bhugol 7th

शासि शिण्यय क्रमांक : अ यास-२११ /(प्र.क्र.४ /१ ) सडी-४ शदिांक २५.४.२ १ अ वयेय स्ापि कर यात आलये या
सम वय सशमती या शद. . .२ १ रोजी या बै क म यये हये पा पुसस तक शिधाय्ररत कर यास मा यता दये यात आली आहेय.

यतता वी

महारा रा य पा पुसस तक शिशमतय् ी व अ यासक्रम संशोधि मंडळ पणसु य.े

आपल्ा समाटच्फोनवरील D S PP द्वारे पाठ्पुस्काच्ा पचहल्ा
पषृ ्ावरील . R. Co e द्वारे चडचजटल पाठ्पसु ्क व प्रत्के पाठामध्े
असलेल्ा . R. Co e दव् ारे त्ा पाठासंबंचध् अध््न अध्ापनासाठी
उप्कु ् दृकश्ाव् साचहत् उपलबध होईल.

प्र्मावृतती : © महारा रा य पा पसुस तक शिशमत्य ी व अ यासक्रम सशं ोधि मडं ळ पणसु ये ४११ ४.
२१ महाराष्ट् राज् पाठ्पसु ्क चनचमच्् ी व अभ्ासक्रम सशं ोधन मंडळाकडे ्ा पुस्कािे
दसरये पुिस मस्ुदय ्रण : सवच् ह राह्ील. ्ा पुस्का्ील कोण्ाही भाग संिालक, महाराष्ट् राज्
२१ पाठ्पसु ्क चनचम््च ी व अभ्ासक्रम सशं ोधन मडं ळ ्ाचं ्ा लखे ी परवानगीचशवा् उदध् ्ृ
कर्ा ्णे ार नाही.

भूगोल शवषय सशमती : शचत्रकार : श्ी. भटू रामदास बागले
डॉ. एन. जे. पवार, अध्क्ष श्ी. चनलेश जाधव
डॉ. सरु शे जोग, सदस्
डॉ. रजनी माचणकराव देशमखु , सदस् मुखस पृ व सजावट : श्ी. भटू रामदास बागले
श्ी. सचिन परशरु ाम अाहरे , सदस् िकाशाकार : श्ी. रचवचकरण जाधव
श्ी. गौरीशंकर दत्ात्र् खोबरे, सदस् अक्रजसळु णी : मदु ्रा चवभाग, पाठ्पुस्क मडं ळ,
श्ी. र. ज. जाधव, सदस्-सचिव पुणे
कागद : ७० जी.एस.एम चक्रमवोवह
भूगोल अ यास गट : मुसद्रणादेशय :
डॉ. हेमं् मंगशे राव पेडणके र मसुद्रक :
डॉ. कलपना प्रभाकरराव देशमखु
डॉ. सुरशे गणे ूराव साळवे शिशमयत् ी :
डॉ. हणम्ं ल मण नारा्णकर श्ी. सस ्ानदं आफळ,े मखु ् चनचम्च् ी अचधकारी
डॉ. प्रद्मु न शचं शकां् जोशी श्ी. चवनोद गावड,े चनचमच््ी अचधकारी
श्ी. संज् श्ीराम पैठणे श्ीम्ी चम्ाली चश्प, चनचम््च ी साहा ्क
श्ी. श्ीराम रघनु ाथ वैजापूरकर
श्ी. पुंडचलक दत्ात्र् नलावडे प्रकाशक
श्ी. अ्ुल दीनानाथ कलु कणवी श्ी. चववेक उत्म गोसावी
श्ी. बाबरु ाव श्ीप्ी पोवार
डॉ. शखे सेन हमीद चन्तं ्रक
श्ी. ओमप्रकाश र्न थटे े पाठ्पसु ्क चनचम््च ी मंडळ,
श्ी. पद्माकर प्रलहादराव कुलकणवी
श्ी. शां्ाराम नथथू पाटील प्रभादेवी, मबुं ई-२५.

(B)





प्रसताविा

चवद्ाथवी चमत्रांनो,
सा्वीच्ा वगा््च ्ुमिे सवाग् आह.े भूगोल चवर् ्ुमही इ्त्ा च्सरी ्े पािवी पररसर
अभ्ासा्ून ्सेि इ्त्ा सहावीला भूगोलाच्ा पाठ्पसु ्का्ून चशकला आहा्. इ्त्ा
सा्वीसाठी भगू ोलिे पाठ्पुस्क ्मु च्ा हा्ी दे्ाना आनदं वाट्ो आहे.
्ुमच्ा अव्ीभव्ी अनके घटना घड् अस्ा्. ्मु हाला सामावनू घणे ारा चनसग्च ऊन,
पाऊस, थडं ीच्ा रूपाने ्ुमहाला सारखा भेट् अस्ो. अगं ाशी खेळणारी वाऱ्ािी झुळकू ्ुमहाला
आलहाददा्क वाट् अस्े. अशा अनके नैसचगक्च घटना, चनसगच् इत्ादतींिे सपष्टीकरण भगू ोल
चवर्ाच्ा अभ्ासा्ून चमळ्े. भगू ोल ्ुमहाला स्् चनसगाचक् डे नेण्ािा प्र्तन कर्ो. ्ा
चवर्ा् सजीवांच्ा चनसगाशच् ी व एकमेकांशी होणाऱ्ा आ्ं रचक्र्ांिाही अभ्ास करा्िा
अस्ो.
्ा चवर्ा्ून ्मु ही पृथवीच्ा संदभानच् े अनेक मूलभू् सकं लपना चशकणार आहा्. ्ुमच्ा
रोजच्ा जीवनाशी चनगचड् असणारे मानवी व्वहारांिे अनके घटक ्ुमहाला ्ा चवर्ा्नू
समजून घ्ा्िे आहे्. हे नीट समजले ्र त्ािा ्मु हाला भचवष्ा् न ी उप्ोग होईल. ्ा
चवर्ा्ून आपण चवचवध मानवी समूहांमधील आचथक्च , सामाचजक, सांसकृच्क आ्ं रचक्र्ांिाही
अभ्ास कर्ो.
हा चवर् चशकण्ासाठी चनरीक्षण, आकलन, चवशलरे ण ही कौशल्े महत्वािी आह्े . ्ी
नेहमी वापरा, जोपासा. नकाशे, आलेख, चित्राकृ्ी, माचह्ी सपं ्ररे ण, ्क्े, इत्ादी ्ा चवर्ाच्ा
अभ्ासािी साधने आह्े . ्ी हा्ाळण्ािा सराव करा.
पाठ्पुस्का् चदलले ्ा सोप्ा-सोप्ा कृ्ी ्ुमही सवानंा ी जरूर करा. हे पाठ्पसु ्क चशक्
अस्ाना ्ापवू वीच्ा पाठ्पुस्का् चशकलले ्ा बाबी ्ुमहाला न ी उप्ोगी पड्ील. त्ा
चवसरू नका बरं
आपल्ा सवानंा ा मनःपवू क्च शुभेचछा

