերենում ոհթտո՜ բառի «ծո­
կանս ւիախստեամբ ամրանան» վային ավազակ» և «օդային
ավազակ» իմաստների համար
(Խորենացի)՝ (Այժմ, ինչպես լսել կա արտահայտության վերլուծա­

ենք, նույն գետի ամբարտակի կան եղանակ՝ սօթշւ<է16 ոՒւթՁ7եւ,

խոռոչներում տեղի բնակիչները ՏՕՅ^^ԼՍհե16ՈՒ1թ317Ե1։
Այնուամենայնիվ, որտեղից Է
ասպատակության և գաղթի ժա­
գալիս ոհթՁ7 բառը։
մանակ պատսպարվում են)։
ՈհթՁ7–ը հունարեն բառ Է,
Այնպես որ հեն արմատը լեզ­ որ անցել Է լատիներենին՝ թւ–
ւ՜ՁէՁ «ծովային ավազակ» իմաս­
վի հետագա փուլերում դուրս է տով. հմմտ. լատ. թՐՅՕԺօ ոսսէւ–
տստ (նույն նշանակությամբ)։
եկել գործածությունից, իսկ նրա­ Այդ արմատով լատիներենում
կան թւՐՅէւշՅ (ծովահենություն)
նով բաղադրված ծովահեն և և թւՐ8էւօստ (ծովահենական,
ավազակային) բառերը, որոնք
օդահեն բառերը կենսունակ կի­ այդ իմաստներով Էլ անցել են
անգլերենին թւՐՅՇ7 (ծովահե­
րառություններ ունեն։ նություն), թւՐ8էւշ31 (ծովահենա­
կան, ավազակային)։
Ծովահեն բառի իմաստը
Հայերենում ծովահեն և օդա ­
եվրոպական լեզուներում և ռու­ հեն բառակազմական հիմքերով
ձևավորվել են նոր բառեր՝ ծո­
սերենում արտահայտվում է վահենաբար, ծովահենական,
ծովահենային, ծովահենորեն,

10 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ|21. 2012

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ծովահենություն, օդահենութ­
յուն, օդահենային և այլն։

Թեև հեն (հէն) ձևույթն այլևս
առանձին գործածություն չունի
և մեռած արմատ է, սակայն նրա
«զավակները» չափազանց կեն­
սունակ են ինչպես լեզուներում,
այնպես էլ օդում և ծովերի վրա։

ԻՆՉՊԵՍ ԷԻՆ
ԿՈՂՄՆՈՐՈՇՎՈԻՄ ՄԵՐ

ՆԱԽՆԻՆԵՐԸ

Հայ մշակույթի պատմութ­ բ ա ռ ը ֆ ր ա ն ս ե ր ե ն է՝ օհօոէՅէւօո, գերմ. Օհ6ոէւ6Րսոց, ֆրանս. օհ–
որի հիմքում ընկա ծ Էլա տ իներեն
յունից գիտենք, որ հինգերորդ ՕՈ6ՈՏ (օհ6Ոէւտ) ձև ույթը, որ ն շ ա ­ օոէՅէւօո, ռուս. օթս6Ւ173վս;ւ, հայ.
դարի սկզբներին հայերի օրիեն­ նա կում Է «արևելք»։ օրիենտացիա և այլն։ Կա հայե­
տացիան դեպի ասորական րեն պատճենում՝ արևելագյուտ,
մշակույթն էր, սակայն հետագա­ 0հ6ոէ (< օհ6Ոէւտ) բառն այդ արԱելազտություն (կողմնորո­
իմաստով Էլ անցել Է փոխառու շում)՝ ուղղակի և փոխաբերա­
յում այն թեքվեց դեպի հունակա– լեզուներին, հմմտ. անգլ. օհ6ոէ, կան իմաստներով։
գերմ. Օհօոէ, ֆրանս. օհ6Ոէ և
նը։ այլն։ Նույն ՕՈ6ՈՏ ձևույթն Է ընկած
Օրիենտացիա այստեղ նշա­ լատիներեն օո6ոէՅԱտ բառի հիմ­
Անգլերենում և գերմաներե­ քում, որ նշանակում Է «արևել­
նակում է «կողմնորոշում, դիր­ նում Օհշոէ նշանակում Է նաև յան»։ Այդ իմաստի համար հմմտ.
քորոշում»։ Սովորաբար կողմնո– «Արևելքի երկրներ», հմմտ. լատ. անգլ. օհ@ոէ31, գերմ. Օհօո–
Օո6ոէ31©տ - «Արևելքի բնակիչ­ էՅհտշհ, ֆրանս. օհ6ոէ31, ռուս.
րոշվում կամ դիրքորոշվում են ներ»։
որևէ բանի նկատմամբ, ասենք՝ օբս6ՒւաոեՒ1ետ և այլն։
Օրիենտացիա նախապես Նույն ձևույթն Է ընկած անգլե­
Արեգակի, Լուսնի, աստղերի, նշանակել Է «տարածության մեջ
ժայռերի, ծառերի նկատմամբ և որոշելիր դիրքը լույսի, մասնավո­ րեն օհօոէՅհտէ - «արևելագետ»
րաբար՝ արևելքի նկատմամբ»։ բառի հիմքում, հմմտ. գերմ. Օհ–
այլն։ Բառիմաստի զարգացման ըն­
Օրիենտացիան նույնպես թացքում օրիենտացիա-ն ձեռք 6ոէՅհտէ, ռուս. օթ^աՁ/աշւ, հայ.
Է բերելնոր նշանակություն. օրիենտալիստ և այլն։
կողմնորոշվելու, դիրքորոշվե­
լու պահ է որոշակի իրի կամ 1. ի ր ա դ ր ո ւ թ յո ւ ն ն ե ր ի մ ե ջ Կողմնորոշվել իմաստի հա­
մար որոշ լեզուներում գործած­
առարկայի նկատմամբ։ կողմնորոշվելու կարողություն, վում են նույնակազմ բառեր,
Իսկ որ առարկայի։ Դրա հա­ որոնց հիմքում ևս օհտոտ ձևույթն Է
2. ք ա ղ ա ք ա կ ա ն , գ ի տ ա կ ա ն ընկած, հմմտ. անգլ. օհօոէ, գերմ.
մար պետք է իմանալ օրիենտա­ ՕՈ6Ոէ16Ր6Ո, ֆրանս. ՕՈ0Ոէ©|–(տ),
ցիա բառի ստուգաբանական հա նգա մա նքներում կողմնորոշ– ռուս. օբոշոյսըօռՅՈհշո և այլն։
իմաստն ու հետևել նրա հետա­
գա զարգացումներին։ մա ն հիմա ն վրա որոշա կի ուղ­ Պետք Է ասել, որ 0Ո6ՈՏ ձևույ­
թը կենսունակ բառակազմական
Նախ ասենք՝ օրիենտացիա ղություն։ դեր ունի ռուսերենում։

Օրիենտացիա բառն այս նոր Հմմտ. օթհ6Ւ17Ձ/ւՒ1Շ7ա<Զ (արևե­
իմաստներով կենսունակ գործա­
ծություն ունի մի շարք լեզունե­ լագիտություն), 0|Յւ^6Ւ17ւ^ր (կողմ–
րում. հմմտ. անգլ. օհօոէՅէւօո,

Տ°1. 2012 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 11

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

նորոշիչ), օթւ>16Ւ17^թօ8ւ<& (կողմ­ խարի անհատականությունն իր Քրիստոնեական շրջանի հայ
նորոշում), ՕթԱ6ՒՈ՜ԱթՕՏՕԿՒ1Ե1Ա
անանց հետքը թողել է ոչ միայն մատենագրության մեջ գոր­
(կողմնորոշիչ, մոտավոր), օթո6հ– համաշխարհային պատմության ծածվել է Աղեքսանդր ձևը (որը
մեջ, այլև աշխարհի բազմաթիվ համապատասխանում է հունա­
աթՕ0Ձ7Ե (կողմնորոշել) և այլն։ լեզուներում։ Ալեքսանդր անունը րենին)։ Արաբերեն հսկանդար
Հայերենում, բացի վերոբեր­ ծագում է հունարենից՝ 416X311– ձևից փոխառյալ է Սքանդար,
ժւ՚օտ անվանումից, որ հին հունա­ վրացերենից՝ Սանդրո, Սանդ–
յալ բառերից, գործածական են՝ կան արձանագրություների մեջ րիկ, ռուսերենից՝ Մաշա, Սաշիկ
օրիենտալ (արևելյան), օրիեն– հանդիպում էնաև որպես հասա­ և այլն։
տալիզմ (արևելագիտություն), րակ անուն՝ «մարդկանց պաշտ­
օրիենտիր (կողմնորոշիչ) և այլն։ Ալեքսանդր Մակեդոնացին
պան» (հուն. 316X0 «պաշտպա­
Ահա թե սսրևե|ք բառից ինչ­ նել, պահպանել» և յոԺր «այր, իր հետքն է թողել նաև աշխար­
պես են առաջացել վերոբերյալ մարդ» բառերից)։ Թե որքանով է հագրության մեջ. հայտնի է, որ
լեզվական միավորները, որոնք, Ալեքսանդրն իր անվան ստուգա­ նա եղել է խոշոր ստրատեգ և
պահպանելով մայր արմատի բանությանը հարազատ մնացել,
ստուգաբանական նշանակութ­ ցույց են տալիս նրա աշխարհա­ ռազմական նշանակության հան­
յունը, զանազան ճյուղավորում­ կալ ծրագրերն ու համաշխար­ գույցներում կառուցել է ամրութ­
ներով կենսունակ գորածածութ– հային նվաճումները։
յուն են ձեռք բերել ցեղակից յուններ, քաղաքներ։ Մ.թ.ա.
լեզուներում։ 416X3^1*08 անունը հունա­
332-331 թթ. Եգիպտոսի հյուսի­
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐ ՄԱԿԵԴՈՆԱ­ րենից անցել է եվրոպական և սում՝ Միջերկրականի ափին,
ՑՈՒ ՓԱՌՔԻ ԿՈԹՈՂՆԵՐԸ աֆրոասիական մի շարք լեզու­ հիմնադրել է Ալեքսանդրիա
ների՝ համապատասխանելով
Փոխառու լեզուների հնչյունա­ քաղաքը (որ հայտնի է եղել իր
կան օրենքներին։ Այսպես, լատ.
ձ^8Ո€)6ւ՚, գերմ. ձ 16ՃՅՈԺ61՚, աշխարհահռչակ գրադարա­
անգլ. 416X3^61՛, ֆրանս. ձ ^ – նով), արաբերեն այն կոչվում է
Ալ-հսկանդարիա։ հր վիթխա­
յոԺրօ, ռուս. ձ/տսօասթ, արաբ. րի տիրույթներն ամրապնդելու
ւտհտոժՅւ՛, թուրք. ւտԽոժՑՐ և այլն։
համար Ալեքսանդրը հիմնում է
Չարենցի ռուբայաթներում շուրջ 70 քաղաք-գաղութներ,
գործածվել է Ւսկւսնդսւր ձևով. որոնք մեծ մասամբ կրում էին
Ալեքսանդրիա անունը։

Միջերկրական ծովի ափին

(ներկայիս Թուրքիայի տարած–

Ասում են՝ վիթխարի հերոս, հանճարեղ է եղել Ւսքյանդարը.

Շարժել է, խառնել էիրար ազգեր ու ցեղեր Ւսքյանդարը.
Բայց գիտէտս դուշարժումն ու ընթացքը և գիտես՝չլիներ թե ընթացքը
Աշխարհում և մի շյուղ անգամ դժվար թե շեղեր Ւսքյանդարը։

Աշխարհակալ Ալեքսանդր Մա­ Լեզուներում տարածված են քում) Ալեքսանդրի հետնորդ­
կեդոնացին ապրել է ընդամենը ոչ միայն վերոբերյալ անձնանուն­
ները մ.թ.ա. IV դ. վերջին կա­
33 տարի (մ.թ.ա. 356-323 թթ). ները, այլև դրանցով կազմված
ճիշտ այնքան, որքան աստծո ազգանուններ՝ Ալեքսանդրյան, ռուցել են մի քա ղա ք և կոչել
որդին՝ Հիսուս Քրիստոսը։ Նա իր Ալեքսանդրետ (բառացի՝ «Փոքր
քաջագործություններով, ռազ­ ձ/աճՇՅհԱթօտ, Ւսկանդարյան և Ալեքսանդրիա»)՝ եգիպտական
մական նվաճումներով, հելլենիս­ այլն։
տական մշակույթը աշխարհով Ալեքսանդրիայից տարբերե­
մեկ տարածելու առաքելությամբ 416X31)1^ ձևից առաջացած լու համար։ Ալեքսանդրետ-ը
մեծ հռչակ է ձեռք բերել թե՜ իր թուրքերեն հնչում է 1տ1<6ոժ6ւ,սո։
ապրած ժամանակ, թե՜ հետագա կարճ փաղաքշական անուններ Հանդիպում է նաև հսկենդերոն
դարերում։ են՝ հուն. Ալեքսաս, Ալեքսիաս, ձևով։

Ահա պատմական այս վիթ– Ալեքսիս, ռուս. ձո6«<%ճ, հայ. Աֆղանստանի հարավում կա
Ալեքսան, Ալեքսիանոս, Ալեք
(որից՝ Ալեքյան), Աանոս (որից՝ մի քաղաք, որի հիմնադրումը
վերագրում են Ալեքսանդր Մակե­
Սանոսյան) և այլն։
դոնացուն. քաղաքը կոչվել է Իս–

12 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ |Ատ1.2012

ԼԵԶՎԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

կենդեր, որի աղավաղված տար­ անունով (հայ մատենագրության «առյուծի քաղաք» կամ «առյուծի
բերակն է՝ Կսւնդսւհսւր (մինչև մեջ՝ Դարբանդ)։ Բառի բաղադ­ դարպասներ»։
XVIII դ. եղել է աֆղանական պե­
տության մայրաքաղաքը)։ րիչներն են՝ դար (պրսկ. «դար­ Հունաստանի հարավում է
պաս, դուռ») և բանդ (պրսկ. ընկած պատմական նշանավոր
«կապ, արգելք, փակ»), քաղաքը Թերմոպիլեքաղաքը։ Մոտակայ­
գտնվում է Կովկասյան լեռնաշղ­ քում հանքային ջրի տաք աղբ­
թայի այն խորշում, որտեղով հյու­ յուրներ կան, և տեղանքը կոչվել է
սիսային ցեղերն արշավում էին Թերմոպիլե՝ «տաք դռներ»։ Այս­
Անդրկովկաս և Պարսկաստան։ տեղ մ.թ.ա. 480 թ. հույն-պարս֊
ժամանակին այդ վայրում կա­ կական պատերազմների ժամա­
ռուցվել է հզոր պարիսպ՝ երկա­ նակ Լեոնիդաս թագավորը 300
թե դռներով, կար նաև մշտա­ սպարտացիների հետ հերոսա­
կան պահապան զորք։ Նույնն բար կասեցրել էՔսերքսեսի բազ­
է՝ ճորա պահակ։ Արաբներն մահազարանոց բանակը...
անվանել են Բաբ-ուլ-աբվար
(գլխավոր դարպաս), թուրքե­ Ինչպես տեսնում ենք, վերո­
րը՝ Դեմիրկափուսի (երկաթե բերյալ հատկանուններն այլ կլի­
նեին առանց «դուռ ու դարպաս»
դռներ), ռուսները՝ >1<6.ո63Ւ1Ե16 բաղադրիչների՝ ուղղակի, թե
փոխաբերական իմաստներով։
տօթօւՑ (երկաթե դարպասներ)։

Աինգապուրը (Սինգապուր
պետության մայրաքաղաքը)
սանսկրիտերեն նշանակում է

Ահա իրենից հետո ինչպիսի
փառքի կոթողներ է սերունդ­
ներին թողել աշխարհակալ
Ալեքսանդր Մեծը։

6. ՔԱՂԱՔ ՄՏՆՈՒՄ ԵՆ ...
ԴԱՐՊԱՍՆԵՐՈՎ

Կան աշխարհագրական մի
շարք հատկանուններ, որոնք բնու­
թագրվում են տեղանքի այս կամ
այն առանձնահատկությամբ՝ բու­
սականությամբ, կենդանական աշ­
խարհով, աշխարհագրական դիր­
քով կամ էլ պաշտամունքային
առարկաներով, պատմական դեմ­
քերով, հավատալիքներով և այլն։

Ըստ այդմ, մի շարք քա ղա ք­
ներ բնութագրվում են դուռ ու
դարպաս ունենալու հանգա­
մանքով. դուռը կամ դա րպ ա ­
սը տվյալ դեպքում հանդես են
գաւիս ինչպես ուղիղ, այնպես էլ
փոխաբերական իմաստներով։

Այսպես, Կասպից ծովի ափին
V դարում կառուցվել է մի քա ­
ղաք, որ հայտնի է Դերբենտ

Ւվօ 1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 13 |

ԼՈՒՍԱՐՁԱԿՈՂ ԿՂԶԻՆ մոտ 143 մետր բարձրությամբ զգալի հեռավորությունից։ Փա­
եռահարկ աշտարակ Էր, որի րոսն ավերվել է երկրաշարժից
Եղիշե Չարենցը մի բանաս– ստորին հարկը քառակուսի կա– 1303 թ.՝ մասամբ, 1346 թ.՝ հիմ­
ռուցվածք Էր, երկրորդը՝ ութա– նովին։
տեղծության մեջ մեր լեզուն հա– նիստ, վերին հարկը՝ կլոր։ Վե–
մեմատում Է մշտաբորբոք փա– Փարոս բառը հունարե­
րոսի հետ. նում հնչում է ֆւսրոս։ Այդ բառի
փոխառության շրջանում հայե­
Մեր լեզուն ճկուն է ու բարբարոս, րենում չկային ֆ հնչյունը և հա­
Առնական է, կոպիտ, բայց միևնույն պահին մապատասխան տառը, հետևա­
Պայծառ է նա, որպես մշտաբորբոք փարոս, բար՝ հունարենից կատարված
Վառված հրով անշեջ դարերում հին։ փոխառություններում հանդիպող
ֆ տառը գրվել է փ՝ ֆւսրոս >
Փւսրոս բառն այստեղ փոխա­ րին հարկում տեղադրված Էին փարոս (հմմտ.՝ ֆիլոսոֆոս>փի–
բերական գործածություն ունի՝ հսկայական հայելիներ, որոնց լիսոփա, դաֆնե>դւսփնի, ֆա–
«մի բանի ուղենիշ, խորհրդա­ միջև վառվում Էր կրակը*։ Փաս­ լանգա>փաղանգ և այլն)։
նիշ» իմաստներով։ տորեն, հայելիները կատարում
Ֆարոս բառը հունարենից
Այժմ հետևենք փարոս բառի Էին վիթխարի լուսարձակի դեր. անցել է ռուսերենին՝ ՓՑԲ3 ձևով՝
իմաստային զարգացումներին լույսի հսկայական փունջը գիշե­ նշանակելով «ավտոմեքենանե­
և փորձենք պարզել՝ ո°րն Է նրա րով ափից տեսանելի Էր անգամ րի լուսարձակ կամ ցոլարձակ
ուղղակի իմաստը, որտեղից Է լապտեր»։ Ռուսերենում փա­
գալիս, սկզբնապես ի°նչ Է նշա­ րոս իմաստն արտահայտվում է
ԱՅ** բառով, անգլերենում՝ Սցհէ–
նակել և այլն։ հօստօ (բառացի՝ լույսի, լուսավո­
Փարոս բառը ծագել Է տե­ րության տուն), գերմաներենում՝
Լ6Ա0հէք6Ա6Ր (բառացի՝ լույսի
ղանունից և բառիմաստի ընդ­ (լուսատու) կրակ) և այլն։
լայնման օրենքով անցնելով
հասարակ անվան՝ նշանակել Լուսարձակող կղզու անվա­
նումն այժմ լուսավորում Է ոչ
Է «աշտարակաձև բարձր կա­ միայն նավերի ծովային ուղի­
ռույց ծովափում՝ լուսային ները, այլև ավտոմեքենաների
ազդանշաններով, որ ծառայում Է գիշերային ճանապարհները։
ափերը ճանաչելու, նավերի դիր­
Կրակի լույսը, անդրադառնալով
քը որոշելու և նավագնացության հայելիներում, ուղղվում Էր դեպի ծով։
վտանգները կանխելու համար»։

Որպես տեղանուն նախնա­
կան իմաստով այն հանդիպում
Է աշխարհի յոթ հրաշալիքներից
մեկի՝ Ալեքսանդրիայի փարո­
սի անվանման մեջ։ Փարոսների
նախահայրը մ.թ.ա. 3-րդ դարում

կառուցվել Է Ալեքսանդրի այում՝
Փարոս կղզու վրա։

Եգիպտական այդ կառույցը

14 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ|օ 1. 2012

Հայտնի է, որ եղանակն ազ­ յամր ավազաբլուրները Չինաս­ նադրամի տվյալներով՝ ճիշտ
դում է տրամադրության վրա։ տանի հյուսիսում են՝ Բադւսյն սննդակարգը և ֆիզիկական
Ամերիկյան և անգլիական վի­ - Տարան անապատում։ կանոնավոր վարժությունները
ճակագրության տվյալներով՝ կարող են նվազեցնել քաղցկե­
արևոտ օրերին մարդիկ փողո­ *** ղով հիվանդացությունը զարգա­
ցում ավելի սիրով և մանրամասն ցած երկրներում ավելի քան մեկ
են պատասխանում մոլորվածնե­ Ավստրալիացի միջատաբան­ երրորդով, իսկ զարգացող երկր–
րի հարցերին, ռեստորանների և ների փորձերը ցույց են տվել, ներում՝ ավելի քան մեկ քարոր–
հյուրանոցների հաճախորդներն որ մեղուները կարող են հաշվել դոփ
ավելի մեծ թեյագումար են թող­ մինչև 4-ը։
նում։ Այդ օրերին ուսումնական ***
հաստատությունների ընդունող
հանձնաժողովներին են դիմում Շվեյցարացի թռչնաբաննե­
ավելի շատ դիմորդներ, իսկ բոր­ րը պարզել են, որ գիշերվա ժա­
սաներում բաժնետոմսերի գներն մերին երգող սոխակները կան­
ավելի հաճախ են աճում։ Ամպա­ չում են էգերին, իսկ լուսաբացին
մած օրերին մարդիկ ավելի շատ երգողները նախազգուշացնում
են գնում շոկոլադ, սուրճ, ծխա­ են մյուս որձերին, որ տարածքը
խոտ, խմիչք և վիճակախաղի զբաղված է։
տոմսեր։

ւ

*** *** ***

Ամերիկյան վիճակագրութ­ XX դ. սկզբին գիտական Վերջին 30 տարիների ըն­
յան տվյալներով՝ արագ սննդի հայտնագործությունից մինչև թացքում աշխարհում արևային
յուրաքանչյուր նոր ռեստորանի դրա հիման վրա ստացված էլեկտրակայանների հզորութ­
բացումը տվյալ շրջանում 1%-ով արտադրանքի իրացումն անց­ յունն աճելէ յուրաքանչյուր տարի
ավելացնում է ուղեղի և սրտի նում էր 40 տարի։ Երկրորդ հա­ ավելի քան 30 %-ով։
կաթվածների հաճախությունը։ մաշխարհային պատերազմի
սկզբին այդ ժամկետը կրճատ­ հՅ^ւՕ ո ա13հե, 2009, քՏ|°11
*** վեց մինչև 30 տարի։ Ներկայումս
տեխնիկական ապրանքների
Աշխարհի ամենաբարձր՝ 200– մեծ մասի համար այդ ժամկետը
ից մինչև 500 մետր բսսրձրութ– կազմում է մոտավորապես կես
տարի։

