49 ‐ Vừa nhảy vừa chạy về trước hay lùi sau xem ai nhanh và được xa hơn. ‐ Thi nhảy xem bên nào cùng vào nhảy được nhiều người hơn. Nhảy dây là một loại hình vận động được học sinh các cấp rất ưa thích, mang lại hiệu quả cao trong việc rèn luyện thể lực cho bản thân. Chính vì vậy, nhảy dây đã trở thành nội dung tập luyện bổ trợ cho hầu hết các môn thể thao nâng cao. * Luật chơi: ‐ Nội dung thi đấu có: Thi đấu cá nhân, tập thể có tính điểm đồng đội. ‐ Một người có thể thi đấu ở 2 nội dung: Cá nhân và tập thể. Thi đấu cá nhân có 2 nội dung: Thi nhảy dây nhanh: Thời gian 10 giây. Thi nhảy dây bền: Thời gian 60 giây. Thi đấu tập thể có 2 nội dung: Thi nhảy dây đơn: Nhảy bằng 1 sợi dây. Thi nhảy dây đôi: Nhảy bằng 2 sợi dây. ‐ Số lượng người dự thi: Ở nội dung cá nhân: Mỗi nội dung thi, mỗi đội cử 1 hoặc 2 người chơi. Ở nội dung tập thể: ‐ Mỗi đội gồm 7 người ሺtính cả 2 người cầm dâyሻ, có thể thêm 1 người dự bị tùy nhu cầu, điều kiện của mỗi 50 ‐ Vận động viên thi nội dung cá nhân được đăng ký trong nội dung thi tập thể ሺnhưng vẫn nằm trong số 7 người đăng kýሻ. * Cách thức kỹ thuật, luật thi: Thi cá nhân: ‐ Khi trọng tài gọi tên, người dự thi vào chỗ, hai chân đứng thẳng, dây thả phía sau lưng và bắt buộc phải chạm đất. ‐ Khi trọng tài có khẩu lệnh “bắt đầu”, người thi mới được chuyển động dây và phải quay dây qua chân mình trong 1 vòng quay 360° của dây. ‐ Người thi có thể nhảy bằng một chân, hai chân hoặc đổi chân luân phiên. ‐ Khi vấp dây, người thi vẫn được nhảy tiếp cho đến hết thời gian. Thi tập thể: ‐ Khi trọng tài gọi: Đội vào vị trí đứng theo hàng dọc, cự ly giãn cách tự đội điều chỉnh, dây chạm dưới đất sát theo hàng chân. ‐ Khi trọng tài có khẩu lệnh “bắt đầu” thì toàn đội và dây mới được chuyển động cho đến khi một người trong đội bị vấp dây. Khi có khẩu lệnh: “Bắt đầu”, hai người quay dây sao cho trong 1 vòng 360° của dây cả 5 người trong đội đều nhảy qua cùng một lúc. đội.
49 ‐ Vừa nhảy vừa chạy về trước hay lùi sau xem ai nhanh và được xa hơn. ‐ Thi nhảy xem bên nào cùng vào nhảy được nhiều người hơn. Nhảy dây là một loại hình vận động được học sinh các cấp rất ưa thích, mang lại hiệu quả cao trong việc rèn luyện thể lực cho bản thân. Chính vì vậy, nhảy dây đã trở thành nội dung tập luyện bổ trợ cho hầu hết các môn thể thao nâng cao. * Luật chơi: ‐ Nội dung thi đấu có: Thi đấu cá nhân, tập thể có tính điểm đồng đội. ‐ Một người có thể thi đấu ở 2 nội dung: Cá nhân và tập thể. Thi đấu cá nhân có 2 nội dung: Thi nhảy dây nhanh: Thời gian 10 giây. Thi nhảy dây bền: Thời gian 60 giây. Thi đấu tập thể có 2 nội dung: Thi nhảy dây đơn: Nhảy bằng 1 sợi dây. Thi nhảy dây đôi: Nhảy bằng 2 sợi dây. ‐ Số lượng người dự thi: Ở nội dung cá nhân: Mỗi nội dung thi, mỗi đội cử 1 hoặc 2 người chơi. Ở nội dung tập thể: ‐ Mỗi đội gồm 7 người ሺtính cả 2 người cầm dâyሻ, có thể thêm 1 người dự bị tùy nhu cầu, điều kiện của mỗi 50 ‐ Vận động viên thi nội dung cá nhân được đăng ký trong nội dung thi tập thể ሺnhưng vẫn nằm trong số 7 người đăng kýሻ. * Cách thức kỹ thuật, luật thi: Thi cá nhân: ‐ Khi trọng tài gọi tên, người dự thi vào chỗ, hai chân đứng thẳng, dây thả phía sau lưng và bắt buộc phải chạm đất. ‐ Khi trọng tài có khẩu lệnh “bắt đầu”, người thi mới được chuyển động dây và phải quay dây qua chân mình trong 1 vòng quay 360° của dây. ‐ Người thi có thể nhảy bằng một chân, hai chân hoặc đổi chân luân phiên. ‐ Khi vấp dây, người thi vẫn được nhảy tiếp cho đến hết thời gian. Thi tập thể: ‐ Khi trọng tài gọi: Đội vào vị trí đứng theo hàng dọc, cự ly giãn cách tự đội điều chỉnh, dây chạm dưới đất sát theo hàng chân. ‐ Khi trọng tài có khẩu lệnh “bắt đầu” thì toàn đội và dây mới được chuyển động cho đến khi một người trong đội bị vấp dây. Khi có khẩu lệnh: “Bắt đầu”, hai người quay dây sao cho trong 1 vòng 360° của dây cả 5 người trong đội đều nhảy qua cùng một lúc.
51 ‐ Dây dùng cho thi đấu tập thể: Dài 4m. ‐ Dây dùng cho thi đấu cá nhân: Người dự thi tự chọn. Tính thành tích: ‐ Mỗi cá nhân, tập thể được thi 2 lần, lấy thành tích của lần cao nhất ሺcũng có thể chỉ đăng ký 1 lần nhảyሻ. ‐ Chỉ tính số lần nhảy được khi dây đã qua chân trọn một vòng quay. Đối với cá nhân: Thành tích tính đến lúc trọng tài báo hết giờ. Khẩu lệnh trọng tài “bắt đầu”, “dừng”. Đối với tập thể: Trọng tài tính đến khi một vận động viên trong đội bị vấp dây ሺdây bị vướng vào người làm vòng quay bị gián đoạnሻ. * Xếp hạng: Cá nhân: ‐ Giải nhất, nhì, ba về nhảy dây nhanh cho cá nhân có số lần nhảy được cao nhất trong 10 giây. ‐ Giải nhất, nhì, ba về nhảy dây bền cho cá nhân có số lần nhảy được cao nhất trong 60 giây. Tập thể: ‐ Giải nhất, nhì, ba cho tập thể nhảy dây đơn đạt số lần cao nhất. ‐ Giải nhất, nhì, ba cho tập thể nhảy dây đôi đạt số lần cao nhất. Đồng đội: ‐ Cách tính: Lấy tổng số lần các vận động viên đạt được trong các nội dung thi nhảy dây nhanh, nhảy bền, 52 nhảy tập thể dây đơn và dây đôi để xếp hạng nhất, nhì, ba. ‐ Đội nào có tổng số lần nhiều hơn xếp trên. Trường hợp đội có 2 người tham gia các nội dung thi cá nhân thì lấy thành tích cao nhất của hai nội dung thi để tính điểm đồng đội. Giải riêng cho nam và nữ trong tất cả các nội dung thi nếu đối tượng là học sinh cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông. Cá nhân, tập thể hoặc đồng đội có cùng thành tích cho thi chung kết ሺchỉ nhảy 01 lầnሻ để xếp hạng. Sau khi thi chung kết, thành tích vẫn bằng nhau thì được xếp đồng hạng. * Trọng tài: Trưởng ban trọng tài: Là người điều hành, nằm trong ban tổ chức. Trọng tài bấm giờ: ‐ 01 người bấm giờ: Ra khẩu lệnh bắt đầu và kết thúc trong cuộc thi. ‐ Những người quan sát thời gian của trọng tài bấm giờ. Trọng tài thành tích: Người đếm to số lần nhảy. Trọng tài phát thanh: Người gọi đối tượng thi, bắt lỗi xuất phát và giám sát trọng tài thành tích. * Một số hình thức nhảy dây ‐ Nhảy dây đôi: Mỗi tổ 3 người, 2 người quay cho 1 Quy định về dây:
51 ‐ Dây dùng cho thi đấu tập thể: Dài 4m. ‐ Dây dùng cho thi đấu cá nhân: Người dự thi tự chọn. Tính thành tích: ‐ Mỗi cá nhân, tập thể được thi 2 lần, lấy thành tích của lần cao nhất ሺcũng có thể chỉ đăng ký 1 lần nhảyሻ. ‐ Chỉ tính số lần nhảy được khi dây đã qua chân trọn một vòng quay. Đối với cá nhân: Thành tích tính đến lúc trọng tài báo hết giờ. Khẩu lệnh trọng tài “bắt đầu”, “dừng”. Đối với tập thể: Trọng tài tính đến khi một vận động viên trong đội bị vấp dây ሺdây bị vướng vào người làm vòng quay bị gián đoạnሻ. * Xếp hạng: Cá nhân: ‐ Giải nhất, nhì, ba về nhảy dây nhanh cho cá nhân có số lần nhảy được cao nhất trong 10 giây. ‐ Giải nhất, nhì, ba về nhảy dây bền cho cá nhân có số lần nhảy được cao nhất trong 60 giây. Tập thể: ‐ Giải nhất, nhì, ba cho tập thể nhảy dây đơn đạt số lần cao nhất. ‐ Giải nhất, nhì, ba cho tập thể nhảy dây đôi đạt số lần cao nhất. Đồng đội: ‐ Cách tính: Lấy tổng số lần các vận động viên đạt được trong các nội dung thi nhảy dây nhanh, nhảy bền, 52 nhảy tập thể dây đơn và dây đôi để xếp hạng nhất, nhì, ba. ‐ Đội nào có tổng số lần nhiều hơn xếp trên. Trường hợp đội có 2 người tham gia các nội dung thi cá nhân thì lấy thành tích cao nhất của hai nội dung thi để tính điểm đồng đội. Giải riêng cho nam và nữ trong tất cả các nội dung thi nếu đối tượng là học sinh cấp trung học cơ sở và trung học phổ thông. Cá nhân, tập thể hoặc đồng đội có cùng thành tích cho thi chung kết ሺchỉ nhảy 01 lầnሻ để xếp hạng. Sau khi thi chung kết, thành tích vẫn bằng nhau thì được xếp đồng hạng. * Trọng tài: Trưởng ban trọng tài: Là người điều hành, nằm trong ban tổ chức. Trọng tài bấm giờ: ‐ 01 người bấm giờ: Ra khẩu lệnh bắt đầu và kết thúc trong cuộc thi. ‐ Những người quan sát thời gian của trọng tài bấm giờ. Trọng tài thành tích: Người đếm to số lần nhảy. Trọng tài phát thanh: Người gọi đối tượng thi, bắt lỗi xuất phát và giám sát trọng tài thành tích. * Một số hình thức nhảy dây ‐ Nhảy dây đôi: Mỗi tổ 3 người, 2 người quay cho 1
53 người nhảy, sau đó lần lượt đổi cho nhau. Trọng tài ghi giờ và đếm số lần nhảy của từng người trong một thời gian quy định, bên nào có số lần nhảy nhiều nhất sẽ thắng ሺtổng số lần nhảy của cả 3 ngườiሻ. ‐ Nhảy dây dài tập thể: Chia số người chơi thành vài nhóm ሺtổሻ, mỗi nhóm khoảng 10‐12 người. Khi bắt đầu, trọng tài ra lệnh và bấm giờ. Mỗi nhóm có 2 người quay dây, số người còn lại đều tham gia nhảy, nhưng mỗi lần dây quay chỉ nhảy vào 1 người. Cho đến khi tất cả số người của nhóm đều vào nhảy một số lần nhất định mới thôi. Trong một thời gian quy định, nhóm nào có số lần nhảy nhiều hơn sẽ thắng. ‐ Thi đấu nhảy dây 1 phút: Người tham gia có thể nhảy dây bật một chân hoặc bật hai chân cùng lúc cũng được. Trọng tài ra khẩu lệnh và đếm. Người nào nhảy được số lần nhiều nhất sẽ thắng. Nếu tính đồng đội thì nhóm nào có tổng số lần nhảy nhiều hơn sẽ thắng. ‐ Nhảy dây dài: Chia số người tham gia thành 2 đội, mỗi đội 12 người. Trước khi thi, các đội chỉ định 2 người quay dây. Bắt đầu thi, trọng tài ra lệnh và ghi giờ. Các đội viên của mỗi đội lần lượt nhảy qua dây 1 lần. Sau đó, nhảy đến sau vạch góc đối diện chạy vòng theo chiều kim đồng hồ vòng qua bên trái người quay dây. Tiếp đó, chạy về theo hướng ngược lại. Cứ lần lượt liên tục nhảy qua dây 1 lần. Sau đó lại chạy theo chiều kim đồng hồ vòng sang bên phải người quay dây để về vị trí cũ. Mỗi lượt qua lại như vậy trong 3 phút. 54 Hết thời gian quy định, trọng tài ra lệnh dừng, đội nào có số người nhảy nhiều sẽ thắng. ‐ Nhảy đôi tiếp sức: Phân số người tham gia thành 4 đội ሺA, B, C và Dሻ và xếp thành 4 hàng ngang đứng ở 4 đường biên tạo thành hình vuông, mặt quay vào giữa. Hai đội A, B mỗi người hai tay đều cầm hai đầu một sợi dây. Khi bắt đầu thi, trọng tài ra lệnh hai đội A, B hai tay giữ dây sau khi nhảy đơn vài lần liên tục “nhảy kép”. Hai đội C, D đứng đối diện sẽ đếm ሺtừng cá nhânሻ số lần “nhảy kép”, sau đó đem cộng tổng số lần nhảy kép của hai đội. Sau khi hai đội A, B nhảy xong, thì hai đội C, D cũng thực hiện theo cách đó. Cuối cùng, đội nào có tổng số lần nhảy kép được nhiều hơn sẽ giành phần thắng.