पुणे (डॉ. सचु नल मगर)
चदनाकं २८/०३/२०१७ (गढु ीपाडवा) सचं ालक

७ ितै ्र, शके १९३९ महाराष्ट् राज् पाठ्पसु ्क चनचम्च् ी व
अभ्ासक्रम सशं ोधन मंडळ, पणु .े

यतता सातवी भूगोल

अ ययिात ससुचवलेयली शैक्शणक प्रशक्रया अ ययि शिष्पतती
अ ययिा्वी
अ ययिा यास जोडीि/ेय गटाम य/ये वयै श कररतया
अ ययिा या सधं ी दणये ये व तयास पुस ील गो सा ी प्रवतृ त करण.ये . . पथृ वीिा कललेला अक्ष, पररवलन व पररभ्रमणामळु े
• खगोलशासत्री् घटना समजून घणे ्ासाठी पालक/चशक्षक ्ांच्ा चदवस-रात्र ्चु नचम््च ी हो्े हे सपष्ट करण.े

माग्दच शच्नाखाली ्ारे, ग्रह, उपग्रह (िंद्र), ग्रहणािे चनरीक्षण . . पथृ वीवरील चवचवध ्ंिू ा सजीवांवर होणारा पररणाम
करण.े सांग्ो.
• ग्रहणासबं चं ध् असलले ्ा अधं श्द्धाचं वर्ी चिचकतसक ििाच्
करण.े . . पथृ वीवरील ग्रहणे ही खगोली् घटना आहे हे ओळख्ो.
• सू्,च् िदं ्र, पृथवीच्ा हालिाली समजून घणे ्ासाठी आकृत्ा, . . ग्रहण सबधं ीच्ा अंधश्द्धिे े चिचकतसकपणे पररक्षण
प्रच्कृ्ी आचण ्चू नचम्च्ी साधने वापरणे.
कर्ो.
• मदृ ाचनचम्च्ीशी सबं चं ध् नैसचगक्च घटक व त्ामागील कारणे . . मदृ ा ्ा नैसचगचक् ससं ाधनांच्ा सवं धच्नाचवर्ी
समजनू घेणे.
सवं ेदनशील्ा दशच्चव्ो.
• जवळपासच्ा पररसरा्ील/प्रदशे ा्ील मदृ ािे नमनु े गोळा करून . . नकाशावरून महाराष्टा् ्ील मृदा प्रकार सागं ्ो.
मृदाप्रकार ओळखणे व वग्वच ारी करणे.
. . हवेच्ा दाबािे पररणाम चवशद कर्ो.
• ्ापमानपटट् ्ािं ा हवादाब पटट् ्ांशी असणारा सहसबं धं समजण.े . . नकाशा्ील समदाब रेरावं रून एखाद्ा प्रदेशा्ील
• नकाशा व भौगोचलक साधनांिा वापर करून प्रदेशा्ील हविे ा
हविे ा दाब सपष्ट कर्ो.
दाब ्ाचवर्ी ििाच् करण.े . . वारे चनचमच्् ीिी कारणे सांग्ो.
• वाऱ्ाचं ्ा चदशे् होणारा बदल समजून घेणे. . . वाऱ्ांिे प्रकार सागं ्ो.
• वाऱ्ािे सथाचनक व जागच्क वारे असे प्रकार सपष्ट करण.े . . वाऱ्ािे पररणाम सपष्ट कर्ो.
• ्तं ्र ानािा वापर करून वादळाचं वर्ीच्ा माचह्ी गोळा करण.े . . स्ू ,च् िदं ्र, पथृ वी ्ािं ा सागरीजलाच्ा हालिालीवर
• सागरी जलाच्ा हालिालीवर होणाऱ्ा पररणामासाठी चवचवध
होणारा पररणाम सांग्ो.
कृ्ी, प्रच्कृ्ी ्ांिा वापर करण.े

• मानवी कृ्ीमळु े एखाद्ा प्रदशे ा्ील करृ ीपूरक व्वसा्ामध्े . . करृ ी परू क चवचवध व्वसा् सागं ्ो.
काळानुसार बदल कसे हो् गेले हे समजणे. . . शे्ीिे चवचवध प्रकार उदा., सह सपष्ट कर्ो.
. . शे्ीसाठी चवपणन व्वसथेिे महत्व सांग्ो.
• कृरीप्चट् न व नसै चगच्कररत्ा चपकवलले ्ा उतपादनािे महत्व . . मानवी जीवना्ील व देशाच्ा अथ्च व्वसथे् शे्ीिे
सागं णे.
महत्व सांग्ो.
• आधुचनक श्े ी व चवपणन ्ाचवर्ीिी माचह्ी गोळा करणे. . . प्रदेशा्ील नैसचगकच् घटकांिा सजीवांवर होणारा
• प्राकचृ ्क रिनेनसु ार हाणारे सजीवािं े अनकु ूलन जाणनू घणे .े
• संदभ्सच त्रो् व नकाशे वापरून नसै चगक्च प्रदेशा सदं भा््च ििा्च कर्ो. पररणाम सांग्ो.
• एखाद्ा चवचशष्ट प्रदशे ाब ल प्रशन कर्ो व त्ा संदभानच् े शोध . . जगाच्ा नकाशा आराखड्ा् नसै चग्कच प्रदशे

घेण.े दाखव्ो.
. . वसत्ाचं ्ा चनमाण्च ामध्े मानवाने भौगोचलक घटकािं ा
• मानवी वस्ीिे चव्रण व आकचृ ्बधं लक्षा् घेण.े
• एखाद्ा प्रदेशा्ील मानवी व प्राकचृ ्क रिनांमधील परसपर कसा वापर कले ा हे सागं ्ो.
. . मानवी वस्ी प्रकारांिा आक्ृ ीबधं ओळख्ो.
सबं ंधािे अनुकूल व प्रच्कलू पररणामांिे परीक्षण कर्ा ्ेण.े

• नकाशा व इ्र भौगोचलक साधने वापरून एखाद्ा . . समो ररे ा ््ार कर्ो.
प्रदशे ासंदभा््च ील भरू ूपे ओळखण.े . . समो ररे ा नकाशािे वािन कर्ो.
. . समो दशच्क नकाशािे उप्ोग सपष्ट कर्ो.
• नकाशावरून भौगोचलक घटकांब ल चनषकरच् काढण.े