***

Քաղցկեղի ուսումնասիրութ­
յան համաշխարհային հիմ–

Ա21. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 15

ՄԵՐ ՍԱՄՎԵԼ ՄՈՒՐԱԴՅԱՆ
ԵՐԵՔՀԱՐՅՈՒ­
ՐԱՄՅԱ Բ ա նա սիրա կա ն գիտ ությունների
ՄՇՏԱՆՈՐ դոկտոր, պրոֆեսոր

ՍԱՅԱԹ - Հետ ա զոտ ությունների ոլորտ ըՀհա յ դա սա կա ն և
ՆՈՎԱՆ նորա գույն գրա կա նություն

^^եղարվեստի պատմության ստեղծության, երգեցողության ու է, որ նրան իրենցը համարելու
մեջ քիչ են այն հզոր անհատա­ նվագածության մեջ։ ցանկությունից չեն հրաժարվում
կանությունները, ովքեր, գործե­ հարևան ժողովուրդները, որոնց
լով մի որոշակի դարաշրջանում, Հայկական համամարդկայ­ լեզուներով ստեղծագործել է նա՝
իրենց մարդերգությամբ, «սրտի նության հզորագույն դրսևորում­ նոր դարագլուխ բացելով նաև
ուզած» ու մշտապես արդիա­ ներից մեկն է Սայաթ-Նովան։ նրանց գեղարվեստական մտա­
կան ստեղծագործություններով «հր հավատին ղայիմ կանգնած» ծողության պատմության մեջ ու
ապրում են ամենազոր ժամանա­ այդ եռալեզու հանկարծաս­ մնայուն արժեքներով հարստաց­
կի իշխանությունից դուրս, իրենց տեղծ «իստակ հայի» ազգային նելով նաև նրանց մշակույթը։
անվան շուրջ մշտապես բորբո­ պատկանելությունը՝ հայ լինելը,
քում են բուռն հետաքրքրություն՝ թեև կասկած անգամ չի հարու­ Սայաթ-Նովայի կյանքով ու
չճանաչելով ոչ ծննդյան ու մահ­ ցում, բայց մի այնպիսի երևույթ ստեղծագործությամբ շուրջ 160
վան տարեթվեր, ոչ դավանանք
ու ազգային պատկանելություն,
ոչ պետական սահմաններ։ հրենք
իրենց դարից են դժգոհ, դարը՝
իրենցից, բայց հենց նրանք են
բնորոշում իրենց դարի դեմքը,
ինչպես Սայաթ ֊ Նովւսն՝ 18-րդ
դարը, իմաստավորում ու բո­
վանդակավորում են այն՝ հակա­
ռակ իրականության «համառոտ
անմահ» ժամանակավոր տերե–
րի։

Բազմաշնորհությունը մարդու
համար գնահատելի արժանիք
է, եթե կիսատ-պռատ ու մակե­
րեսային չէ՝ մի քիչ այս, մի քիչ
այն։ Սայաթ-Նովան իրեն հատուկ
տարբեր գերագույն շնորհներ
իր մեջ միավորած հանճարեղ մի
անհատականություն է՝ հանճա­
րեղ թեՀ բանաստեղծության մեջ,
թեՀ երգարվեստում՝ մեղեդա–

16 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ|21. 2012

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

տարի զբաղվում է մի ամբողջ

գիտաճյուղ սայաթնովագիտութ–

յունը, որի հիմնադիրը բժիշկ Ա

բանասեր Գեորգ Ախվերդյանն է՝

1852 թ. Սոսկվայում «Գուսանք»

մատենաշարով հրատարակած

սւսյաթնովյան խաղերով ու իր

հիմնարար ուսումնասիրությամբ,

Թիֆլիսի բարբառի հնչյունաբա­

նության, ձևաբանության ու շա­

րահյուսության վերաբերյալ ու­

ղեցույց - դիտողություններով ու

բառերի բացատրությամբ1։

Թիֆլիսյան աշուղական տարի մայիսի վերջին կիրակին Տիցիան Տաբիձեի, Գեորգի Լեո–
կազմակերպվող ավանդական նիձեի, Վալերի Բրյուսովի, Հա–
դպրոցի խոշորագույն դեմքի սայաթնովյան Վարդատոնին։ կոբ Օշականի, Մորուս Հասրաթ–
յանի, Պարույր Սևակի պայծառ
նկատմամբ հետաքրքրությունն Սայաթ - Նովայի 250-ամյա- անուններով։ Ստեղծվել է հան­
կը նույնպես մեծ շուքով տոնվեց ճարեղ աշուղ-բանաստեղծի
ուժգնացել է աստիճանաբար, ուղիղ կես դար առաջ՝ 1963 թ.։ կյանքն ու ստեղծագործությունը
Երևանում, Թբիլիսիում, Մոսկվա– լուսաբանող մի ամբոդջ գրադա­
նրա հաջորդները ոչ միայն շա­ յում և այլուր կազմակերպվեցին րան կազմող գրականություն,
հոբելյանական շքեղ հանդիսու­ որը հետագայում համալրվել է
րունակել են եռալեզու մեծ երգչի՝ թյուններ, որոնք վերածվեցին Հենրիկ Բախչինյանի, Լյուդվիգ
ժողովուրդների բարեկամության Ղուլյանի և ուրիշների արժեքա­
իրենց ուսուցչի ավանդները (Խ. համընդգրկուն տոնախմբութ­ վոր ներդրումներով։
յան։ Տոնական այդ օրերին էլ
Աբովյան, Շիրին, Ջիվանի, Հ. Թու­ բուռն բանավեճերով աննախըն­ Սայաթ-Նովան յուրացրել էր

մանյւսն, Ե. Չարենց, Հ. Շիրազ, Պ. թաց աշխուժություն դրսևորեց Արևելքի քաղաքակրթությունը,
սայաթնովագիտությունը։ Երգչի Աստվածաշունչն ու սուրբգրական
Սևակ, Ս. Կապուտիկյան և ուրիշ­ կենսագրության գաղտնիքների մեկնությունները, տիրապետում
բացահայտմանն ու ստեղծա­ էր աշուղական արվեստի բոլոր
ներ), այլև պանծացրել են նրա գործության նորովի արժևորմւս– գաղտնիքներին ա նրբություննե­
նը ձեռնամուխ եղան ոչ միայն րին և գրական ազգակցությամբ
անունը իրենց ստեղծագործութ­ մասնագետ բանասերները՝ կապված էր միջնադարի՝ հա­
Մ. Հասրաթյան, Պ. Սևակ, Մ. րուստ ավանդներ ունեցող հայ
յուններում ու համաժողովրդա­ Մկրյան, Վ. Նալբանդյսսն և ուրիշ­ բանաստեղծությանը և նրա բնա­

կանացրել նրան։ 1913 - 14 թթ. ներ, այլև տարբեր զբաղմունք­ կանոն շարունակությունն էր։ Սրա
ների տեր բազմաթիվ սայաթնո– շնորհիվ էլ նրա տարալեզու խա­
այդ հետաքրքրությունն իր բարձր վասերներ։ Ծավալվեցին բուռն, ղերը սւնմրցելի պատկերավո­
կրքոտ բանավեճեր, որոնք ոչ րության, խոր մարդասիրության,
դրսևորումը ստացավ, երբ Հայ միայն ի հայտ բերեցին նորա­ բուռն զգացմունքայնության հետ
նոր փաստեր, այլև վերարծար­ միասին ունեն խոհսւփիլիսոփա­
գրողների կովկասյան ընկերութ­ ծեցին հայտնի փաստերը նոր յական հզոր լիցքեր։ Այդ խաղե­
մեկնաբանություններով, որոնք րը, միաձուլվելով, ներդաշնակ­
յան նախագահ Հովհ. Թումանյւս– ճշգրտումների հետ միասին բե­ վելով հայտնի կամ նորաստեղծ

նի նախաձեռնությամբ, նրա տե­ րում էին նաև նոր խճողումներ ու մեղեդիներին, դարձան արվես­
թյուրիմացություններ։ տի հրաշակերտություններ, որ,
ղակալի՝ ականավոր քննադատ անկախ ազգային պատկանե­
Ս ա յա թ նո վ ա գի տ ութ յուն ը լությունից, ընդունեցին ժողո–
ու սայաթնովւսգետ Նիկոլ Աղբալ– նշանավորվել է Գեորգ Ախվերդ– վրդական բոլոր խավերը։ Սրա
յանի, Հովհաննես Թումանյա– շնորհիվ էլ Սայաթ-Նովան դար­
յանի, ինչպես և գեղանկարիչ ձավ ժողովրդական երգչի լավա–

Գևորգ Բաշինջսսղյանի, քաման­

չահար Ալեքսանդր Հովհաննիս­

յանի (Սաշա Օգանեզաշվիլի) և

ուրիշների ջանքերով մեկ դար

առաջ կազմակերպվեցին Սա–

յաթ-Նովայի ծննդյան 200–ամյա–

կի հոբելյանական հանդիսութ­

յունները, Թիֆլիսի Բերդի Ս.

Գևորգ եկեղեցու բակում նո­

րոգվեց երգչի գերեզմանը, որը

դարձավ երգի ու բանաստեղ­

ծության սիրահարների նվիրա­

կան ուխտատեղի, և այդպիսով

սկիզբ դրվեց արդեն մեկ դար

անընդմեջ շարունակվող, ամեն

1 Տես Սայաթ-Նովւս, լույս գցած սսշխւստա– նի, Նիկոլ Աղբալյանի, Գարեգին
սիրութենով Գէորգա Ախվերդյան, ի տպա­
րան Վլադիմիրս) Գոտեե, Մոսկվա, 1852։ Լևոնյանի, Գևորգ Ասատուրի,

Ւ121. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 17

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

գույն օրինակ, ստեղծեց ւ^ււ
աշուղաբանւսստեղծական իր
դպրոցը և ունեցավ հետևորդնե­ ու անմահ։ Ով նրան մին անգամ հատումները համարենք պար­
րի հսկայական բանակ։ Այս իրո­
ղությունը ողջ խորությամբ ընկա­ լսեց, մյուս անգամ ավելի սիրով զապես հայ մարդու օրինական
լել ու դիպուկ բնորոշել են հայ
բանաստեղծներից Հովհ. Թու– կլսի, ով նրան մին սիրեց, էլ չի ազգային հպարտության արտա­
մւսնյւսնը, Ե. Չւսրենցը, Հովհ. Շի–
րւսզը և Պ. Սևակը։ Հենց նրանք էլ դադարիլ սիրելուց»2,֊ ընդգծել է հայտություն, ապա ինչպես ենք
եղել են «մեծ բեզարածի», սիրո և
Հովհ. Թումանյւսնը։ որակելու օտարների անկողմ­
արդարության անկրկնելի երգչի
ավանդների շարունակողներն ու Գումարենք սրան Ե. Չարենցի նակալ վերաբերմունքը Սայաթ-
զարգացնողները։
ողջ «Տաղարանն» ու «Չի ունե­ Նովայի նկատմամբ, եթե ոչ հայ
Հովհ. Թումանյանն ամբողջ
խորությամբ էր զգացել սա– ցել քեզ պես շռայլ՝ խալխը նո– հանճարի պանծացման ազնիվ
յաթնովյան արվեստի ուժն ու
գեղեցկությունը։ Այն, որ այդ հզոր քար, Սայւսթ-Նովւս» բանաձևը, արտահայտություն։
երգիչն իր ստեղծագործությամբ
ու մանավանդ սիրո խաղերով Հովհ. Շիրւսզի՝ սայաթնովյան Վ. Բրյուսովը, հայ բանաստեղ­
խորապես կապված է հայ միջ­
նադարին, հմտորեն ցույց է տվել ներշնչումով գրած տաղաշարն ծին համաշխարհային մեծքնւսրեր–
Հովհ. Թումանյանն իր «Նահա­
պետ Քուչակի, Նաղաշ Հովնա– ու «Կովկասն առել՝ ե7րգ ես դառել գուների շարքը դասելով, առհա­
թանի և Սայաթ-Նովայի սերը»
դեռևս ըստ էության չարժևոր­ վերքովդ անմար, Սայաթ-Նովա» սարակ քաղաքւսկրթվածության
ված հոդվածում։ Սակայն
1913 թ. նրա «Սայաթ-Նովայի կարգախոսը, մյուս հայ բանաս­ արժեչափ էր համարում այն, թե
երգերի բնավորությունը» նշա­
նավոր ելույթն, իրոք, ուղենշային տեղծների անկեղծ ու սրտաբուխ մարդը որքանով է յուրացրել Սա­
է եղել մեծ երգչին գնահատելու
խնդրում։ «Եվ ի՜նչ գեղեցիկ է, որ ձոներգերը, պատկերը կմոտենա յաթ-Նովայի քնարերգությունը։ հսկ

էսպես է մեր վիթխարի Սայաթ- ամբողջության։ Իսկ Պ. Սևակ նո­ 1918 թ., երբ Հովհ. Թումանյանն
Նովան՝ մի հոյակապ սիրահար է,
բռնված ու բռնկված սիրո հրդե­ րարար բանաստեղծը, որ 1960– ու Գ. Բաշինջաղյանը հայախոս
հով, նրա լույսի տակ էլնկատում
է աշխարհքն ու իրերը, զգում ական թթ. կռիվ էր մղում մեր ու հայաճանաչ հոսեբ Գրիշւսշ–
է, որ էրվում, վերջանում է ինքը,
բայց մնում էարի ու բարի, անչար քնարերգության մեջ արմատա­ վիլուն հորդորեցին առանձին
ու անաչառ, վեհ ու վսեմ, որպես
աշխարհի ու մարդու մեծ բարե­ ցած «հեքիաթանւսղլւսկան» ու գրքով և առաջաբանով ու մեկ–
կամը, հաստատուն սիրով դե­
պի էն «զալումը», որ իրեն կրակ «աշուղանեյնիմական» ոտանա­ նաբանություններով հրատա­
տվեց ու միշտ մնաց անտարբեր,
և դեպի նրանց, որոնք չորս կող­ վորի դեմ, միջնադարի վերջի րակել Սայաթ-Նովայի վրացե­
մից տաքացան ու հրճվեցին էն
կրակով, որի մեջ էրվում էր ինքը, աշուղ Սայաթ-Նովայի մեջ տե­ րեն խաղերը, սկիզբ առավ նաև
և դեպի նրանց, որոնք հազար ու
մի տեսակ իրեն վշտացրին կյան­ սավ հանճարեղ բանաստեղծին վրաց սայաթնովագիտությունը։
քում։ Զայրացավ, բայց երբեք
չչարացավ, ցավեց, բայց չանի­ ու մեծ ջանքեր ներդրեց նրա Որոշ միտումնավոր թերագնա­
ծեց...
ստեղծագործության արժևոր– հատումներով հանդերձ՝ վրաց
... Մի ամբողջ ժողովրդի պար­
ման և նրա ավանդներով մեր մտավորականության ազնիվ ու
ծանք է Սայաթ-Նովան՝ անմաշ
գեղարվեստական մտածողութ­ լավագույն ներկայացուցիչնե­

յունը նորոգելու ուղղությամբ։ րը խոստովանել են, որ 12-17

Սակայն եթե բոլոր այս գնա֊ դդ. անկումային վիճակից շրջա­

2 Հ. Թումանյւսն, Երկերի լիակատար դարձի, թուրքալեզու երգար­
ժողովածու տասը հատ որով հ. 7, Եր.,
վեստի նահանջի և վրաց լեզվի

1995, էջ 59-62։

18 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ |Տ121.2012

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ու վրացական ազգային ("ՒէՒ *յ<Հձ սարակ, առավել ևս այն
քնարերգության արմատա­ դեպքերում, երբ տարբեր
վորման, մասնավորապես Տուիքէ Հ–”՝ևհ /*«*;/^*"^ ^< » /■•«/•/ ք էք լեզուների բառերը գոր­
աշուղական բանաստեղ­ Օ.. .չ), ),փ...շ//լ ,/ ...^.«4 արի ֊I- ր –••ր ք-րի ՚էկ յ՝“ 1հ ծածված են խառը,
ծության ու տաղաչափա­ միևնույն տողում կամ
•լաաաք՛ի շ աո», յ ս**ր աւ ս ա ի ա էէսՀղա րւ*տր)։ գ

լ**րս* էհ ՝)ժւԱ ւթաու ւ/ քըգա ր արի ^(^|/ա^–ք– ; ՝՜ 1+՜

կան ձևերի ներդրման ու | , աՏ~ 1~յ.է* ,ձ Լ~ք1ոձ.չ՝Խգա&1ւ..*Տ1“~ .րւ 1»՚յ յէ պատկերում։ Բառը հա­
•էիչ ֊. .(.յ».1).յ ւ>*. 1յ–աք Հ~ քիք ւ՝քլ ւ"՝լ–>։ ք է–ք<ձ
զարգացման մեջ անգնա­ ճախ փոխատու լեզվում
հատելի Է անզուգական էՒչ֊էքՒւ~֊ք է"։ V ՜ ձ ձ դ ՜ը Տ էա+~ այլ իմաստ ունի, փոխառ­
քնարերգու Սայաթ-Նովայի յալ լեզվում՝ այլ բառարա­
դերը։ Նրա երգերն իրենց Հ~ր..~. յ՚է– "յ^ չ– ր ք– յ է*"ք– ր.֊(■■■•յ ք^ լՀ ^ յհ – նային այլ իմաստ ունի,
համամարդկային խոր բո­ որոշակի տեղում՝ բառա­
վանդակության ու անմրցե– (1»*>–ք^ էաՀ է լա& I՝" " V՛ ր ք ք * /^ ՛ – ա ՝և յ^ յ յ^ հ ձ ՛ կան միջավայրում՝ այլ,
լի բարձր արվեստի շնոր­ կամ գոնե դրսևորում Է
հիվ տարածված են եղել հ‘7՜հ՚“՝>՝/• յ՛՛՛իս“1"*քքֆր ՝Հ>րհ Հն՛է“ յ 7**(^> ր իմաստային նրբերանգի

.....՝լթ...րյ.",Հք,Լշ,ս *ք\ ,)\)ձխ–ար,,։ չանքէկմ"յէ-ֆչ -Հ

»թյս.:՚էրի/իաքրաքյ.»կյ,րի,. լղ^> ք աս^ա " ՝Ղ Դ^1^՚“ ՚Ժ՚՚՝

ա սլ– ՚քքՐ ՜Հ փէձէ ք ձ ա ա ք •( <Գ(

1֊«րՅձ.ք, 1.~խ..փ ւճգ^ քքի ր*լ նւ* քէք>/ձ ֊Հհդ օլ՚քխ

ողջ Վրաստանով մեկ, նրա ո չի ք/ձ դկի շ>ք(– ■»- –/«ք/՛ •7‘ք / Ո ~ Ժ ՃԳ“ 7"1 տարբերություն։ Այս դեպ­
վյոացերեն խաղերի շատ քերում որոշակի հմտութ­
թևավոր արտահայտութ­ Է՚ո*չ"*քւ/1յ) ւՏաաըԽ ր—ր****/ ^^*Ա**դհ՚՚՛՝ յուն Է պետք պարզելու
յուններ ու իմաստախո­ համար, թե իր բառարա­
սություններ թափանցել են ք՜ "/՛ "* ՛ ք"՚րհյ՝՚և աաարլփ. ,1՛ր)ձ.ա ք% նային իմաստով այսինչ

ք է^ կ/նք ա ղլ՚Հր - յ ”՛ %կ /■•■ի–՝ք֊յի(>ի.).՝ւ.*,/ սձ, քձ.դր

փիր– Հ հյ.(*. Հկ֊յիշ ք^ -՚փ ք7 ■ք,1–"՚/ճ"* "“՚^>**"/ ՚1՚՚*/“–

հ^էԷԽԱ ք՛լէ*

անգամ վրացական ժո­ /*•**■/ ք ^ւ^դհ՚Հ բառը իմաստային ինչ նր­
ղովրդական բանահյու­ ւ .~ր...)>).Ն/. ֊.•...֊■>* յ*/օ> բերանգով Էգործածված։
սության մեջ, վրացերեն ու
հայերեն երգերը երգվել 1ք*»ք/՚ք~.՝։.իա էյ-.««..«»»Հք քՀ՝“ք֊~(–*>»*■—4"՚ ՚^ք” ՚"* Գաղտնիք չէ, որ սա­
են հարսանեկան ծիսա­ * Հ ^ ւ յ ղվյ՚՚վ գ ։•* էէԼ"՛ 4քք>~ (>(՝ր 1*1ք յլսթնովյան հայերեն խա­
ղերի տողն ու պատկե­
՜՝՚/ք՝~ *1>•»« *աչ,»»աք> դ է* էաւք Հա^էհա յՀոլ,*, . աք\*քՀ՜
"՚՜քՀ ս/յ սա^յքէչ Հա կ ,ո յ^գա ա աի* »*ա +

կան արարողություններում *| »■"* ^ ՚՚ ՚."յ»“ ՛ քք ..// />ււ/ճ^ս(^յ^ք ...*/.. .յ./յ$< I՛ր > Հ,**է ա* րը կառուցված են հայ