53 người nhảy, sau đó lần lượt đổi cho nhau. Trọng tài ghi giờ và đếm số lần nhảy của từng người trong một thời gian quy định, bên nào có số lần nhảy nhiều nhất sẽ thắng ሺtổng số lần nhảy của cả 3 ngườiሻ. ‐ Nhảy dây dài tập thể: Chia số người chơi thành vài nhóm ሺtổሻ, mỗi nhóm khoảng 10‐12 người. Khi bắt đầu, trọng tài ra lệnh và bấm giờ. Mỗi nhóm có 2 người quay dây, số người còn lại đều tham gia nhảy, nhưng mỗi lần dây quay chỉ nhảy vào 1 người. Cho đến khi tất cả số người của nhóm đều vào nhảy một số lần nhất định mới thôi. Trong một thời gian quy định, nhóm nào có số lần nhảy nhiều hơn sẽ thắng. ‐ Thi đấu nhảy dây 1 phút: Người tham gia có thể nhảy dây bật một chân hoặc bật hai chân cùng lúc cũng được. Trọng tài ra khẩu lệnh và đếm. Người nào nhảy được số lần nhiều nhất sẽ thắng. Nếu tính đồng đội thì nhóm nào có tổng số lần nhảy nhiều hơn sẽ thắng. ‐ Nhảy dây dài: Chia số người tham gia thành 2 đội, mỗi đội 12 người. Trước khi thi, các đội chỉ định 2 người quay dây. Bắt đầu thi, trọng tài ra lệnh và ghi giờ. Các đội viên của mỗi đội lần lượt nhảy qua dây 1 lần. Sau đó, nhảy đến sau vạch góc đối diện chạy vòng theo chiều kim đồng hồ vòng qua bên trái người quay dây. Tiếp đó, chạy về theo hướng ngược lại. Cứ lần lượt liên tục nhảy qua dây 1 lần. Sau đó lại chạy theo chiều kim đồng hồ vòng sang bên phải người quay dây để về vị trí cũ. Mỗi lượt qua lại như vậy trong 3 phút. 54 Hết thời gian quy định, trọng tài ra lệnh dừng, đội nào có số người nhảy nhiều sẽ thắng. ‐ Nhảy đôi tiếp sức: Phân số người tham gia thành 4 đội ሺA, B, C và Dሻ và xếp thành 4 hàng ngang đứng ở 4 đường biên tạo thành hình vuông, mặt quay vào giữa. Hai đội A, B mỗi người hai tay đều cầm hai đầu một sợi dây. Khi bắt đầu thi, trọng tài ra lệnh hai đội A, B hai tay giữ dây sau khi nhảy đơn vài lần liên tục “nhảy kép”. Hai đội C, D đứng đối diện sẽ đếm ሺtừng cá nhânሻ số lần “nhảy kép”, sau đó đem cộng tổng số lần nhảy kép của hai đội. Sau khi hai đội A, B nhảy xong, thì hai đội C, D cũng thực hiện theo cách đó. Cuối cùng, đội nào có tổng số lần nhảy kép được nhiều hơn sẽ giành phần thắng.
55 10. ĐI CÀ KHEO * Cách chơi: ‐ Người chơi có thể tự làm cà kheo thích hợp với mình. Lấy 02 đoạn tre hoặc vầu chắc chắn, đều nhau, cao ngang đầu mình ሺmức cao thấp còn tùy khả năng và quy địnhሻ. Trên mỗi đoạn tre, cách đất khoảng 30 ‐ 50cm, đóng một then ngang để làm chỗ đặt chân cho chắc chắn. Ai giỏi thì có thể đóng then ngang cao hơn mặt đất nhiều hơn. ‐ Người đi cà kheo giỏi có thể tham dự những trò chơi như: Chạy thi bằng cà kheo, bịt mắt bắt dê ሺđi trên cà kheoሻ... Chơi trên đất phẳng, mềm ሺnhất là với người mới tập điሻ. * Luật chơi: ‐ Trước hết, cà kheo phải cao sàn nhau sao cho khi chơi chạy thi được công bằng và vui. ‐ Tùy theo hình thức trò chơi, có cách tính thắng ‐ thua cho thích hợp. Ai đến đích trước là thắng. Có thể tính điểm phụ: Ai ngã cà kheo ít hơn thì được thắng điểm. 56 ‐ Cấm dùng cà kheo gây cản trở, ngáng nhau. * Phương pháp cải tiến: ‐ Để giảm bớt phần nguy hiểm của trò chơi, nhất là đối với các em nhỏ, nên chọn cách chơi cho phù hợp ሺđộ khó, sân...ሻ. Hình 10: Đi cà kheo ‐ Nên tổ chức cho các em nhỏ chơi những hình thức vận động ít mất sức: Thi đi đều bằng cà kheo ሺ3 hoặc 4 em một lượtሻ, dưới nước ሺtiến về phía trước một bướcሻ, trên bờ ሺlùi về phía sau một bướcሻ, nếu nghe hô “xuống nước” hoặc “lên bờ” thì đứng im ሺai nhúc nhích là thuaሻ... ‐ Đối với những em đã đi cà kheo giỏi, nên nâng yêu cầu cao hơn. Thí dụ, thi nhảy xa bằng cà kheo.
55 10. ĐI CÀ KHEO * Cách chơi: ‐ Người chơi có thể tự làm cà kheo thích hợp với mình. Lấy 02 đoạn tre hoặc vầu chắc chắn, đều nhau, cao ngang đầu mình ሺmức cao thấp còn tùy khả năng và quy địnhሻ. Trên mỗi đoạn tre, cách đất khoảng 30 ‐ 50cm, đóng một then ngang để làm chỗ đặt chân cho chắc chắn. Ai giỏi thì có thể đóng then ngang cao hơn mặt đất nhiều hơn. ‐ Người đi cà kheo giỏi có thể tham dự những trò chơi như: Chạy thi bằng cà kheo, bịt mắt bắt dê ሺđi trên cà kheoሻ... Chơi trên đất phẳng, mềm ሺnhất là với người mới tập điሻ. * Luật chơi: ‐ Trước hết, cà kheo phải cao sàn nhau sao cho khi chơi chạy thi được công bằng và vui. ‐ Tùy theo hình thức trò chơi, có cách tính thắng ‐ thua cho thích hợp. Ai đến đích trước là thắng. Có thể tính điểm phụ: Ai ngã cà kheo ít hơn thì được thắng điểm. 56 ‐ Cấm dùng cà kheo gây cản trở, ngáng nhau. * Phương pháp cải tiến: ‐ Để giảm bớt phần nguy hiểm của trò chơi, nhất là đối với các em nhỏ, nên chọn cách chơi cho phù hợp ሺđộ khó, sân...ሻ. Hình 10: Đi cà kheo ‐ Nên tổ chức cho các em nhỏ chơi những hình thức vận động ít mất sức: Thi đi đều bằng cà kheo ሺ3 hoặc 4 em một lượtሻ, dưới nước ሺtiến về phía trước một bướcሻ, trên bờ ሺlùi về phía sau một bướcሻ, nếu nghe hô “xuống nước” hoặc “lên bờ” thì đứng im ሺai nhúc nhích là thuaሻ... ‐ Đối với những em đã đi cà kheo giỏi, nên nâng yêu cầu cao hơn. Thí dụ, thi nhảy xa bằng cà kheo.
57 * Thi đấu: ‐ Đăng ký thi đấu: Mỗi đơn vị đăng ký tối đa 8 vận động viên ሺ4 nam, 4 nữሻ. ‐ Trang phục thi đấu: Các vận động viên tham gia thi đấu phải mặc trang phục dân tộc. ‐ Thể thức thi đấu: Thi đấu loại trực tiếp ở các vòng thi đấu. Các vận động viên của các đơn vị bốc thăm thứ tự đợt chạy và đường chạy. Tùy theo số lượng vận động viên tham dự, mỗi đợt chạy lấy 1 hoặc 2 vận động viên đạt thành tích cao nhất vào thi đấu vòng bán kết hoặc chung kết. Vòng chung kết sẽ chọn ra 3 vận động viên đạt thành tích cao nhất để trao thưởng. * Khen thưởng: Ban tổ chức trao huy chương cho các vận động viên đạt thứ hạng nhất, nhì, ba của mỗi nội dung thi đấu. 58 11. BẮN NỎ * Cách chơi: ‐ Làm đồ chơi: Chọn một đoạn tre hoặc gỗ có thể uốn cong và bật tốt, kích thước như thước kẻ học sinh ሺthân to, hai đầu bé dần để dễ uốn congሻ. Buộc một dây chun vào hai đầu. Vót những thanh tre nhỏ như que tính, nhọn một đầu để làm mũi tên. Nếu là nỏ thì dù đơn giản cũng phải có báng để tên ngắm bắn và lẫy. ‐ Cách chơi: 2‐3 bạn chơi với nhau, mỗi người một cung và 4 ‐ 5 mũi tên. Có thể quy định đích bắn là cành cây, cái lá hoặc một vòng tròn trên tường... Từng bạn vào vị trí đứng, đặt mũi tên lên trên cánh cung, đầu nhọn hướng về mục tiêu, đặt đầu bằng vào giữa dây chun; Kéo căng mũi tên và dây chun về phía sau, ngắm trúng mục tiêu rồi thả nhanh tay kéo dãy chun để cho mũi tên lao về mục tiêu. Ai bắn trúng vào mục tiêu hoặc gần sát hồng tâm hơn là thắng. Bạn thua phải cõng bạn thắng một đoạn. * Luật chơi: ‐ Tự quy định về kích thước bắn và mục tiêu cho
57 * Thi đấu: ‐ Đăng ký thi đấu: Mỗi đơn vị đăng ký tối đa 8 vận động viên ሺ4 nam, 4 nữሻ. ‐ Trang phục thi đấu: Các vận động viên tham gia thi đấu phải mặc trang phục dân tộc. ‐ Thể thức thi đấu: Thi đấu loại trực tiếp ở các vòng thi đấu. Các vận động viên của các đơn vị bốc thăm thứ tự đợt chạy và đường chạy. Tùy theo số lượng vận động viên tham dự, mỗi đợt chạy lấy 1 hoặc 2 vận động viên đạt thành tích cao nhất vào thi đấu vòng bán kết hoặc chung kết. Vòng chung kết sẽ chọn ra 3 vận động viên đạt thành tích cao nhất để trao thưởng. * Khen thưởng: Ban tổ chức trao huy chương cho các vận động viên đạt thứ hạng nhất, nhì, ba của mỗi nội dung thi đấu. 58 11. BẮN NỎ * Cách chơi: ‐ Làm đồ chơi: Chọn một đoạn tre hoặc gỗ có thể uốn cong và bật tốt, kích thước như thước kẻ học sinh ሺthân to, hai đầu bé dần để dễ uốn congሻ. Buộc một dây chun vào hai đầu. Vót những thanh tre nhỏ như que tính, nhọn một đầu để làm mũi tên. Nếu là nỏ thì dù đơn giản cũng phải có báng để tên ngắm bắn và lẫy. ‐ Cách chơi: 2‐3 bạn chơi với nhau, mỗi người một cung và 4 ‐ 5 mũi tên. Có thể quy định đích bắn là cành cây, cái lá hoặc một vòng tròn trên tường... Từng bạn vào vị trí đứng, đặt mũi tên lên trên cánh cung, đầu nhọn hướng về mục tiêu, đặt đầu bằng vào giữa dây chun; Kéo căng mũi tên và dây chun về phía sau, ngắm trúng mục tiêu rồi thả nhanh tay kéo dãy chun để cho mũi tên lao về mục tiêu. Ai bắn trúng vào mục tiêu hoặc gần sát hồng tâm hơn là thắng. Bạn thua phải cõng bạn thắng một đoạn. * Luật chơi: ‐ Tự quy định về kích thước bắn và mục tiêu cho
59 phù hợp. ‐ Bạn nào dùng cung tên của bạn ấy để bắn. ‐ Mỗi người bắn một lần hoặc số lần theo quy định đã thống nhất. Ai trúng nhiều hoặc gần hồng tâm hơn là thắng. * Một số điểm cần lưu ý: ‐ Chọn chỗ chơi phải đảm bảo an toàn tốt như có tường chắn và không có người qua lại lúc bắn. Mũi tên không được quá nhọn, dễ xảy ra nguy hiểm. Hiện nay, nơi nào đảm bảo được an toàn, lành mạnh thì mới được tổ chức chơi. ‐ Trò chơi này rất ít phổ biến ở miền xuôi, ở miền núi chủ yếu là học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông chơi trong những ngày lễ hội. ‐ Hiện nay, bắn nỏ đã trở thành môn thể thao dân tộc đã được tổ chức thi đấu cấp tỉnh ở nhiều tỉnh miền núi và cấp toàn quốc. * Trò chơi tu nếch ሺbắn nỏሻ Tu nếch ሺnỏሻ là một loại vũ khí tự chế tạo của đồng bào dân tộc thiểu số. Mỗi dân tộc có cách làm nỏ riêng, nhưng về cơ bản là giống nhau. Nỏ dùng để săn bắn chim, thú để bảo vệ mùa màng. Để bắn chính xác, đòi hỏi phải có kỹ thuật bắn, sự cân đối chuẩn xác lúc chế tạo cây nỏ. ‐ Sân chơi là một bãi rộng, thoáng, dài 20 ‐ 30m, phía sau mục tiêu bắn phải có tường che chắn an toàn. 60 ‐ Dụng cụ để bắn là tu nếch được làm từ cây gỗ dẻ hoặc trò chỉ ሺgỗ dẻo, thớ thẳngሻ, cánh nỏ làm bằng gỗ dẻo, tre, hóp, dây nỏ làm bằng dây gai se chắc, trên thân nỏ có xẻ một rãnh nhỏ để đặt mũi tên và lẫy ሺcòሻ. ‐ Mũi tên làm bằng cây vầu thẳng không bị cụt ngọn, già và được lắp vè ሺcánh tênሻ để điều chỉnh hướng bay tới mục tiêu. Trong cuộc thi bắn nỏ, mục tiêu đặt là một chiếc lá cây hoặc một quả bưởi..., từ nơi bắn tới mục tiêu là 20m. Theo quy định chung, có thể là đứng bắn hoặc ngồi bắn, mỗi người bắn 3 mũi tên, ai bắn trúng đích nhiều hơn là thắng cuộc. Khi bắn phải giương nỏ, đặt mũi tên rồi ngắm bắn, bật lẫy nỏ, mũi tên sẽ bắn đi về phía mục tiêu. Mục tiêu trong ngày hội dân tộc với mục tiêu là 10 vòng tròn để tính điểm và bắn ở tư thế nào, bao nhiêu mũi tên bắn đều được quy định trước. Ai bắn được nhiều điểm được xếp hạng nhất, nhì, ba. * Luật thi đấu bắn nỏ ሺnam, nữሻ ሺaሻ Nội dung thi đấu: ‐ Đứng bắn ሺnam, nữሻ. ‐ Quỳ bắn ሺnam, nữሻ. ‐ Đội nam đứng bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nữ đứng bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nam quỳ bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nữ quỳ bắn ሺ3 vận động viênሻ.