- शशक्कासं ा ी -
पाठ्पुस्क प्रथम सव्ः समजून घ्ाव.े ज्ाद्वारे त्ांच्ामध्े चवर्ािी गोडी चनमा्चण होऊ
प्रत्ेक पाठा्ील क्ृ ीसाठी काळजीपूव्चक व सव्ंत्र शकेल. ्ासाठी शाळ्े ‘गलोबी क्लब’ सुरू करावा.
चन्ोजन करावे. चन्ोजनाचशवा् पाठ चशकवणे सदर पाठ्पुस्क रिनातमक पद्ध्ीने व कृच््ुक्
अ्ोग् ठरेल. अध्ा पनासाठी ्् ार केलेले आहे. सदर
अध््न-अध्ापनामधील ‘आ्ं रचक्र्ा’, ‘प्रचक्र्ा’, पाठ्पुस्का्ील पाठ वगा्च् वािून चशकवू न््े .
‘सव्च चवद्ाथ्ािां ा सहभाग’ व आपले सचक्र् मागदच् शनच् संबोधांिी क्रम वारर्ा लक्षा् घे्ा, पाठ
अत्ं् आवश्क आह.े अनुक्रमचणकेनुसार चशकवणे चवर्ाच्ा सु्ोग्
ानचनचमच््ीसाठी सं्ुसक्क ठरेल.
शाळमे ध्े असलले ी भौगोचलक साधने आवश्क्ने सु ार
वापरणे हे चवर्ाच्ा सु्ोग् आकलनासाठी गरजिे े ‘माही् आहे का ्ुमहालं ा?’ हा भाग मलू ्मापनासाठी
आह.े त्ा अनरु गं ाने शाळ्े ील पथृ वीगोल, जग, भार्, चविारा् घऊे न्े.
राज् हे नकाश,े नकाशासगं ्रह पसु स्का, ्ापमापक ्ािं ा पाठ्पसु ्काच्ा शवे टी पररचशष्ट चदले आह.े पाठा्ं ील
वापर अचनवा्च् आहे, हे लक्षा् घ्ा. महत्वाच्ा भौगोचलक शबदांिी/सकं लपनांिी चवस््ृ

पाठांिी संख्ा म्ाचच् द् ठेवली असली ्रीही प्रत्ेक माचह्ी ्ा पररचशष्टा् चदली आह.े पररचशष्टा्ील शबद
पाठासाठी चक्ी ्ाचसका लाग्ील ्ािा चविार वणा्चनुक्रमे चदले आहे्. ्ा पररचशष्टा् आलले े हे शबद
करण्ा् आलले ा आहे. अम्ू च् संकलपना अवघड व पाठामं ध्े चनळा िौकटीने दशच्चवलेले आह्े . उदा.,
सक्लष्ट अस्ा्, महणनू ि अनकु ्रमचणक्े नमदू कले ले ्ा ‘कालगणना’ (पाठ क्र. १, पषृ ् क्र. १)
्ाचसकांिा पुरेपूर वापर करावा. पाठ थोडक्ा् आटपू पररचशष्टाच्ा शेवटी संदभास्च ाठी सकं ्े सथळे चदलेली
न्.े त्ामुळे चवद्ाथ्ांावर बौद्चधक ओझे न लाद्ा आहे्. ्सेि संदभाच्साठी वापरलेल्ा साचहत्ांिी
चवर् आतमसा् करण्ास त्ानं ा मद् होईल. माचह्ी चदलेली आहे. ्मु ही सव्ः ्सिे चवद्ाथ्ाानं ी

इ्र सामाचजक शासत्रांप्रमाणे भौगोचलक संकलपना ्ा संदभाच्िा वापर करणे अपेचक्ष् आहे. ्ा संदभच्
सहजगत्ा समजणाऱ्ा नस्ा्. भूगोलाच्ा ब ्ेक साचहत्ाच्ा आधारे ्ुमहांला पाठ्पुस्काबाहेर
संकलपना ्ा शासत्री् आधारावर व अमू्च् बाबतींवर जाण्ास न ीि मद् होईल. हे चवर् सखोल
अवलंबून अस्ा्. गटका््च, एकमेकांच्ा मद्ीने समजण्ासाठी चवर्ािे अवा्ं रवािन नहे मीि उप्ोगी
चशकणे ्ा बाबतींना प्रोतसाहन द्ा. त्ासाठी वगर्च िना अस्,े हे लक्षा् घ्ा.
बदला. चवद्ाथ्ानंा ा चशकण्ासाठी जास्ी् जास् वाव मूल्मापनासाठी कृच्प्रवण, मुक्ोत्री, ब प्ा्च्ी,
चमळेल अशी वग्रच िना ठेवा. चविारप्रव्क्च प्रशनािं ा वापर करावा. पाठाचं ्ा शवे टी

पाठा्ील चवचवध िौकटी व त्ा संदभाचन् े सूिना देणारे सवाध्ा्ा् ्ािं े काही नमुने चदलले े आहे्.
‘गलोबी’ हे पात्र चवद्ाथ्ाामं ध्े चप्र् होईल असे पहा. पाठ्पुस्का्ील ‘क्ू आर कोड’ वापरावा.

- शव ा यासा ी -

लोबीचा वापर ः ्ा पाठ्पुस्का् पथृ वीगोलािा वापर एक पात्र महणनू कले ा आहे. त्ािे नाव
आहे ‘गलोबी’ हा गलोबी प्रत्के पाठा् ्मु च्ा सोब् असेल. पाठा्ील चवचवध अपचे क्ष् बाबतींसाठी
्ो ्ुमहालं ा मद् करेल. प्रत्ेक चठकाणी त्ाने सुिचवलले ी गोष्ट ्ुमही करण्ािा प्र्तन करा.