ու խնջույքներում։ Նրա և օտար, բարբառային

շնորհիվ են վրաց քնա ­ բառերի տարատեսակ
րերգության մեջ շրջանառվել վրացական տառահամակարգ– իմաստային համադրումներով։
աշուղական երգի ու բանաստեղ­ այբուբեններ կիրառած և առն­ Այս պարագայում մանավանդ
ծության շատ տարատեսակներ՝ վազն չորս լեզուների տիրապե­ օտար բառերի իմաստների չի­
ղափիան, ղոշման, ուչլաման, ւոած, իր գրի արժեքն իմացած մացությունը կանգնեցնում է
ռուբային, թեջնիսը, վարսաղը, հզոր արվեստագետ։ Նրա բա­ պատկերը թերի կամ աղճատված
մուխամմազք, որոնք, մանա­ նաստեղծական լեզուն արտա­ ընկալելու, իմաստի և բովանդա­
վանդ մուխամմազր, կիրառել քուստ նման Է ալիշանյան կության թյուրըմբռնողության
են նաև վրացական հռչակավոր աշխարհաբարին, որ ներառում ստույգ վտանգի և անխուսափելի
բանաստեղծներ Բեսիկին, Ալ. Էր գրաբարի, միջին հայերենի և բանավեճերի առջև։ Այս պատ­
ճավճավւսձեն, Ակ. Ծերեթելին, տասնյակ բարբառների տար­ ճառով են ծնունդ առել սայաթ–
Ի. Գրիշաշվիլին, Գ. Լեոնիձեն և րեր։ Այդպես Էլ Սայաթ-Նովայի նովյան բանաստեղծություններն
ուրիշներ։ Ինչպես հաստատել գործածած Թիֆւիսի բարբառում այսօրվա գրական արևելահա­
Է վրաց միջնադարյան գրակա­ և վրացերենում ներառված են յերենի կամ արևմտահայերենի
նության հմուտ գիտակ պրոֆ. Լ. պարսկերենի, արաբերենի, թուր­ վերածելու անհաջող փորձերը,
Մենաբդեն, «Սայաթ-Նովան վրա­ քերենի և հայերեն ուրիշ բար­ որոնք այդ հանճարեղ երգերը
ցական պոեզիան արքունիքի ու բառների տարրեր։ Միայն հայե­ զրկում են գույնից, համ ու հոտից
իշխանական պալատներից հա­ րեն, միայն թուրքերեն, միայն և աղճատում են անգամ խաղի
նեց և մոտեցրեց ժողովրդին, ըն­ պարսկերեն, միայն արաբերեն կառույցն ու մեղեդայնությունը։
կալելի ու հասկանալի դարձրեց կամ վրացերեն իմացող մեկը Աննախանձելի վատ վիճակում
անկարող պիտի լինի ամբողջ են հայտնվում մանավանդ այն
նրան»3։ երգիչները, որոնք սայաթնովյան
Բարդ երևույթ Է Սայաթ-Նովան. խորությամբ ըմբռնելու Սայաթ- խաղերը ոչ թե հասկանալով ու
երեք՝ հայկական, արաբական ու Նովայի բանաստեղծական զգալով երգում, այլ ընդամենը
կատարում են՝ առանց ըմբռնե­
տեքստը, տողն ու պատկերը, լու ոչ միայն առանձին բառե­
րի, այլև ամբողջական տողերի,
3 Այս մասին ավելի հանգամանորեն տե՜ս մակդիրն ու համեմատությունը,
Հր. Բայրամյան, Էջեր հայ-վրացական
գրական կապերի պատմությունից, ԵՊՀ փոխաբերույթն ու համըմբռնու­

հրատ., Եր., 2010, Էջք 5-15։ մը, բառագործածությունն առհա­

Ա°1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 19

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

պատկերների իմաստն ու ան­ արվեստ է սովորել Սայաթ-Նո­ գեղարվեստական թարգմանութ­
գամ խաղերի ողջ բովանդակու­
թյունը։ վան՝ երգեցողության ուսուցիչ յուն և համապատասխանեցրել

Դժբախտաբար, Սայաթ - Նո– ունենալով Բաղդասար Դպիրին) են բանաստեղծ - աշուղի՝ հայե­
վա երևույթը մեր գրականա­
գիտության մեջ առավելապես հիմնադիր Սալմաստեցի Ղուլ - րենով գրած խաղերի կառույցին
գնահատվել է կենսագրական
և պատմաբանասիրական դի­ Հարություն աշուղի (կոչվել էնաև ու ոճին՝ այդ ընթացքում ակա­
տարկումներով։ Սա դեռ չար–
յաց փոքրագույնն է։ Առավել Մուղդուսի Կարապետ, Թամբուրի մա կարևորություն չտալով թուր­
վատթարն այն է, որ շատերը,
տարբեր զբաղմունքների տեր, Հարություն), Սայաթ-Նովայի քե­ քերեն խաղերի գաղտնագիր
անգամ հազիվ գրաճանաչ մար­
դիկ էլ են մխրճվել երգչի կեն­ ռիներ Հակոբ և Հարություն Հով– - ծածկագրերին և աղճատելով
սագրության գաղտնիքների մեջ
և սիրողական մակարդակով, նա թանյան հռչակավոր նկա­ կամ իսպառ կորցնելով դրանք։
անարգել ինքնահնար «գյու­
տեր» են անում՝ թերագնա­ րիչների և այժմ մոսկվաբնակ Վերջին կես դարում Մ.
հատելով ու անարգելով իրոք
վաստակաշատ նախորդնե­ Սայաթնովյանցների հարազա– Հասրաթյանի, Պ. Սևակի, Հ.
րին՝ սենսացիաների սիրահար,
բանից անտեղյակ լրագրող­ տական կապերի բացահայտում­ Բախչինյանի և Լ. Դուլյանի ջան­
ների ու միամիտ հիացողների
անսանձ փառաբանությունների ների, ինչպես և երգչի թուրքերեն քերով ճշտվել են Սայաթ - Նո–
ուղեկցությամբ։ Սրանք միայն մի
ճիշտ բան գիտեն, այն, որ Սա­ 130 խաղերի բառացի թարգմա­ վայի կենսագրության շատ
յաթ-Նովայի խաղերում իրակա­
նում կան ծածկագիր - գաղտ­ նությունների ու մեկնաբւսնութ– առեղծվածներ, որոնց թվում և
նագրեր, որոնց վերծանումով
պետք է բացահայտվեն հան­ յունների համար4, որոնց հիման նրա ծննդյան տարեթիվը։ Երգ­
ճարեղ աշուղ-բանաստեղծի
կենսագրության դրվագներն ու վրա պետք է գրվի Սայաթ-Նո­ չի կենսագրության այս և մյուս
առեղծվածները։ Բայց նրանց
մեծ մասը գերխնդիր է հա­ վայի գիտական նոր կենսագ­ առեղծվածների մեջ խորանալու
մարել երգչի կենսագրական
առեղծվածների բացահայտումը րություն։ Բանն այն է, որ նախորդ փոխարեն նախընտրելի ենք հա­
թուրքերեն խաղերի ծածկագրե­
րի՝ կամայական ու քմահաճ, հա­ թարգմանիչները (Մ. Հասրաթ– մարում հավաստել, որ նա իրա­
ճախ միմյանց հակասողսիրողա–
կան վերծանումներով։ Թերևս, յան, Ն. Գևորգյան, Հ. Բախչին­ կանում 1722 թ. մարտի 1-ին է
այս բնագավառում, որոշակի
վերապահումներով հանդերձ, յան) կատարել են թուրքերեն ծնվել, ինչպես փաստարկել ու
մի հետաքրքիր բացառություն
է կուդվիգ Դուլյանը։ Նրան ենք խաղերի՝ Թիֆլիսի բարբառով գիտականորեն հիմնավորել են
պարտական երգչի տոհմածա­
ռի լրացման ու կենսագրության 4 Լ. Դուլյանի՝ Սայաթ-Նովային նվիրված Պ. Սևակը՝ 15 կռվաններով, իսկ
ճշգրտումների, Սայաթ ֊Նովային երեք հատորները լույս են տեսել 1990,
նախորդած բանաստեղծ-երգիչ, 2003 և 2006 թթ. Չորրորդ գիրքը, որն Հ. Բախչինյանը և Լ. Դուլյանը մի
նրա մորապապ Նաղաշ Հովնա– քանի տասնյակ նոր փաստար­
թանի, վերջինիս փեսա և Սայաթ-
Նովայի հայր, 1730թ. Պոլսում հայ ընդգրկում էբանաստեղծի թուրքերեն 130 կումներով հիմնավորել են Պ.
- թուրքական աշուղական դպրո­ խաղերի բառացի թարգմանությունները
ցի (ուր թուրքերեն և աշուղական համապատասխան բառարանով, դեռևս Սևակի իրավացիությունը։ Ոչ մի
անտիպ է և պատրաստվում է տպա­ քննադատության չեն դիմանում

գրության - Ս. Մ.։

20 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւվօ 1. 2012

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1707, 1711, 1712, 1713, 1715, խաղերից լավագույնները մայրե­ նաստեղծության խորհուրդը
1718, 1724, 1726 թթ. վերաբեր­ նի լեզվով՝ հայերենով ստեղծված գիտականորեն մեկնել, բացա­
յալ վարկածները։ Իսկ 1712-ը, շուրջ 70 հրաշակերտություններն տրել խաղերում առկա բարբա­
որ ավանդույթի ուժ է ստացել, են, որովհետև բոլոր դեպքերում ռային, օտար բառերն ու արտա­
հետևանքն է առաջին ուսումնա­ երգչի մեջ առավել հզոր է եղել հայտությունները, տողերի ու
սիրող Գ. Ախվերդյանի մի պարզ մայրենիի լեզվազգացողությու­ պատկերների իմաստները։ Իր
վրիպման, որը ժամանակին նը։ Վրացերենով գրված 33 խա­ հրապարակային բանախոսութ­
ցույց է տվել Պ. Սևակը։ Նրա հա­ ղերը պալատական մթնոլորտի յուններում Սայաթ-Նովայի խա­
մոզիչ դիտարկմամբ՝ Գ. Ախվերդ– դրոշմն են կրում, իսկ թուրքերե­ ղերը նա է ճիշտ շեշտադրումով
յանը փոխանակ հայերեն գրած նով գրված շուրջ 130 խաղերը արտասանել ու վաղ մանկու­
առաջին խաղի տարեթվից՝ 1752 մրցասպարեզների՝ մեջլիսների թյունից յուրացրած սայաթնով­
թվից հանելու երգչի մատնան­ պահանջներով են գրված։ Այս է յան մեղեդիներից շատերը նա
շած «յարսուն տարին», հանել մեզ հասած սայաթնովյան ժա­ է ճիշտ երգել ու փոխանցել սե­
է թուրքերենով գրված առաջին ռանգությունը, և ցավալին այն րունդներին։
խաղի տարեթվից՝ 1742-ից, և է, որ ամբողջ ժառանգությունը
ստացել է 1712, որն էլ դրվել է բազմապատիկ մեծ է եղել։ Թուր­ Ափսոսանքով պիտի արձա­
շրջանառության մեջ։ քերեն խաղերից մեկում, որն նագրենք, որ Սայաթ-Նովային,
ուղղված է իր կնոջը՝ Մարմարին, նրա երգերը թիֆլիսյան համբա­
Մինչև 1960-ական թթ. ուսում­ Սայաթ-Նովան գրել է, թե «իմ վավոր նկուղներից, գինետներից
նասիրողներին հայտնի չի եղել, ամեն խաղը մի ծաղիկ է, ինչու ու խանութներից հայտնաբերե­
թե ինչով է Սայաթ-Նովան զբաղ­ վառեցիր իմ հազար ծաղիկը»։ լու, նրա մեղեդիներից շատերը
վել 1759 - 1760 թթ.։ Իսկ այդ Եթե նույնիսկ հազար-ը հասկա­ պատահական ծերունիներից
տարիներին նա իրականացրել նանք շատ իմաստով, ինչպես լսելով՝ մտապահելու, ապա և
է Նարեկացու «Մատյան ողբեր­ տասը հազար - բյուրը, ապա Սպիրիդոն Մելիքյանի օգնութ­
գության» երկի ընդօրինակութ­ պարզ կդառնա, թե որքան եղած յամբ ձայնագրելով կորստից
յունը։ Ընդգծենք, որ Գ. Ախվերդ– պիտի լիներ երգչի ժառանգութ­ փրկելու գործում մեծ դեր խա­
յանը և նրա հաջորդները սկզբից յունը իրականում և որքան է մեր ղացած Ն. Աղբալյանը նաև հիշո­
ևեթ ճիշտ են գրել երգչի անունը՝ գրականության ու արվեստի կո­ ղության անդարձ կորուստներ ու
Սայաթ-Նովա։ Մինչդեռ այսօր րուստը ժամանակի անբավարարություն
վիճարկման խնդիր են դարձ­ էունեցել, բայց և հպարտությամբ
րել անգամ բանաստեղծ-աշուղի Այս համապատկերում, սա­ պիտի ընդգծենք, որ շատ բան
գրական հանրահայտ Սայաթ- կայն, առանձնահատուկ կարևո­ կորստից փրկվել է հենց նրա
Նովա անվան գրությունն ու ստու­ րություն է ստանում քչերից մեկի՝ ջանքերով։
գաբանությունը։ սայաթնովագիտության բնա­
գավառում իր անշրջանցելի ու Սայաթնովյան բանաստեղ­
Նշենք, որ Մատենադարա­ ծանրակշիռ խոսքն ասած Նիկոլ ծական աշխարհի նրբություն­
նի 10838 թվահամարով պահ­ Աղբալյանի ներդրումը։ Թիֆլի– ներն ու գեղեցկությունները,
վող Սայաթ-Նովա - Ստեփա– սեցի լինելով՝ Գ. Ախվերդյանից որոնք իր հոդվածների շարքե­
նոս վարդապետի՝ Նարեկացու հետո նա է մեր ժողովրդի լայն րում, հրապարակային բանախո­
Մատյանի ընդօրինակության խավերին սայաթնովյան բա­ սություններում նկատել ու մեկնա­
գրչագրի հիշատակարանում բանել է Ն. Աղբալյանը, նրանից
հենց իր՝ Սայաթ - Նովայի ձեռ­ հետո ստեղծված գիտական
քով հստակ գրված է. «Գրեցւսւ ծանրակշիռ աշխատություննե­
ի Գիլւսն, Մնզալի եկեղեցին, թո­ րի առկայության պայմաններում
ւին ՌՄԺ (12 սեպ. 1760 - 12 սեպ. անգամ կարոտ են արժևորման։
1761). Ով ընթերցող, յիշեայ գծող Ն. Աղբալյանի սայաթնովագի–
Ստեփանոս, որ Սայեաթ Նօվայ տության մասին, սակայն, բացի
ասին, հայր իմ մահտեսի Կարա­ Մուշեղ Իշխանի իրոք բովան­
պետ, եւ դուք յիշեալ լինիք»։ Այս է դակալից առաջաբանից՝ տպա­
Թամբուրի Քուչուկ Արութին - Սա– գրված «Ամբողջական երկերի»
յեաթ-Նօվայ - Ստեփանոս վար­ 2-րդ հատորում (Բեյրութ, 1966),
դապետի գրավոր վկայությունն Պ. Սևակի, Հ. Բախչինյանի, Գ.
իր մասին։ Անանյանի, Ա. Պետրոսյանի մի
քանի բնութագրական արտա–
ճիշտ էնկատել Հ. Բախչինյա­
նը, որ Սայաթ-Նովայի եռալեզու

Տ|օ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 21

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

հայտություններից, ցավոք, ոչինչ ներհուն ու լայնահայաց գրակա­ համեստորեն գրել է նա 1944 թ.
չունենք։ Անգամ նրանք, ովքեր նագետը տարբեր հանգամանք­ «Սայաթ-Նովայի հետ» աշխա­
նպատակադրված ուսումնասի­ ների պատճառով ժամանակ տության մեջ։ Սակայն թե՜ 1914
րել են Ն. Աղբալյանի գրակա­ ու հնարավորություն չի ունեցել - 24 թթ. «Հորիզոնում», «Գոր­
նագիտական ֊քննա դատ ակ ան ամբողջացնելու իր խոսքը բոլո­ ծում», «Հանդես ամսօրյայում»,
րիս սիրելի երգչի մասին։ Հիշյալ թեՀ 1944 - 47 թթ. «Ազդակ» շա­
ժառանգությունը, անհրաժեշտ բացահայտ առավելություններն բաթօրյակում ու «Ազդարարում»
չափով չեն խորացել խնդրի ունեցած գրականագետը, սա­ նրա տպագրած հոդվածների ու
էության մեջ և լիարժեք չեն բնու­ կայն, երբեք իրեն հավակնոտութ­ դասախոսությունների մեկնու­
թագրել Աղբալյան - սայաթնո– յամբ գյուտարար չի համարել, թյուններից ու բացատրություն­
վագետին։ Ափսոսանքով պիտի ընդհակառակը, միջնադարյան ներից շատերն այսօր էլ թերևս
արձանագրենք նաև, որ հատուկ համեստ ու նվիրյւսլ գրիչների ամենից համոզիչն ու գիտականն
դիտողականությամբ օժտված նման ընթերցողի ներողամտու­ են ողջ սայաթնովագիտության
բացառիկ աչք ունեցող, կար­ թյունն է հայցել հնարավոր վրի­ պատմության մեջ5։
ծես իրոք հենց այդ նպատակի պումների համար՝ ասելով, թե
համար ծնված «հարմարագույն գուցե ուրիշներն ավելի ճիշտ մեկ­ Գրականագետը «Սայաթ-Նո­
անձը» (սա Մուշեղ Իշխանի բնո­ նաբանեն, որովհետև իր դիտար­ վայի սերը» դասախոսության
րոշումն է - Ս. Մ.), սայաթնով­ կումները չի համարում լիարժեք (1944) հենց սկզբում տալիս է
յան բառի, տողի, պատկերի ու կատարյալ։ «Թող ներողամիտ այդ ճակատագրական սիրո վե­
գեղագիտական նշանակությու­ աչքով նային մեծ աշուղի երգե­ րաբերյալ մի այնպիսի խորունկ,
նը, սրանց համը, բույրը, գույնը, րի մեկնության այս փորձին»,- դիպուկ ու հիմնավոր բացատ­
երաժշտական արժեքն զգացող րություն, որը համընկնում է Հովհ.
Թումանյանի տեսակետին (ըստ
երևույթին՝ դա 1910 - ական թթ.
նրանց համատեղ քննարկում­
ների արդյունք է), և ուղղորդիչ
է եղել նաև Պ. Սևակի ու նրա
հաջորդների համար։ Դա կա­
րող էր կանխել 1960-ական թթ.
սկզբին Սայաթ-Նովայի ծննդյան
250-ամյակի հոբելյանական տո­
նակատարության օրերին ծա­
վալված և այսօր էլշարունակվող
մի բանավեճ, որ նպատակ ուներ
բացահայտելու մեծ երգչի սիրո
բնույթը՝ գոհացած, վայելած սի­
րո երգիչն է Սայաթ-Նովան, թէք
մերժված կամ անպատասխան
սիրո։

Միայն Պ. Սևակն է հետևել
Թումանյանի ու Աղբալյանի տե–
սակետներին և ճշգրտել խնդրի
վերաբերյալ իր դիրքորոշու­
մը։ Զուգադրւսբար քննելով և
գերազանցապես նրանց իսկ
խոսքերով բնութագրելով Նա­
ղաշ Հովնաթանի, Նահապետ

5 Հանգամանորեն տե՜ս մեր «Սայաթ-
Նովան Ն. Աղբալյանի հայացքով»
ուսումնասիրությունը, «Նիկոլ Աղբալյան
- 130», գրականագետի 130– ամյակին
նվիրված գիտական նստաշրջանի
նյութերի ժողովածու, Եր., 2006, էջ՝ 141–
159։

22 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւվօ 1. 2012

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

ւք ա ա տ ա ա քտ ա ա ^ ^ Քուչակի և Սայաթ-Նովայի սիրո բանաստեղծի մարդկային դրա­ ռապանքից էլ ծնվել են նրա
երգերը՝ Հովհ. Թումւսնյանը կա­ ման խորացել է անհուսության հանճարեղ սիրերգերը, որոնք
տարել է անչափ հետաքրքիր աստիճան, և Պ. Սևակի՝ Սայաթ– ունեն ընդհանրացման վիթ­
բացահայտումներ այդ մեծ Նովային տված «ողբերգականո­ խարի ուժ և իրենց բացառիկ
երգիչների սիրո բնույթը ըմբռ­ րեն անհույս սիրո երգիչ» բնորո­ պատկերավորության ու քնարա­
նելու և արժևորելու իմաստով, շումը տեղին է միանգամայն։ կանության շնորհիվ վերածվել
«էստեղ առաջս է գալիս Սայաթ են ընդհանրապես մարդկային
- Նովայի տխուր - ազնիվ դեմքը։ Ինչպես Նարեկացու ըմբռ­ գեղեցկության գովերգի։
Կանգնեցնենք նրան Նաղաշ Հով– նումներում ու նրա հռչակավոր
նաթանի ու Քուչակ Նահապետի «Ողբերգության մատյանում» Սայաթնովյան խաղերում հա­
զվարթ պատկերների դեմը։ Ահա Աստված էր «անընդգրկելի հե­ ճախ են հանդիպում թևավոր
ռավոր և անընդմիջելի մերձա­ խոսքի՝ աֆորիզմի արժեք ստա­
թե ով է դժբախտը սիրո մեջ, և վոր», այդպես էլ Սայաթ ֊Նովայի ցած արևելյան և աստվածաշնչ–
ահա թե որտեղ են մերժված սի­ համար՝ նրա ճակատագրական յան իմաստախոսություններ, ինչ­
րո իսկական հառաչանքն ու «սիրեկան յարը»՝ իրեն «դիվա­
տառապանքը»6(ընդգծ.–Ս. Մ.)։ նա - դաբանգ» անող կատա­ պես՝ Մի ածի խուզի առջևն լալ
րելատիպ գեղեցկուհին, որին ու գովհար, Սայաթ-Նովա կամ
Իսկ հիմա էլ դիմենք Ն. Աղբւսլ– ձգտելու ու չհասնելու ազնվաց­ Ծուռը փետըն չի դրստիլ ռան­
յանին. «Սայաթ-Նովայի գործը նող, մարդուն վեհացնող տա­ դան, դուրգար Սայաթ - Նովա և
անպատասխան սիրո քնարա­
կան պատմությունն է։ Այդ սերն այլն։ Սակայն «արթար դատելու»
հետամուտ ճշմարտախոս երգչի
իրական է և ոչ երևակայական: քնարական ձայնը անհրաժեշտ
դեպքերում հնչել էնաև երկնային
Ոչ թե պատանեկան երազանք ամպրոպի պես.
կամ երիտասարդի տենչանք, այլ
Սաչաթ-Ն ովեն եմ, հունարս էլ գրով ա.
հասուն մարդու սեր։ Սիրողը
ամուսնացած է, զավակներ ու­ Հե ն ց բա ն կոսիմ, վուր ա մբերում
նի, բայց բռնված է նոր ու խոր
սիրով մը։ Վերջին սերն է այս, ձեն հանի։
ավելի հզոր քա ն մահը.
Սիրո մեջ՝ դժբախտ ու տառա­
էլ ապրելու ումիկ չունիմ, պած, արվեստում՝ երջանիկ։ Եր­
իմ օրը կերած գիտենաք...»7 ջանիկ, որովհետև համաշխար­
(ընդգծ.– Ս. Մ.).։ հային արվեստի պատմության
մեջ սակավ բացառություններին
Այս երկու մոտեցումներից ու է վիճակված լինել եռամեծ, այն­
բնորոշումներից առավել հասկա­ քան տարածված ու սիրված, այն­
նալի է դառնում, որ սիրո հարցում քան արդիական, այնքան «ան­
մաշ» ու մշտանոր, որքան մեր
6 Հ. Թումւսնյան, Երկերի լիակատար երեքհարյուրամյա Սայաթ-Նովան։
ժողովածու, հ. 6, Եր. 1994, էջ 324։