59 phù hợp. ‐ Bạn nào dùng cung tên của bạn ấy để bắn. ‐ Mỗi người bắn một lần hoặc số lần theo quy định đã thống nhất. Ai trúng nhiều hoặc gần hồng tâm hơn là thắng. * Một số điểm cần lưu ý: ‐ Chọn chỗ chơi phải đảm bảo an toàn tốt như có tường chắn và không có người qua lại lúc bắn. Mũi tên không được quá nhọn, dễ xảy ra nguy hiểm. Hiện nay, nơi nào đảm bảo được an toàn, lành mạnh thì mới được tổ chức chơi. ‐ Trò chơi này rất ít phổ biến ở miền xuôi, ở miền núi chủ yếu là học sinh trung học cơ sở và trung học phổ thông chơi trong những ngày lễ hội. ‐ Hiện nay, bắn nỏ đã trở thành môn thể thao dân tộc đã được tổ chức thi đấu cấp tỉnh ở nhiều tỉnh miền núi và cấp toàn quốc. * Trò chơi tu nếch ሺbắn nỏሻ Tu nếch ሺnỏሻ là một loại vũ khí tự chế tạo của đồng bào dân tộc thiểu số. Mỗi dân tộc có cách làm nỏ riêng, nhưng về cơ bản là giống nhau. Nỏ dùng để săn bắn chim, thú để bảo vệ mùa màng. Để bắn chính xác, đòi hỏi phải có kỹ thuật bắn, sự cân đối chuẩn xác lúc chế tạo cây nỏ. ‐ Sân chơi là một bãi rộng, thoáng, dài 20 ‐ 30m, phía sau mục tiêu bắn phải có tường che chắn an toàn. 60 ‐ Dụng cụ để bắn là tu nếch được làm từ cây gỗ dẻ hoặc trò chỉ ሺgỗ dẻo, thớ thẳngሻ, cánh nỏ làm bằng gỗ dẻo, tre, hóp, dây nỏ làm bằng dây gai se chắc, trên thân nỏ có xẻ một rãnh nhỏ để đặt mũi tên và lẫy ሺcòሻ. ‐ Mũi tên làm bằng cây vầu thẳng không bị cụt ngọn, già và được lắp vè ሺcánh tênሻ để điều chỉnh hướng bay tới mục tiêu. Trong cuộc thi bắn nỏ, mục tiêu đặt là một chiếc lá cây hoặc một quả bưởi..., từ nơi bắn tới mục tiêu là 20m. Theo quy định chung, có thể là đứng bắn hoặc ngồi bắn, mỗi người bắn 3 mũi tên, ai bắn trúng đích nhiều hơn là thắng cuộc. Khi bắn phải giương nỏ, đặt mũi tên rồi ngắm bắn, bật lẫy nỏ, mũi tên sẽ bắn đi về phía mục tiêu. Mục tiêu trong ngày hội dân tộc với mục tiêu là 10 vòng tròn để tính điểm và bắn ở tư thế nào, bao nhiêu mũi tên bắn đều được quy định trước. Ai bắn được nhiều điểm được xếp hạng nhất, nhì, ba. * Luật thi đấu bắn nỏ ሺnam, nữሻ ሺaሻ Nội dung thi đấu: ‐ Đứng bắn ሺnam, nữሻ. ‐ Quỳ bắn ሺnam, nữሻ. ‐ Đội nam đứng bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nữ đứng bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nam quỳ bắn ሺ3 vận động viênሻ. ‐ Đội nữ quỳ bắn ሺ3 vận động viênሻ.
61 ሺbሻ Tính chất: Tranh giải. ‐ Cá nhân ሺnam, nữሻ. ‐ Đội ሺnam, nữሻ. ‐ Quy tắc thử: Mỗi vận động viên được bắn thử. ‐ Cự ly bắn: 20m, chiều cao của bia là 1,5m ሺtính từ tâm bia đến mặt đấtሻ. ‐ Tư thế: Đứng bắn và quỳ bắn. ‐ Bia bắn của ban tổ chức ሺdùng bia 4Bሻ. ‐ Số mũi tên bắn: Mỗi vận động viên được bắn 2 5 mũi tên ở mỗi tư thế ሺ2 mũi tên bắn thử, 5 mũi tên tính điểmሻ. ‐ Thời gian bắn ở từng tư thế: 2 phát bắn thử trong 3 phút. 5 phát bắn thật trong 6 phút. Tổng thời gian bắn ở một tư thế là 9 phút ሺkhông tính thời gian thay bia cho mỗi vận động viênሻ. Nỏ và tên do vận động viên tự túc, không quy định kích thước, trọng lượng. Nỏ phải theo đúng hình dáng truyền thống của dân tộc, không được làm biến dạng ሺcó báng, tay cầm và hệ thống ngắmሻ. ‐ Tổ chức bắn theo từng tư thế và từng đợt. ‐ Trong quá trình bắn, nếu đứt dây nỏ khi chưa bắn thì được phép thay nỏ và bắn lại, nếu đứt dây khi đã bắn thì xác định là 1 lần bắn. ‐ Khi mũi tên được đặt vào nỏ, chưa làm động tác 62 bắn ሺdây nỏ chưa bậtሻ hoặc mũi tên rơi xuống đất thì được phép nhặt lên ሺkhông tính là lần bắnሻ và tiếp tục được bắn. ‐ Trường hợp đã bắn nhưng mũi tên bị kẹt trên nỏ thì được phép bắn lại ሺkhông tính là 1 lần bắnሻ. ‐ Điểm của từng lần bắn được tính theo điểm chạm mũi tên vào vòng bắn, nếu chạm vào vạch giữa hai vòng bia thì được tính ở vòng có điểm cao hơn. ‐ Trong trường hợp có vận động viên bắn nhầm bia, thì vận động viên có bia bị bắn nhầm sẽ được tính 5 điểm chạm cao nhất ሺở mỗi nội dungሻ, còn vận động viên bắn nhầm bia thì chỉ được tính điểm thực tế trên bia của mình. ‐ Khi gọi vận động viên vào thi đấu, nếu sau 5 phút không có mặt coi như bỏ cuộc. ሺcሻ Cách tính điểm và xếp hạng: ‐ Xếp hạng cá nhân ሺnam, nữሻ: Tính tổng điểm của 5 mũi tên bắn thật, điểm cao xếp trên, điểm thấp xếp dưới. Nếu 2 vận động viên bằng điểm nhau thì lần lượt xét: Số lần trúng vòng điểm cao ሺtừ vòng 10, 9, 8,...1ሻ; Xét điểm chạm gần tâm của lần trúng vòng điểm cao ሺtừ vòng 10, 9, 8,... 1ሻ; Bốc thăm. ‐ Xếp hạng đồng đội ሺnam, nữሻ: Theo tổng điểm
61 ሺbሻ Tính chất: Tranh giải. ‐ Cá nhân ሺnam, nữሻ. ‐ Đội ሺnam, nữሻ. ‐ Quy tắc thử: Mỗi vận động viên được bắn thử. ‐ Cự ly bắn: 20m, chiều cao của bia là 1,5m ሺtính từ tâm bia đến mặt đấtሻ. ‐ Tư thế: Đứng bắn và quỳ bắn. ‐ Bia bắn của ban tổ chức ሺdùng bia 4Bሻ. ‐ Số mũi tên bắn: Mỗi vận động viên được bắn 2 5 mũi tên ở mỗi tư thế ሺ2 mũi tên bắn thử, 5 mũi tên tính điểmሻ. ‐ Thời gian bắn ở từng tư thế: 2 phát bắn thử trong 3 phút. 5 phát bắn thật trong 6 phút. Tổng thời gian bắn ở một tư thế là 9 phút ሺkhông tính thời gian thay bia cho mỗi vận động viênሻ. Nỏ và tên do vận động viên tự túc, không quy định kích thước, trọng lượng. Nỏ phải theo đúng hình dáng truyền thống của dân tộc, không được làm biến dạng ሺcó báng, tay cầm và hệ thống ngắmሻ. ‐ Tổ chức bắn theo từng tư thế và từng đợt. ‐ Trong quá trình bắn, nếu đứt dây nỏ khi chưa bắn thì được phép thay nỏ và bắn lại, nếu đứt dây khi đã bắn thì xác định là 1 lần bắn. ‐ Khi mũi tên được đặt vào nỏ, chưa làm động tác 62 bắn ሺdây nỏ chưa bậtሻ hoặc mũi tên rơi xuống đất thì được phép nhặt lên ሺkhông tính là lần bắnሻ và tiếp tục được bắn. ‐ Trường hợp đã bắn nhưng mũi tên bị kẹt trên nỏ thì được phép bắn lại ሺkhông tính là 1 lần bắnሻ. ‐ Điểm của từng lần bắn được tính theo điểm chạm mũi tên vào vòng bắn, nếu chạm vào vạch giữa hai vòng bia thì được tính ở vòng có điểm cao hơn. ‐ Trong trường hợp có vận động viên bắn nhầm bia, thì vận động viên có bia bị bắn nhầm sẽ được tính 5 điểm chạm cao nhất ሺở mỗi nội dungሻ, còn vận động viên bắn nhầm bia thì chỉ được tính điểm thực tế trên bia của mình. ‐ Khi gọi vận động viên vào thi đấu, nếu sau 5 phút không có mặt coi như bỏ cuộc. ሺcሻ Cách tính điểm và xếp hạng: ‐ Xếp hạng cá nhân ሺnam, nữሻ: Tính tổng điểm của 5 mũi tên bắn thật, điểm cao xếp trên, điểm thấp xếp dưới. Nếu 2 vận động viên bằng điểm nhau thì lần lượt xét: Số lần trúng vòng điểm cao ሺtừ vòng 10, 9, 8,...1ሻ; Xét điểm chạm gần tâm của lần trúng vòng điểm cao ሺtừ vòng 10, 9, 8,... 1ሻ; Bốc thăm. ‐ Xếp hạng đồng đội ሺnam, nữሻ: Theo tổng điểm
63 của các cá nhân ሺ3 nam, 3 nữ của từng tư thếሻ đạt được, điểm cao xếp trên, điểm thấp xếp dưới. Nếu những đội có tổng điểm bằng nhau thì xét thành tích của từng vận động viên có thứ hạng cao hơn xếp trên. ሺdሻ Trang phục thi đấu: Các vận động viên tham gia thi đấu phải mặc trang phục dân tộc ሺtheo từng dân tộcሻ. ሺđሻ Khen thưởng: Ban tổ chức trao cờ, huy chương cho các đội đạt thứ hạng nhất, nhì, ba. Trao huy chương cho các vận động viên đạt thứ hạng nhất, nhì, ba ở các nội dung thi đấu cá nhân. 64 12. ĐÁNH QUAY ሺĐÁNH CÙሻ * Cách chơi: Có 2 cách chơi chính. ‐ Cách 1: Chơi “bổ” Một người thả quay cho quay tít, người khác ሺhoặc mấy người khácሻ dùng quay của mình đánh bổ xuống sao cho trúng quay của bạn. Đánh trúng là giỏi, vỡ quay của bạn cũng không sao. Nếu có nhiều người đánh, ai chậm đến nỗi quay của bạn đã hết xoay ሺchếtሻ rồi mà vẫn chưa bổ được thì mất lượt. Người thả quay cho xoay mà không đạt thì phải làm lại. Có thể lần lượt mỗi người phải thả quay của mình cho người khác đánh bổ một lần. Cũng có thể quy định ai đánh bổ quay của mình mà không xoay thì phải thay thế vị trí của bạn. Nếu chọn ai bị bổ trước thì phải thi thả quay, quay nào tít ít nhất và sớm ngã thì bị bổ trước. - Cách 2: Chơi “cứu” Có 2 kiểu: Kiểu 1: Mỗi bên chọn một người cứu, còn những người khác phải để quay của mình trong một vòng tròn.
63 của các cá nhân ሺ3 nam, 3 nữ của từng tư thếሻ đạt được, điểm cao xếp trên, điểm thấp xếp dưới. Nếu những đội có tổng điểm bằng nhau thì xét thành tích của từng vận động viên có thứ hạng cao hơn xếp trên. ሺdሻ Trang phục thi đấu: Các vận động viên tham gia thi đấu phải mặc trang phục dân tộc ሺtheo từng dân tộcሻ. ሺđሻ Khen thưởng: Ban tổ chức trao cờ, huy chương cho các đội đạt thứ hạng nhất, nhì, ba. Trao huy chương cho các vận động viên đạt thứ hạng nhất, nhì, ba ở các nội dung thi đấu cá nhân. 64 12. ĐÁNH QUAY ሺĐÁNH CÙሻ * Cách chơi: Có 2 cách chơi chính. ‐ Cách 1: Chơi “bổ” Một người thả quay cho quay tít, người khác ሺhoặc mấy người khácሻ dùng quay của mình đánh bổ xuống sao cho trúng quay của bạn. Đánh trúng là giỏi, vỡ quay của bạn cũng không sao. Nếu có nhiều người đánh, ai chậm đến nỗi quay của bạn đã hết xoay ሺchếtሻ rồi mà vẫn chưa bổ được thì mất lượt. Người thả quay cho xoay mà không đạt thì phải làm lại. Có thể lần lượt mỗi người phải thả quay của mình cho người khác đánh bổ một lần. Cũng có thể quy định ai đánh bổ quay của mình mà không xoay thì phải thay thế vị trí của bạn. Nếu chọn ai bị bổ trước thì phải thi thả quay, quay nào tít ít nhất và sớm ngã thì bị bổ trước. - Cách 2: Chơi “cứu” Có 2 kiểu: Kiểu 1: Mỗi bên chọn một người cứu, còn những người khác phải để quay của mình trong một vòng tròn.