क्र. पा ाचेय िाव अनुक्रमणिका पृ क्रमांक अपशेय क्त
१ ताशसका
क्तये ्र
०३
१. ॠ्चु नचम्च्ी (भाग-१) सामान् भगू ोल

२. सू्,्च िंद्र व पृथवी सामान् भगू ोल ३ ०९

. भर्ी-ओहोटी प्राकृच्क भूगोल ९ १०

४. हविे ा दाब प्राकृच्क भगू ोल १६ ०९

५. वारे प्राकचृ ्क भगू ोल २१ ०९

. नैसचगक्च प्रदशे प्राकचृ ्क भूगोल ३० १३
. मृदा प्राकचृ ्क भगू ोल ३९ ०९

. ॠ्चु नचम््च ी (भाग-२) सामान् भगू ोल ४६ १०

. कृरी मानवी भगू ोल ५२ १२
१ . मानवी वस्ी मानवी भूगोल ६२ ०७

११. समो ररे ा नकाशा आचण भूरूपे प्रात्चक्षक भूगोल ६९ ०७

पररचशष्ट- चवचशष्ट भाैगोचलक शबदािं े अथच् ७५ ९८

S.O.I. Note : The following foot notes are applicable : (1) © Government of India, Copyright : 2017. (2) The responsibility for
the correctness of internal details rests with the publisher. (3) The territorial waters of India extend into the sea to a distance of
twelve nautical miles measured from the appropriate base line. (4) The administrative headquarters of Chandigarh, Haryana
and Punjab are at Chandigarh. (5) The interstate boundaries amongst Arunachal Pradesh, Assam and Meghalaya shown on
this map are as interpreted from the “North-Eastern Areas (Reorganisation) Act. 1971,” but have yet to be verified. (6) The
external boundaries and coastlines of India agree with the Record/Master Copy certified by Survey of India. (7) The state
boundaries between Uttarakhand & Uttar Pradesh, Bihar & Jharkhand and Chattisgarh & Madhya Pradesh have not been
verified by the Governments concerned. (8) The spellings of names in this map, have been taken from various sources.

DISCLAIMER Note : All attempts have been made to contact copy righters (©) but we have not heard from them. We will be
pleased to acknowledge the copy right holder (s) in our next edition if we learn from them.

मखु पृष् ः पथृ वीगोलावर चवचवध नसै चग्कच प्रदेशा्ील ठळक बाबी लावणारी मलु गा आचण मुलगी
मलपृष् ः १) गटे वे फ इचं ड्ा, मबुं ई २) मसाई व झुलू जमा्ीिी माणसं व त्ािं े घर ३) हपं ी, कनाचट् क ४) टंडु ्ा प्रदशे ा् वापरा्
असणारे वाहन-सलेज गाडी ५) मगं ोचल्न जमा्ीिा चशकारी ६) दचक्षण आचश्ामधील प्रमुख चपक - भा्ािी लावणी कर्ांना.

bƛ [&A?*?0‚&@ ƕ/> ƚbƖ

'K# G "7B1>ƛ ¾ 2>Î0>* >$&>*> &¤A ;>4 > >1 2>7 G 4> 4ƬG

¾ K%š1> (K* &>2 > *> ?(*0>* 7 2>Î0>* 1>& @4

¾ ,C›7@72 ?(* 7 2>Î 8>05A G ;K&>&? >4>7)@ :0>* ;K&>Ƭ
¾ ,›C 7@1> :B1>/‚ K7&@ Ð(?‰%> >4™1>1> ?É1:G
¾ ?(*0>* 7 2>Î0>* 1>0 1G ,#%>2> -2 &A¤;@
>1 ¤;%&>&Ƭ &‹š1>1> )>2 G ,>?;4>&ƛ ,›C 7@72 :7΂ :>

¾ ,›C 7@4> 1> ?É1:G ? &@ >4>7)@ 4> &KƬ -2 ,#& :G4 >ƙ 1>?791@ (> 2>ƛ
¾ ,4> (8G K% K%š1> >G4>)>0ƒ 1 G ;GƬ
¾ ,›C 7@72 :1B ?‚ 2% G :7 ‚ ?" >%@ 4. ē, > ,#& ¾ : !.| 2 7 ?#:|.2 0?;ž1>& bj &G ci &>2 > 1>
?(*0>*> > >4>7)@ >4@4 *0žA 1>*A:>2 7;@&
*>;@&Ƭ
*Ĝ(7>ƛ

:> > ,>; B Ǝ /L K?4 ®,ć@ 2%

&‹š1>&@4 0>?;&@ > ?7 >2 2&> bj B* &G
К1‰ ?*2@‰%ƙ ?(*(?8‚ >ƙ 7šC &,Î ci *B 1> >4>7)@& ?(*0>* 7 2>Î0>*>& ;K%>2> -2
? 7Ļ > & 2 >4 ƕ !2*!G Ɩ 1> 1> )>2 G ,$A @4 &0A 1> 4‰>& 4> :G4ƛ ,›C 7@4> ,¦274*>:>"@
>4>7)@:>"@ ,¦2:2>&@4 :1B ĝ(1 7 :1B >‚®&>1> :A0>2 G ce &>: 4> &>&ƛ ,›C 7@ ®7& /K7&@ ?-2&>*>
75G > *Ĝ(7>ƛ >4@ *0*A > &Ú> ?(4> ;Gƛ &> ,§¬ 0 G #Ŋ* ,B7 } #G ?-2&Gƛ ,›C 7@1> 1> ,¦274*>0A5G
-Ú *B 0?;ž1>:>"@ >4@4Ð0>% G &Ú> &1>2 ē* ?(7:>1> ®7ē,>& >4 %*> 2%G 8‹1 >4G ;Gƛ
/ē* Ž1>ƛ &Ú> /ē* >¨1>72 š1> : . ?)& ?(4¨G 1> :B1ĝ(1ƙ 01>ž;ƙ :B1>®‚ & &: G ?(*0>* 7 2>Î0>*
Ь*> @ š&2G 8K)> 7 > ‚ 2>ƛ
1> ?(7:>&@4 75G G 1> 7 G 7 G ž> 7®'> ,%
¾ &‹š1>&@4 *>(G º7ē* :7>ƒ& 0K"> ?(* :> >ƛ
*A/7& :&Kƛ
¾ 2>Î0>*>& (22K K%&> .(4 ?(:&KƬ
?‰?& >72@4 7&@1> 7 0>75&@1>
¾ ;> .(4 8>0A5 G ;K& :>7> 1>.>.& ( > ?" >%>0 1 G .(4 > ;>G& :&@4ƙ ;G :0 ™1>:>"@
2>ƛ ,% ,A$@4 ņ&@ ē1>ƛ

?(*> :1B ĝ(1 :B1>‚®& >4>7)@ 0>?;&@ > ÖK&

?(*0>* 2>Î0>*

bj B*
ca B*
cb *B
cc *B

cd *B
ce B*

cf B*

cg *B

ch *B
ci *B

1

करून ्पहा. v स्ू योद्ाच्ा चकवं ा स्ू ास्च ्ाच्ा वळे से वरभच् र
स्ू पच् ्रकाश पडणाऱ्ा चभ्ं ीजवळ थोडसे े अ्ं र राखनू
ही काठी रोवा. (काठी साधारणपणे वरभच् रासाठी त्ा

× चठकाणी रोवलले ी असणार आह,े हे लक्षा् घ्ा.)

आकतृ ी १.१ ः सावलीचा प्रयोग आकतृ ी १.२ ः प्रयोग

v टेबलाच्ा एका बाजूला मोठा पाढं रा कागद चिकटवा. v चनरीक्षणान्ं र काठीच्ा सावलीच्ा जागी चदनाकं
v टेबलाच्ा समोरच्ा बाजलू ा चवजरे ी (टॉिच्) हलणार ररे चे ्ा खणु ने े नोंदवा.