7Ն. Աղբալյան, նշված գիրքը, էջ 131։

Ւվօ 1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 23

501 ՔԱՂԱՔ, ԱԵԼԻՏԱ
ԴՈԼՈՒԽԱՆՑԱՆ
ՈՐ ԱՐԺԵ

տ ա էւ

ոնդոնում 2008 թ. լույս է լիոն գյուղացի տեղափոխվում է համար ամենահւսրմարավետը
տեսել մի հետաքրքիր գիրք՝ Չինաստանի այդքաղաքներ։ Հի­ Կանադայի Վանկուվեր քաղաքն
նվիրված աշխարհի՝ տեսնելու մա աշխարհի ամենախիտ բնա­ է, իսկ ամենավտանգավորն
արժանի քաղաքներին։ Նրանում կեցված քաղաքներն ունեն շուրջ այցելության համար Ալժիրի մայ­
Հայաստանից տեղ է գտել 2քա ­ 20 մի|իոն բնակիչ, սակայն ակն­ րաքաղաքն է համարվում, որը լի
ղաք։ Գիրքը հետաքրքիր է ըստ կալվում է, որ մի քանի տասնամ­ է վտանգներով։
հետևյալ փաստերի։ յակ անց կառաջանան 50 միլիոն
բնակիչ ունեցողքաղաքներ։ Եթե մեկն ուզում է ճամփորդել
Երկիր մոլորակի վրա ապրում աշխարհի հետաքրքիր քաղաք­
է 6.4 միլիարդ մարդ։ Քաղաքային կյանքը երկ­ ներով, ապա պետք է գիտենա,
րագնդի վրա ունի վաղնջական որ բոլոր քաղաքներում չէ, որ
2007 թվականի տվյալներով՝ պատմություն։ Այդ հնագույն քա ­ կարող է գտնել այն հարմարա­
ամեն օր քաղաքային բնակչութ­ ղաքներում կանայք և տղամար­ վետությունը, որն առկա է Փարի­
յունն ավելանում է մոտ 180.000 դիկ ապրել են մեզանից 12000 զում, Սան-Ֆրանցիսկոյում, Վե–
մարդով։ Աշխարհում արդեն կա տարի առաջ։ Հնագետների կար­ նետիկում։ Ցանկացած քաղաք
300քաղաք, որ ունեն 1միլիոնից ծիքով աշխարհի հնագույն քա ­ այցելելիս պետք է փորձել փոքր–
ավելի բնակիչ։ Որոշ քաղաքնե­ ղաքներն են եղել Դամասկոսն
րի բնակչության աճը ծայրահեղ ու Երիքովը։ Կան նաև բոլորովին
սրընթաց է։ Եթե Լոնդոնը 1 մի­ նոր բազմամարդ քաղաքներ,
լիոնանոց քաղաքից 130 տար­ օրինակ՝ Բրազիլիան, որը հիմն­
վա ընթացքում դարձել է 8 մի­ վել էընդամենը 50տարի առաջ և
լիոնանոց, ապա Սեուլը այդ նույն ունի 2.4 միլիոն բնակիչ։ Աշխար­
աճն ունեցել է ընդամենը վեր­ հի ամենաբազմաբնակիչ քա ­
ջին 25 տարվա ընթացքում։ Չի­ ղաքներն են՝ Մեխիկոն, Մոմբայը,
նաստանում կա 90 քաղաք, որի Նյու-Ցորքը։ Գրքում ներկայաց­
բնակչությունը գերազանցում է ված 501քաղաքներից բնակվելու
1 միլիոնը, և ամեն տարի 8.5 մի­

24 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | ՒՎՏ1. 2012

ինչ յուրացնել նրանց լեզվի որոշ հարմար է այցելել գարնանը կամ ղասպանության զոհերի
դարձվածքներ։ Դա շատ կհեշ– ամռանը։ Երևանում շատ
տացնի շփումը տեղացիների կարևոր էտեսնելքաղաքի կենտ­ հիշատակին, էրեբունի բերդ՜ամ­
հետ, և փոխըմբռնումը կդարձ­ րոնում շաբաթ ու կիրակի օրերին
նի ավելի հաճելի ու դյուրին։ Այդ գործող վերնիսաժը, որտեղ րոցի ավերակները, որոնք
արտահայտություններից ու բա­ արվեստի գործերի կողքին կան
ռերից են՝ «Բարի լույս», «Շնոր­ նաև հնաոճ իրեր, պետք է տես– գտնվում են հենց քաղաքում։
հակալություն» և այլն։ նելնաև աշխարհահռչակ Մատե­
նադարանը, որը գիտական հիմ­ էրեբունին հիմնադրվել է Ք.ծ.ա.
Աշխարհի 501 քաղաքները նարկ է իր բազմաքանակ
ներկայացնող այս շքեղ գրքում մեծարժեք ձեռագիր մատյաննե­ 782 թվականին։ Անպայման անհ­
Հայաստանից ընդգրկված են րով, Ծիծեռնակաբերդի Եղեռնի
Երևանն ու էջմիածինը։ Երևանը, հուշահամալիրը, որը նվիրված է րաժեշտ է այցելել \\/–ճ\\\
ըստ 2002 թ. մարդահամարի թուրքերի կազմակերպած 1915
տվյալների, ունի 1 միլիոն բնա­ թվականի 1.5 միլիոն հայերի ցե­ դարերում կառուցված Գեղարդի
կիչ։ Գրքում ասվում է, որ այնտեղ
վանական համալիր, որը

գտնվում է Երևանից 35 կմ

հեռավորության վրա։ Համալիրն

ունի երկու ժայռափոր

եկեղեցիներ, որոնք իրենց կա­

տարելությամբ մրցակցում են

Հորդանանի նշանավոր Պետրա–

|տ|օ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 25

հ ԴԵՊ

տա

՚« ւ ս ։ ;է..
փ * . ՚ ՚ ՚ ա տ տ & տ ա ^ ք. --*
^,«^,«•«1 ա«»»ս՚*է՚* ^քքէ՝ լ ՜ ֊ . ՚:,,

" է – –>1" – % ՚. . ր– V X ՚ •>

- – .« ա ,

Հճճ^ խ^

յի հետ։ Հիշեցվում Է, որ անհրա­ ղոլական և թուրքական նվաճող­ շատ են սիրում իրենց քաղաքը,
ժեշտ Է այցելել հայկական կոնյա­ ների հարձակումներին։ Քաղաքի և որոշ հնաբնակներ կարոտով
կի գործարան, ուր կարելի Է նոր զարգացումն սկսվել Է, երբ հիշում են հին, խորհրդային տա­
համտեսել այդ հրաշք խմիչքը։ այն անցել Է ցարական Ռուսաս­ րիների Երևանը։ Երևանցինե­
Երևանը Հայաստանի մայրաքա­ տանին, սակայն Երևանի կյանքն րը խնամքով պահպանում են
ղաքն Է, որը գտնվում Է Արարատ արմատապես փոխվել Է 1920
լեռան ստորոտում գտնվող դաշ­ թվականի խորհրդայնացումից հնից եկող ազգային գանձե­
տավայրում, ու երբ իջնում Է հետո։ Քաղաքը դարձել Է արդյու­ րը՝ ձեռագրերը, կիրառական
երեկոն՝ վերջալույսի շողերի մեջ նաբերական կարևոր կենտրոն, արվեստի իրերը, քանդակները։
քաղաքի վրա բարձրացած բայց, ցավոք, միաժամանակ Շատ հյուրընկալ են, լավատես,
Արարատը մոգական տեսք Է քանդվել են Երևանի հին երջանիկ հայացքով են նայում
ստանում։ Երևանը եղել Է Ուրար– եկեղեցիները, պարսից խանի ապագային։ Գրքում զետեղված
տուի ռազմավարական կարևոր ամրոցը, XVI դարի բնակարան­ Է նաև Սուրբ Գրիգոր Լուսավորիչ
բնակատեղի, որտեղ խաչվում Էին ները, հին շուկաներն ուքարվան­
Եվրոպայի ու Հնդկաստանի քա ­ սարաները։ եկեղեցու նկարը։
Նշվում Է նաև, որ Երևանում
րավանային ճանապարհները։ 1991 թ.՝ ազգային անկախա–
Այն հաճախ ենթարկվել Է Հռոմի, ցումից հետո, Երևանը զարգա­ Սուրբ Ծննդյան օրն ամեն տարի
պարսկական, արաբական, մոն­ ցել Է նոր ձևով։ Երևանցիները տոնվում Է հունվարի 6-ին։

Երկրորդ քաղաքը, որ ներ­
կայացվում Է, Էջմիածինն Է։ Ըստ

26 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | ՒՎՏ1. 2012

հ ԴԵՊ

2007 թ. տվյալների՝ էջմիածինն է եղել հին էջմիածնին։ Տուն– կան ժամանակներից մնացած
ունի 67.000 բնակիչ։ Այն Ամենայն թանգարանը փակվել է 1936 թ.՝ կրակապաշտական սրբատեղի։
Հայոց կաթողիկոսի նստավայրն Ստալինի հրամանով։ Խոսվում Խոսվում է նաև բարձր ու ստվե­
է Կոմիտասի մասին, որպես րոտ ծառերով լի քաղաքային
է։ էջմիածին պետք էայցելել ապ­ ազգային երաժշտության մշակի, զբոսայգու մասին, ուր քաղաքի
րիլ ամսից մինչև նոյեմբեր։ Ամեն որը աշխարհին ներկայացրեց
կիրակի Մայր տաճարը լի է հա­ հայ Լւ հոգևոր, Լւ ժողովրդական բնակիչները հավաքվում են զրու­
վատացյալներով։ Անպայման երաժշտությունը։ Նշվում է նաև, ցելու, խաղալու և ուտելիք վայելե­
պետք է տեսնել 1767 թ. կառուց­ որ բրդուճը հայկական սենդվիչն լու։ Հայերը շատ հյուրընկալեն ու
սիրով հրավիրում են նաև օտա­
ված Սուրբ Աստվածածնի տաճա­ է։ րին մասնակցելու իրենց կերու–
րը, Մայր տաճարը, բազմաթիվ էջմիածինն ամենից ավելի
հրաշակերտ խաչքարերը, որոն­ խումին։
ցում առկա էհայ ժողովրդի փիլի­ պերճախոս ձևով ներկայացնում
սոփայական միտքը, էջմիածնի է հայերի ազգային նկարագրի Հայերը հիշատակվում են այս
մյուս եկեղեցիները, Մանուկյան պահպանման կարողությունը։
թանգարանը, որտեղ պահպան­ հետաքրքիր գրքի նաև այլ հատ­
վում են հայ եկեղեցու գանձերը, Գրքում նշվում է, որ էջմիած­ վածներում, ինչպես, օրինակ,
գրող Հովհաննես Հովհաննիսյա­ նի գլխավոր եկեղեցին հիմնվել է Հալեպին վերաբերող հոդվա­
նի տուն-թանգարանն իր հիա­ Քրիստոսի ծնունդից հետո 303թ., ծում, որի մեջ խորհուրդ է տրվում
նալի պարտեզով, որը տիպիկ սակայն այցելելով այնտեղ կա­
րելի է տեսնել նաև հեթանոսա­ անպայման այցելել Հալեպի հայ­

կական եկեղեցին։

Իվօ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 27 |

ԱՐՏԵՐԿՐԱՅԻՆ ԱՐԵԳ ՄԻՔԱՅԵԼՅԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿՐԹՈՒ­ ՀՀ ԳԱԱ Վ. Համբարձումյանի
ԹՅՈՒՆՆԵՐ անվան Բյուրականի աստ­
ղադիտարանի առաջատար
գիտաշխատող,
Հայկական աստղագիտական
ընկերության համանախագահ

Հազարամյակների ընթաց­ միայն բնության արհավիրքներն (1473-1543) առաջարկած նոր՝
քում, մտավոր զարգացման հետ են վեր եղել մարդուց, և դրանք արևակենտրոն համակարգը
վերագրվել են գերբնական կամ չէր ընդունվում ընդհուպ մինչև
մեկտեղ, մարդիկ զգացել են աստվածային ուժերին։ Համա­ գերմանացի աստղագետ Ցո–
իրենց առավելությունը կենդա­ պատասխանաբար աստղա­ հաննես Կեպլերի (1571-1630)
նիների նկատմամբ, ժամանակի գիտության մեջ էլ՝ սկսած մ. թ. կողմից XVII դարում ներմուծված
ընթացքում իրենց՝ ենթարկելով II դարից, ընդունված էր հույն մոլորակների ուղեծրերի տեսութ­
տիեզերագետ Կլավդիոս Պտղո­ յունը, որն արդեն Պտղոմեոսի
Երկրի վրա բնակվող շատ կեն­ հաշվարկներից շատ ավելի լավ
դանիների։ Այդ առավելության մեոսի (90-168) երկրակենտ­ էր բացատրում երկնային մար­
դրսևորումներից է նաև դեռևս րոն համակարգը, ըստ որի՝ մինների շարժումը։ Երբ 1609թ.
հնագույն ժամանակներից տա­ Արեգակը, Լուսինը և բոլոր մո­ իտալացի գիտնական Գսսլիլեո
րածված այն կարծիքը, որ մենք լորակները պտտվում են Երկրի Գւսլիլեյը (1564-1642) առաջին
շուրջ, և այլ երկնային մարմին­ անգամ դեպի երկինք ուղղեց
տիեզերքի կենտրոնում ենք, և այլ ներ արբանյակներ չեն կարող
բանական էակներ չկան։ Մասնա­ առաջին աստղադիտակը և մի
վորապես, նման կարծիք էքարո– ունենալ։ Հատկանշական է, որ շարք այլ կարևոր հայտնագոր­
զել եկեղեցին՝ համարելով նաև, նույնիսկ XVI դարում լեհ աստ­
ղագետ Նիկոլաոս Կոպեռնիկոսի ծությունների թվում հայտնաբե–
որ Երկիրն աշխարհի կենտրոնն
է, և աստիճանաբար «հիմնավո­
րելով» երկրակենտրոնության
(գեոցենտրիզմ) ևմարդւսկենտ–
րոնությւսն (անտրոպոցենլո­
րիզմ) գաղափարները։ Թերևս

28 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ1տ1. 2012

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

րեց նաև Լուսնթագի (Յուպիտեր) հայտնաբերվեցին իրենց չափե­ չնայած դա էլ է բազմիցս կաս­
չորս խոշորագույն արբանյակնե­ րով նրանից հազարավոր ան­
րը, այսինքն՝ պարզեց, որ երկ­ գամ մեծ աստղեր։ Այսպիսով՝ կածի տակ դրվել։ Օրինակ՝
նային մարմիններ պտտվում են Զորդւսնո Բրունոն (1548-1600)
ոչ միայն Երկրի շուրջը, եկեղեցին աստիճանաբար փլուզվեց մար­ գրել է. «Գոյություն ունեն ան­
նրան դատապարտեց ընդուն­ դակեն տրոն-երկրա կենտրոն թիվ արեգակներ, և անթիվ երկ­
համակարգի գաղափարը, և րագնդեր են պտտվում նրանց
ված գաղափարներին դեմ վերջին հույսը մնաց տիեզերքում շուրջ, ինչպես մեր մոլորակներն
գնալու համար։ Արևակենտրոն Մեր Գալակտիկայի գերակա դե­ են պտտվում Արեգակի շուրջ։
Այդ մոլորակները բնակեցված են
համակարգն աստիճանաբար րի և դիրքի մասին պատկերա­ կենդանի էակներով»։ Բրունոն,
ընդունվեց, բայց պայքարը դեռ ցումը։ Համարվում էր, որ այն ինչպես և Գալիլեյը, եկեղեցու
չավարտվեց, հետո էլ համար­ կողմից հալածանքի ենթարկվեց
վում էր, որ Արեգակն է աշխար­ ամենամեծ գալակտիկան է և և խարույկի վրա այրվեց, սա­
հի կենտրոնը։ Նույնիսկ XIX տիեզերքի կենտրոնում է։ Հետա­ կայն արտերկրային քաղաքակր­
դարի սկգբներին, երբ անգլիա­
գայում հայտնաբերվեցին շատ թությունների հնարավորության
ցի աստղագետ Վիլյամ Հերշե– ավելի խոշոր գալակտիկաներ, գաղափարն ավելի ու ավելի
լը (1738-1822) առաջին անգամ չնայած Մեր Գալակտիկան իս­ ամրապնդվեց։ Կարծիք կա, որ
կառուցեց մեր աստղային հա­ կապես հսկա գալակտիկա է, սա­ տիեզերքի մեծ մասը կարող է
կայն այն ոչ միայն տիեզերքում, բնակելի լինել։ Գիտական շրջա­
մակարգի՝ Գալակտիկայի տա­ այլև նույնիսկ գալակտիկաների նակներում և զանազան գիտա–
րածական պատկերը, Արեգակն մեր Տեղական համակարգում ժողովներում հաճախ է քննարկ­
այնտեղ տեղադրված էր կենտ­ վում այլմոլորակային կյանքի
րոնում։ Միայն XX դարի սկզբին գերակա դիրք չունի։ Տիեզերքի գոյությունն այն պնդմամբ, թե
ամերիկացի աստղագետ Հար– կենտրոնի գաղափարն էլ շու­ չի կարող պատահել, որ ահռելի
լոու Շեփլին (1885-1972) պար­ տով վերացավ, քանի որ ժամա­ տիեզերքում մենք միակը լինենք։
զեց, որ Արեգակը բավական հե­ Ներկայումս էլ գիտնականնե­
ռու է Գալակտիկայի կենտրոնից։ նակակից պատկերացումների րի մեծ մասը կարծում է, որ մեր
համաձայն տիեզերքը եռաչափ քաղաքակրթությունը միակը չէ
Հետագա գնահատումների հա­ կենտրոն չունի, և նրա իրա­ տիեզերքում, չնայած կան նաև
մաձայն՝ այդ հեռավորությունը կան կենտրոնը կարող է լինել թերահավատներ, ինչպիսին էր,
հավասար է կենտրոնից մինչև ենթադրյալ քառաչափ տարա­ օրինակ, այդ հարցով զբաղվող
եզր հեռավորության մոտ 2/3-ին։ ծության մեջ։ ամենահայտնի մասնագետնե­
Նմանապես Արեգակի՝ որպես րից մեկը՝ ռուս աստղագետ հո–
ամենամեծ աստղի գաղափարն Այս ամենի հետ մեկտեղ, շա­ սիֆ Շկլովսկին (1916-1985)։ Իսկ
էլ շուտով հօդս ցնդեց, քանի որ տերի մեջ դեռևս մնացել է տիե­ նման թերահավատությունն էլ
առաջացել է այն պատճառով,
զերքում մեր քաղաքակրթութ­ որ առ այսօր դեռևս ոչ մի այլքա ­
յան միակության գաղափարը, ղաքակրթություն կամ գոնե որևէ
նշույլ, որ կա այդպիսին, չի հայտ­
նաբերվել։

XX դարի կեսերին արտերկ­
րային քաղաքակրթությունների
գոյության մասին խոսակցութ­
յունները շատացան, երբ 1953
թվին անգլիացի կենսաբան
Ֆրենսիս Կրիկը (1916-2004)
հայտնաբերեց ԴՆԹ մոլեկուլը
և հասկացավ, որ կյանքի պա­
տահական ծագումն անկենդան
նյութից Երկրի վրա հնարա­
վոր չէ։ Նա առաջ քաշեց կյան­
քի ծագման պանսպերմիայի
տեսությունը, ըստ որի կյանքը

Ւ121. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 29

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Երկիր են բերել այլմոլորակա­ վոր հաշվարկի համաձայն՝ Մեր արժեքներ հայտնի չեն, և կարելի
յինները։ Արտերկրային քա ղ ա ­ Գալակտիկայում պետք է լինի է միայն ենթադրություններ անել
քակրթությունների թիվը Սեր մոտ 10000 քաղաքակրթություն։ դրանց մեծության վերաբերյալ։
Գալակտիկայում (ինչպես և Այսօրվա հաշվարկներով տիե­ Փաստ է, որ առ այսօր այլմոլո­
ամբողջ տիեզերքում) հաշվելու զերքում կա առնվազն 100 մի­ րակայիններ (ավելի գիտական
համար 1961 թվին Ֆրենք Դրեյ– լիարդ գալակտիկա, որոնցից տերմինն է՝ արտաերկրային քա ­
քը (ծն. 1930 թ.) առաջարկեց յուրաքանչյուրում կա մի քանի ղաքակրթություններ) չեն հայտ­
մի բանաձև (Դրեյքի բանաձև), տասնյակ կամ հարյուրավոր մի– նաբերվել։
որտեղ այդ թիվը մի քանի հա­ (իարդ աստղ, և հնարավոր է, որ
վանականությունների արտադր­ յուրաքանչյուր աստղ իր շուրջն XX դարի կեսերից էլ սկսվե­
յալ է՝ Գալակտիկայում տարե­ ունի մոլորակներ։ Սակայն դրան­ ցին չճանաչված թռչող օբ­
կան քանի աստղ է առաջանում, ցից շատ քչերի վրա է հնարավոր յեկտների՝ ՉԹՕ-ների (ՍԲՕ
դրանցից քանիսն ունեն մոլո­ կյանքի գոյությունը, ինչպես ար­ - ՍոՐ6Շօցուշ6ճ Ո^ոց ՕԵյ©շէտ)
րակներ, դրանցից որ մասի վրա դեն պարզվել է Արեգակնային մասին խոսակցությունները։
կարող է կյանք գոյանալ, որ մա­ համակարգի դեպքում։ Այստեղ Դրանք անհասկանալի երևույթ­
սի վրա է իրականանում այդ կա նաև զավեշտալի կողմ։ Օրի­ ներ են, որոնք դիտվում են տար­
հնարավորությունը, կենդանի նակ՝ շատ հաճախ այլմոլորա­ բեր մարդկանց կողմից և ըստ
էակների քաղաքակիրթ մակար­ կայինների գոյության հավա­ Էության, կարող են և ոչ մի կապ
դակի հավանականությունը և նականությունը գնահատելու չունենալ այլմոլորակայիննե­
այն տևողությունը, որի ընթաց­ համար գիտնականներն, ի վեր­ րի հետ։ Ի դեպ, ՉԹՕ-ն ավելի
քում իրականանում է քաղաքա­ ջո, քվեարկում են, քանի որ Դրեյ­ ճիշտ տերմին Է, քան « թռչող
կիրթ հասարակություն։ Մոտա­ քի բանաձևում շատ անդամների ափսեները», որոնք միանգա–