65 Người cứu đánh quay của mình sao cho trúng quay của bạn cùng bên, nếu quay của bạn bật lăn ra ngoài vòng tròn là cứu được bạn. Quay được cứu sẽ được tham gia cứu các quay khác của bạn. Bên nào cứu hết trước là thắng cuộc. Trong khi cứu bạn, quay của mình bổ xuống xong vẫn phải xoay, nếu không xoay thì bị giam vào vòng tròn. Kiểu 2: Đơn giản hơn, mỗi bên chọn một người bị giam. * Luật chơi: ‐ Chơi bổ hay chơi “cứu”, không được vội vàng, lộn xộn. ‐ Khi chơi bổ, có thể có một người cử các lượt người vào đánh quay. Khi chơi cứu, đến bên nào thì bên đó chỉ định thứ tự người vào đánh quay. ‐ Trước khi chơi phải kiểm tra, loại quay có đinh nhọn không đúng với quy định. Hình 11: Trò chơi đánh quay 66 * Trò chơi tu lu ሺđánh quay của dân tộc Môngሻ Tu lu ሺchơi quayሻ là một trò chơi dân gian không thể thiếu được trong các dịp lễ tết, hội chơi xuân của người Mông. Trò chơi thể hiện được sức mạnh, khéo léo, chính xác và sự điêu luyện của đôi tay. Tu lu mang đậm bản sắc văn hoá thể chất của dân tộc Mông. Đây cũng là một môn thể thao dân tộc truyền thống, vì trò chơi thể hiện khá toàn diện, thể hiện tài năng và sức mạnh của thanh niên, đồng thời thể hiện một lối chơi, một kiểu chơi hoàn thiện. ሺaሻ Đối tượng chơi: Chủ yếu là nam thanh niên và thiếu niên sắp trưởng thành. ሺbሻ Dụng cụ, sân chơi: ‐ Dụng cụ chơi: Con quay ሺtu luሻ được đẽo gọt từ loại gỗ nặng, cứng, dẻo ሺgỗ đinh, sến, dẻሻ. Tu lu của thanh niên nặng từ 400g ‐ 700g. Dây quay được tết bằng sợi xe bông, sợi lanh, dài khoảng 70 ‐ 100cm, được buộc vào một cán cầm tạo đà khi quay. Dây quay phải đảm bảo độ dai chắc và mềm. ‐ Sân chơi: Là một bãi đất rộng cứng, bằng phẳng, hành lang xung quanh rộng đảm bảo an toàn cho cuộc chơi. ሺcሻ Cách chơi: ‐ Thi biểu diễn: Thi quay ai lâu hơn ሺtính thời
65 Người cứu đánh quay của mình sao cho trúng quay của bạn cùng bên, nếu quay của bạn bật lăn ra ngoài vòng tròn là cứu được bạn. Quay được cứu sẽ được tham gia cứu các quay khác của bạn. Bên nào cứu hết trước là thắng cuộc. Trong khi cứu bạn, quay của mình bổ xuống xong vẫn phải xoay, nếu không xoay thì bị giam vào vòng tròn. Kiểu 2: Đơn giản hơn, mỗi bên chọn một người bị giam. * Luật chơi: ‐ Chơi bổ hay chơi “cứu”, không được vội vàng, lộn xộn. ‐ Khi chơi bổ, có thể có một người cử các lượt người vào đánh quay. Khi chơi cứu, đến bên nào thì bên đó chỉ định thứ tự người vào đánh quay. ‐ Trước khi chơi phải kiểm tra, loại quay có đinh nhọn không đúng với quy định. Hình 11: Trò chơi đánh quay 66 * Trò chơi tu lu ሺđánh quay của dân tộc Môngሻ Tu lu ሺchơi quayሻ là một trò chơi dân gian không thể thiếu được trong các dịp lễ tết, hội chơi xuân của người Mông. Trò chơi thể hiện được sức mạnh, khéo léo, chính xác và sự điêu luyện của đôi tay. Tu lu mang đậm bản sắc văn hoá thể chất của dân tộc Mông. Đây cũng là một môn thể thao dân tộc truyền thống, vì trò chơi thể hiện khá toàn diện, thể hiện tài năng và sức mạnh của thanh niên, đồng thời thể hiện một lối chơi, một kiểu chơi hoàn thiện. ሺaሻ Đối tượng chơi: Chủ yếu là nam thanh niên và thiếu niên sắp trưởng thành. ሺbሻ Dụng cụ, sân chơi: ‐ Dụng cụ chơi: Con quay ሺtu luሻ được đẽo gọt từ loại gỗ nặng, cứng, dẻo ሺgỗ đinh, sến, dẻሻ. Tu lu của thanh niên nặng từ 400g ‐ 700g. Dây quay được tết bằng sợi xe bông, sợi lanh, dài khoảng 70 ‐ 100cm, được buộc vào một cán cầm tạo đà khi quay. Dây quay phải đảm bảo độ dai chắc và mềm. ‐ Sân chơi: Là một bãi đất rộng cứng, bằng phẳng, hành lang xung quanh rộng đảm bảo an toàn cho cuộc chơi. ሺcሻ Cách chơi: ‐ Thi biểu diễn: Thi quay ai lâu hơn ሺtính thời
67 gianሻ, biểu diễn khi tu lu đang quay tít múc vào bát hoặc đĩa mà quay vẫn tít, nuôi quay khi đang giảm dần về tốc độ quay bằng cách dùng dây quay đánh vào tu lu cùng phương đang quay để nhằm kéo dài thêm thời gian quay tít. ‐ Thi chọi quay tĩnh ሺquay để nguyên trong vòng trònሻ: Theo lệnh, tất cả những người tham gia chơi chuẩn bị và đánh quay, quay ai tít lâu nhất được làm cái. Số còn lại cho quay vào vòng tròn nhỏ tại sân chơi. Người làm cái dùng quay của mình chọi vào những quay ở trong vòng tròn, con quay nào bật ra khỏi vòng tròn thì trở thành quay cái. Chọi có thể trúng hoặc không trúng nhưng quay phải tít ሺquay đượcሻ thì vẫn làm cái, nếu chọi để quay không tít ሺquay chếtሻ thì phải cho quay vào vòng tròn. ‐ Thi chọi quay động ሺđang quay títሻ: Được chia làm 2 đội, mỗi đội cử một đại diện thi quay ai tít lâu hơn sẽ được quyền ưu tiên làm cái ሺhoặc rút thăm chọn quyền ưu tiênሻ. Đội ưu tiên được quyền chọi, đội không được ưu tiên đánh quay xong và rời khỏi vị trí để đội ưu tiên chọi. 68 13. TUNG CÒN ሺNÉM CÒNሻ * Trò chơi tót con ሺtung còn của đồng bào Thái, Mườngሻ Tót con ሺtung cònሻ là một trò chơi dân gian được tổ chức chơi trong các dịp tết nguyên đán, lễ hội xên bản, xên mường, hội cầu mưa, hội xuống đồng...Trò chơi dân gian này được nhiều dân tộc chơi, về cơ bản hình thức giống nhau và đều tổ chức trong các dịp tết, hội tương đồng. Hình thức chơi, cách chơi không đơn thuần là giải trí, góp vui trong ngày hội của bản, của mường mà nó còn gắn liền với phong tục, tập quán, tín ngưỡng của dân tộc. Xét về góc độ tâm linh thì vòng tròn trên cột tre được dựng cao gọi là biểu tượng của “âm” ሺcó nghĩa là mặt trăng rằmሻ. Quả còn làm bằng nhiều nguyên liệu ሺtrong quả còn có thóc, hạt bông, hạt đỗ...ሻ biểu tượng là “dương”. Nếu âm và dương hoà hợp thì mưa thuận gió hoà, dân yên vật thịnh, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu... Trò chơi này ngoài yếu tố thi thố tài năng, góp vui trong lễ hội còn có ý nghĩa tâm linh,
67 gianሻ, biểu diễn khi tu lu đang quay tít múc vào bát hoặc đĩa mà quay vẫn tít, nuôi quay khi đang giảm dần về tốc độ quay bằng cách dùng dây quay đánh vào tu lu cùng phương đang quay để nhằm kéo dài thêm thời gian quay tít. ‐ Thi chọi quay tĩnh ሺquay để nguyên trong vòng trònሻ: Theo lệnh, tất cả những người tham gia chơi chuẩn bị và đánh quay, quay ai tít lâu nhất được làm cái. Số còn lại cho quay vào vòng tròn nhỏ tại sân chơi. Người làm cái dùng quay của mình chọi vào những quay ở trong vòng tròn, con quay nào bật ra khỏi vòng tròn thì trở thành quay cái. Chọi có thể trúng hoặc không trúng nhưng quay phải tít ሺquay đượcሻ thì vẫn làm cái, nếu chọi để quay không tít ሺquay chếtሻ thì phải cho quay vào vòng tròn. ‐ Thi chọi quay động ሺđang quay títሻ: Được chia làm 2 đội, mỗi đội cử một đại diện thi quay ai tít lâu hơn sẽ được quyền ưu tiên làm cái ሺhoặc rút thăm chọn quyền ưu tiênሻ. Đội ưu tiên được quyền chọi, đội không được ưu tiên đánh quay xong và rời khỏi vị trí để đội ưu tiên chọi. 68 13. TUNG CÒN ሺNÉM CÒNሻ * Trò chơi tót con ሺtung còn của đồng bào Thái, Mườngሻ Tót con ሺtung cònሻ là một trò chơi dân gian được tổ chức chơi trong các dịp tết nguyên đán, lễ hội xên bản, xên mường, hội cầu mưa, hội xuống đồng...Trò chơi dân gian này được nhiều dân tộc chơi, về cơ bản hình thức giống nhau và đều tổ chức trong các dịp tết, hội tương đồng. Hình thức chơi, cách chơi không đơn thuần là giải trí, góp vui trong ngày hội của bản, của mường mà nó còn gắn liền với phong tục, tập quán, tín ngưỡng của dân tộc. Xét về góc độ tâm linh thì vòng tròn trên cột tre được dựng cao gọi là biểu tượng của “âm” ሺcó nghĩa là mặt trăng rằmሻ. Quả còn làm bằng nhiều nguyên liệu ሺtrong quả còn có thóc, hạt bông, hạt đỗ...ሻ biểu tượng là “dương”. Nếu âm và dương hoà hợp thì mưa thuận gió hoà, dân yên vật thịnh, cây cối tốt tươi, mùa màng bội thu... Trò chơi này ngoài yếu tố thi thố tài năng, góp vui trong lễ hội còn có ý nghĩa tâm linh,
69 tín ngưỡng của dân tộc. Trò chơi dân gian tung còn thường được tổ chức trên bãi rộng ở ven bản hoặc trung tâm nơi diễn ra các lễ hội của bản, mường. Dựng cây còn bằng một cây tre hoặc một cây bương cao từ 12 ‐ 15m, đầu ngọn uốn vòng tròn đường kính từ 25 ‐ 30cm được dán giấy màu đỏ hoặc vàng, có một vài cành tre, cành bương nhỏ để lại gần vòng tròn trên ngọn tạo nét đẹp, sinh động cạnh vòng tròn. Quả còn được khâu bằng vải bông, ở bên trong nhồi cát, lúa, hạt bông... nặng từ 200g ‐ 350g, khâu một sợi dây có tua bằng vải nhiều màu sắc dài từ 45 ‐ 60cm để quay quả còn khi ném đi. Hình 12: Tung còn Ném còn được chia làm 2 phe ሺbên nam, bên nữሻ đứng đối diện nhau, mỗi bên cách cây còn 70 khoảng l0m. Khi tung quả còn đi phải cầm dây còn quay từ 2 ‐ 5 vòng tạo đà, sau đó thả dây còn, quả còn được tung theo phương tiếp tuyến của vòng đà bay về hướng mục tiêu, nếu không trúng mục tiêu thì bên đối diện chạy ra bắt lấy quả còn không để rơi xuống đất. Ai tung còn trúng vòng ở trên cây được suy tôn là người tài giỏi, khéo léo và được già làng, trưởng bản, ban tổ chức lễ hội tặng thưởng. Một cách chơi khác, nam nữ chia làm 2 phe tung còn cho nhau bắt, vừa tung bắt vừa hát đối giao duyên tìm hiểu nhau về làng, bản, quê quán và tỏ tình với nhau để mong muốn dẫn tới hạnh phúc. Qua cuộc chơi tung còn, quả còn được người tỏ tình yêu giữ lại mang về nhà như một kỷ vật làm tin, hướng niềm tin vào hạnh phúc tương lai. * Luật chơi: ‐ Sân thi đấu: Hình chữ nhật, chiều rộng l0m, chiều dài 40m, mặt sân phải bằng phẳng. Cách cột đích 25m về hai phía theo chiều dọc sân kẻ 2 vạch giới hạn để đứng tung ሺvạch rộng 5cmሻ. ‐ Cột đích: Cột hình tròn, có đường kính ở gốc không quá 20cm. Chiều cao từ mặt sân đến đỉnh cột là 7m. ‐ Vòng đích: Đường kính bên trong của vòng tròn là 1m, vành của vòng đích có đường kính không quá 3cm và được viền bằng các tua giấy đỏ. Vòng đích đặt
69 tín ngưỡng của dân tộc. Trò chơi dân gian tung còn thường được tổ chức trên bãi rộng ở ven bản hoặc trung tâm nơi diễn ra các lễ hội của bản, mường. Dựng cây còn bằng một cây tre hoặc một cây bương cao từ 12 ‐ 15m, đầu ngọn uốn vòng tròn đường kính từ 25 ‐ 30cm được dán giấy màu đỏ hoặc vàng, có một vài cành tre, cành bương nhỏ để lại gần vòng tròn trên ngọn tạo nét đẹp, sinh động cạnh vòng tròn. Quả còn được khâu bằng vải bông, ở bên trong nhồi cát, lúa, hạt bông... nặng từ 200g ‐ 350g, khâu một sợi dây có tua bằng vải nhiều màu sắc dài từ 45 ‐ 60cm để quay quả còn khi ném đi. Hình 12: Tung còn Ném còn được chia làm 2 phe ሺbên nam, bên nữሻ đứng đối diện nhau, mỗi bên cách cây còn 70 khoảng l0m. Khi tung quả còn đi phải cầm dây còn quay từ 2 ‐ 5 vòng tạo đà, sau đó thả dây còn, quả còn được tung theo phương tiếp tuyến của vòng đà bay về hướng mục tiêu, nếu không trúng mục tiêu thì bên đối diện chạy ra bắt lấy quả còn không để rơi xuống đất. Ai tung còn trúng vòng ở trên cây được suy tôn là người tài giỏi, khéo léo và được già làng, trưởng bản, ban tổ chức lễ hội tặng thưởng. Một cách chơi khác, nam nữ chia làm 2 phe tung còn cho nhau bắt, vừa tung bắt vừa hát đối giao duyên tìm hiểu nhau về làng, bản, quê quán và tỏ tình với nhau để mong muốn dẫn tới hạnh phúc. Qua cuộc chơi tung còn, quả còn được người tỏ tình yêu giữ lại mang về nhà như một kỷ vật làm tin, hướng niềm tin vào hạnh phúc tương lai. * Luật chơi: ‐ Sân thi đấu: Hình chữ nhật, chiều rộng l0m, chiều dài 40m, mặt sân phải bằng phẳng. Cách cột đích 25m về hai phía theo chiều dọc sân kẻ 2 vạch giới hạn để đứng tung ሺvạch rộng 5cmሻ. ‐ Cột đích: Cột hình tròn, có đường kính ở gốc không quá 20cm. Chiều cao từ mặt sân đến đỉnh cột là 7m. ‐ Vòng đích: Đường kính bên trong của vòng tròn là 1m, vành của vòng đích có đường kính không quá 3cm và được viền bằng các tua giấy đỏ. Vòng đích đặt
71 trên cột đích sao cho mép dưới vòng cách mặt sân 7m. ‐ Quả còn: Do các địa phương tự chuẩn bị. * Trang phục thi đấu: Mặc trang phục dân tộc ሺtheo từng dân tộcሻ. * Nội dung thi đấu: Gồm 5 nội dung ሺđồng đội nam nữ, đội nam, đội nữ, cá nhân nam, cá nhân nữሻ. ‐ Mỗi đội phải đăng ký đủ 2 người ሺ2 nam hoặc 2 nữሻ. Trước thi đấu, tiến hành bốc thăm để xếp thứ tự thi của các đội. ‐ Trình tự thi của một đội: Vận động viên của một đội ሺ2 vận động viên nam hoặc nữሻ đứng sau vạch giới hạn của sân, mỗi bên ሺsân A và Bሻ 1 vận động viên. Sau khi mỗi vận động viên tung thử 2 quả còn thì tiến hành tung chính thức. Thứ tự tung như sau: vận động viên bên sân A tung trước, tiếp theo là vận động viên bên sân B tung. Cứ như vậy cho đến khi mỗi vận động viên trong đội tung hết 10 quả. ‐ Tính điểm: Mỗi quả còn tung trúng đích ሺchui qua vòng đíchሻ được tính 10 điểm. Các trường hợp: Không quay còn trước khi tung, tung không trúng đích, khi tung đứng cách cột đích dưới 15m, tung không đúng thứ tự đều không được điểm. ‐ Xếp hạng: Thứ hạng của các đội được xếp theo 72 tổng điểm từ cao xuống thấp. Khi có các đội bằng điểm thì xếp hạng lần lượt theo các chỉ số sau: Đội có người tung trúng đích nhiều hơn. Nếu các trường hợp trên vẫn chưa phân định được thứ hạng thì xét thời gian thi của đội ሺthòi gian tung 20 quả tính điểmሻ. Đội có thời gian thi đấu ít hơn sẽ xếp trên. Vô địch đồng đội ሺnam nữሻ: Đồng đội nào có tổng số điểm của 2 đội cao hơn sẽ xếp trên. Nếu bằng điểm nhau sẽ xét đến đồng đội nào có điểm của đội nữ cao hơn, tiếp đến có người tung trúng đích nhiều hơn, cuối cùng là thời gian tung của từng đội. Vô địch cá nhân ሺnam, nữሻ: Mỗi đơn vị được đăng ký 2 vận động viên ሺ1 nam và 1 nữሻ. Trước thi đấu tiến hành bốc thăm theo thứ tự của từng đơn vị. ‐ Trình tự thi: vận động viên của mỗi đơn vị đứng ở hai bên sân sau vạch giới hạn. Mỗi vận động viên được tung 2 quả thử, 10 quả tính điểm, nữ tung trước, nam tung sau. ‐ Thành tích của mỗi vận động viên là tổng điểm tung còn qua vòng ሺmỗi lần 10 điểmሻ. ‐ Xếp hạng: Thứ hạng của các vận động viên được xếp theo tổng điểm từ cao xuống thấp. Nếu có các vận động viên bằng điểm thì xếp hạng lần lượt theo các chỉ số sau: Số lần tung đạt điểm 10 liên tục.