नाही अशी ठवे ा. v सावलीच्ा जागे् फरक पड् असल्ास त्ा्ील
v कागद व चवजेरी ्ाचं ्ा दरम्ान टेबलावर मेणबत्ी अ्ं र मोजून ठवे ा.

चकवं ा जाड रूळ उभा करून ठवे ा. आक्ृ ी १.१ पहा. v ्ा उपक्रमाच्ा कालावधी् चक्षच्जावर स्ू योद्ाच्ा
v कागदावर सावली पडेल अशा पद्ध्ीने चवजेरीिा चकंवा सू्ा्सच ्ाच्ा जागिे ेही चनरीक्षण करा.

प्रकाशझो् मेणबत्ीवर/रुळावर टाका. (पाठाचा पढु ील भाग सप्टबंे र मशहन्थात घणे ्थात ्थािा.)
v मणे बत्ीिी/रुळािी सावली कागदावर ज्ा चठकाणी v सपटबें र मचहन्ासाठी भरलले ्ा ्कत्ाच्ा नोंदीवरून

पडले ्ेथे पने ाने खणू करा. चदनमान व रात्रमानािा कालावधी अभ्ासा.
v आ्ा कागद, मेणबत्ीसह/रुळासह टबे ल एका v सपटंेबर मचहन्ा् ्ुमही नोंदवलेली काठीिी सावली

बाजकू डनू हळहू ळू दुसऱ्ा बाजकू डे सरकवा. कोणत्ा चदशेने हो्ी?
v आ्ा कागदावर पडणाऱ्ा सावलीिे चनरीक्षण करा. v कोणत्ा ्ारखेला चदनमान व रात्रमान समान हो्?े
v सावलीच्ा सथाना् होणाऱ्ा बदलांिी नोंद करा.

भौगोललक स्पष्ीकरण
वरील क्ृ ी्ून टेबलािी जागा बदलल्ामळु े
सावलीच्ा सथाना् होणारा बदल ्मु च्ा लक्षा् ्ेईल.
स्ू ाच्च ्ा उगव्ीच्ा व मावळ्ीच्ा सथानांिे वरभच् र
चनरीक्षण कले ्ास आपल्ाला अशा प्रकारे होणारे बदल
लक्षा् ्े्ील. असे बदल कोणत्ा
कारणांमुळे हो्ा्, ्े पढु ील
उपक्रमाच्ा मद्ीने आपण चनरीक्षण
करून ठरव्ू ा.

करून ्पहा. जरा लवचार करा !
F चभ्ं ीवरील सावलीिी जागा सा्त्ाने उत्रके डे
(शिक्षकासं ाठी : हा उपक्रम शिद्ार्थाकंा डनू िरभष् रात
करून घ्थािा. िाळा सरु ू झाल्थापासनू साधारणपणे आठ सरक् असले , ्र स्ू योद् चकवं ा स्ू ास्च ्ािे
शििसानं ी हा उपक्रम सरु ू करून शडसबंे र अखरे प्थतां सपं िािा. चठकाण कोणत्ा चदशले ा सरकल्ासारखे वाट्?े

आठिड्ातनू एक शििस स्ू थयोि्थाच्था शकिं ा स्ू थास्ष ताच्था टीप : ्ा पाठािा दसु रा भाग (पाठ क्र. ८) २२ चडसंबे र
िळे ी शनरीक्षण कराि.े ) नं्र घ्ावा. ्तपूववी चदलेल्ा चनददशे ानं ुसार चनरीक्षणे

v पाि ्े सहा फटू लाबं ीिी एक जाड काठी घ्ा. नोंदवावी्.

2

cƛ :B1ƙ‚ Ï 7 ,C›7@

Ï >1> &@ Ƨ ,›C 7@Ð0>% G Ï >4>( G @4 ‰@1 :&Kƙ š1> §®'&@: ,/B §®'&@ ¤;%&>&ƛ 1> 4!

7 ‰@1 &@ ;&G ƛ Ï ;> ®7& /K7&@ ?-2&>*> &K G«;> ,C›7@,>:B* >®&@& >®& (Ä2 :&Kƙ &G«;>

,›C 7@/K7&@ Ð(?‰%> >4& :&Kƛ &: G ,›C 7@ &@ Ï> @ ,/B §®'&@ :&Gƛ ƕ ņ&@ cƛbƖ

:1B >/‚ K7&@ Ð(?‰%> >4&ƨG š1>05A G Ï :1B >/‚ K7&@ Ï

®7&Î ,% G ?-2& *:4>ƙ &2@ &K;@ :1B >/‚ K7&@ К1‰,%G Ï > @ ,¦2Ó0% ‰> ,/B
Ð(?‰%> >4&Kƛ Ï >1> ,¦2Ó0% 7 ,¦274* &@ >
:A0>2 G eƙahƙaaa ? 0@ƛ
>4>7)@ :>2 > :&Kƙ š1>05A G ,¨1>4> Ï > @ Ï ,:/0A >2B G dƙfgƙaaa ? 0@ƛ ,›C 7@
Ï > > ,›C 7@
.> B :&& ?(:& :&ƛG Ð(?‰%> 0> ‚

2> ?7 >2 2> Ǝ &ņ @ cƛb Ï > @ §®'&@

) :B1Ђ >8ƙ Ï Ð >8 1> Ð0>% G ,›C 7@Ð >8;@ &A¤;@ Ï>1> 4> > £1>: ij4> ;Gƛ
>8>& Ï?. .> > /> 0>7>®1G,>:B*
:4G >Ƭ :¨1>: &K K" G :4G Ƭ ,L?%‚0G,1ƒ& :> 7>$&K ?% ,L?%‚0G* &2 &K

ē* ,;>ƛ É0>É0>*G :> 0@ ;K&K ;G &A¤;> 4> 0>?;&@ ;Gƛ

>4@4 &ņ @ ?7ü>›1>*ƒ @ 0H(>*>72 2>7@ƛ Ï> > Ð(?‰%> 0> ‚

™ &@* ?7ü>'¼ ?*7#>ƛ ,L?%‚0> 8AÛ ,‰ 0>7>®1> :B
ƕ ć0@Ɩ 1‚
™ š1>* > :B1ƙ‚ ,C›7@ 7 Ï 8> /?B 0 > ü>ƛ ?
,C›7@ 2
™ :1B >‚4> 01/> @ / G 2>ƛ Ð>'?0 ,CĈ ,;>ƛ %
ņ­% ,‰
™ :1B >/‚ >7G &@ 4 .7&‚A5> >2 ‰> > *B Ž1>ƛ ƕ ć0@Ɩ