30 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ)Տ1. 2012

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

մից վերագրվում են այլմոլորա­ կությունների մեծ մասի (մոտ 90 ները, որպես կանոն, չեն հայ­
տոկոսի) դեպքում խոսքը հայտ­ տարարվում, բայց որոշ մարդիկ
կայինների տիեզերանավերին, նի երևույթի մասին է՝ բնական տեսնում են և զարմանում նրանց
քանի որ դեռևս պետք է պարզել, կամ տեխնսւծին, օրինակ՝ որևէ շարժումների արտասովոր հնա­
թե դրանք ինչ երևույթներ են։ օդանավ կամ տիեզերանավ րավորությունների վրա։ Այսպիսի
ԱՄՆ-ում կա ՉԹՕ-բանության (ու– դիտումները երբեմն վերածվում
ֆոլոգիայի) ինստիտուտ, որտեղ նմանեցրել են այլմոլորակային­ են զանգվածային հոգեխան­
հավաքվում են «փաստեր», ավե­ ների նավերի։ Դրանց մի մասը գարմունքի, երբ դեպքի «վկա»
լի ճիշտ՝ հաղորդագրություններ են դառնում հազարավոր մար–
այդ անհասկանալի երևույթնե­ բնության երևույթներ են (օրի­
րի, կամ, ինչպես ընդունված է նակ՝ գնդաձև կայծակը)։ Երբեմն ԴԻԿ։
ասել, թռչող ափսեների մասին։
Հետաքրքրական է, որ աստղա­ մոլորակները որոշակի դիտողա­ Այդ ամենից հետո էլ մնում
գետները, ովքեր ամենաշատն կան պայմաններում տարօրի­ են բազմաթիվ անբացատրելի
Են նայում երկնքին, Երբևէ դեպքեր, չենք կարող բացառել,
չեն առնչվել այլմոլորակային­ նակ տեսք Են ստանում, նույնիսկ որ կան արտառոց երևույթներ,
ների հետ և, չգիտես ինչու, Լուսինն են շփոթել «թռչող ափ­ բայց պետք չէ պնդել, որ դրանք
միայն ոչ պրոֆեսիոնալներն են սեի» հետ։ Որոշակի մթնոլորտա­ կապված են այլմոլորակայիննե­
անընդհատ նրանց «տեսնում»։ յին պայմաններում պատկերնե­ րի հետ։ Առայժմ մենք չունենք և
Մասամբ դա չիմացության արդ­ րը Երբեմն փոքր-ինչ արտառոց ոչ մի փաստ, որ դրանցից որևէ
յունքն է. օրինակ՝ բնական կամ ձևով են երևում, պատահել է, մեկն այլմոլորակայինների այցե–
տեխնիկական երևույթները շփո­ որ լուսավորված քաղաքի վրա– լություն է եղել։ Դա պարզապես
թում են այլմոլորակայինների յով անցնող թռչունների երամը հնարավորություններից մեկն է։
տիեզերանավերի հետ։ Հավաք­ «թռչող ափսեի» տպավորություն Գուցե դեռևս պակաս են նրանց
վել է 1 միլիոնից ավելի «փաս– է թողել (ներքևից լուսավորված վերաբերյալ տեղեկությունները։

տ», և ինստիտուտի խնդիրն է՝ թռչունները նմանվել են տիեզե­ Տարատեսակ պատմություն­
պարզել ու հասկանալ դրանցից րանավի պատուհաններին)։ Այդ ներ են հրապարակվում նաև
յուրաքանչյուրը։ Դրանց մեծ մա­ «փաստերի» երկրորդ մեծ խում­ Երկիր նրանց ժամանակավոր
սը բացատրվում է։ Ինչպես և այցելության, թողած հետքե­
բը կապված է ռազմական կամ րի, մեր մոլորակի բնակիչների
սպասվում էր, հավաքված տեղե­ տեխնիկական գործունեության հետ հաղորդակցման մասին։
Չի բացառվում նաև այլմոլորա­
հետ։ Ռազմական օբյեկտների կայինների ազդեցությունը մեր
(օրինակ՝ արագաշարժ ռազմա­ իրականության վրա։ Կա տե­
սություն, ըստ որի նրանք արդեն
կան օդանավերի) փորձարկում­ մեզ հայտնաբերել են և փորձար­
կումներ են կատարում։ Սակայն
առայժմ փաստեր չեն հայտնա­
բերվել։ Հարկավոր էհերքելբոլոր
այն հաղորդագրությունները, որ
իբր ափսեներ են գտնվել, այլմո­
լորակայիններ են պահվում Պեն–
տագոնի նկուղներում և այլուր։
Սակայն եթե հայտնաբերվեր
արտերկրային քաղաքակրթութ­
յուն, դա կլիներ մեր ժամանակի
խոշորագույն հայտնագործութ­
յունը, և դա հնարավոր չէր լինի
գաղտնի պահել։

Ինչ վերաբերում է գիտական
փաստերին, ապա ակնհայտ է,
որ տիեզերքը շատ մեծ է, ասլո­
ղերի շուրջը կան բազմաթիվ մո–

ՒՎՏ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 31

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

թեմաները։ Քննարկվում Է նաև
բազմաչափ տարածությունների
գաղափարը, այլ քաղաքակր­

թությունների գոյությունն այլ տա­
րածություններում, դրանց ժամա­

նակ առ ժամանակ ներխուժումը
մեր տարածություն։

լորւսկներ, և դրանց վրա հնարա­ սաբանությունը, պատմությունը, Պատմաբանների և հնագետ­
վոր է, որ կյանք լինի։ Ընդ որում, հնագիտությունը, լեզվաբանութ­ ների հետ համագործակցութ­
կարող ենք պնդել, որ հավանա­ յունը և այլն, նույնիսկ՝ դիվանա­ յունն ուղղված Է Երկրի վրա այլ­
կանությունը բավական մեծ է։ Ոչ գիտությունը։ Անդրադառնանք մոլորակայինների հնարավոր
ոք չի կարող ասել, թե միայն մեր դրանցից մի քանիսին։
մոլորակի վրա կյանք կա, բայց <սւրցը նախ և առաջ փիլի– հնագույն այց հլությունների
չենք կարող նաև պնդել, թե կա, սոփւսյւսկան Է. մենք, արդյոք, հետքերի հայտնաբերմանը,
մինչև չհայտնաբերվի։ Այլ հարց միակն ենք տիեզերքում, դրա­ ինչպես նաև տարբեր պատմա­
է, թե որքան հեռու կլինեն, կարող նից բխող բոլոր հետևանքներով, կան աղբյուրներում հնարավոր
ենք, արդյոք, մոտենալ, հաղոր­ այղ թվում՝ հոգեբանական։ Այն
դակցվել. գուցե նրանց հոգեբա­ անմիջապես առնչվում Է նաև անհասկանալի երևույթների բա­
նությունը, բարոյականությունր, կրոնական պատկերացումներին ցահայտմանը և պարզաբան­
լեզվամտածողությունը բոլորո­ (մարդակենտրոնության)։ Փիլի­ մանը։ Սա ինքնին մի մեծ բնա­
վին այլ է։ Եթե մեր նման էակներ սոփայության մեջ կարևորվում են գավառ Է, որ կոչվում Է հնայց
են, ուրեմն մոտակայքում չկան, տարածությունն ու ժամանակը, (պալեովիզիտ), իսկ դրանով
քանի որ գոնե որևէ ազդանշան տիեզերքի, կյանքի առաջացման զբաղվող գիտությունը՝ հնայցա–
կստանայինք։ Այս ամենն ուսում­ բանություն (պալեովիզիտո–
նասիրում են ՏԸ71–ն (ՏտՅՐշհ քօր լոգիա)։ Դրա խնդիրն Է Երկրի
Ըճէռ–16ՐՐ6տէհ31 1ոէ©11ւց©ոօ©)
կամ ՇԸ71–ն (ՕօտտսուշՅէւօո վրա այլմոլորակայինների հետ­
աւէհ Ըճէր3–16ո՚6տէհ31 1ոէ©11ւ~ քերի որոնումը, ենթադրելով,
ց©ոշ©), որոնք արտերկրային որ արտերկրային քաղաքակր­
քաղաքակրթությունների որոն­ թությունները հնում կարող Էին
ման միջազգային լուրջ ծրագրեր այցելել Երկիր մոլորակ և այս­
են։ տեղ իրենց որոշակի հետքերը
թողնել։ Մասնավորապես, այդ
Ընդհանրապես արտերկ­ ոլորտին Է վերաբերում պատ­
մական որոշ հուշարձանների
րային քաղաքակրթությունների կառուցման մեջ այդ ժամանա­
բնագավառին առնչվում են մի կի գիտելիքների մակարդակին
շարք գիտություններ, փիլիսո­ չհամապատասխանող տեխ–
փայությունը, հոգեբանությունը,
աստղագիտությունը, ռադիոֆի­
զիկան, հավանականություննե­
րի տեսությունը, քիմիան, կեն­

32 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ |Ա°1.2012

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

նոլոգիաների կիրառումը։ Օրի­ նաև տիեզերական պայմաննե­ այլ գազեր, հաղորդակցվեն այլ
նակ՝ բացի եգիպտական բուր­ միջոցներով (օրինակ՝ բոլորովին
գերի քարերի տեղափոխման րում կյանքի գոյատևման հար­ պարտադիր չէ, որ նրանք տես­
առեղծվածից, կա նաև դրանց ցերով զբաղվող բաժինը կոչվում նեն մեզ համար տեսանելի լույ­
ճշգրիտ կողմնորոշման խնդի­ է տիեզերական կամ այլընտ­ սի տիրույթում կամ լսեն մեզ հա­
րը (1 աղեղնային րոպե ճշտութ­ րանքային կենսաբանություն։ մար լսելի ձայնային տիրույթում)։
յամբ), ինչը մինչ այժմ մնում էհա­ Վերջերս ավելի հաճախ օգ ­ Այս հարցերն այնքան կարևոր
նելուկ, քանի որ այն ժամանակ տագործվում է աստղակենսա­ են, որ, մասնավորապես, ԱՄՆ–
այդպիսի ճշտությամբ անկյունա­ ի տիեզերական գործակալութ­
չափական սարքեր պարզապես բանություն (աստրոբիոլոգիա, յունում՝ ՆԱՍԱ-ում, ձևավորվել է
չկային։ Իսկ վերջերս հայտնա­ բիոաստրոնոմիա կամ էկզոբիո– աստղակենսաբանության բա­
բերվել է, որ բուրգերի հիմքերն ժին։ Մեր կյանքը երբեմն անվա­
լոգիա) տերմինը։ Այն ուսումնա­ նում ենք ածխածն ա֊թթվածնա­
Հւ ավելի առեղծվածային են յին, այսինքն՝ մենք ածխածնային
սիրում է այլ քիմիական տար­ օրգանիզմներ ենք և շնչում ենք
իրենց զարգացած շինարա­ րերից կենդանի օրգանիզմեր թթվածին։ Օրինակ, երբ որո­
րական լուծումներով։ Արդյոք նում ենք կատարում պարզելու
եգիպտացիներին ինչ-որ մեկն ստեղծելու հնարավորություննե­ համար՝ այլ մոլորակների վրա
օգնէքլ է։ Երկրի վրա հայտնա­ րը։ Կյանքը բազմազան ձևերով կյանք կարող է լինել, թե՝ ոչ, մենք
բերվել են նաև մի շարք անհաս­ հաճախ փորձում ենք նրանց
կանալի կառույցներ, որոնք կարող է դրսևորվել, բոլորովին մթնոլորտներում գտնել թթվա­
նույնպես կարող են վկայել այլ­ պարտադիր չէ, որ այլմոլորակա­ ծին։ Կենսաբանները հիմա ու­
մոլորակայինների հնարավոր յինները մեզ նման լինեն։ Նրանք սումնասիրում են այլ հնարավո­
այցելությունների մասին։ Հա­ կարող են լինել բոլորովին այլ րություններ։ Օրինակ՝ ածխածնի
նելուկներ են քարանձավներում փոխարեն որպես կենդանի օր­
հայտնաբերված տիեզերագ­ չափերի (ընդհուպ մինչև մեզ հա­ գանիզմների հիմք դիտարկվում
նացներ հիշեցնող պատկերնե­ մար անտեսանելի), կառուցված է սիլիցիումը կամ գերմանիումը։
րը, Պերուի Նասկա անապատի բոլորովին այլ տարրերից, շնչեն Եվ բոլորովին էլ պարտադիր չէ,
մեծածավալ նկարները (այսպես որ այդ կենդանի էակները թթվա­
կոչված Նասկա տիեզերակա­ ծին շնչեն, հնարավոր է՝ նաև
յանը), որոնք միայն օդանավի ազոտ, կամ այնպիսի գազեր, որ
բարձրությունից են ընկալվում և մեզ համար թունավոր են։
հիշեցնում են հսկա տիեզերա­
կայան, Հնդկաստանում գտնված Լեզվական խնդիր է հա­
մաքուր երկաթի մ. թ. IV դարի ղորդակցվելն այլ քաղաքակր­
ձուլակտորը (այդպիսի մաքր­ թությունների հետ, որոնց լեզվի
ման տեխնիկան մատչելի դար­ զարգացումը մեծ հավանակա­
ձավ միայն XX դարում) և այլն։ նությամբ այլ կերպ է ընթացել,
Որոշ տարօրինակ պատկերներ քան երկրային մարդու մոտ։ Գու­
են հայտնաբերել նաև Լուսնի և ցե նույնիսկ անհրաժեշտ կլինի
Մարսի վրա. տպավորություն է լեզվական նոր սկզբունքներ և
ստեղծվում, թե, կարծես, դրանք ընդհանրապես նոր լեզու մշա­
արհեստածին են։ կել։ Հայտնի է, որ նույնիսկ Երկ­
րի հնագույն քաղաքակրթութ­
Քիմիան և կենսաբանությունը յունների լեզուները հասկանալը
զբաղվում են հնարավոր այլ օր­ կամ նույնիսկ այբուբենների վեր­
գանական նյութերի և կյան­ ծանումը գիտնականներից մեծ
քի այլընտրանքային ձևերի ջանքեր են պահանջել։
գոյության ուսումնասիրմամբ
(հիշեցնենք, որ մի շարք օրգա­ Դիվանագիտական խնդիր
է այլ քաղաքակրթությունների
նական մոլեկուլներ են հայտնա­ հետ հարաբերություններ հաս­
բերվել միջաստղային տարա­ տատելը։ Կարևոր հարց է՝ հայտ­
նաբերված քաղաքակրթությունը
ծությունում)։ Կենսաբանության
մեջ այլընտրանքային կեն­
սաձևեր տեսականորեն ստեղ­
ծող և ուսումնասիրող, ինչպես

ՒՃ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 33 |

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

մեզանից ավելի զարգացւսծ կլի­ ընդհուպ մինչև միջուկային զեն­ ները». խոշորագույն ռադիոդի–
նի, թէ5 ոչ։ Մեծ հավանականութ­ քի կիրառումը։ Սա այդ ժամա­ տակներն ուղղվել են դեպի մի
նակահատվածում երևի թե միակ շարք մոտակա աստղեր՝ ակն­
յամբ նրանք ավելի զարգացած դեպքն Էր, երբ կարող Էին համա­ կալելով նրանցից որսալ արհես­
պետք է լինեն, եթե առաջինը գործակցել ԱՄՆ-ն ու Խորհրդա­ տական բնույթի ազդանշաններ։
կարողանան այցելել մեզ, և ակն­ յին Միությունը։ Հայտնի Էնաև, որ Առաջին հետազոտվող ա սա­
հայտ է, որ գերիշխանությունը ՆՍա֊ի կողմից միջմոլորակային ղերն Էին Կետի համաստեղութ­
նրանցը կլինի։ Այսինքն՝ ոչ թե տարածություն ուղարկած «Պիո­ յան Տաու և Էրիդանոսի համաս­
ներ» և «Վոյաջեր» տիեզերանա– տեղության էպսիլոն ւսսւողերը։
մենք ենք նրանց ուսումնասիրե­ վերի վրւս տեղադրվել են հատուկ Դրանց հաջորդեցին բազմաթիվ
լու, այլ նրանք՝ մեզ։ Չենք կա­ վահանակներ, որոնք կրում են այլ մոտակա աստղեր։ Սպասե­
րող ասել նաև՝ այն դրական երկրային կյանքի պատկերավոր լիքները կարծես արդարացան
կլինի մեզ համար, թճ բացա­ նկարագրությունը և աշխարհի 1968-ին, երբ անգլիացի էնտո–
սական։ Եթե ավելի զարգացած 70 լեզուներով ուղերձ՝ ուղղված նի Հյուիշի գլխավորած թիմը
քաղաքակրթության բախվենք, այլ հնարավոր քաղաքակրթութ­ որոշ աստղերից գրանցեց խիստ
այն կարող է վերացնել մեր քա ­ յուններին։ պարբերական, կարճատև իմ­
ղաքակրթությունը։ Դիտարկվող պուլսներ։ Ինտրիգն այնքան մեծ
տարբերակներից է նաև այլմո­ Ւնչ վերաբերում Է հարցի էր, որ այդ հայտագործությու–
լորակայինների ներխուժումը աստղագիտական կողմին, նը մի քանի ամիս գաղտնի էր
Երկիր, ինչը կարող է նաև հան­ ապա ներկայումս աստղագետ­ պահվում, մինչև պարզվեց, որ
գեցնել մարդկության կործան­ ներն ամենից շատ են խորացել դրանք չափազանց մեծ խտութ­
ման։ Հետաքրքրական է, որ ուսումնասիրությունների մեջ և յամբ, բայց փոքր չափերով
1970-ականների սկզբին ԱՄՆ արդեն բազմաթիվ հայտնագոր­ աստղեր են, որոնք իմպուլս­
նախագահ Ռ. Նիքսոնը և Խորհր­ ծություններ կատարել։ ՏԸ՜Ո-ի ներ են ճառագայթում սեփա­
դային Միության առաջնորդ թեմայով աոաջին գիտական կան առանցքի շուրջ պտտման
Լ. հ. Բրեժնևը քննարկել են այլ­ հոդվածը տպագրել են Ջու– պարբերությամբ։ Այդ աստղերը,
մոլորակայինների հնարավոր զեպպե Կոքոնը և Ֆիլիպ Մորիսո– որոնք կոչվեցին բաբախիչներ
այցելության դեպքում համա­ նը 1959 թվին։ 1960թ-ից ԱՄՆ-ում (պուլսարներ), մեծ կարևորութ­
տեղ գործելու տարբերակներ. և մի քանի այլ երկրներում սկսվել
|ւնչ հարաբերություններ պետք են տիեզերքի «ռադիոլսում– յուն են ներկայացնում գերխիտ
է հաստատեն կամ, հարկ եղած նյութի ֆիզիկայի տեսանկյունից։
դեպքում, ինչպէՏս դիմակայեն, Հյուիշն այդ հայտնագործութ­
յան համար Նոբելյան մրցանակ
ստացավ։ Թեև ռադի ոլսումները
դեռևս շարունակվում են, այնու­
ամենայնիվ այդ եղանակով
չի հաջողվել գրանցել որևէ
արհեստական ազդանշան։ Սա,
իհարկե, պասիվ մոտեցում է՝
սպասել, թե երբ ազդանշան կլի­
նի։

Ավելի արդյունավետ է ար–

տարեգակնային մոլորակնե­
րի որոնումը։ Այդ պատճառով

1980-ականներից որոնման

մարտավարությունը փոխվեց։
Սկսվեցին սպեկտրադիտական
եղանակներով մոտակա աստ–

ղերի ուսումնասիրությունները,

որոնք նպատակ ունեին հայտ­
նաբերել աստղի՝ մոլորակի

առկայությամբ պայմանավոր­

ված թեթևակի տատանումները։
1995 թ. շվեյցարացի գիտնական

34 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ |«Տ1. 2012

ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆ

Միշել Մայորը (2010 թ. իր գիտա­ նշաններ չկան, ապա այժմ ար­ և Չառլզ Թաունսը (ծն. 1915 թ.)),
կան խմբի հետ արժանացել է աշխարհահռչակ գիտնական­
Վիկտոր Համբարձումյանի մի­ դեն հասանելի են Երկրի չափերի ներ Ֆրենք Դրեյքը, Թոմաս Գոլդը
ջազգային մրցանակի) 51 Պե­ (ԱՄՆ, 1920-2004), ԿառլՍագանը
գասի աստղի մոտ հայտնաբերել մոլորակները, որոնց վրա կյանքի (ԱՄՆ, 1934-1996), Ֆիլիպ Մորիսո–
է առաջին արտարեգակնային նը (ԱՄՆ, 1915-2005) և ուրիշներ։
մոլորակը, որից հետո սկսվել են գոյության հավանականությունն Հետագայում այս թեմայով
լայնածավալ որոնումներ, որոնց ավելի մեծ Է։ Հայտնաբերվել են կազմակերպվել են բազմաթիվ
մասնակցում են բազմաթիվ նաև մի քանի մոլորակային հա­ գիտաժողովներ, սակայն բյուրւս–
երկրներ և խոշորագույն՝ 8-10 մակարգեր, երբ մեկ աստղի շուր­ կանյան գիտաժողովն ընդմիշտ
մետրանոց աստղադիտակները, ջը պտտվում Է մի քանի մոլորակ։ կմնա որպես առաջինը, իսկ այդ
ինչպես նաև Հաբլի և այլ տիե­ թեմայի կարևորությունն ըմբռնե­
զերական դիտակները։ Վերջերս Վերջին ուսումնասիրություններն լը մեկ անգամ ևս հաստատում Է
Հայաստանում նույնպես նախա­ ուղղված են այդ մոլորակների Վիկտոր Համբարձումյանի մտքի
ձեռնել ենք նմանատիպ ծրագիր, մթնոլորտների քիմիական բա­ խորաթափանցությունը։ Խոսե­
համաձայն որի արտարեգակնա­ ղադրության վերլուծությանը, լով արտարեգակնային մոլորակ­
յին մոլորակների որոնումներ ենք զգալի առաջընթաց կա աստղա­ ների ուսումնասիրություններին
իրականացնելու Շվեյցարիայի, գետների կողմից արտերկրային հայ աստղագետների մասնակ­
Իսպանիայի, Պորտուգալիայի քաղաքակրթություններ հայտնա­ ցության մասին՝ հարկ Է նշել,
և Ֆրանսիայի գիտնականնե­ բերելու ուղղությամբ։ որ ներկայումս ամենաակտիվ
րի հետ համատեղ։ Ներկայումս աշխատող խմբերից մեկում Է իս–
արդեն հայտնի են մոտ 600 Հարկ Է նշել, որ դեռևս պանահայ աստղագետ Գարիկ
արտարեգակնային մոլորակներ 1964 թ. Վիկտոր Համբարձում– Իսրայելյանը։
(հաճախ օգտագործվում է Ըճօ– յանի նախաձեռնությամբ Բյու­
րականի աստղադիտարանում Ամփոփելով կարելի Է ասել,
թ13Ո6է միջազգային տերմինը), անցկացվել Է արտերկրային որ հեռու չէ այն օրը, երբ աստ­
քա ղա քակրթություններին ղագետները վերջապես կգտնեն
որոնք հայտնաբերվել են տար­ նվիրված առաջին Խորհրդա­ բնակեցված մոլորակներ։ Հաս­
բեր եղանակներով (սպեկտրա– յին գիտաժողովը, իսկ 1971-ին՝ կանալի է, որ այլ աստղերի
դիտական, աստղաչափական, շուրջ բնակեցված մոլորակների
լուսաչափական, գրավիտացիոն այդ թեմայով առաջին մի­ հայտնաբերումն ավելի ապահով
միկրոոսպնյակների, ուղիղ պատ­ ջազգային գիտաժողովը։ Այդ է մեզ համար, քանի որ այս
կերների, շուրջաստղյա սկավա­ գիտաժողովին մասնակցել են դեպքում հավանաբար սպաս­
ռակների, ենթակարմիր և այլն)։ աստղագետներ, ֆիզիկոսներ, վում են մեզանից ավելի պակաս
Եթե սկզբում տեխնիկայի սահ­ ռադիոֆիզիկոսներ, քիմիկոս­ զարգացած էակներ, բայց որոնց
մանափակության պատճառով ներ, կենսաբաններ, կիբեռ­ հայտնաբերումը լույս կսփռի
գտնվում Էին միայն մեծ մոլորակ­ նետիկոսներ, փիլիսոփաներ, տիեզերքում մեր միակության
ներ, որոնց վրա կյանքի գոյության պատմաբաններ, հնագետներ, գաղափարի սնանկության վրա։
լեզվաբաններ, մարդաբաններ,
սոցիոլոգներ, որոնց թվում Նո–
բելյան մրցանակի 3 դափնեկիր

(անգլիացի Ֆրենսիս Կրիկը
(1916-2004), ամերիկացիներ

Ֆրիման Դայսոնը (ծն. 1923 թ.)