71 trên cột đích sao cho mép dưới vòng cách mặt sân 7m. ‐ Quả còn: Do các địa phương tự chuẩn bị. * Trang phục thi đấu: Mặc trang phục dân tộc ሺtheo từng dân tộcሻ. * Nội dung thi đấu: Gồm 5 nội dung ሺđồng đội nam nữ, đội nam, đội nữ, cá nhân nam, cá nhân nữሻ. ‐ Mỗi đội phải đăng ký đủ 2 người ሺ2 nam hoặc 2 nữሻ. Trước thi đấu, tiến hành bốc thăm để xếp thứ tự thi của các đội. ‐ Trình tự thi của một đội: Vận động viên của một đội ሺ2 vận động viên nam hoặc nữሻ đứng sau vạch giới hạn của sân, mỗi bên ሺsân A và Bሻ 1 vận động viên. Sau khi mỗi vận động viên tung thử 2 quả còn thì tiến hành tung chính thức. Thứ tự tung như sau: vận động viên bên sân A tung trước, tiếp theo là vận động viên bên sân B tung. Cứ như vậy cho đến khi mỗi vận động viên trong đội tung hết 10 quả. ‐ Tính điểm: Mỗi quả còn tung trúng đích ሺchui qua vòng đíchሻ được tính 10 điểm. Các trường hợp: Không quay còn trước khi tung, tung không trúng đích, khi tung đứng cách cột đích dưới 15m, tung không đúng thứ tự đều không được điểm. ‐ Xếp hạng: Thứ hạng của các đội được xếp theo 72 tổng điểm từ cao xuống thấp. Khi có các đội bằng điểm thì xếp hạng lần lượt theo các chỉ số sau: Đội có người tung trúng đích nhiều hơn. Nếu các trường hợp trên vẫn chưa phân định được thứ hạng thì xét thời gian thi của đội ሺthòi gian tung 20 quả tính điểmሻ. Đội có thời gian thi đấu ít hơn sẽ xếp trên. Vô địch đồng đội ሺnam nữሻ: Đồng đội nào có tổng số điểm của 2 đội cao hơn sẽ xếp trên. Nếu bằng điểm nhau sẽ xét đến đồng đội nào có điểm của đội nữ cao hơn, tiếp đến có người tung trúng đích nhiều hơn, cuối cùng là thời gian tung của từng đội. Vô địch cá nhân ሺnam, nữሻ: Mỗi đơn vị được đăng ký 2 vận động viên ሺ1 nam và 1 nữሻ. Trước thi đấu tiến hành bốc thăm theo thứ tự của từng đơn vị. ‐ Trình tự thi: vận động viên của mỗi đơn vị đứng ở hai bên sân sau vạch giới hạn. Mỗi vận động viên được tung 2 quả thử, 10 quả tính điểm, nữ tung trước, nam tung sau. ‐ Thành tích của mỗi vận động viên là tổng điểm tung còn qua vòng ሺmỗi lần 10 điểmሻ. ‐ Xếp hạng: Thứ hạng của các vận động viên được xếp theo tổng điểm từ cao xuống thấp. Nếu có các vận động viên bằng điểm thì xếp hạng lần lượt theo các chỉ số sau: Số lần tung đạt điểm 10 liên tục.
73 Nếu vẫn chưa phân định được thứ hạng thì xét thời gian thi đấu của mỗi vận động viên ሺthời gian tung 10 quả chính thứcሻ. vận động viên có thời gian thi đấu ít hơn sẽ xếp trên. * Khen thưởng: Ban tổ chức tặng cờ, huy chương cho đội đạt thành tích nhất, nhì và ba. Trao huy chương cho cá nhân ሺnam, nữሻ đạt thứ hạng nhất, nhì và ba. 74 14. TRÒ CHƠI VẬT TAY, ĐẨY TAY, KÉO TAY * Cách chơi: ‐ Từng đôi một có sức tương đương nhau, thoả thuận cùng vật một bên tay phải hoặc tay trái. Có thể lần lượt vật chống cạnh sườn, tuyệt đối không được bám, đẩy vào vật gì. ‐ Khi có hiệu lệnh bắt đầu, mỗi người dồn sức vào cánh tay, co kéo và cố đè cánh tay của bạn đổ ngửa xuống mặt bàn mà không được xê dịch chỗ tỳ khuỷu tay. * Luật chơi: ‐ Không được lấy tay kia vịn vào bạn. ‐ Không được đứng dậy, dựa vào bạn. Chân không được áp sát vào chân bàn, đầu giữ thẳng. ‐ Ai đè được cánh tay của bạn nằm hẳn sát xuống mặt bàn là thắng. * Trò chơi đẩy tay Cách chơi: ‐ Hai người đứng đối mặt, cách nhau một cánh tay,
73 Nếu vẫn chưa phân định được thứ hạng thì xét thời gian thi đấu của mỗi vận động viên ሺthời gian tung 10 quả chính thứcሻ. vận động viên có thời gian thi đấu ít hơn sẽ xếp trên. * Khen thưởng: Ban tổ chức tặng cờ, huy chương cho đội đạt thành tích nhất, nhì và ba. Trao huy chương cho cá nhân ሺnam, nữሻ đạt thứ hạng nhất, nhì và ba. 74 14. TRÒ CHƠI VẬT TAY, ĐẨY TAY, KÉO TAY * Cách chơi: ‐ Từng đôi một có sức tương đương nhau, thoả thuận cùng vật một bên tay phải hoặc tay trái. Có thể lần lượt vật chống cạnh sườn, tuyệt đối không được bám, đẩy vào vật gì. ‐ Khi có hiệu lệnh bắt đầu, mỗi người dồn sức vào cánh tay, co kéo và cố đè cánh tay của bạn đổ ngửa xuống mặt bàn mà không được xê dịch chỗ tỳ khuỷu tay. * Luật chơi: ‐ Không được lấy tay kia vịn vào bạn. ‐ Không được đứng dậy, dựa vào bạn. Chân không được áp sát vào chân bàn, đầu giữ thẳng. ‐ Ai đè được cánh tay của bạn nằm hẳn sát xuống mặt bàn là thắng. * Trò chơi đẩy tay Cách chơi: ‐ Hai người đứng đối mặt, cách nhau một cánh tay,
75 người đứng thẳng, hai bàn tay mở, các ngón khép. Giơ tay ra trước mặt, tay của hai người áp sát vào nhau, lòng bàn tay gần sát nhau, chuẩn bị sẵn sàng để đẩy. ‐ Khi có hiệu lệnh, từng người nhanh chóng tìm cách đẩy trúng tay đối phương để đối phương không thể đứng nguyên như lúc ban đầu. ‐ Người bị đẩy có thể hạ thấp hai bàn tay xuống thật nhanh hoặc tránh tay làm cho đối phương đẩy không trúng và bị mất đà phải cúi, ngã về đằng trước. ‐ Người đẩy có thể làm động tác giả đẩy, chọn lúc thuận lợi đẩy đúng lòng bàn tay đối phương sao cho đối phương phải di chuyển chân. * Luật chơi: ‐ Người nào bị đẩy hoặc đẩy nhỡ đà mà chân di chuyển là bị thua. ‐ Chỉ được dùng lòng bàn tay của mình đẩy vào lòng bàn tay đối phương. Nếu đẩy vào người, vào vai, vào ngực đối phương... thì bị phạt nhắc nhở, không cho chơi hoặc xử thua. ‐ Người bị đẩy chỉ được di chuyển vị trí của hai bàn tay để tránh đòn, không được di chuyển chỗ đứng, cũng không được ngồi xuống hay nhảy lên. Bàn tay lúc nào cũng phải xoè ra. ‐ Nếu có nhiều người chơi và có sức tương đối ngang nhau thì sẽ tiến hành thi đấu loại để chọn người giỏi vào thi chung kết. * Trò chơi kéo tay của dân tộc Thái 76 Cách chơi: Thi đấu đối kháng cá nhân trực tiếp, được tổ chức trong các dịp vui như đám cưới, mừng nhà mới, chơi xuân... Trò chơi được tổ chức trên một bãi đất rộng, kẻ một đường thẳng làm ranh giới giữa hai người chơi, có một người làm trọng tài. Mỗi người đứng ở một bên vạch, mặt hướng vào nhau, chân đặt sát vạch, hai tay của hai người nắm vào nhau như cách “bắt tay” ሺcùng nắm tay phải hay tay tráiሻ. Trọng tài cầm vào tay của hai người chơi đặt tại giữa vạch và hô bắt đầu. Lúc này hai người chơi mới được xuống tấn hoặc gồng mình, lực toàn thân được dồn xuống cánh tay và bàn tay để bóp tay đối phương, co, kéo làm cho đối phương mất thăng bằng, kéo đối phương về phía mình. ‐ Xác định thắng thua: Ai kéo được đối phương về phía mình qua vạch kẻ, làm cho đối phương ngã hoặc chân dời khỏi mặt đất là thắng. Trò chơi được tiến hành 3 keo ሺ3 hiệpሻ, ai thắng 2 hiệp là thắng cuộc.
75 người đứng thẳng, hai bàn tay mở, các ngón khép. Giơ tay ra trước mặt, tay của hai người áp sát vào nhau, lòng bàn tay gần sát nhau, chuẩn bị sẵn sàng để đẩy. ‐ Khi có hiệu lệnh, từng người nhanh chóng tìm cách đẩy trúng tay đối phương để đối phương không thể đứng nguyên như lúc ban đầu. ‐ Người bị đẩy có thể hạ thấp hai bàn tay xuống thật nhanh hoặc tránh tay làm cho đối phương đẩy không trúng và bị mất đà phải cúi, ngã về đằng trước. ‐ Người đẩy có thể làm động tác giả đẩy, chọn lúc thuận lợi đẩy đúng lòng bàn tay đối phương sao cho đối phương phải di chuyển chân. * Luật chơi: ‐ Người nào bị đẩy hoặc đẩy nhỡ đà mà chân di chuyển là bị thua. ‐ Chỉ được dùng lòng bàn tay của mình đẩy vào lòng bàn tay đối phương. Nếu đẩy vào người, vào vai, vào ngực đối phương... thì bị phạt nhắc nhở, không cho chơi hoặc xử thua. ‐ Người bị đẩy chỉ được di chuyển vị trí của hai bàn tay để tránh đòn, không được di chuyển chỗ đứng, cũng không được ngồi xuống hay nhảy lên. Bàn tay lúc nào cũng phải xoè ra. ‐ Nếu có nhiều người chơi và có sức tương đối ngang nhau thì sẽ tiến hành thi đấu loại để chọn người giỏi vào thi chung kết. * Trò chơi kéo tay của dân tộc Thái 76 Cách chơi: Thi đấu đối kháng cá nhân trực tiếp, được tổ chức trong các dịp vui như đám cưới, mừng nhà mới, chơi xuân... Trò chơi được tổ chức trên một bãi đất rộng, kẻ một đường thẳng làm ranh giới giữa hai người chơi, có một người làm trọng tài. Mỗi người đứng ở một bên vạch, mặt hướng vào nhau, chân đặt sát vạch, hai tay của hai người nắm vào nhau như cách “bắt tay” ሺcùng nắm tay phải hay tay tráiሻ. Trọng tài cầm vào tay của hai người chơi đặt tại giữa vạch và hô bắt đầu. Lúc này hai người chơi mới được xuống tấn hoặc gồng mình, lực toàn thân được dồn xuống cánh tay và bàn tay để bóp tay đối phương, co, kéo làm cho đối phương mất thăng bằng, kéo đối phương về phía mình. ‐ Xác định thắng thua: Ai kéo được đối phương về phía mình qua vạch kẻ, làm cho đối phương ngã hoặc chân dời khỏi mặt đất là thắng. Trò chơi được tiến hành 3 keo ሺ3 hiệpሻ, ai thắng 2 hiệp là thắng cuộc.