™ ,›C 7@ .*4G4> ?7ü>'» ®7& /K7&@ ,§¬ 0 G #Ŋ* &ņ @ cƛc Ï 4>ƚ ­ņ % ,‰ 7 8ÛA ,‰
,B7G} # G ?-2& ?-2& :B1 ‚ .*4G¨1> ?7ü>›1>‚/K7&@
4G¨1> ‰7G 2 ?-2G4ƛ :B1>/‚ K7&@ ?-2&>*> 0>7>®1>ƙ ć0@ 7 ,L?%0‚ G 1> ?(78@ ?(:%>Ç1>
ñ>5>1> >ë>1> ?7ē÷ ?(8G*G ?-2>7ƛG Ï 4> @ &ņ @ cƛc ,;>ƛ š1>ƚš1> ?(78@ Ï ƙ
,›C 7@ 7 :1B ‚ 1> @ :>,‰G §®'&@( G @4 1> &ņ @&
™ Ï .*4G4> ?7ü>'» ®7& /K7&@ ?-2& :&>*> (> 74@ ;ƛG
,›C 7@ .*4G¨1> ?7ü>›1>/‚ K7&@ ?-2G4ƛ

™ 1> :7‚ ij4G¨1> ņ&@ @ &ņ @ 7;@& >$>ƛ

/L K?4 ®,ć@ 2% 2> ?7 >2 2> Ǝ

,C›7@Ð0>%G Ï> @ ,¦2Ó0% ‰>;@ ) ņ&@ cƛc 0)@4 Ï> @ 7 >8>&@4
4 .7A&‚5> >2 ;Gƙ š1>0A5G Ï ,C›7@/>G7&@
Ð(?‰%> >4&>*> ,C›7@ 7 Ï>0)@4 &2 :7‚Î §®'&@ 7 ,C›7@7ē* ?(:%>2@ §®'&@ &¤A ;@
:>2 G *:&Gƛ G«;> &K ,C›7@1> >®&@& >®& 75 8@ 5 >4Ƭ

3

:1B ‚ :&Kƛ : G :4 G &2@;@ К1G 0>7>®1> ? Ļ7>
,L?%‚04G > :1B ƙ‚ Ïƙ ,›C 7@ > ,>&5@& 7 > :25
0>7>®1> Ï 2G9&G 1G& *>;@&ƙ ¤;%*B К1 G 0>7>®1> 7 ,L?%0‚ :G
a° Ë;%G ;K& *>;@&ƛ ƕ &ņ @ cƛe ,;>Ɩ >;@ ,L?%‚0>
7 0>7>®1> *> :B1ƙ‚ ,C›7@ 7 Ï > :25 29G G& 7
> ,>&5@& 1&G >&ƛ 8> 7G5@ Ë;%G ;K&>&ƛ Ë;% G
:B1‚ 7 Ï >1> :( />‚& #&>&ƛ

,C›7@ Ï f°

ƕ8ÛA ,‰Ɩ ja° ƕ ņ­% ,‰Ɩ :1B ‚
8÷A ć0@ ,›C 7@ 7ü ć0@
ņ&@ cƛe Ð(?‰%> 0> >&‚ @4 -2
Ï cha° bia° Ï

,L?%0‚ > Ï 2> ?7 >2 2> Ǝ

ņ&@ cƛd ,C›7@ƚ Ï ƚ:B1 ‚ Ƨ K* ) Ï ƙ ,›C 7@ 7 :B1‚ 1> @ ņ­% 7 8ÛA ,‰>&@4ƙ

,% ,›C 7@7ē* >8>& Ï 4> ,>;& ć0@ @ &:G 0>7>®1G1> ?(78@ @ :>,G‰
:&Kƛ š1> Ï?. .> G Ð >?8& /> :&>&ƛ ;G /> §®'&@ 4‰>& Ž1>ƛ Ïƚ,›C 7@ƚ:B1 ‚ 1> 1>&@4
Ï >7ē* ,2>7?&‚& ;K%>Ç1> :1B ‚Ð >8>05A G ,¨1>4> K* ? &@ 8> G :&@4Ƭ К1 G 0?;ž1>&
?(:&>&ƛ Ï ,›C 7@/K7&@ ?-2& :&>*> ,L?%0‚ 4G > :G K* ? &@ 7G5> ;K&@4Ƭ

:B1>‚1> ?7Ē÷ .> :B :&Kƙ &2 0>7>®1:G :1B ˂ ;% Ƨ

&K ,C›7@ 7 :B1‚ 1> 1> 01G :&Kƛ 8÷A 7 7ü :B1 ‚ 7 ,C›7@ 1> 1> (2¤1>* Ï ¨1>05A G Ï > @
ć0@1> ?(78@ Ïƙ ,›C 7@ 7 :B1 ‚ 1>0 1 G ja° > :>74@ ,C›7@72 ,#&Gƛ 1> §®'&@& ; G &@*;@ K4
K* ;K&Kƙ š1> 7G5@ ,¨1>4> Ï >1> Ð >?8& :0,>&5@& 7 > :25 29G G& :&>&ƙ š1>0A5G ?(7:>
/> > > )>‚ /> ?(:&Kƙ ¤;%*B >8>& Ï Ï > @ :>74@ ,C›7@72 ’1> ?" >%@ ,#&Gƙ &'G *B
)‚7&‚A5> >2 ?(:&Kƛ ƕ &ņ @ cƛd ,;>ƛƖ
:B1˂ ;% */A 7&> 1G&ƛG 8@ :>74@ (K* Ð >2 G ,#&Gƛ
Ë;%G Ƨ
01/> >& &@ (>! :&G 7 #G1> /> >& &@ ?725
,›C 7@ @ ,¦2Ó0% ‰> 7 Ï > @ ,¦2Ó0% .*&Gƛ ,C›7@72@4 ’1> /> >& (>! :>74@ :&Gƙ &G'B*
‰> *;G 0@ > ,>&5@& *:&>&ƛ Ï > @ ,¦2Ó0% :B1 ‚ ,%B ‚,%G > 44G > ?(:&Kƛ ;@ §®'&@ ¤;% G Ë>:
‰> ,›C 7@1> ,¦2Ó0% ‰G8@ :A0>2G f° > :1B ˂ ;% ;K1ƛ š1> 7G5G: ?725 >1&G @4 /> >&*B
K* 2&Gƛ ,¦2%>0@ƙ Ï Ðš1 G ,¦2Ó0%>(2¤1>* :1B ?‚ .. > > >;@ /> ?(:&>ƙG &«G ;> :1B ?‚ .. 8 &
,›C 7@1> ,¦2Ó0% Ð&4>4> (K* 75G > G(&Kƛ К1G Ë>:44G G ?(:&ƙG &@ §®'&@ # Ë>: :1B ˂ ;%> @ :&ƛG
0>7>®1G4> :B1‚ƙ Ïƙ ,›C 7@ 1>* > K#%>Ç1> 29G G& ƕ ņ&@ cƛf ,;>Ɩ Ë>: :1B ‚Ë;% ->2 'Kñ>
8Bž1 8 > > K* :&Kƙ &2 ,L?%‚04G > &K bia° /> >&*B */A 7&> 1&G Gƛ