Ւ՝|21. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 35

ՀԱՅՐԵՆԻՔԸ ՎԻԿՏՈՐ
ԳՏԱՎ ԻՐ ԱՐԶՈՒՄԱՆՑԱՆ
ՈՐԴՈՒՆ
ֆիզիկամաթեմատիկական
գիտությունների թեկնածու

էյրևւսնի պետական հա­ նրա նախնիների հայրենիքը։ Միրիմանյանների հայտնի ըն­
մալսարանի դահլիճներից մե­ Չնայած այն հանգամանքին, տանիքից, որը XVII դարում
կում 2011թ. հոկտեմբերի 6-ին Նոր Ջուղայից գաղթել Է Կով–
կայացած Հայկական մաթե­ որ բազմաթիվ հայ գիտնական­ կաս և հաստատվել Թիֆլիսում՝
մատիկական միության (ՀՄՄ) ների անուններ վաղուց են մտել ճանապարհին հայտնվելով Վա–
հանդիսավոր նիստն անսովոր գիտության պատմության մեջ, ղարշապատում, որտեղ պահ­
մարդաշատ էր։ Ներկա էին ոչ Դ. Միրիմանովին կարելի է հա­ պանվել են Միրիմանյանների
միայն միության անդամները, մարել հայկական ծագումով նոր նախնիների շիրիմները։ Հետա­
այլև բազմաթիվ հյուրեր Հայաս­ ժամանակների առաջին մաթե­ գայում այս ընտանիքի անդամ­
տանից և արտերկրից։ Այն նվիր­ մատիկոսը, ով տպավորիչ հետք ներից մի քանիսը եղել են Թիֆ–
ված էր ականավոր գիտնական է թողել գիտության մեջ։ Նա ոչ լիսի պատվավոր քաղաքացի։
Դմիտրի Միրիմանովի ծննդյան միայն առաջնակարգ արդյունք­ Ծանոթանալով Թիֆլիսի քաղա–
150-ամյակին։ ներ է ստացել մաթեմատիկա­ քապետերի ցանկին (որոնց շար­
յի տարբեր բնագավառներում, քում 1840-1917 թթ. 29-ից 27-ը
Աշխարհի երեք երկիր կա­ այլև գիտական շփումներ է ու­ հայեր են)՝ կարելի Է գտնել այդ
րող է Դ.Միրիմանովին դասել իր նեցել իր ժամանակի խոշորա– ազգանունը կրող երկուսին՝ Հով–
նշանավոր գործիչների շարքում։ գույն գիտնականների հետ։ սեփ Միրիմանովին (1851-1852) և
Առաջինը Շվեյցարիան է, որը Միրիմանովի գիտական ժա­ Սողոմոն Միրիմանյանցին (1861–
նրան ապաստան ու մասնագի­ ռանգությունն այսօր էլ արդիա­ 1862)։ Ինչ վերաբերում Է Դմիտ–
տական գործունեության հնա­ կան է. նրա աշխատանքնե­ րիի մորը, ապա հայտնի Է միայն,
րավորություն է տվել, այնուհետև՝ րի հենքի վրա տպագրվում են որ նա եղել Է տեղական անվանի
Ռուսաստանը, որտեղ նա ծնվել է հոդվածներ ու ներկայացվում հողատիրոջ ընտանիքից։
և ստացել նախնական կրթութ­ ատենախոսություններ, նրա
յուն, և, ի վերջո, Հայաստանը՝ անունն են կրում բազմաթիվ մա­
թեմատիկական տերմիններ։

Դմիտրի Միրիմանովը (Օտւէ–

17 1\/1ւոտՁՈօքք) ծնվել Է 1861 թ.

սեպտեմբերի 13-ին Պերես–
լավլ-Զալեսկիում (այժմ դա ՌԴ
Յարոսլավլի մարզի մի փոքրիկ
քաղաք Է)՝ ճարտարագետ Սեմ–
յոն Միրիմանովի և Մարիա Ռու–
դակովայի ընտանիքում։

Ս. Միրիմանովը սերվում Է

36 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Աչ 1. 2012

ԱՆՎմԼՒ ՀԱՑԵՐ

ձոէհաաօօւաո Լւեօ՜ II. <Տւ ներին Դ. Միրիմանովն աշխատել
է ժնևի և Լոզանի համալսա­
I >». սէդսօ ււՅ«օ ս ս ւ օ ր յ 1տ1. շ. ՕթՕՈՇէ «« «շ» <։Հւ(էսձւ ձ՚՛՝ <է։ է/Հ*\<յ*ք;>«* րաններում, նախ՝ որպես պրի–
վատ-դոցենտ, ապա (1931-ից)՝
ւ1Աւքս)ւ1110*ւ4լ1ք-քՏ^(.1յ֊<+՚»4Հ«|*ւ>՚ք.1“ՐՏշրք1ւքէ։է(ա^ *յ..&յւ11յ<<.1ւ–- բ–,ռս,՝ք\Հ,Հի.Հբ*Ա/հ,•/յ՝ա. րՀԱէ,ւէէ»է•«Ր՞.*ք~ա*7ձքւ)ւ(

էւ$ \՚լւււյ(ւ1>ստ ւօ, .է^յս-սա 4 ^՚. ■+ –յ. & & •* / շ Ա ո ՛* Օ*Տ*ես1֊թ՝՝~– «էոյ» բՆ՚էձամ՝
/քս \ ՜ . յ . 1-ոէ էէ|Հ.է տւ^աօք յ . ւ ա ւ 0 ( ) , & Ծ<լ, Հ ք , ՚ձ ք է « Հ Հ * Հ ,՜ Հ ^ Տ – , է յ

1սոտքյ(ւսսւ ոււձ՚Աւսա,

ՏԼքձՔՏ 1՝ I 0 «V Բ. .1/ > / I. որպես ւիիրավ պրոֆեսոր։ Նույն
թվականին նա ընտրվել է Շվեյ–
0<Լ/^^,.ււ*1՝,ո«ա«.>յ*«.).ո11«օՈուօո|.տււ,ւ«»<ս.«ւ.ւրՈ^քԽ՚օՏ<օհծսէ“»*>ւյյս(՚հւ«յսւՀ՝քՍ՚ոէ՝("ւո1«ւ«ււ«ս»«ոքւսւէ(*,ւււ1օ1Ա1էւ(սւ\ւ.ւ«ււոտո,սօ.ր«<.&,.(քյասյարքքօ«»հ.ւա*էա>օւէյէաւ(ւմօ(սուււԱզսսՀսՈսւ»օո1ւ,»ո*։օւ1ւս.<ու.ւս&ո

^ ^ ■ տ ո օ V III. ցարիայի մաթեմատիկական Ա
փիլիսոփայական ընկերություն­
Ր Ա*>ւ*<»ա,|,,.–•յ,՝>^,,«զ>ւյւ.սՅՅւմւՕ»քձէ|<Ոէօւօււ<ւտոււյ(..ւ|ււսւտ(ւՏյ&էօ(քV«Iքյ-լյ-ք«օտ քհո&ո,%ոէքձ\Ա,§;*մւ*\*7է,հք՛հ
1ք=.<1ւսս1յււ5ոււ «հա» «լ»3<Ասէ«ւ*. Ր ս ո ււա ձ մՏօ <*» ա « ^ 6 ների պատվավոր անդամ։ Լո–
զանի (1937 թ.) ԱԼիոնի (1942 թ.)
լեւ»ււ€։աու€տ^ււ<սՀս.Օքյ^>1ւ>0ււ.*1. է՚ււո^ջւէ0ԱզՈսՀ3–«–յո1էՕս-ւէոէշոյււսւ–* «/04 >,1,1ք,յ^ձսէս^Հ*<՚. ամ1ձյօՀէ1ւոձհ.*չ1ք)սքդւ*Հ.–
ու<ս»ղ«ւօսլ«օէ հե» « ։ւ, « ո ւ «1օք«Հ1«>ւօէ է&Րձ*. հ ձ » * ք
«՜. <**»
»ււ.|4է.«ա «յս<.՝<1 ւօ ո է ա ս Աատ .յ>ք>ււ( ,ք. յ՚ա ^ Հէ ^ ւ ս ո ^ 7էէէ^ Ասէ * ^ *

«(»« »տ յ \ . ֊ 4 . ւյ * ւշ«Աք <լս.ւէ1»յսւէ « ււ ձ » « /7՜ > * > ^ *,՝. Հ ք կ

4 զ . ֊V .<=. - ւ* ՝<- հ * է յպ ա և ա ս տ «ու– ^ յ է.ք«>4,« ձ«ւ / ս ս ք * * » / Հ

է.11ւ1>ւ>& ւ<5 - 1 <3;;<.օտաւււււ» Յ ճսօսւսք ^ է; ^ ք| էք , ք . Հ ո ւ / տ ա ։ էք ^«/4 »ւ
\՚ւաււէ|1ւտ<1էքէ<(ււտ,\՛ յ քւու«1ւօ«*»ււք«յո – համալսարանները նրան շնորհելյ ա ձսէէ^
^ յ^ ,7Հ,<.

,.քյ–”է*յք",4|71“տ՝|,յ,<՝՚;։,՝Ւււււծւո1ււ,«օւ1է<^<ոլսւ1»ւ««I ^ ^ օ»,,. «« ; )»,

.^ւօւս^». յ. . «5էր»«<«ք«ք։«7ւ՚։–էՀշ7յ«&^է(,>.^ »».. են ժօշէօր հօոօոտ ՇՑԱՏՁ (պատ­
^^է-71^72, վէոէՀտյ
է71Հ^ո^*|ւ7–ւ; ««յւ վավոր դոկտոր) կոչում։ Դ. Մի­

0 « Տ Ո Ո \ ՚ ; \ Ո 0 Օ Օ ^ Ա ւ տ ’ 1 Ր 1171Ա Օ Լ Ո յ 1Հ « ^ 7 . րիմանովը վախճանվել է ժնևում,

1945 թ. հունվարի 5-ին։ք« \ձէէէաք**»ղ սիէ»ձաաոսէտ»»քաէոէէձիէէԱւտո էքո*»ձէսէ4է էէէ^սէք–.

( Լ \ ^ Տ 1 1 0 IX . ժամանակակիցներն ընդ­

գծել են նրա բացառիկ համես­71^\ .V*.։*««՝1V«€I •=<՝>|111ք(«<Ոէ1.ս^<111ք3յււ1օտՈ.(»1Ո>10«IսI–< ՜յչէ,>1՜.&՚ք քՀյ մհ/ձ" էր^^յ,։/,ք՚,.ո,ձՀ*^<՝^»Ո–

\1ո։.էնէօՅԱւս1ա<,յսէք^շւ»ւ»^է.«.-օ4ո–|Ա«էս|՚3«էս«տյ»«.(սսյւ«ւմքօ1է,ս1111ւ0, ր»«մ1Հ 7* ^ ւտԼ ձտո<^<հ 0քս>».«ձս՜4*«»ՀաՏքտ. տությունը, որը նրան տալիս էր
«ա<1օ»յվ. ՈԱ–»–«ո*4 <վ.֊*– \Հ. ֊ «61Տ։. Տք է1՝, ձ ս ս ա ս , / ք.֊ <ք « . ,5»՛՝. յուրահատուկ հմայք։ Դժվար է
գտնել որևէ այլ անձ, որի բնու­
Օ%ւոէւօսոէէաև»ւ»\ւ*/օ.Ա.Սէ\՚էւուււքտզ$ւ0ւ€^–1ւաւս61. -յ;<1(«յսԻ1քյւ. ՀսքՀսմէձՀ։ >լ>ւէ,*;ձ սէ տ–«էԳ^էոհ*է,1,էս«•,*է,=1=7)^#։ թագրման համար օգտագործվել
*< յւա ա \՚ասէւնստ ւ<է, &: քււ 1 1^,','էքււ ^ Հ է ^ 5 ձէ^բհ ւք ՀՈբ-յքսէ. են նման արտահայտություններ։
Նրա աշխատանքների մասին
«յ–;
ասվել է, որ «դրանք աչքի են ընկ­
Ուսումը շարունակելու նում ազնվությամբ ու ծայրագույն

նպատակով Դ. Միրիմանովը ճշգրտությամբ»։ լի մի ապացույց, ու միայն տե­
Դ. Միրիմանովն ապրել է մի ղի սակավությունը թույլ չի տվել
1880 թ. մեկնում Է Եվրոպա։ նրան շարադրել այն։ Լատինե­
ժամանակաշրջանում, երբ դեռ րեն այս կարճ հայտարարության
Սկզբում նա հաճախում Է հանդիպում էին հանրագիտակ­ ապացույցը դարձել է հազարա­
ներ, որոնք տիրապետում էին վոր մաթեմատիկոսների ու պար­
Մոնպելիեի համալսարանի արդի մաթեմատիկայի համարյա զապես մաթեմատիկա սիրող­
ամբոդջ զինանոցին։ ելնելով Մի– ների կյանքի նպատակ։ Երկու
դասընթացները, այնուհետև ու­ րիմանովի գիտական ժառան­ աստիճանի համար այդպիսի
գության բազմազանությունից՝
սումը շարունակում Փարիզի կարելի է եզրակացնել, որ նա պյաթագորասյան կոչվող եռյակ­
առանձնանում է նույնիսկ այս
համալսարանում։ Գիտական առումով։ Նա կարևոր արդյունք­ ները բազմաթիվ են։
ներ է ստացել մաթեմատիկայի Մի քանի դարերի ընթացքում
ֆակուլտետում նա ունկնդրել Է տարբեր բաժիններում։
գրեթե ամեն մի մաթեմատիկոս
ժամանակի խոշորագույն մա­ Թվերի տեսություն։ Կաս­ փորձել է գտնել այդ ապացույցը։
կած չկա, որ Ֆերմայի Վերջին Առաջարկվել են անթիվ լուծում­
թեմատիկոսներ Անրի Պուանկա– թեորեմը մաթեմատիկայի պատ­ ներ՝ Երբեմն սրամիտ, բայց և
մության մեջ ամենահրապուրիչ մշտապես սխալ։ Երբ խնդրի լուծ­
րեին, Շսւռլ Էրմիտին, Շառլ էմիլ խնդիրներից մեկն է։ Այն ման համար սահմանվեց խոշոր
1637 թ. ձևակերպել է Պիեր Ֆեր­ մրցանակ, ամբոխները պարզա­
Պիկարին և ուրիշների։ պես սկսեցին գրոհել եվրոպա­
ման Դիոֆանտեսի «Թվաբա­ կան մաթեմատիկական հաստա­
1897 թ. ժնևում Դ. Միրիմա– նություն» գրքի լուսանցքներում։
տությունները։
նովն ամուսնանամ է Սալվին Ֆերման պնդում է, որ ոչ մի Թեև Ֆերմայի վարկա­

ժենեվև Անդրիանսենի հետ։ ծը գիտական մեծ արժեք
չուներ, բայց այն հետազո–
Որոշ ժամանակ նրանք ապ­ տելու ընթացքում ծնվել են մա­
թեմատիկան հարստացնող նոր
րել Են Ռուսաստանում, սակայն գաղափարներ և միջոցներ։
ճանապարհ դեպի լուծում հար­
1900 թ. սկսած՝ առմիշտ հաս­ թել են մաթեմատիկոսների բա–

տատվել Եվրոպայում՝ հաշվի

առնելով Դմիտրիի առողջական

վիճակը։ Ամուսիններն ունեցել են

երկու զավակ՝ Ալեքսանդր և Անդ–

րեյ։

Դոկտորական աստիճանը Դ.

Միրիմանովը ստացել է 1900 թ.

ժնԼւի համալսարանում։ Իսկ մինչ

այդ նա դարձել է Մոսկվայի մա­ թվի երկուսից մեծ աստիճանը
թեմատիկական ընկերության հնարավոր չէներկայացնել երկու
անդամ (1922թ. ցուցակում նա ուրիշ թվերի նույն աստիճաննե­
միակն էր, որ ապրում էր Ռուսաս­ րի գումարի տեսքով, և որ ինքը
տանից դուրս)։ Հետագա տարի­
ստացել է այդ փաստի սքանչե­

Ւ|Տ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 37

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՑԵՐ

զում սերունդներ, որոնց թվում է շատերը չեն ճանաչվել, սակայն «Միրիմւսնով-ֆոն Նոյմանի բազ­
հետագայում կրկին վերաբացա– մություն» ու «դաս», «բազմութ­
նաև Դ. Միրիմանովը։ Սակայն ոչ հայտվել են և վերագրվել այլոց»։ յան ռանգ», «ոչ ճշգրիտ որոշված
բազմություն», «բազմություն­
միայն այս ոլորտի արդյունքնե­ Եվս մեկ մեջբերում մաթե­ ների կանտորյան սահման»
րով է կարևոր Միրիմանովի ժա­ գաղափարները։
մատիկայի պատմության մեջ
ռանգությունը։ Դեռևս 1895 թ. նա Հա վա նա կա նութ յո ւննե­
ներմուծել է մի գաղափար, որը արմատացած անարդարության րի տեսություն։ 1887 թ. ժոզեֆ
Բերտրանը ձևակերպել և լուծել
հետագայում կոչվել է աոո^^ոօV մասին. 2005 թ. Այվն Գոտիեն, է մի խնդիր, որն ստացել է «քվե­
շ0ոցռւ6ոշ6\ Միրիմանովի բազ­ ների խնդիր» (Ետ11օէ թՐօԵւտտ)
մանդամները (Ւ41ՌՌ18Ո0)/բօէ^ոօ– անդրանա դառն ալով մի գիտ­ անվանումը։ Հարցը հետևյալն
տատ) դեռևս թվերի տեսության Է. ինչպիսքւն Է հավանականութ­
նականի աշխատանքին, գրում յունն այն բանի, որ ընտրութ­
կարևոր գործիքներից են։ յուններում հաղթած թեկնածուն
Բազմությունների տեսութ­ է. «Հեղինակը Ցերմելոյին (1930) առաջատար Էր ընտրություն­
է վերագրում ռանգի հիերարխիկ ների ամբողջ ընթացքում։ Այս
յուն։ Հիմնական շարժիչ ուժը, կառուցվածքը բազմությունների խնդիրն ունի գեղեցիկ երկրաչա­
որ XIX դարի վերջերին կանխո­ տեսության մեջ, երբ այն ավեփ փական (ավելի ճիշտ՝ կոմբինա–
շուտ ֆոն Նոյմանի վաստակն է՝ տորական) լուծում, որը բերվում
րոշեց բազմությունների տեսութ­ հիմնված, իր հերթին, մի աքսիո­ Է վանդակների վրա թույլատրելի
մի վրա, որն առաջինը ձևակեր­ ճանապարհների հաշվմանը և
յան ի հայտ գալը, անվերջության պել է Միրիմանովը 1917թ.»։ նման Է շախմատի խաղատախ­
տակի վրա հնարավոր քայլերի
հավերժական հիմնահարցն էր։ Խոսքը վերաբերում է մի քանի քանակի որոշմանը։
Գեորգ Կանտորն առաջարկել է
դիտել կամայական համախմ­ աքսիոմի, որոնց մասին հայտնի Լուծման եղանակը՝ անդրա­
դարձման մեթոդը, բեղմնավոր
բություն որպես մի ամբող­ փորձագետներ Կուրատովսկին
եղավ և մինչ օրս հաջողությամբ
ջություն, բազմություն՝ անկախ ու Սոստովսկին իրենց մենագ­ կիրառվում Է բազմազան խնդիր­
նրանից, թե կարելի է, արդյոք, ներում։ Ավանդաբար նրա հե­
րությունում (1951, 1967) նշել են. ղինակն Է համարվում Դեզիրե
թվարկել նրա տարրերը։ Այսպի– Անդրեն։ 2008 թ. Մարկ Ռենոն
սով, անվերջությունը, կարծես, «Այդ աքսիոմն իրարից անկախ հրապարակել Է մի աշխատանք,
ձևակերպել են Միրիմանովը
ստացավ իր պատվավոր տեղք (1917), Ֆրենկելը (1922) և Սկո–
լեմը (1922)։ ճանաչում է ստացել
մաթեմատիկայում, իսկ բազ­ Ֆրենկելի աշխատանքը, այն­
պես որ աքսիոմը կոչվում է նրա
մությունների տեսությունը դար­ անունով։ Կանոնավորության
ձավ մաթեմատիկայի հենքը։ աքսիոմն սկիզբ է առնում Միրի–
մանովից (1917)»։
Սակայն XX դարի սկգբին
Ինքը՝ Ֆրենկելը, Բար-Հիլե–
հայտնվեցին հակասություններ
(պարադոքսներ), որոնք կաս­ լի հետ համատեղ մենագրութ­
կածի տակ դրեցին այս տեսութ­
յան (1959) մեջ «համեստորեն»
յունը։ Որպես օրինակ նշենք
գրում է, որ ինքն է տեղադրման
հայտնի Ռասելի պարադոքսի
հանրամատչելի տարբերակը, աքսիոմի հեղինակը, սակայն
պճտք է, արդյոք, սափրվի գյու­
հարկադրված նշում է որ «նախ­
ղի միակ սափրիչը, ով սափրում նական մտահղացումները պա­
է միայն նրանց, ովքեր չեն սափ­ րունակվում են Միրիմանովի հոդ­
րում իրենց։ վածում»։

Այս ոլորտում էլ Դ. Միրի– Սթենֆորդի փիլիսոփայական

մանովն իրադարձությունների հանրագիտարանում (2007 թ.)

կենտրոնում էր՝ ակտիվ մաս­ բազմիցս հիշատակվում է Մի­
նակցելով հակասությունների
րիմանովի ներդրման մասին։
հաղթահարմանը (թեև ինքն էլ
ձևակերպել է Միրիմանովի պա­ Բավարարվենք միայն մեկ մեջ­

րադոքսը)։ Հիմնական միջոցն բերումով.

աքսիոմների անհակասելի հա­ «Միրիմանովի 1917թ. աշխա­
տանքում կարելի է գտնել նաև
մակարգի ստեղծումն էր։ Հայտնի ֆոն Նոյմանի օրդինալների
մաթեմատիկոս էռնստ Սպեկերը գաղափարը խօո Ւ1շստ8ոո,
1923, 1925) և փոխադրության
գրել է. «Բազմությունների տե­ աքսիոմի որոշակի ձևը»։
սության վերին աստիճանիյուրօ­
րինակ զարգացումն սկսվել է Մի– Գիտական առօրյա են մտել
րիմանովից։ Նրա արդյունքներից

38 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ1տ1. 2012

ԱՆՎԱՆԻ ՀԱՅԵՐ

որտեղ ոչ միայն մատնացույց է Միրիմանովի հավասարումներն Այնշտայնին ուղղված իր նա­
էապես չեն տարբերվում Մին– մակում Միրիմանովը նշել է, որ
կովսկու հավասարումներից։ խոսքը մի նոր տեսության մա­
սին չէ, և իր միակ նպատակն էր
Այս առիթով Այնշտայնը Մի­ ցույց տալ, որ տեսության հիմնա­
րիմանովին մի նամակ է ուղղել, կան հավասարումները կարելի
որտեղ բողոքել է, որ խմբագիր­ է ստանալ ոչ միայն Մինկովսկու
ներից մեկը մերժել է իր հոդվա­ հավասարումներից, այլ անմի­
ծի սկզբնական տարբերակը՝ ջապես Լորենց-Պուանկարեի
որպես ոչ բավարար հիմնավոր­ հարաբերականության հիմնա­
ված, և, միաժամանակ, մտա­ րար սկզբունքից։
վախություն հայտնել, որ որոշ
ընթերցողներ կարող են Միրիմա­ Մեծ մաթեմատիկոսի և գիտ­
նովին վերագրելնոր մոտեցումը։ նականի մեծարումը հայրենի–

արել այդ համընդհանուր մոլո­ 3ւ 136և. Օ ա ւէ քք ԽԱւ՚1ու(աօքք

րությունը, այլև հայտնաբերել է

եղանակի իրական հեղինակին՝ ք է ո ք . 9 հ հ ւ ս ա 1509

Դ. Միրիմանովին, ով 1923 թ. Ճճէէ^աւ^յ ճււ.