77 15. TRÒ CHƠI ĐÁNH PHẾT ‐ Dụng cụ, sân bãi: Quả phết: Có thể bằng gốc tre đẽo tròn hoặc một bó giẻ buộc chặt, một quả bưởi xanh nướng chín, quả bóng tennis. Đòn đánh phết: Gốc tre dài khoảng 70cm, phần dưới gốc tre đẽo gọt như hình cái thìa, phần trên gọt nhẵn để tay cầm đánh quả phết đi cho thuận lợi. Sân chơi là một bãi đất bằng phẳng, khô ráo, không có bụi cây, cỏ... Bề rộng mỗi chiều có thể dao động tuỳ theo số người chơi nhiều hay ít, khoảng 20 x 40m. Ở giữa hai đầu sân chơi, cách mép vật giới hạn khoảng 0,5m có đào một lỗ sâu khoảng 0,2 ‐ 0,3m, miệng tròn đường kính khoảng 0,2m, nện đất xung quanh cho mịn. * Cách chơi: Người chơi chia làm hai đội đứng ở hai bên. Sau khi quả phết được tung lên ở giữa sân rơi xuống đất, hai bên tìm cách đánh sao cho quả phết rơi xuống lỗ bên đối phương. * Luật chơi: 78 ‐ Không được dùng đòn phết đánh vào tay, vào chân, vào người bên kia. ‐ Không được ngáng, dùng sức đẩy ngực người bên kia. ‐ Khi quả phết bắn ra ngoài bãi, trọng tài nhặt và tung lên ở giữa sân. ‐ Bên nào đánh phết rơi vào lỗ bên sân đối phương là thắng cuộc. * Trò chơi đả cầu cướp phết ở Lập Thạch: Tục đả cầu cướp phết được diễn ra chiều ngày 7 tháng giêng hàng năm tại đình Đông Lai, xã Bàn Giản, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Lễ nghi đả cầu cướp phết được tiến hành song song giữa hai hình thức cùng một lúc: 1. Các trai đinh cởi trần cướp quả cầu bằng gỗ quý, đường kính 35cm ሺcướp tay khôngሻ. 2. Các trai đinh cầm mồng phết có hình cong làm bằng gốc tre có khắc hình đầu long mã, dài 1m20. Trai đinh cầm mồng phết đuổi theo người cướp cầu bằng tay. Nếu ôm được quả cầu thì người cầm phết đuổi theo bổ và ngoặc lại. Khi các cụ tế lễ xong thì quả cầu và 2 mồng phết được xếp lên kiệu trước sân đình. Sau 3 hồi trống, chiêng, cụ Mệnh ôm quả cầu đi dưới gầm kiệu, hàng trăm trai đinh ሺcởi trần, đóng khố, chít khăn đỏሻ đứng chờ sẵn phía trước kiệu.
77 15. TRÒ CHƠI ĐÁNH PHẾT ‐ Dụng cụ, sân bãi: Quả phết: Có thể bằng gốc tre đẽo tròn hoặc một bó giẻ buộc chặt, một quả bưởi xanh nướng chín, quả bóng tennis. Đòn đánh phết: Gốc tre dài khoảng 70cm, phần dưới gốc tre đẽo gọt như hình cái thìa, phần trên gọt nhẵn để tay cầm đánh quả phết đi cho thuận lợi. Sân chơi là một bãi đất bằng phẳng, khô ráo, không có bụi cây, cỏ... Bề rộng mỗi chiều có thể dao động tuỳ theo số người chơi nhiều hay ít, khoảng 20 x 40m. Ở giữa hai đầu sân chơi, cách mép vật giới hạn khoảng 0,5m có đào một lỗ sâu khoảng 0,2 ‐ 0,3m, miệng tròn đường kính khoảng 0,2m, nện đất xung quanh cho mịn. * Cách chơi: Người chơi chia làm hai đội đứng ở hai bên. Sau khi quả phết được tung lên ở giữa sân rơi xuống đất, hai bên tìm cách đánh sao cho quả phết rơi xuống lỗ bên đối phương. * Luật chơi: 78 ‐ Không được dùng đòn phết đánh vào tay, vào chân, vào người bên kia. ‐ Không được ngáng, dùng sức đẩy ngực người bên kia. ‐ Khi quả phết bắn ra ngoài bãi, trọng tài nhặt và tung lên ở giữa sân. ‐ Bên nào đánh phết rơi vào lỗ bên sân đối phương là thắng cuộc. * Trò chơi đả cầu cướp phết ở Lập Thạch: Tục đả cầu cướp phết được diễn ra chiều ngày 7 tháng giêng hàng năm tại đình Đông Lai, xã Bàn Giản, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Lễ nghi đả cầu cướp phết được tiến hành song song giữa hai hình thức cùng một lúc: 1. Các trai đinh cởi trần cướp quả cầu bằng gỗ quý, đường kính 35cm ሺcướp tay khôngሻ. 2. Các trai đinh cầm mồng phết có hình cong làm bằng gốc tre có khắc hình đầu long mã, dài 1m20. Trai đinh cầm mồng phết đuổi theo người cướp cầu bằng tay. Nếu ôm được quả cầu thì người cầm phết đuổi theo bổ và ngoặc lại. Khi các cụ tế lễ xong thì quả cầu và 2 mồng phết được xếp lên kiệu trước sân đình. Sau 3 hồi trống, chiêng, cụ Mệnh ôm quả cầu đi dưới gầm kiệu, hàng trăm trai đinh ሺcởi trần, đóng khố, chít khăn đỏሻ đứng chờ sẵn phía trước kiệu.
79 Cụ Mệnh hô phép thần: Làm lễ ăn lễ, ăn trầu, búi tóc, vươn vai thì các trai đinh cầm phết làm động tác tương tự theo lời hô của cụ Mệnh và làm lễ 4 vái. Tiếp theo, cụ Mệnh hô: Đón cầu, một trai đinh vào ôm cầu chạy ra cổng, mọi người đuổi theo ôm giằng lấy nhau cứ thế quả cầu được di chuyển dưới sự chỉ huy của người cầm cờ ሺthân hình to khoẻ, giọng vang như sấm, thắt lưng đỏ, đầu thắt khăn chéo, chân quấn xà cạpሻ, người cầm cờ hô to: Tiến lên! người cầm mồng phết đuổi theo vây quanh người cướp cầu. Không khí hội xuân thật náo nhiệt. Từ cổng đình ra tới mô phết là 250m, mô phết cao 1,5m trên thửa ruộng có diện tích khoảng 240m2. Khi kiệu đi đến mô phết, một trai đinh khoẻ mạnh nhất ôm quả cầu đặt lên đỉnh mô phết, cụ Mệnh cầm phết làm động tác giao tranh, rồi tiếng trống liên hồi, sau 3 hồi kiệu rước về đình thì đám người cướp cầu tự do. Năm nào cũng vậy, phải đến 6 ‐ 7 giờ tối mới rước quả cầu vào đình và phát thưởng cho trai đinh cướp được quả cầu. Các trai đinh người nào cũng dính đầy bùn đất nhưng rất vui vẻ với tâm trạng của người chiến thắng. Tục đả cầu cướp phết là ôn lại việc giữ đất, trấn ải của các tướng lĩnh thời Hùng Vương. Không khí toàn dân luyện binh đánh giặc giữ nước của cha ông vẫn rất 80 ghi đậm trong ký ức của nhân dân.
79 Cụ Mệnh hô phép thần: Làm lễ ăn lễ, ăn trầu, búi tóc, vươn vai thì các trai đinh cầm phết làm động tác tương tự theo lời hô của cụ Mệnh và làm lễ 4 vái. Tiếp theo, cụ Mệnh hô: Đón cầu, một trai đinh vào ôm cầu chạy ra cổng, mọi người đuổi theo ôm giằng lấy nhau cứ thế quả cầu được di chuyển dưới sự chỉ huy của người cầm cờ ሺthân hình to khoẻ, giọng vang như sấm, thắt lưng đỏ, đầu thắt khăn chéo, chân quấn xà cạpሻ, người cầm cờ hô to: Tiến lên! người cầm mồng phết đuổi theo vây quanh người cướp cầu. Không khí hội xuân thật náo nhiệt. Từ cổng đình ra tới mô phết là 250m, mô phết cao 1,5m trên thửa ruộng có diện tích khoảng 240m2. Khi kiệu đi đến mô phết, một trai đinh khoẻ mạnh nhất ôm quả cầu đặt lên đỉnh mô phết, cụ Mệnh cầm phết làm động tác giao tranh, rồi tiếng trống liên hồi, sau 3 hồi kiệu rước về đình thì đám người cướp cầu tự do. Năm nào cũng vậy, phải đến 6 ‐ 7 giờ tối mới rước quả cầu vào đình và phát thưởng cho trai đinh cướp được quả cầu. Các trai đinh người nào cũng dính đầy bùn đất nhưng rất vui vẻ với tâm trạng của người chiến thắng. Tục đả cầu cướp phết là ôn lại việc giữ đất, trấn ải của các tướng lĩnh thời Hùng Vương. Không khí toàn dân luyện binh đánh giặc giữ nước của cha ông vẫn rất 80 ghi đậm trong ký ức của nhân dân.
81 16. TRÒ CHƠI CỜ NGƯỜI Cờ người là tên gọi cuộc chơi cờ tướng, gồm 32 quân ሺnhư cỗ bài tam cúcሻ, mỗi phe 16 quân ሺtrong mỗi phe có một tướng. Tướng nam gọi là tướng ông, trang phục đen hoặc xanh; tướng nữ còn gọi là tướng bà, trang phục đỏሻ. Chơi cờ tướng là chơi trên bàn cờ. Ba mươi hai quân cờ bằng gỗ, sừng, hay ngà tiện tròn, đường kính 2cm, dày 1cm. Chơi cờ người cũng vẫn là luật lệ của cờ tướng. Nhưng quân cờ là người thật, và bàn cờ là sân đất rộng, đủ đường đi nước bước cho 32 người. Cuộc đấu cờ người thường được tổ chức trong các hội hè. Ở các hội làng, bàn cờ là sân đình, sân chùa, hay bãi ruộng khô phẳng gần nơi đình chùa. Cuộc đấu cờ người được chuẩn bị chu đáo hàng tháng trời. Ðịnh được bàn cờ ሺsân bãiሻ chỉ mới là việc phụ. Đầu tiên là việc tuyển tìm người. Những người được chọn làm quân cờ phải là những trai thanh gái lịch, con cái của những gia đình có nền nếp được dân làng quý trọng, đồng tình. Số lượng cần thiết là 16 nam,16 nữ. Trong số này phải chọn ra hai tướng: một nam, tướng ông, 82 một nữ, tướng bà. Ngoài ra, không thể thiếu người thứ 33 là tổng cờ ሺtrọng tàiሻ trực tiếp giúp ban giám khảo theo dõi cuộc đấu. Ba người này ሺtổng cờ và hai tướngሻ là thuộc loại gia đình khá giả, phong lưu, có thể "khao quân" khi cần thiết. Chọn xong, tổng cờ họp hai đội nam, nữ thông báo về trang phục, dặn dò về phong thái trong lúc làm nhiệm vụ "quân cờ". Quần áo mỗi người tự sắm, song phải thống nhất trong từng phe ሺquân đen, quân đỏሻ khi ra sân bãi, bàn cờ được tạo ra một màu sắc rực rỡ nhiều màu. Hình 13: Thi đấu cờ người Mỗi "quân cờ" có ghế đẩu ngồi có thể có đội nón nếu trời nắng to. Trước ngực mỗi "quân cờ" có treo
81 16. TRÒ CHƠI CỜ NGƯỜI Cờ người là tên gọi cuộc chơi cờ tướng, gồm 32 quân ሺnhư cỗ bài tam cúcሻ, mỗi phe 16 quân ሺtrong mỗi phe có một tướng. Tướng nam gọi là tướng ông, trang phục đen hoặc xanh; tướng nữ còn gọi là tướng bà, trang phục đỏሻ. Chơi cờ tướng là chơi trên bàn cờ. Ba mươi hai quân cờ bằng gỗ, sừng, hay ngà tiện tròn, đường kính 2cm, dày 1cm. Chơi cờ người cũng vẫn là luật lệ của cờ tướng. Nhưng quân cờ là người thật, và bàn cờ là sân đất rộng, đủ đường đi nước bước cho 32 người. Cuộc đấu cờ người thường được tổ chức trong các hội hè. Ở các hội làng, bàn cờ là sân đình, sân chùa, hay bãi ruộng khô phẳng gần nơi đình chùa. Cuộc đấu cờ người được chuẩn bị chu đáo hàng tháng trời. Ðịnh được bàn cờ ሺsân bãiሻ chỉ mới là việc phụ. Đầu tiên là việc tuyển tìm người. Những người được chọn làm quân cờ phải là những trai thanh gái lịch, con cái của những gia đình có nền nếp được dân làng quý trọng, đồng tình. Số lượng cần thiết là 16 nam,16 nữ. Trong số này phải chọn ra hai tướng: một nam, tướng ông, 82 một nữ, tướng bà. Ngoài ra, không thể thiếu người thứ 33 là tổng cờ ሺtrọng tàiሻ trực tiếp giúp ban giám khảo theo dõi cuộc đấu. Ba người này ሺtổng cờ và hai tướngሻ là thuộc loại gia đình khá giả, phong lưu, có thể "khao quân" khi cần thiết. Chọn xong, tổng cờ họp hai đội nam, nữ thông báo về trang phục, dặn dò về phong thái trong lúc làm nhiệm vụ "quân cờ". Quần áo mỗi người tự sắm, song phải thống nhất trong từng phe ሺquân đen, quân đỏሻ khi ra sân bãi, bàn cờ được tạo ra một màu sắc rực rỡ nhiều màu. Hình 13: Thi đấu cờ người Mỗi "quân cờ" có ghế đẩu ngồi có thể có đội nón nếu trời nắng to. Trước ngực mỗi "quân cờ" có treo
83 tên quân cờ bằng chữ hán. Còn tướng, trang phục như hình vẽ, hoặc gần như thế, trong quân bài, đó là quân phục cấp tướng đời xưa, có lọng che. Hai đấu thủ có chỗ ngồi riêng... Bên cạnh sự náo động của các trò chơi khác như đánh đu đầy tính chất hào hứng và lãng mạn hay cuộc chọi gà "ăn thua"; hoặc cuộc đấu vật thiên về sức mạnh cơ bắp và dũng khí, thì cái đẹp của sân cờ người là sự tinh tế, trầm tĩnh, có giá trị tinh thần, và như muốn tạo sự cân bằng đối với các cuộc đua tài náo nhiệt kia, đồng thời bổ sung và nâng cao giá trị văn hoá truyền thống của lễ hội. 84 17. LEO NÚI * Cách chơi: ‐ Trên đỉnh một ngọn đồi hoặc núi có cắm một ngọn cờ. ‐ Những người chơi phải đứng ở một vị trí xuất phát nhất định sát chân núi hoặc cách chân núi một khoảng cách. ‐ Người tham gia chơi có thể tuỳ ý đi giày vải hay chân đất, được mang theo bình nước uống. Tất cả những người tham gia chơi cùng xuất phát theo hiệu lệnh chung ሺcòi, cờ hay súng lệnhሻ. Khi đến chân núi, mỗi người có thể chọn một con đường leo lên đỉnh tuỳ theo phán đoán của mình để đến đích đầu tiên. ‐ Ai tới đích đầu tiên thì phải sờ tay vào cờ, cọc đích hoặc cầm cờ phất và có trọng tài chứng nhận. ‐ Những người tham gia chơi không được xô đẩy nhau. ‐ Người xem có thể tiến gần chân núi hoặc đứng ở gần người chơi, nhưng không được cản đường người chơi và không giúp đỡ một cách thiên vị dù là cố ý hay vô tình.