4

,C›7@ Ï :B1‚
# Ë>: Ë;%
Ë>: Ë;%
&ņ @ cƛf Ë>: 7 #Ë>: :1B ˂ ;%

Ļ %> ņ&@ Ë;% :B1‚
,C›7@ Ï

# Ë>: Ë;% ņ&@ cƛg Ļ %> &ņ @ 7 # Ë>: :1B ‚Ë;%

>;@ 7G5> Ï ,›C 7@,>:*B ,/B §®'&@& :&Kƛ ?(8*G G 2K7>ƛ ,G§ž:4 G !K 721> ?(8&G 1G
4ƙ ; G
¤;% G &K ,C›7@,>:B* >®&@& >®& (2Ä :&Kƛ ,;>ƛ
,¦2%>0@ Ï > @ (>! :>74@ ,›C 7@,1ƒ& ,K;K & *>;@ƛ
&@ 7 >8>& :, &ƛG 8>75G @ ,›C 7@72@4 (@ ™ ,§G ž:41> 721> !K >72 ®, > ? Ļ7>
'Kñ> /> >&*B :B1> ‚ @ -Ú Ð >80>* #> >ü> Ā§E ®! > 4;>* #| Ŋ .:7>ƛ
7&‚5A >Ð0>% G ?(:&ƛG ; G Ǹ Ļ %> &ņ @ :1B ‚Ë;%ǹ ;K1ƛ
ƕ &ņ @ cƛg ,;>Ɩ Ļ %> &ņ @ :B1‚Ë;% ™ 1> |#Ŋ4> Ï 0>*>ƛ 1> |#7Ŋ 2 01/> @ ,G§ž:4*G
Ü? & ?(:&ƛG 7&5‚A >$>ƛ

ē* ,;>ƛ

™ !M ! ? 4> > ? Ļ7> ? %0>&@ >
K5> Ž1>ƛ &K !.G 4>72 01/> @ "G7>ƛ

™ ? 4>1> Kž>& ,§G ž:4 £1>

&ņ @ cƛh :B1˂ ;%> @ &ņ @

5

™ &> 1> |#Ŋ1> 0> G ba & G bf :G0@72 0K"> ņ&@ cƛj Ï Ë;%> @ ņ&@
Ā§E ®! > ? 7Ļ > 2.2> > #| Ŋ "7G >ƛ 1> |#4Ŋ >
,›C 7@ 0>*>ƛ š1>72( G @4 01/> @ ,G§ž:4* G 7&A‚5 2> #K ij >47> Ǝ
>$>ƛ 1> 7&‚A5>4> ?79A77Cš& :0 >ƛ ) :B1˂ ;%>1> ?(78@ ,›C 7@72@4 K%š1>

™ ;> #| Ŋ !.G 4>72 §®'2 "G7™1>:>"@ 8>5G& ,4¢) /> >&B* Ë;% ?(:%>2 *>;@Ƭ
:4¨G 1> 2.2@ ¦2 > ? Ļ7> A .5@ > )>2
¤;%B* 7>,2 2>ƛ ) Ļ %> &ņ @ ?% Ë>: : G :B1˂ ;% >

™ ?797A 7šC &>:0K2 Ï >72 >$44G G 7&‚A5 1G
4ƙ 8@ 75G @ ;K 8 & G >1Ƭ
0> #%@ 2>ƛ
) ÏË;% Ļ %> ņ&@ > ?(:%>2 *>;@Ƭ
™ &> :B1‚ ¤;%*B ?7 2G @ Ž1>ƛ &@ :>)>2%& -!ł ) Ï >72 ¨G 1>: &A¤;>4 > K% K%&@ Ë;%G ?(: B
&2>72 Ï >1> :2529G &G #7@ )2>ƛ
8 &@4Ƭ
™ ?7 G2@ > Ð >8 Ï>72 !> >ƛ ņ&@ cƛh ,;>ƛ
) &2 Ë;> 05A G ;>%G >2@ :1B ˂ ;%G ,% > ,>œ
™ Ï >1> ,›C 7@72 ,#%>Ç1> :>74@ G ?*2@‰% ē*
:1B ‚ Ë;%> @ §®'&@ :0 *B Ž1>ƛ 8 & *>;@Ƭ

ÏË;% Ƨ 2> ?7 >2 2> Ǝ

Ï ,¨1> ,¦2Ó0% 0> >‚7ē* >&>*> «G ;> ) ’1> 0>7>®1G4> :1B ‚Ë;% ;K& *>;@ƙ &G«;>
,›C 7@1> >1G& Ð78G 2&Kƙ &«G ;> Ï Ë;% #*Ŋ
1&G Gƛ 8>75G @ Ï 7 :B1‚ 1> 1> (2¤1>* ,›C 7@ > Ï>4> :>74@ *:& G >Ƭ
,>&5@& :%G 7¬1 :&ƛG ,L?%‚0G1> 2>Î@
Ï > > Ð(?‰%> 0> ‚ ,C›7@1> (>! :>74@&B* >&Kƛ
š1>0A5 G Ï ,%B ,‚ % G > 4> > * Ë>: ÏË;%
;K&Gƙ &2 >;@ 7G5> Ï >;@:> > 4> ¨G 1>05A G
# Ë>: Ï Ë;% ;K&ƛG ƕ &ņ @ cƛi ,;>ƛƖ

ē* ,;>ƛ

™ :1B ‚Ë;%>:>"@ 7>,24G4 G :>?;š1 ņ&@ cƛj
Ð0>%G 0> #> ?% ÏË;%> @ §®'&@ :0 B* Ž1>ƛ

Ï
:1B ‚ ,›C 7@

Ë>: Ë;%

Ï
# Ë>: Ë;%

&ņ @ cƛi Ë>: 7 #Ë>: ÏË;%

6

:B1˂ ;%> @ 7?H 8­ë G Ƨ š1> > 1> !*4G > ?05%>2> Ð?&:>(;@ 7G 5> :&Kƛ
Ë;%>1> (2¤1>* &¤A ;@ š1> G ?*2@‰% 2> 7 *Ĝ(7>ƛ
™ :B1‚Ë;% 0>7>®1G4> ;K&ƙG ,% К1 G
0>7>®1G4> ;K& *>;@ƛ 0>;@& ;G > &¤A ;> 4> Ƭ