հրապարակել է մի աշխատանք 1՝հ*ռ1ք™ւ ո-ւյքհ 1*=**ւոէն է1ւ*1ԱճՈւ1Խու|Ր

այս ոլորտում։ օբձօւօւս «ք տ( ա ծ ւէ^ա» «ւ*

Հարաբերականության տե­ I չասէ ս՚յէա աչ՛ յ՚Հյսւ ւս1ս|»նւաա ւ*քԼԽ Լսւրլյ^ <*|ւ.ււ–|քսլ 14IԷւՐ
լւաւորԽ ւ*|*1ււ,ւէւրմ՚ւէԽռահ՛ ԽաՎԱ հսէ ոօ* Լօ էսօէրսէ ^1ւոԼօ*տտՅ(յ՚տ
սություն։ XX դարի սկզբին ոչ
ու « յա ւա ւս . քԿ ւ յւսւէ I հու* 1 ^ * 4 ^ օՀ ա 1 1 ք.՜ձ ռ է հ օ
միայն մաթեմատիկան, այլ նաև սոբռօտԼՕէ ՚յբօւ տոմաց յսէէւ ԱսԱ հԼ4ՈԺԱ1*ԱԼհոսրքլյօւոտէտք քւօա

ֆիզիկան էր ճգնաժամ ապրում, (եյւէօքհէևւ1օոզ1օ ք*13է«1ւ*եյ(։ե. Լօաաօծ1* Լփձէսէօւսէ^սՈյէռ

փորձելով դասականորեն մեկ­ ւհո.\. ո ւ * Է ւ 1 տ * ™ հ .4 1 յ ո բ ք տ օ օ յ ր է ր . Գ ՜ հ յ ր ճ ( ե Տ տ ւ ք ք ւ է ա ւ 1 է ւ « ք է^*Լ

նաբանել Մւսյքելսոն-Մոռ– ք ա ւ ո հ1ւո1 |Ա Ոօ1է։՚Տ ^ 1"եք ո ^ ւ ^ է է \ իփգ֊ քլյք ,*ս1ւ1 ։լւ& ւ«1 * 1.ս1 հ ւ ւ\ւ1 ւ^
ևէս րո1ւ։ս(1աէ |ք ւճօՀ. օ1 1ւհււ, Հ՚Խէ ո։ Լհք ^ուս1ո ձէձոօէ ՝Հոռ\ 1օ
լիի և Ֆիզոյի փորձերը։ Գիտ­ սէաձ Լաէա11^Լ<ս1 աօւ՚է Րւ*ք V1#ո ար
էէ\շ,է հ* Գ.70- ս»ւԱ> Լ ր ^ ՛ էեր աՈհԼա^ո սք ա յ ^^ււսււտ.^
նականները ստիպված էին քնաԱր, I Ո5Ա*է*էէ11« բա էո>՞ յլ; եււ^ււ(էաո^ քօա տյ«րաււէաւ™

վերանայել նաև ֆիզիկայի հիմ­ (ևէ եէէ1* ս՚շլյ օէ տ ւո ^ ՅԼՅԼյ I Տքր։ է* ՝ոտձէ ւճւ&՚ճ յօո «յա* 1օ

քերը։ Նոր ֆիզիկայի ստեղծման է1ւմ էՀըյձէ, Աս1>՚.

ճանապարհին հանդիպում ենք

այնպիսի խոշոր անունների,

ինչպիսիք են Հ. Ա. Լորենցն ու

Ա. Պուանկարեն։ Վերջինս հա­

րաբերականության սկզբունքը

դարձրեց հատուկ գաղափար։

Հարաբերականության տեսութ­

յան ի հայտ գալը սովորաբար

կապում են 1905 թ. /Հո ո ձ 11ց ո Ժցր ՏսթբՕՐէՑճ
6տհ^տտVօք Տ^ւէ26ր|3ոժ
Բհ^տ0< ամսագրում Ալբերտ Այնշ–
1Ո ձՈՈ6Ո13
տայնի տպած հոդվածի հետ։
/\<3/Մ8ծՕՏծ
1909 թ. Դ. Միրիմանովը նույն
1 \ / 1 ւ հ տ Յ ո օ ք ք տ ք Յ տ ւ 17
ամսագրում հրապարակել է մի
օւսւ7ք^ ւ\աււս/ստւօքք
հոդված, որտեղ առաջարկել է իր
Հ ա յկա կ ա ն Մ ա թ ե մ ա տ ի կ ա կ ա ն Մ իության
գաղափարները՝ կապված այդ

տեսության մաթեմատիկական

հիմնավորման հետ։ Այնշտայնն

անմիջապես արձագանքել է

«Մեկնաբանություններ Միրիմա­

նովի աշխատանքի վերաբերյալ»

մի հոդվածով, որտեղ, համաձայ­

նելով առաջարկվող պնդումնե­

րին, այնուամենայնիվ նշել է, որ

ս°1. 2012 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 39

ԱՆՎԱՆՒ ՀԱՅԵՐ

քում, ՀՄՄ վերոհիշյալ նիստում սակայն հաջողություն չեմ ունե­ հարգված Միրիմանովի անունը
տեղի է ունեցել ֆիզիկոս, ներ­ ցել այս հարցում...։ Նաև ասեմ,
որ շատ եմ ցանկանում ճանաչել մեր բարեկամ երկրները կապող
կայումս Շվեյցարիայում ապրող Հայաստանը...։ Հայաստանն ինձ
համար երազանք է, ևշատ կցան­ ևս մեկ թել է։ Իրենց զգացմունք­
Պավել Գալումյանի նախաձեռ­ կանայի գոնե մեկ անգամ լինել
նության ու եռանդի շնորհիվ։ ժն– այնտեղ»: ներն արտահայտեցին նաև

ևում ծանոթանալով Միրիմանովի 2011 թ. աշնանը Պատրիկ գիտնականի երկու թոռները։

թոռների հետ, նա տեսել էնրանց և Պիեր Միրիմանովները եկան Ֆերմայի վարկածի հայտնի Փոր­
անկեղծ հետաքրքրությունը պա­
Հայաստան, այցելեցին տեսար­ ձագետ, պրոֆ. Գի Թերջանյւսնը,
պի պատմական հայրենիքի
ժան վայրերը, գտան իրենց որ ժամանել էր Թուլուզից, պատ­
հանդեպ։ Թոռներից մեկը՝ Պատ­
նախնիների գերեզմանները Վա– մեց Միրիմանովի վաստակի մա­
րիկ Միրիմանովը, 2011 թ. փետր­ սին՝ թվերի տեսության ասպարե­
ղարշապատում, գնացին նաև զում։ Նրա նվաճումների մասին
վարի 4-ին >\ոո6Ը||3–ին տված բազմությունների տեսության
Թբիլիսի, որտեղ ապրել են իրենց ոլորտում զեկուցեց ՄԴավիդովը,
հարցազրույցում, պատասխանե­ իսկ հարաբերականության տե­
նախապապերը, և մասնակցե­ սության ասպարեզում՝ Ա. Սեդ–
լով այն հարցին, թե, արդյոք, նա րակյանը ու Վ. Գուրզադյւսնը։
ցին ՀՄՄ հիշարժան նիստին։
իրեն հայ զգում է, պատասխանել Շվեյցարիան հոգատարութ­
Այս արարողությանը ներկա էր յամբ պահպանում էՄիրիմանովի
է. «Չեմ կարող ասել, քանի որ հիշատակը։ Այժմ նաև հայրենի­
նախ չեմ ճանաչում Հայաստանը նաև Շվեյցարական Համադաշ­ քը գտա վ իր մեծահռչակ որդուն։
ևերբևէչեմ եղել այնտեղ։ Գիտեմ,
որ Հայաստանը բավական հե­ նության արտակարգ և լիազոր
տաքրքիր երկիր է, և փորձել եմ
կապ հաստատել երևանի հետ, դեսպան Կ. Օրոլենսկին, ով իր

ելույթում նշեց, որ Շվեյցարիայում

ՃԱՊՈՆԱՑԻ ԳԻՏՆԱԿԱՆՆԵՐՆ ԱՌԱՋԱՐԿԵԼ ԵՆ «ԼՈՒՍՆԱՅԻՆ ՕՂԱԿ»
ՖԱՆՏԱՍՏԻԿ ՆԱԽԱԳԻԾԸ

ճապոնացի մասնագետներն հարկ կլինի կառուցել բազմաթիվ ցով։ Որպեսզի Երկրի բնակիչները
առաջարկում են հսկայական կարողանան ստանալ էներգիա
արևային էլեկտրակայանի վերա­ ալեհավաքներ և արևային տար­ այն ժամերին, երբ Լուսինը չի
ծել Լուսնի հասարակածի շրջա­ երևում, հարկ կլինի կառուցել
նի 400 կիլոմետր լայնությամբ և րերի դաշտեր։ ուղեծրային վերահաղորդիչ­
11 հազար կիլոմետր երկարութ­ ներ կամ Երկրի վրա էլ կառուցել
յամբ գոտին։ Նախագիծը կրում է էներգիա հաղորդող համընդհանուր էներգացանց՝
«Լուսնային օղակ» անվանումը։ էներգիան մի կիսագնդից մյուսը
ալեցիրները պետք է տեղադր­ հաղորդելու համար։
Գիտնականների կարծիքով,
առավել շահավետ տարբերակ վեն Լուսնի միայն տեսանելի մա­ Առայժմ այդ նախագիծը
է տեղում 4,4 տրիլիոն քա ռա ­ ֆանտաստիկ է թվում։ Բայց ով
կուսի մետր արևային մարտ­ սում։ Իսկ էներգիայի անընդհատ գիտի, թե ինչի կարող է ընդու­
կոցներ պատրաստելը։ Նրանք նակ լինել մարդկությունը, երբ
առաջարկում են Լուսին հասցնել արտադրումը լուսնային ամբողջ էներգապաշարների պակաս
ռոբոտներ և ավտոմատ գործա­ զգացվի ամբողջ մոլորակի վրա։
րաններ, որոնք Լուսնի բնահո– օրվա ընթացքում ապահովելու
ղից կպատրաստեն անհրաժեշտ
պարագաներ։ համար անհրաժեշտ կլինի

Ենթադրվում է, որ ստաց­ արևային սալերով գոտևո–
ված էներգիան կհաղորդվի Եր­
կիր միկրոալիքային և լազերա­ րել ամբողջ Լուսինը։ Լուսնի
յին ճառագայթման օգնությամբ։
Լուսնի տեսանելի մասում կտե­ հակառակ կողմում արտադր­
ղադրվեն 20 կմ չափի հսկայա­
կան ալեցիրներ, ինչպես նաև լա­ ված էներգիան կհաղորդվի
զերային սարքեր։ Այդ էներգիան
ընդունելու համար Երկրի վրա էլ ալեցիրներին մալուխների միջո­

40 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ)Տ1. 2012

Ի ԴԵՊ.

ԲԱՑԱՀԱՅՏՎԵԼ է ԱՍՏՂԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ
ՄԵԾԱԳՈՒՅՆ ԱՌԵՂԾՎԱԾԸ*

Գիտնականների միջազգա­ «Մենք համոզված Էինք, որ ղագիտական ինստիտուտում
յին խումբն ապացուցել է, այսպես վերջին 15 տարիների ընթաց­
կոչված, մութ էներգիայի գոյութ­ տիեզերքի բոլոր մարմինները քում «գլուխ են կոտրել» այդ
յունը։ Ենթադրվում է, որ մեր տիե­ առեղծվածը լուծելու համար։ Ուս­
զերքի 74 %-ը բաղկացած է այդ ձգում են միմյանց (լինի Նյուտո­
էներգիայից։ Այն միանգամայն տի՝ ավստրիացի և բրիտանացի
անտեսանելի է, և առայժմ միայն նի, թե Այնշտայնի օրենքով)։ Իսկ գիտնականների հաջողություն­
անուղղակիորեն է հաջողվել բա– հիմա պարզվում Է, որ մեր տիե­ ներն այստեղ ընդունում են որ­
ցահայտել դրա գոյությունը, այն պես ընդհանուր հաջողություն։
էլ՝ շնորհիվ տիեզերքի վիճակի զերքն ամենևին Էլ այդ կերպ Չէ՞ որ նոր գիտելիքները կարող
վրա նրա ազդեցության։ չէ կառուցված։ Գոյություն ունի
են փոխել ոչ միայն ֆիզիկայի
Թեև գիտնականները հայտա­ ևս ինչ-որ բան, որը տիեզերքի օրենքները, այլ նաև մեր դերը
րարում են, որ մութ էներգիայի տիեզերքում։
առեղծվածը գրեթե բացահայտ– մի մասն է և ստիպում է, որ այն
ված է, այնուամենայնիվ նրանց «Երկրի և Լուսնի միջև գոյութ­
համար այն առաջվա պես «մութ արագորեն ընդարձակվի»,– բա­ յուն ունի ձգողություն։ Երկրի
անտառ» է։ Չէ՞ որ էներգիան չի ցատրում է Մոսկվայի Լոմոնոսո– և Լուսնի միջև առկա է մութ
կարելի ոչ շոշափել, ոչ տեսնել էներգիա, պարզապես մոլորակն
անգամ ամենահզոր աստղադի­ վի անվան պետհամալսարանի
տակի օգնությամբ։ Ըստ էության, ֆիզիկայի ֆակուլտետի աստղա­ ու դրա բնական արբանյակը մոտ
այդ էպատճառը, որ գիտնական­ են միմյանց, և մութ էներգիայի
ներն անվանում են այն մութ կամ ֆիզիկայի և աստղագիտության քանակը փոքր է», - ավելացնում
սև։ Ընդ որում, պարզվում է, որ է Վլադիմիր Լիպունովը։
այն զբաղեցնում է տիեզերքի մեծ ամբիոնի պրոֆեսոր Վլադիմիր
մասը՝ մոտ երեք քառորդը։ Սա­ Լիպունովը։ Հաշվի առնելով, որ մութ
կայն գլխավոր բացահայտումը
դա չէ. այդ առեղծվածային մա­ Ստացվում է մոտավորապես էներգիայի բաժինը դանդաղո­
տերիան ստիպում է, որ տիեզեր­ հետևյալը, մութ էներգիան բա­ րեն, բայց անընդհատ աճում է,
քով մեկ ցրված գալակտիկաները ռացիորեն «ցրում» է գալակտի­ երկնային մարմինների վանո–
միմյանց վանեն։ կաները տիեզերքով մեկ՝ սկզբում ղության ուժը նույնպես կարող է
դանդաղ, ապա՝ ավելի ու ավելի էապես մեծանալ։ Արդյունքում թե
* հէէթ ։//ո6 \« տ .ք8 տ Ե 1 6 ռա /9 9 6 3 3 9 5 / արագ։ Այն գալակտիկաները, աստղերը, թե Լուսինը նույնպես
որոնք, օրինակ, երկրից հե­ կհեռանան մեզնից։
ռու են 1 միլիարդ լուսատարի,
փախչում են մեզնից 24 000 կմ/վ Սակայն այս ամենը վերաբե­
արագությամբ։ Այնպես որ բուն րում է հեռավոր ապագային, հե­
տիեզերքը հետզհետե ավե(ի ու ռավոր՝ անգամ տիեզերական
ավելի է մեծանում։ Եվ այն չի կա­ չափանիշներով։
րող ունենալ սահմաններ։ Ահա
այսպիսի թարս ձգողություն։

Շտեռնբերգի անվան աստ­

Ա°1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 41

ԲՈՒԺԱՄԻՋՈՑՆԵՐԻ ԱԶԱՏ ՆՈՐԱՎՅԱՆ
ԱՆՈՐԱԿՈՒԹՑԱՆ ՀՀ ԳԱԱթղթակից֊անդամ, քիմիական
ՊԱՏՃԱՌՆԵՐԸ գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր

ք^ուժամիջոցների անվտան­ կան չափանիշն այնպիսի խառ­ լրացուցիչ պահանջներ։
գությունը երաշխավորվում է նա– նուրդների բացակայությունը Կախված պայմաններից,
խակւինիկական ու կլինիկական կամ սահմանափակ պարունա­
Փորձարկումների հիման վրա։ կությունն է, որոնք բացասաբար դեղանյութի բյուրեղացման ըն­
են ազդում դեղի ֆիզիկական, թացքում կարող են փոփոխվել
Հաջորդ կարևորագույն քայլը քիմիական կամ դեղաբանական բյուրեղների չափերը, մակերևու­
բուժամիջոցի որակի ապահովումն հատկությունների վրա։ Խառ­ թային էներգիան, բյուրեղների
է, որի անորակության պատճառ­ նուրդների պարունակության աճի աստիճանը, դրանց նիս­
ներ կարող են լինել ելանյութերն ու չափավորումը նախատեսված տերի ձևավորումը և այլն։ Իրենց
դրանցում առկա անմաքրություն­ է ՊԴ-ի հոդվածներում։ Մաք­ հերթին, բյուրեղների ֆիզիկա­
ները, դեղի ստացման տեխնոլո­ րությանը ներկայացվող պա­ կան հատկություններն ազդում
գիական պրոցեսներում օգտա­ հանջների մակարդակը պայ­ են դեղերի քիմիական ակտի­
գործվող և ստացվող զանազան մանավորված է դեղի ստացման վության, հետևաբար՝ դրանց
նյութերը (կատալիզատորներ, լու­ տեխնոլոգիական պրոցեսնե­ կայունության, խոնավածծության
ծիչներ, այլ օժանդակ նյութեր), րով և դեղաձևերով։ Ներարկվող վրա։ Բյուրեղների ձևն ու չափերը
պահելու պայմանների խախտ­ դեղաձևերի համար ՊԴ֊ը դնում է կախված են լուծիչի բնույթից ու
ման հետևանքով դեղերի փո­ մաքրության աստիճանից, ջեր–
խարկողների արդյունքները,
փաթեթանյութը։ Բժշկության մեջ
կիրառվում են միայն այն դեղե­
րը, որոնք բավարարում են Պե­
տական դեղագրքի (ՊԴ) բոլոր
պահանջները։

Բուժամիջոցների որակի գնա­
հատման եղանակները հիմնվում
են հալման ջերմաստիճանի,
լուծելիության, եռման ջերմաս­
տիճանի, խտության և այլ ֆիզի­
կական բնութագրերի որոշման
վրա։ Խառնուրդների թույլատրե­
լի քանակները նախապես որո­
շում են կենսաբանական փոր­
ձարկումներով՝ հաշվի առնելով
խառնուրդի հնարավոր թունա­
վոր ազդեցությունը։

Դեղերի մաքրության հիմնա­

42 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ)Տ1. 2012

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

մաստիճանային պայմաններից, Հաշվի առնելով ֆիզիկա­ ազդեցությամբ, ապա ՊԴ-ն պա­
բյուրեղացման պրոցեսի տևո­ կան ու քիմիական գործոնների հելու համար առաջարկում է
ղությունից, ուղեկցող նյութերի ազդեցությունը դեղանյութերի նարնջագույն ապակե անոթներ,
առկայությունից։ Այս գործոննե­ կայունության վրա, կարելի է մութ տեղ։ Տետրացիկլինի շարքի
րը, հատկապես լուծիչի բնույթը, եզրակացնել, որ այդ գործում հակաբիոտիկների, կանամիցի–
ազդում են դեղանյութերի բազ­ կարևոր դերը պատկանում է նի մոնոսուլֆատի և մի շարք այլ
մաձև (պոլիմորֆ) տեսակների պահելու պայմաններին։ Դեղք, դեղերի համար առաջարկվում է
կազմավորման պրոցեսի վրա։ ստանալուց մինչև հիվանդի կող­ սենյակային ջերմաստիճան, իսկ
մից օգտագործվելը, անցնում է թիոֆոսֆամիդի համար՝ մինչև
Բազմաձև տեսակները տար­ երկար ճանապարհ և այդ ըն­ 10°0։ Ցինկ-ինսուլինի կւսխույթն
բերվում են իրենց կայունութ­ թացքում նրա կայունության վրա անհրաժեշտ է պահել չեզոք
յամբ։ Պահելու ընթացքում կարող կարող են ազդել մի շարք ֆիզի­ ապակուց պատրաստված և մե­
է անկայուն ձևն անցնել ավելի կական գործոններ ու քիմիական տաղական տոփանումով խցա–
կայուն ձևի։ Միևնույն ժամանակ պրոցեսներ, որոնց հետևանքով նափակված սրվակներում, +1–ից
ոչ կայուն բազմաձև տեսակներն առաջացած նյութերը կարող են մինչև +10°Շ ջերմաստիճանում։
աչքի են ընկնում բարձր քիմիա­ խախտել վերջանյութերի անհ­ Ռետինոլի ացետատը պահվում
կան և դեղաբանական ակտի­ րաժեշտ կայունությունը և մաք­ է ազոտի հոսքի տակ զոդված
վությամբ։ Հետևաբար՝ անհրա­ րության աստիճանը։ Դեղերի կա­ սրվակներում, +5°Շ–ից ոչ բարձր
ժեշտություն էառաջանում մշակել յունությունը կախված է ոչ միայն ջերմաստիճանում։
ակտիվ բազմաձև տեսակների դրանց քիմիական, այլև ֆիզի­
կայունացման եղանակներ։ կական հատկություններից։ Ջերմաստիճանը բարձրաց­
նելիս դեղանյութերը ենթարկվում
Դեղանյութերի որոշ խմբե­ ՊԴ֊ում դեղերի պահման են բազմաթիվ ձևափոխություն­
րի, մասնավորապես կենսա­ պայմանները նշվում են ընդ­ ների, կորցնելով իրենց բնորոշ
բանական ակտիվ նյութերի՝ հանուր ցուցմունքների ձևով։ կենսաբանական ակտիվությու­
հորմոնների, վիտամինների, գլի– Եթե անհրաժեշտ է դեղանյութը նը։ Դրանք կարող են քայքայվել
կոզիդների, հակաբիոտիկների պաշտպանել օդի թթված­ և դիսոցվել, նրանցում կարող է
կայունացումը կապված է բար­ նի օքսիդիչ ազդեցությունից և փոխվել խմբերի տարածական
դությունների հետ։ Դրանց կի­ ավելորդ խոնավությունից, ապա դասավորվածությունը և այլն։
րառման փոքր դեղաբաժինները ՊԴ֊ն առաջարկում է այն պահել Ջերմության ազդեցությամբ բյու–
և պիտանիության կարճ ժամ­ լավ խցանված դեղամաններում րեղահիդրատներից ու հեղուկ
կետները որոշակի դժվարութ­ կամ հղկված խցանով սրվակ­ դեղաձևերից ցնդում են ջուրը և
յուններ են ստեղծում դրանց ներում։ Եթե դեղանյութերի քայ­ այլ դյուրաեռ բաղադրամասեր,
արտադրության, ինչպես նաև քայումն արագանում է լույսի փոքրանում է ադսորբումը, և
պահման ու կիրառման համար։