83 tên quân cờ bằng chữ hán. Còn tướng, trang phục như hình vẽ, hoặc gần như thế, trong quân bài, đó là quân phục cấp tướng đời xưa, có lọng che. Hai đấu thủ có chỗ ngồi riêng... Bên cạnh sự náo động của các trò chơi khác như đánh đu đầy tính chất hào hứng và lãng mạn hay cuộc chọi gà "ăn thua"; hoặc cuộc đấu vật thiên về sức mạnh cơ bắp và dũng khí, thì cái đẹp của sân cờ người là sự tinh tế, trầm tĩnh, có giá trị tinh thần, và như muốn tạo sự cân bằng đối với các cuộc đua tài náo nhiệt kia, đồng thời bổ sung và nâng cao giá trị văn hoá truyền thống của lễ hội. 84 17. LEO NÚI * Cách chơi: ‐ Trên đỉnh một ngọn đồi hoặc núi có cắm một ngọn cờ. ‐ Những người chơi phải đứng ở một vị trí xuất phát nhất định sát chân núi hoặc cách chân núi một khoảng cách. ‐ Người tham gia chơi có thể tuỳ ý đi giày vải hay chân đất, được mang theo bình nước uống. Tất cả những người tham gia chơi cùng xuất phát theo hiệu lệnh chung ሺcòi, cờ hay súng lệnhሻ. Khi đến chân núi, mỗi người có thể chọn một con đường leo lên đỉnh tuỳ theo phán đoán của mình để đến đích đầu tiên. ‐ Ai tới đích đầu tiên thì phải sờ tay vào cờ, cọc đích hoặc cầm cờ phất và có trọng tài chứng nhận. ‐ Những người tham gia chơi không được xô đẩy nhau. ‐ Người xem có thể tiến gần chân núi hoặc đứng ở gần người chơi, nhưng không được cản đường người chơi và không giúp đỡ một cách thiên vị dù là cố ý hay vô tình.
85 18. TRÒ CHƠI ĐUA BÒ * Cách chơi: Đua bò ሺthường tổ chức trước khi vào hội cày cấy trong lễ hội Dolta của đồng bào Khmer Nam Bộሻ. ‐ Sân chơi là một thửa ruộng hình chữ nhật, chiều rộng l00m, chiều dài 200m, xung quanh sân phải đắp bờ để giữ nước. Trước khi đua phải tát nước, đưa nước vào ngập hết mặt sân. ‐ Người chơi tự chuẩn bị một cái bừa, đóng một đôi bò vào bừa theo như cách chuẩn bị đi bừa ruộng ሺngười điều khiển bò có thể đứng trên bàn bừaሻ. ‐ Trước khi vào cuộc đua chính thức, người chơi phải điều khiển đôi bò của mình kéo bừa một lượt quanh sân thi để vừa trình làng, vừa làm quen và khởi động. ‐ Vào cuộc đua chính thức, từng đôi bò một đấu loại trực tiếp, sau đó đến chung kết. Việc sắp xếp từng đôi đấu loại theo cách bắt thăm. ‐ Trước mỗi lượt đấu thì tiến hành bắt thăm xem 86 đôi nào đi trước. Đôi đi trước đứng cách đôi đi sau 2m, tính từ chỗ người điều khiển bừa đến đầu ሺmũiሻ bò của đôi đi sau. ‐ Sau khi hai đôi bò đứng vào vị trí quy định, trọng tài ra lệnh xuất phát. ‐ Người điều khiển đôi bò của mình đuổi kịp đôi chạy trước và giẫm vào bừa của đôi bò trước là thắng. ‐ Trong suốt cuộc đua, nếu người điều khiển đôi bò sau vẫn không đuổi kịp hoặc không giẫm vào bừa đôi bò trước là thua cuộc. Khác với hội chọi trâu ở Đồ Sơn ሺHải Phòngሻ, đôi bò nào thắng cuộc sẽ được thưởng to và không bị giết thịt làm lễ tế thần, mà được gia đình và dân làng giữ lại chăm sóc cẩn thận để năm sau thi tiếp. Cũng có khi đôi bò vô địch được đem bán đấu giá tại chỗ với ý nghĩa hâm mộ sức mạnh lao động giỏi, khuyến khích việc ý thức chăn nuôi tốt các động vật có sức kéo và người lao động nông nghiệp giỏi. Đây là một trò chơi có ý nghĩa thể thao và lao động.
85 18. TRÒ CHƠI ĐUA BÒ * Cách chơi: Đua bò ሺthường tổ chức trước khi vào hội cày cấy trong lễ hội Dolta của đồng bào Khmer Nam Bộሻ. ‐ Sân chơi là một thửa ruộng hình chữ nhật, chiều rộng l00m, chiều dài 200m, xung quanh sân phải đắp bờ để giữ nước. Trước khi đua phải tát nước, đưa nước vào ngập hết mặt sân. ‐ Người chơi tự chuẩn bị một cái bừa, đóng một đôi bò vào bừa theo như cách chuẩn bị đi bừa ruộng ሺngười điều khiển bò có thể đứng trên bàn bừaሻ. ‐ Trước khi vào cuộc đua chính thức, người chơi phải điều khiển đôi bò của mình kéo bừa một lượt quanh sân thi để vừa trình làng, vừa làm quen và khởi động. ‐ Vào cuộc đua chính thức, từng đôi bò một đấu loại trực tiếp, sau đó đến chung kết. Việc sắp xếp từng đôi đấu loại theo cách bắt thăm. ‐ Trước mỗi lượt đấu thì tiến hành bắt thăm xem 86 đôi nào đi trước. Đôi đi trước đứng cách đôi đi sau 2m, tính từ chỗ người điều khiển bừa đến đầu ሺmũiሻ bò của đôi đi sau. ‐ Sau khi hai đôi bò đứng vào vị trí quy định, trọng tài ra lệnh xuất phát. ‐ Người điều khiển đôi bò của mình đuổi kịp đôi chạy trước và giẫm vào bừa của đôi bò trước là thắng. ‐ Trong suốt cuộc đua, nếu người điều khiển đôi bò sau vẫn không đuổi kịp hoặc không giẫm vào bừa đôi bò trước là thua cuộc. Khác với hội chọi trâu ở Đồ Sơn ሺHải Phòngሻ, đôi bò nào thắng cuộc sẽ được thưởng to và không bị giết thịt làm lễ tế thần, mà được gia đình và dân làng giữ lại chăm sóc cẩn thận để năm sau thi tiếp. Cũng có khi đôi bò vô địch được đem bán đấu giá tại chỗ với ý nghĩa hâm mộ sức mạnh lao động giỏi, khuyến khích việc ý thức chăn nuôi tốt các động vật có sức kéo và người lao động nông nghiệp giỏi. Đây là một trò chơi có ý nghĩa thể thao và lao động.
87 19. TRÒ CHƠI BƠI, LẶN BẮT VỊT * Cách chơi: ‐ Trong một ao nhỏ hoặc một vùng sông nước tương đối sạch có giới hạn thích hợp với thanh niên hoặc thiếu niên dự cuộc chơi, có thả từ 5 ‐ 10 con vịt. Càng thả ít vịt càng khó bắt. ‐ Từ 5 ‐ 10 phút, người chơi phải bơi lặn trong vùng giới hạn đó để bắt được một con vịt. Quá giờ giới hạn mà chưa bắt được vịt là thua và phải lên bờ để người khác vào chơi. Một lượt có thể từ 2 ‐ 3 người cùng chơi. * Luật chơi: ‐ Những người chơi không được công khai hoặc bí mật với nhau để bắt vịt, đồng thời không được cản phá nhau. ‐ Người chơi chỉ được dùng tay bắt vịt, không được dùng dụng cụ khác để bắt. 88 20. TRÒ CHƠI ĐẬP NIÊU ĐẤT ሺĐẬP NỒIሻ Đập niêu đất là trò chơi dân gian khá phổ biến ở nhiều làng quê miền Bắc. Trò chơi thường diễn ra ở sân đình hay trên sân rộng. Trước khi chơi, người ta dựng ở giữa sân hai chiếc cột cách nhau 5m, buộc dây thừng nối hai thân cột làm giá treo niêu. Một vạch mốc cách giá treo niêu khoảng 3 ‐ 5m sẽ được kẻ để làm vạch xuất phát. Trước khi chơi, trọng tài sẽ trao cho người chơi một chiếc gậy dài khoảng 50cm. Người tham gia chơi sẽ đứng dưới vạch mốc và bị bịt mắt nên họ phải định hình hướng đi và ước lượng khoảng cách treo niêu để đập cho trúng một trong những chiếc niêu đang treo trên dây. Người đập trúng niêu sẽ có được phần thưởng ghi trong mảnh giấy nhỏ trong chiếc niêu bị đập vỡ... * Cách chơi: ‐ Trên một bãi đất rộng, bằng phẳng, có trồng một khung tre, gỗ chắc chắn hình chữ nhật, cao từ 5 ‐ 7m. Trên thanh ngang của khung có treo một số niêu đất nhỏ.
87 19. TRÒ CHƠI BƠI, LẶN BẮT VỊT * Cách chơi: ‐ Trong một ao nhỏ hoặc một vùng sông nước tương đối sạch có giới hạn thích hợp với thanh niên hoặc thiếu niên dự cuộc chơi, có thả từ 5 ‐ 10 con vịt. Càng thả ít vịt càng khó bắt. ‐ Từ 5 ‐ 10 phút, người chơi phải bơi lặn trong vùng giới hạn đó để bắt được một con vịt. Quá giờ giới hạn mà chưa bắt được vịt là thua và phải lên bờ để người khác vào chơi. Một lượt có thể từ 2 ‐ 3 người cùng chơi. * Luật chơi: ‐ Những người chơi không được công khai hoặc bí mật với nhau để bắt vịt, đồng thời không được cản phá nhau. ‐ Người chơi chỉ được dùng tay bắt vịt, không được dùng dụng cụ khác để bắt. 88 20. TRÒ CHƠI ĐẬP NIÊU ĐẤT ሺĐẬP NỒIሻ Đập niêu đất là trò chơi dân gian khá phổ biến ở nhiều làng quê miền Bắc. Trò chơi thường diễn ra ở sân đình hay trên sân rộng. Trước khi chơi, người ta dựng ở giữa sân hai chiếc cột cách nhau 5m, buộc dây thừng nối hai thân cột làm giá treo niêu. Một vạch mốc cách giá treo niêu khoảng 3 ‐ 5m sẽ được kẻ để làm vạch xuất phát. Trước khi chơi, trọng tài sẽ trao cho người chơi một chiếc gậy dài khoảng 50cm. Người tham gia chơi sẽ đứng dưới vạch mốc và bị bịt mắt nên họ phải định hình hướng đi và ước lượng khoảng cách treo niêu để đập cho trúng một trong những chiếc niêu đang treo trên dây. Người đập trúng niêu sẽ có được phần thưởng ghi trong mảnh giấy nhỏ trong chiếc niêu bị đập vỡ... * Cách chơi: ‐ Trên một bãi đất rộng, bằng phẳng, có trồng một khung tre, gỗ chắc chắn hình chữ nhật, cao từ 5 ‐ 7m. Trên thanh ngang của khung có treo một số niêu đất nhỏ.