Տ|օ1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 43

ձ օղակը զգայուն է հատկա­ քով նյութի քիմիական փոխար– կան չէ, որ դեղերի 90 %-ի պահ­
պես ջերմության, լույսի, միջա­ կումների հնարավորության ման համար պահանջվում է
վայրի թհ-ի նկատմամբ և քայ­ գաղափարը նորություն չէ։ Ֆո– մութ տեղ։ Լույսի ազդեցությամբ
քայվելով՝ վերածվում է պասիվ տոռեակցիաների արագության առաջացած անհայտ հատկութ­
բաղադրամասերի։ Մոլեկուլի կախվածությունը կլանված լու­ յուններով արգասիքներն օր­
կառույցի և ակտիվության միջև սային էներգիայից բացատրվում գանիզմում կարող են խթանել
կապի հիմնական պայմաններից է Մյնշտայնի օրենքով, համա­ դժվար ախտորոշվող դեղային
մեկը քՅ–լակտամային և թիազո– ձայն որի յուրաքանչյուր կլան­ հիվանդություններ։
լային զուգակցված համակարգի ված ֆոտոն (I™) առաջացնում է
գոյությունն է։ մեկ մոլեկուլի փոփոխություն։ Ֆ ոտ ոտ ա ուտ ոմերա ցումը
լույսի ազդեցությամբ ջրածնի
Ջերմության նկատմամբ զգա­ Ֆոտոքիմիական ռեակցիա­ ատոմի ներմոլեկուլային տեղա­
յուն են տետրացիկւինների օք– ներն ընթանում են գազային, փոխությունն է : Նման փոխարկ­
սիածանցյալները՝ մոլեկուլի 5-րդ հեղուկ և պինդ դեղաձևերում ու ման ենթակա են հատկապես
դիրքում հիդրօքսիլ խմբի առկա­ խիստ բազմազան են։ Կլանելով նիտրոխմբեր պարունակող միա­
յության պատճառով (օքսիտետ– լույսի քվանտ, մոլեկուլն անց­ ցությունները (լևոմիցետին, նիտ–
րացիկլին, մետացիկլին, դօքսի– նում է ֆոտոգրգռված սինգլետ րոֆուրաններ, ֆենասալ և այլն)։
(տւոց16 միայնակ) վիճակի, որը Մոլեկուլն անցնում է խինոիդային
ցԻԿւԻՆ)։ տևում է 10՜8- 10՜3 վ, որից հե­ կառուցվածքի, կորցնելով ակտի­
Մոլեկուլում ջերմության նկատ­ տո ապաակտիվացման պրո­ վությունը .
ցեսների հետևանքով ձեռք է
մամբ զգայուն խմբեր են պարու­ բերում առավել կայուն վիճակ։ Ֆոտոիզոմերացումը մոլեկուլի
նակում նաև ամինագլիկոզիդային Լույսի քվանտ կլանելուց հետո տարածական ձևափոխությունն
հակաբիոտիկները, որոնք պահե­
լու համար պահանջվում է20°Շ–ից գրգռված մոլեկուլը ձգտում է ՏՕ
ցածր ջերմաստիճան, իսկ, օրի­ կայունացման և ընտրում է այն
նակ, տոբրամիցինի պահելու ջեր­ ուղին, որն ամենահարմարն է է, երբ «ցիս» և «տրանս» ձևերը
մաստիճանը չպետք էգերազանցի էներգիական տեսակետից։ փոխարկվում են միմյանց՝ մա­
4°Շ–ը։ սամբ կամ լրիվ կորցնելով իրենց
Ֆոտոքիմիական ռեակցիա­ կենսաբանական ակտիվությու­
Բուսական և կենդանական ների այսպիսի բազմազանութ­ նը։ Ռետինոլի (վիտամին /^) մո­
ծագում ունեցող դեղերը, դրանց յունն ապացույցն է այն բանի, լեկուլն իր բարձրագույն ակտի­
լուծամզվածքները, հորմոնային, որ ոչ մի քիմիական միացութ­ վությունը ցուցաբերում է լրիվ
վիտամինային, ֆերմենտային յուն չի կարող զերծ մնալ նման «տրանս» գոյաձևի դեպքում։
դեղապատրաստուկները, շի­ ազդեցությունից, և պատահա­ Լույսի ազդեցությամբ թեկուզ
ճուկները, արյան փոխարինող­ կրկնակի կապի անցումը «ցիս»
ները, ներերակային դեղւսձևերը
պահելու համար պահանջվում է
առավել ցածր ջերմաստիճան։

Լույսի կլանման հետևան­

44 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ)Տ1. 2012

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

գոյաձևին մոլեկուլի ակտիվութ­ սայսրղ, լույսր տակ սււպւսռավա­ փոքրանում է դեղաբանական
յունը նվազեցնում է մի քանի ան­ րելի են (ստացվում է գունավոր ակտիվությունը։ Արտահայտված
գամ։ ադրենոքրոմ)։ խոնավածուծ հատկություննե­
րով բուժամիջոցները պետք է
Ֆոտոպոլիմերացումը կա­ Ֆոտոօքսիդացման հեշ­ պահվեն պարաֆինապատված
րող է իրականացվել շղթայա­ տությամբ են ենթարկվում նաև խցաններով հերմետիկ փակված
կան կամ փողային մեխանիզ­ այլ ֆունկցիոնալ խմբեր։ Բոլոր ապակե դեղամաններում։
մով։ Առաջին դեպքում լույսը ֆոտոպրոցեսների արգասիք­
կատարում է խթանիչի ղեր, մո­ ները խիստ վտանգավոր են Օդի խոնավության նվազումը,
լեկուլն անցնում է գրգռված վի" իրենց անհայտ հատկություննե­ որն ուղեկցվում է ջերմաստիճա­
ճակի, որից հետո զարգանում րի պատճառով։ Փոշիները լույ­ նի բարձրացումով, փոքրացնում
է իոնային կամ ռադիկալային սի նկատմամբ ավելի կայուն են, է բուժամիջոցում բյուրեղաջրի
պոլիմերացում շղթայական մե­ քան լուծույթները։ Կատալիզա­ պարունակությունը։ Դա հան­
խանիզմով։ Երկրորդ դեպքում տորները մեծացնում են լույսի գեցնում է դեղանյութի խտութ­
շղթայի աճի յուրաքանչյուր ակտ ազդեցությունը քիմիական պրո­
պահանջում է լույսի քվանտ։ Ֆո– ցեսների վրա։ Ֆոտոկատալի– յան մեծացման, և սովորական
տոպոլիմերացումն ընթանում է տային պրոցեսներ բյուրեղական դեղաբաժինները կարող են
բոլոր ֆազերում, այդ թվում՝ նաև նյութերում տեղի են ունենում դառնալ մահացու։
պինդ ֆազում՝ նույնիսկ բացար­ միայն մակերևութամերձ շեր­
ձակ զրոյին մոտ ջերմաստի­ տում։ Դեղերը պահելու ընթացքում
ճանում։ Նման փոխարկումների տեղի ունեցող քիմիական պրո­
ենթակա են կրկնակի կապեր Ֆոտոհիդրոլիգր լույսի ազդե­ ցեսները բարդ են ու բազմազան։
պարունակող կամ խտանալու ցությամբ մոլեկուլի փոխազդե­ Դրանց արագության ու մեխա­
ցությունն է խոնավության հետ։ նիզմի մասին տվյալները հնա­
հնարավորություն ունեցող բո­ Այն տեղի է ունենում չհագեցած րավորություն են տալիս արգե–
լոր դեղանյութերը կամայական կապեր պարունակող դեղանյու­ լակել կամ դանդաղեցնել այղ
ղեղաձևում։ թերում, երբ կրկնակի կապը պրոցեսները՝ մեծացնելով դեղե­
փոխազդում էջրի մոլեկուլի հետ։ րի կայունությունը։
Ֆոտոօքսիդացումը բնորոշ է Այսպես, ռետինոլը նշված պայ­
թեկուզ մեկ, առավել ևս՝ մի քա ­ մաններում ենթարկվում է հիդ– Հիդրոլիզը դեղերի պահե­
նի ֆենոլային հիդրօքսիլ խմբեր րօքսիլացման՝ վերածվելով ^ լու ընթացքում ամենահաճախ
պարունակող միացություննե­ հակավիտամինային հատկութ­ հանդիպող քիմիական պրո­
րին։ Օքսիդացման արդյունքում յուններով օժտված միացության։
ստացվում են խինոիդային կա­ ցեսն է, որն արագանում է որոշ
ռուցվածքներ։ Օքսիդացումից Օդի խոնավության աճն մետաղների աղերի հետքերից,
խուսափելու համար ադրենալինի ազդում է խոնավածուծ իսկ լուծույթներում՝ միջավայրի
ու նորադրենալինի ներարկ­ դեղանյութերի հատկություննե­ բհ-ի փոփոխությունից։ Կարե­
վող լուծույթներին ավելացվում րի վրա, արագացնում այնպիսի լի է սահմանել միջավայրի թհ-ի
է հակաօքսիղանտ, որպեսզի քիմիական պրոցես, ինչպիսին է արժեքների այն միջակայքը, որ­
դանդաղեցվեն օքսիդացման հիդրոլիզը։ Կարող են տեղի ու­ տեղ արագության հաստատունը
պրոցեսները, որոնք, ւսյնուամե– նվազագույնն է։ Այդ միջակայ­
նենալ արտաքին տեսքի, գույնի քի և ռեակցիայի արագության
փոփոխություններ։ Այս պրոցես­ հաստատունի վրա ազդող այլ
ների հետևանքով առաջանում պարամետրերի խելամիտ ընտ­
են քայքայման արգասիքներ և րությունը մեծ նշանակություն

|տ|օ1. 2012 I ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 45

ԲԺՇԿՈՒԹՅՈՒՆ

ունի դեղանյութերի բազմաթիվ (III), պղնձի (II), կապարի, նիկելի մթնոլորտային թթվածնի ազդե­
լուծույթների և հատկապես նե­ և այլ ծանր մետաղների իոնների ցությունը, բուժամիջոցը զերծ
րարկվող լուծույթների պիտա­ պահի օքսիդացումը կատալիզող
նիության ժամկետների մեծաց­ նույնիսկ չնչին քանակների ներ­
ման գործում։ Դեղւսձևերում կայությունից։ Դեղանյութերն խառնուկներից։ Այդ միջոցառում­
թհ-ի արժեքը կարող է նպաստել օքսիդացումից պահպանելու ների թվին է պատկանում նաև
ոչ միայն բուժամիջոցի կայու­ նպատակով ձեռնարկված միջո­ դեղերի փաթեթավորման
նացմանը, այլ ընդհակառակը՝ ցառումների համակարգն առա­ և պահման պայմաննե­
ընթացող ռեակցիաների կա– ջին հերթին պետք է թուլացնի րի մշակումը։ Դեղա­
տալիզմանը, քանի որ այդ նյութերը, կախված
հատկությամբ են օժտված վերականգնիչ
հ +և Օհ" իոնները։ Հետևա­ հատկություննե­
բար՝ յուրաքանչյուր դեղի րից, պահվում
համար պահելու լավա­ են իներտ գա­
գույն պայմանները սահ­ զի միջավայ­
մանվում են փորձնական րում զոդված
ճանապարհով։ սրվակներում
(ամպուլներ),
Օքսիդացումը պարաֆինա–
դեղանյութերի քայքայման պատված խցա­
պատճառներից մեկն է, որն նով շշիկներում և
ուժեղանում է լուծույթներում։ այլն։
Օքսիդացման համար լավագույն Դ եղ ա ն յո ւթ եր ը
թիրախ են ֆենոլները, ալդե– պահելու ընթացքոմ կա­
հիդները, չհագեցած միացութ­ րող են իզոմերվել։ Օպտի–
յունները, հիդրազիդները, ֆեն– կապես ակտիվ դեղանյութերի
թիազինի ածանցյալները։ Այս
պրոցեսի հիմնական պատճառն դեղաբանական ազդեցությունը
օդի թթվածինն է, իսկ պրոցեսն զգալիորեն նվազում է ռացե–
արագանում է ջերմաստիճա­ մացման հետևանքով։ Օրինակ՝
նի բարձրացման, խոնավության ադրենալինի ձախ պտտող օպ­
մեծացման, անդրամանուշակա­ տիկական իզոմերը 15-20 ան­
գույն ճառագայթման առկայութ– գամ ակտիվ է աջ պտտող իզո­
ւան աաւմաններում կամ երկա մերից։

46 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | Ւ4տ1. 2012

մինչև 50,8 °Շ, ապա «ապակե» Նյու Յորքն է, այլ Շանհայը, որ­
ծածկի ջերմաստիճանը հասնում տեղ դրանց թիվը 4000-ից ավել է։
է ընդամենը 36 °Շ, և քաղաքում Քաղաքային իշխանություններն
շնչելը հեշտանում է։ արդեն վախենում են, որ հսկա­
յական շենքերի ծանրությունից
հողը կարող է նստել, և դրանից
կտուժի մետրոպոլիտենը։

քքւՐ ԵՎ ՈՐՏԵՂԻՑ ԵՆ ՑՈւՐԱՔԱՆՉՑՈւՐ ՕՐ՝ ***
ԱՐՏԱՀՈՍՈՒՄ ԵՐԵՔ ԱՍՏՂ
ՈՒՂԵՂՆԵՐԸ Եթե ամերիկացիների ճար­
Ֆրանսիայի ռադիոաստ­ պակալման աճի միտումը շարու­
Հարվւսրդի Բիզնեսի դպրո­ ղագետները հայտնաբերել են, նակվի, ապա 2030 թ. ճարպա­
ցի (ԱՄՆ) տնտեսագետ Վիլյւսմ որ յ 1148 + 5251 գալակտիկայի կալումից կտառապի ԱՄՆ
Քերրը համակարգչի օգնությամբ կենտրոնական մասում, որը տե­ բնակչության կեսը, իսկ 2048 թ.՝
վերլուծել է ութ միլիոն գյուտա­ սանելի տիեզերքի եզրագծի մո­ ամբողջ բնակչությունը։
րարների ցուցակը, ովքեր 1975 թ. տակայքում է, ամեն օր ծնվում է3
առ այսօր իրենց գյուտերի հա­ աստղ։ Անշուշտ, պետք է հաշվի ***
մար արտոնագրեր են ստացել առնել, որ այժմ մենք տեսնում ենք
ԱՄՆ-ում։ Նա հայտնաբերել է, որ այն պրոցեսները, որոնք տեղի են Ամենաշատ ձու լինում է ջայ­
բնիկ ամերիկացիների արտո­ ունեցել այդ գալակտիկայում 15 լամի բնում։ Համաշխարհային
նագրերի քանակը 1975 թ-ից միլիարդ տարի առաջ։ ռեկորդը 78 ձու է։ Բանն այն է, որ
բնում, որպես կանոն, ոչ թե մեկ,
մինչև 2004 թ. անընդհատ *** այլ առնվազն երկու էգի ձվերն
են։ Առաջին ձուն ածած էգը հրա­
նվազել է։ Այդ ժամանակա­ Ավիացիոն բժշկության գեր­ վիրում է մյուս թռչուններին ձու
հատվածում ԱՄՆ-ում բնակվող մանական ինստիտուտի աշխա­ ածելու այդ նույն բնում, բայց իր
Հնդկաստանից և Չինաստանից տակիցները պնդում են, որ ձվերը նա տեղադրում է կենտրո­
ներգաղթյալների գյուտերի բա­ օդաչուի մասնագիտությունն նում, իսկ մյուսները՝ բնի կողքե­
ժինն աճել է 4-ից մինչև 14 %: ստեղծված է կանանց համար։ րին, որտեղ դրանք վատ են տա­
Հնդիկներին և չինացիներին է Օդաչուի խցիկում կանայք ավելի քացվում և ավելի մեծ վտանգի
պատկանում միկրոէլեկտրոնւս– քիչ տեղ են զբաղեցնում, ուստի են ենթարկվում գիշատիչների
յին «հնտել» հանրահայտ ընկե­ կարող են ավելի արագ և ավե­ կողմից։ Ցերեկվա ժամերին ձվե–
րության 2005 թ. ստացած արտո­ լի հմտորեն գործել սահմանա­ րի վրա նստում է էգը, իսկ գիշե–
նագրերի 40 %-ը։ փակ տարածության մեջ։ Կնոջ ՐԸ՝ որձը։
փոքր քաշը հնարավորություն է
ՇՇԵՐ՝ ՄԱՅԹԵՐԻՆ տալիս նրան ավելի հեշտ տա­ ***
նելու արագացումը։ «Թույլ սե­
ճանապարհային շինարա­ ռը» ավելի հազվադեպ է տառա­ Ամենաերկար ճանապարհն
րության ճապոնացի մասնա­ պում գունակուրությունից, իսկ անցնում է էմու ջայլամը։ Նա
գետները Տոկիոյում սկսել են դա կարևոր է սարքատախտակի զարգացնում է մինչև 48 կմ/ժ
օգտագործել ապակու հավելու­ գունավոր ազդանշանները ճիշտ արագություն և սնունդ հայթայ­
մով ասֆալտ։ Ոչ պիտանի շշերը ըմբռնելու համար։ թելու համար 9 ամսվա ընթաց­
փշրում են, վերածելով մեկուկես քում անցնում է մինչև 540 կմ։
միլիմետր տրամագծով հատիկ­ ***
ների և խառնում ասֆալտին։ ճա­ ***
նապարհի ծածկի 1 քառակուսի Աշխարհում ամենաշատ երկ­
մետրի համար օգտագործվում է նաքեր ունեցող քաղաքը ոչ թե Ամենաբարձրաձայն թռչու­
կես լիտրանոց 20 շիշ։ Նոր տե­ նը՝ եռաբեղ ծղրիդը բնակվում
սակի ասֆալտն ամառվա տա­ է Կենտրոնական Ամերիկայի
պին շատ չի շիկանում, եթե սո­ լեռնային անտառներում։ Որ­
վորական ծածկը տաքանում է ձի՝ պողպատե զնդանին մուրճի
հարված հիշեցնող ձայնը լսվում
է ավելի քան մեկուկես կիլոմետր
հեռավորությունից։

Ոտւյա ո ա»ՅՈե, 2009, յՏ|՚°7

Ւվօ 1. 2012 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | 47

ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ԲՈՒՍԱԿԱՆ ԱՇԽԱՐՀԻ
ԲԱԶՄԱԶԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ
ե վ ՊԱՀՊԱՆՈՒԹՅԱՆ
ԽՆԴԻՐՆԵՐԸ

ԺՒՐԱՑՐ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
ՀՀ ԳԱԱթղթակից անդամ,
կենսաբանական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր,
ՀՀ ԳԱԱբուսաբանության ինստիտուտի տնօրեն
Գիտական հետաքրքրությունների ոլորտը՝
բուսաբանություն, բույսերի ներմուծում և կլիմայավար­
ժեցում, անտառագիտութուն, ծառագիտություն ևբնա­
կավայրերի կանաչապատում

Լ ք արդկային հասարակութ­ տիններ, լեռնային տափաս­ րում (Հրազդանի կիրճ, Հորթու–
յան կայուն զարգացումն անհնար տաններից մինչև խոնավասեր նի շրջակայք, Մեղրի, Սիսիան,
է պատկերացնել շրջակա մի­ անտառներ, քարքարոտ կիսաա­ Նախիջևան և այլն) կավճային
ջավայրի շրջանակներից դուրս։ նապատներից մինչև ճահճային նստվածքներից։
համակեցություններ։
Երկրագնդի վրա միջավայրի Ընդհանուր առմամբ, ըստ
ձևավորող հիմնական դերը կա­ Մարդկության խնդիրն է հնէաբուսաբանական հետազո­
տարում է բուսական աշխար­ պահպանել այդ բազմազա­ տությունների, տարբեր երկրա­
հի կենսաբազմազանությունը, նությունը, որն ամրագրված է բանական ժամանակաշրջան­
որի վիճակը և բնույթը հսկա­ ՀՀ Սահմանադրությամբ (հոդ­ ներից Հայաստանի տարածքում
յական ազդեցություն են թող­ ված 10), ինչպես նաև ՀՀ հայտնաբերվել է 44 ընտանիքի
նում նաև մարդու կենսագործու­ կառավարության վավերացրած 85 ցեղի պատկանող շուրջ 180
նեության վրա՝ ներառյալ նրա բնապահպանական մի շարք բրածո բուսատեսակ, որոնցից
առողջությունը, և որոշում կյան­ կոնվենցիաներով։ ներկայիս ավելի քան 350 տե­
քի մակարդակը։ սակ ընդգրկող ծառային բուսաշ–
Հայաստանի տարածքում խարհի կազմում հանդիպում են
Երկրագնդի մասշտաբով տարբեր երկրաբանական ժա­ ընդամենը 90-ը։ Համաձայն այդ
հազվադեպ են այն վայրերը, մանակաշրջանների նստված­ ուսումնասիրությունների, կա­
որոնք բնութագրվում են հա­ քային ապարներից հայտնաբեր­ րելի է եզրակացնել, որ Հայաս­
րուստ կենսաբազմազւսնութ– ված բույսերի բրածո նմուշների տանի ժամանակակից ծառային
յամբ, և այս առումով Հայաս­ և ժամանակակից ծառաթփային բուսաշխարհի երկրաբանական
տանի բուսական աշխարհի բուսատեսակների (դենդրոֆլո– զարգացման պատմության հիմ­
կենսաբազմազանությունը եզա­ րաներ) համեմատությամբ, ցույց նական և կարևոր փուլերն են
կի է։ Այստեղ բնակլիմայական է տրված, որ ծառաբույսերի այն ժամանակաշրջանները, երբ
պայմանների բարդությունը և առավել հնագույն մակրոմնա– սկսվել է բուսականության չո­
բազմազանությունը եղել են Կով– ցորդները պատկանում են միջ– րասեր տիպերի ձևավորումը և
կասի էկոհամակարգերի ճնշող նակենդանաշրջանին (մեզոզոյ)։ որոնք մեծ տարածում ունեն ներ­
մեծամասնության գոյության հիմ­ Առավել հարուստ բրածո մնա­ կայիս բուսական ծածկույթում։
քը՝ ավազոտ անապատներից ցորդներ՝ տերևներ, պտուղներ,
մինչև ալպիական մարգագե­ սերմեր հայտնաբերվել են Հա­ Հայաստանի ինքնատիպ
յաստանի տարբեր շրջաննե­ բուսաշխարհը բազմազան է

48 | ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ԱՇԽԱՐՀՈՒՄ | ՒՎտ1. 2012