89 ‐ Dây treo bảo đảm chắc chắn. ‐ Người chơi đứng thành một hàng ngang theo vạch, cách khung treo niêu khoảng 10m hoặc xa hơn. ‐ Từng người được bịt mắt cẩn thận và cầm một cái gậy có chiều dài đủ để giơ lên đập trúng được vào niêu treo. ‐ Mỗi lần có thể từ một đến vài người. ‐ Khi có lệnh bắt đầu, người chơi ሺđã bịt mắtሻ tiến về phía treo niêu, tự phán đoán vị trí niêu và quyết định giơ gậy lên đập một cái ሺkhông khua gậyሻ. Nếu trúng niêu thì được thưởng một phần thưởng nhất định hoặc tính điểm. Nếu đập trượt thì bị mất lượt ngay. Hết thời gian quy định mà vẫn chưa đập thì cũng bị mất lượt. * Luật chơi: ‐ Đảm bảo trung thực, người chơi phải bị bịt mắt đúng quy định. Sau khi bị bịt mắt, người chơi không được chạm tay đến khăn bịt. ‐ Đảm bảo động tác đoán định đi và đập cho chính xác. Người xem không được mách bảo cho người chơi chỉnh lại hướng đi, dừng lại hoặc đập thẳng, đập nghiêng... ‐ Các niêu nên treo xa nhau để người chơi không đập nhầm của nhau. 90 21. TRÒ CHƠI Ù * Cách chơi: ‐ Chuẩn bị: Một khoảng đất trống, bằng phẳng và sạch. Kẻ 2 vạch giữa sân làm giới hạn. Người chơi không hạn chế, ít nhất từ 8 ‐ 10 người. ‐ Chơi: Người chơi từng đôi một oẳn tù tì để chọn đội. Mỗi đội đứng về một phía của vạch giới hạn. Một người điều khiển chơi đứng trên vạch và hô bắt đầu. Người chơi của mỗi bên vừa kêu ù liên tục vừa cố chạy sang bên kia vạch giới hạn để đập được vào một người nào đó rồi chạy về. Người nào bị đập coi như bị chết. Nếu đập được vào một người nhưng bị người khác giữ lại thì cũng bị chết. Trò chơi cứ thế tiếp tục cho đến hết thời gian. Hết thời gian chơi, đội nào có nhiều người bị chết nhiều hơn là thua hoặc đội nào bị chết hết trước là thua. * Luật chơi: ‐ Số lượng người của hai đội bằng nhau. ‐ Người chạy phải kêu “ù ù ù” liên tục từ khi bắt
89 ‐ Dây treo bảo đảm chắc chắn. ‐ Người chơi đứng thành một hàng ngang theo vạch, cách khung treo niêu khoảng 10m hoặc xa hơn. ‐ Từng người được bịt mắt cẩn thận và cầm một cái gậy có chiều dài đủ để giơ lên đập trúng được vào niêu treo. ‐ Mỗi lần có thể từ một đến vài người. ‐ Khi có lệnh bắt đầu, người chơi ሺđã bịt mắtሻ tiến về phía treo niêu, tự phán đoán vị trí niêu và quyết định giơ gậy lên đập một cái ሺkhông khua gậyሻ. Nếu trúng niêu thì được thưởng một phần thưởng nhất định hoặc tính điểm. Nếu đập trượt thì bị mất lượt ngay. Hết thời gian quy định mà vẫn chưa đập thì cũng bị mất lượt. * Luật chơi: ‐ Đảm bảo trung thực, người chơi phải bị bịt mắt đúng quy định. Sau khi bị bịt mắt, người chơi không được chạm tay đến khăn bịt. ‐ Đảm bảo động tác đoán định đi và đập cho chính xác. Người xem không được mách bảo cho người chơi chỉnh lại hướng đi, dừng lại hoặc đập thẳng, đập nghiêng... ‐ Các niêu nên treo xa nhau để người chơi không đập nhầm của nhau. 90 21. TRÒ CHƠI Ù * Cách chơi: ‐ Chuẩn bị: Một khoảng đất trống, bằng phẳng và sạch. Kẻ 2 vạch giữa sân làm giới hạn. Người chơi không hạn chế, ít nhất từ 8 ‐ 10 người. ‐ Chơi: Người chơi từng đôi một oẳn tù tì để chọn đội. Mỗi đội đứng về một phía của vạch giới hạn. Một người điều khiển chơi đứng trên vạch và hô bắt đầu. Người chơi của mỗi bên vừa kêu ù liên tục vừa cố chạy sang bên kia vạch giới hạn để đập được vào một người nào đó rồi chạy về. Người nào bị đập coi như bị chết. Nếu đập được vào một người nhưng bị người khác giữ lại thì cũng bị chết. Trò chơi cứ thế tiếp tục cho đến hết thời gian. Hết thời gian chơi, đội nào có nhiều người bị chết nhiều hơn là thua hoặc đội nào bị chết hết trước là thua. * Luật chơi: ‐ Số lượng người của hai đội bằng nhau. ‐ Người chạy phải kêu “ù ù ù” liên tục từ khi bắt
91 đầu chạy sang sân đối phương cho đến khi về đến đội mình. Nếu bị đứt quãng tiếng ù ሺđứt hơiሻ trên sân bạn là bị chết. ‐ Nếu chạy sang sân đối phương đập được vào người nào ሺcó thể một vài ngườiሻ rồi chạy về đội mình mà không bị đứt hơi ሺùሻ thì tất cả những người bị đập đều bị chết. Những người bị giam mà được đồng đội của mình sang đập vào thì coi như được cứu ሺsống lạiሻ và được chạy về đội mình để tiếp tục chơi. ‐ Nếu bị đối phương giữ lại nhưng chưa dứt tiếng ù thì vẫn chưa bị chết. Chỉ khi nào dứt tiếng ù thì mới coi là chết. ‐ Khi một đội bị chết hết trước là kết thúc một ván chơi. Đội thua phải chịu phạt, rồi trò chơi lại tiếp tục. 92 22. THẢ DIỀU * Cách chơi: ‐ Có thể thống nhất trước một số quy định như: Không hạn chế kích thước diều, không quy định vật liệu làm diều, dây diều...có thể không cùng quy cách. Tùy theo điều kiện để quy định cách chấm điểm thi khác nhau. ‐ Mối diều có một nhóm hai người chơi. ‐ Chọn bãi thả diều để thống nhất điểm đứng, điểm xuất phát, đường chạy thả diều, chỗ buộc diều, thứ tự để vào thả diều. ‐ Theo thứ tự đã sắp xếp, lần lượt các nhóm vào thả diều. Nếu bãi thả rộng, có thể từ 2 ‐ 3 nhóm cùng vào thả một lượt.
91 đầu chạy sang sân đối phương cho đến khi về đến đội mình. Nếu bị đứt quãng tiếng ù ሺđứt hơiሻ trên sân bạn là bị chết. ‐ Nếu chạy sang sân đối phương đập được vào người nào ሺcó thể một vài ngườiሻ rồi chạy về đội mình mà không bị đứt hơi ሺùሻ thì tất cả những người bị đập đều bị chết. Những người bị giam mà được đồng đội của mình sang đập vào thì coi như được cứu ሺsống lạiሻ và được chạy về đội mình để tiếp tục chơi. ‐ Nếu bị đối phương giữ lại nhưng chưa dứt tiếng ù thì vẫn chưa bị chết. Chỉ khi nào dứt tiếng ù thì mới coi là chết. ‐ Khi một đội bị chết hết trước là kết thúc một ván chơi. Đội thua phải chịu phạt, rồi trò chơi lại tiếp tục. 92 22. THẢ DIỀU * Cách chơi: ‐ Có thể thống nhất trước một số quy định như: Không hạn chế kích thước diều, không quy định vật liệu làm diều, dây diều...có thể không cùng quy cách. Tùy theo điều kiện để quy định cách chấm điểm thi khác nhau. ‐ Mối diều có một nhóm hai người chơi. ‐ Chọn bãi thả diều để thống nhất điểm đứng, điểm xuất phát, đường chạy thả diều, chỗ buộc diều, thứ tự để vào thả diều. ‐ Theo thứ tự đã sắp xếp, lần lượt các nhóm vào thả diều. Nếu bãi thả rộng, có thể từ 2 ‐ 3 nhóm cùng vào thả một lượt.
93 23. NHẢY BỊ, NHẢY BAO * Cách chơi: ‐ Sân chơi có thể là tròn hoặc vuông, hình chữ nhật tùy theo hình thức thi nhảy trong thời gian quy định hoặc xem ai nhanh tới đích trước. ‐ Người chơi cho cả hai chân vào trong bị cói hoặc bao tải tương đối to, sau đó buộc thắt miệng lại, bị vừa khít hai cổ chân hoặc trên đầu gối để khi di chuyển phải nhảy từng bước. Có thể cùng xuất phát từ 1 vạch, thi nhảy nhanh xem ai tới đích trước hoặc cùng nhảy tại chỗ trong vòng 5 ‐ 10 phút theo lệnh chung ሺgõ trống làm nhịpሻ, ai nhảy nhanh không ngã thì được giải. 94 24. TRÒ CHƠI XOAY GẬY ሺDÂN TỘC DAOሻ * Cách chơi: Gậy để xoay dài 2m, có đường kính 6cm, sơn 2 màu đỏ trắng. Sân chơi hình chữ nhật dài 4m, rộng 3m, ở giữa sân kẻ vạch giới hạn. Mỗi bên vạch giới hạn cắm một lá cờ màu xanh, một lá cờ màu đỏ; nhằm làm cho người chơi biết hướng xoay gậy ሺchiều xuôi kim đồng hồ và chiều ngược kim đồng hồሻ. Người chơi có trọng lượng phân loại giống môn đẩy gậy. Trận đấu kéo dài 3 hiệp, mỗi hiệp 3 phút, nghỉ 1 phút. Nếu trong 3 hiệp đấu không phân thắng bại, phải thi đấu trận thứ 2 ሺkhông có hòaሻ. Trọng tài cho rút thăm hoặc tung đồng xu để chọn sân. ‐ Khi nắm gậy phải một tay ngửa, một tay sấp. Trọng tài hô sẵn sàng ሺhoặc thổi còiሻ thì hiệp đấu bắt đầu. ‐ Hiệp đấu kết thúc, khi một trong 2 người chơi: Rời một tay hoặc 2 tay khỏi gậy. Để gậy bị xoay trong lòng bàn tay. Một chân hoặc 2 chân rời đất.
93 23. NHẢY BỊ, NHẢY BAO * Cách chơi: ‐ Sân chơi có thể là tròn hoặc vuông, hình chữ nhật tùy theo hình thức thi nhảy trong thời gian quy định hoặc xem ai nhanh tới đích trước. ‐ Người chơi cho cả hai chân vào trong bị cói hoặc bao tải tương đối to, sau đó buộc thắt miệng lại, bị vừa khít hai cổ chân hoặc trên đầu gối để khi di chuyển phải nhảy từng bước. Có thể cùng xuất phát từ 1 vạch, thi nhảy nhanh xem ai tới đích trước hoặc cùng nhảy tại chỗ trong vòng 5 ‐ 10 phút theo lệnh chung ሺgõ trống làm nhịpሻ, ai nhảy nhanh không ngã thì được giải. 94 24. TRÒ CHƠI XOAY GẬY ሺDÂN TỘC DAOሻ * Cách chơi: Gậy để xoay dài 2m, có đường kính 6cm, sơn 2 màu đỏ trắng. Sân chơi hình chữ nhật dài 4m, rộng 3m, ở giữa sân kẻ vạch giới hạn. Mỗi bên vạch giới hạn cắm một lá cờ màu xanh, một lá cờ màu đỏ; nhằm làm cho người chơi biết hướng xoay gậy ሺchiều xuôi kim đồng hồ và chiều ngược kim đồng hồሻ. Người chơi có trọng lượng phân loại giống môn đẩy gậy. Trận đấu kéo dài 3 hiệp, mỗi hiệp 3 phút, nghỉ 1 phút. Nếu trong 3 hiệp đấu không phân thắng bại, phải thi đấu trận thứ 2 ሺkhông có hòaሻ. Trọng tài cho rút thăm hoặc tung đồng xu để chọn sân. ‐ Khi nắm gậy phải một tay ngửa, một tay sấp. Trọng tài hô sẵn sàng ሺhoặc thổi còiሻ thì hiệp đấu bắt đầu. ‐ Hiệp đấu kết thúc, khi một trong 2 người chơi: Rời một tay hoặc 2 tay khỏi gậy. Để gậy bị xoay trong lòng bàn tay. Một chân hoặc 2 chân rời đất.
95 Bị trượt ngã một bộ phận của cơ thể sang sân đối phương. ‐ Gậy xoay đủ 900 là thắng ሺtương đương 1/4 vòng trong gậyሻ. Để xác định độ xoay của gậy, ở đoạn giữa gậy dùi một lỗ, xuyên qua tâm gậy một que nhỏ, mỗi đầu que cắm một một cờ tam giác. Trước khi hiệp đấu bắt đầu, để 2 cờ song song mặt đất; khi 2 cờ xoay được 1/4 vòng ሺcờ chạm đấtሻ, kết luận hiệp đấu kết thúc. 96 Phần II PHỤ LỤC HƯỚNG DẪN MẪU KẾ HOẠCH TỔ CHỨC
95 Bị trượt ngã một bộ phận của cơ thể sang sân đối phương. ‐ Gậy xoay đủ 900 là thắng ሺtương đương 1/4 vòng trong gậyሻ. Để xác định độ xoay của gậy, ở đoạn giữa gậy dùi một lỗ, xuyên qua tâm gậy một que nhỏ, mỗi đầu que cắm một một cờ tam giác. Trước khi hiệp đấu bắt đầu, để 2 cờ song song mặt đất; khi 2 cờ xoay được 1/4 vòng ሺcờ chạm đấtሻ, kết luận hiệp đấu kết thúc. 96 Phần II PHỤ LỤC HƯỚNG DẪN MẪU KẾ HOẠCH TỔ CHỨC
97 98 I. XÂY DỰNG KẾ HOẠCH TỔ CHỨC, THI ĐẤU 1. Các căn cứ cần thiết để lập kế hoạch aሻ Căn cứ yêu cầu và nhiệm vụ của cấp trên giao; bሻ Căn cứ văn bản quản lý hiện hành; cሻ Căn cứ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn cho phép; dሻ Căn cứ nguồn lực thực tế cho phép. 2. Nội dung kế hoạch aሻ Mục đích: mục đích đặt ra sát thực tiễn, phải thiết thực, đảm bảo tính chính trị, tính xã hội, tính nhân dân, tính truyền thống, tính văn hoá, phong tục tập quán và hướng tới sự phát triển. bሻ Yêu cầu: Phải thiết thực, hiệu quả, có tính giáo dục cao, đảm bảo an ninh, an toàn và hiệu quả kinh tế tiết kiệm. cሻ Thời gian: Nêu lên khoảng thời gian để thực hiện mục tiêu của kế hoạch ሺdài hay ngắn tuỳ thuộc tính chất thi đấuሻ.
97 98 I. XÂY DỰNG KẾ HOẠCH TỔ CHỨC, THI ĐẤU 1. Các căn cứ cần thiết để lập kế hoạch aሻ Căn cứ yêu cầu và nhiệm vụ của cấp trên giao; bሻ Căn cứ văn bản quản lý hiện hành; cሻ Căn cứ chức năng, nhiệm vụ, quyền hạn cho phép; dሻ Căn cứ nguồn lực thực tế cho phép. 2. Nội dung kế hoạch aሻ Mục đích: mục đích đặt ra sát thực tiễn, phải thiết thực, đảm bảo tính chính trị, tính xã hội, tính nhân dân, tính truyền thống, tính văn hoá, phong tục tập quán và hướng tới sự phát triển. bሻ Yêu cầu: Phải thiết thực, hiệu quả, có tính giáo dục cao, đảm bảo an ninh, an toàn và hiệu quả kinh tế tiết kiệm. cሻ Thời gian: Nêu lên khoảng thời gian để thực hiện mục tiêu của kế hoạch ሺdài hay ngắn tuỳ thuộc tính chất thi đấuሻ.