™ :B1‚ƙ Ï 7 ,C›7@ ; G *AÉ0 G > :25 2G9&G 7 ?,)>* 7 ?)É0% Ƨ
> ,>&5@& :¨1>72 :B1‚Ë;% ;K&Gƛ
Ë;%>Ð0>%G Ï 7 :1B ‚ 1> 1> .>.&@& >;@
™ Ë>: :B1‚Ë;%> > >®&@& >®& >4>7)@ ?7?8ć §®'&@ ?*0>%‚ ;K&>&ƙ š1>* > ?,)>* ?%
h ?0?*!G ca : G Ļ( ƕeea :G (Ļ Ɩ :&Kƛ ?)É0% ¤;%&>&ƛ ?,)>* ; G Ï>0A5G #&Gƙ &2
?)É0% ; G :B1>0‚ A5G ;K&ƛG
Ï Ë;%> @ 7?H 8­ë G Ƨ
™ Ï Ë;% ,L?%0‚ G4> ;K&Gƙ ,2& A К1G ,L?%0‚ 4G > ?,)>* ƕOccultationƖ Ƨ ;@ 7 >8@1 !*>
;Gƛ Ï >ü> &>Ç1>:0Kē* ? 7Ļ > Ë;>:0Kē*
;K& *>;@ƛ >&Kƛ 8> 7G5@ >;@ >5 &@ K4@1 7®& B
™ :B1‚ƙ ,C›7@ 7 Ï ; G *ÉA 0 G > :25 29G &G 7 Ï>1> 0> G 4Aÿ ;K&Gƛ 1>4> ?,)>* :G
¤;%&>&ƛ 7>®&?7 Ë>: :B1‚Ë;% ; G ?,)>*> >
> ,>&5@& :¨1>72 ÏË;% ;K&Gƛ Ð >2 ;ƛG 1> 7G5@ Ï>0A5G :1B ‚?.. > 4G
™ Ë>: Ï Ë;%> > >®&@& >®& >4>7)@ >&ƛG

bah ?0?*!G & > :&Kƛ ?)É0% ƕTransitƖ Ƨ ,›C 7@ ?% :B1‚ 1> 1>
29G G& .)A ? 7Ļ > 8AÉ 1> , H ½ >(> & ˂; 4>ƙ
Ë;%ƚ K4@1 !*> Ƨ &2 ?)É0% ;K&Gƛ 8> 7G5@ :B1 ‚ ?. .>7ē*
:1B ˂ ;% ?% ÏË;% 1> 7ij 5 K4@1 >5> ?", > :2 &>*> ?(:&Kƛ Ë;% 7 ?)É0%
1>& ->2:> -2 *>;@ƛ ?)É0% ;G Ð >2 G
§®'&@ ;&G ƛ 1>& 8A/ƚ 8A/ :G >;@;@ *:&Gƛ :B1˂ ;% :&Gƛ
:1B ƙ‚ ,›C 7@ ?% Ï ?7?8ć §®'&@& 1™G 1> > ;>
7ij 5 K4@1 ,¦2%>0 ;ƛG 1> 7 >8@1 !*>
*;G 0@ #& *:¨1>* G š1>.( M(4 4K > 1> 0*>&
:>;? &Ł B;4 :&ƛG

K4 8>®ÎŠ>: >"@ Ë;% G 7 š1>&;@ Ë>:
:B1‚Ë;% ?% Ļ %> &ņ @ :B1˂ ;% ¤;% G £1>:> @
,7%‚ @ :&ƛG ’1> /> >& Ë;% ?(:%>2 :G4ƙ &'G G
/2>&@4 K48>®ÎŠ 7 *B‚ Î 1G&>& ?%
Ë;%>1> §®'&@ > : K4 £1>: 2&>&ƛ

; G *;G 0@ 4‰>& "G7>ƛ

:B1‚Ë;% ,>;&>*> >5@ > ? Ļ7> ?7?8ć &ņ @ cƛba .)A > G ?)É0%
Ð >2 G I ¨: 7>,2%G 7¬1 :&ƙG >2%

:B1>‚ 1> Ð 2 Ð >8>05A G #Kž>* > > ;K 8 &Gƛ 0@ % @ K" G Ƭ

:B1‚Ë;%>1> >4>7)@& >* ?*0>‚% ) 1š&> :>&7@ :>0>ž1 ?7Š>* ǸË;%ǹG ;> /> ƛ
;K%>Ç1> >5K >05A G * G ,‰@ƙ Ð>%@ Ĝ)5&>&ƛ
š1> 1> H?7 ñ>5>,G‰> 7G 5@ !*> :¨1>* G ) 1š&> :;>7@ :>0>ž1 ?7Š>* Ǹ?7¬7ǹ ;> ,>"ƛ

7

सवाधयाय

प्रशन १. िकु ीिी चवधाने दरु ुस् करून चलहा. प्रशन ३. पढु ील ्क्ा पणू च् करा.
(१) िदं ्र स्ू ाभ्च ोव्ी प्रदचक्षणा घाल्ो.
(२) पौचणमच् से िदं ्र, स्ू च् व पथृ वी असा क्रम अस्ो. तपशील/वशै शष्ट्ेय चंद्रग्रहण सयू ्गय ्रहण
(३) पथृ वीिी पररभ्रमण कक्षा व िदं ्रािी पररभ्रमण च्थी चदवस अमावास्ा
कक्षा एकाि पा्ळी् आह.े
(४) िदं ्राच्ा एका पररभ्रमण काळा् िदं ्रािी कक्षा ससथ्ी िदं ्र-पृथवी-सू्च्
पथृ वीच्ा कक्षशे ी एकदाि छदे ्.े
(५) स्ू गच् ्रहण उघड्ा डोळानं ी पाहणे ्ोग् आह.े ग्रहणािं े प्रकार १०७ चमचनटे
(६) िदं ्र पथृ वीशी उपभू ससथ्ी् अस्ाना खग्रासिा जास्ी्
ककं णाक्ृ ी स्ू ग्च ्रहण हो्.े जास् कालावधी

प्रशन २. ्ोग् प्ा्च् चनवडा. प्रशन ४. आकृ्ी काढा व नावे चलहा.
(१) स्ू ग्च ्रहण ः
(१) खग्रास व खडं ग्रास स्ू गच् ्रहण.
(अ)
(२) खग्रास व खडं ग्रास िदं ्रग्रहण.
(आ)
प्रशन ५. उत्रे चलहा.
(इ) (१) दर अमावास्ा व पौचणम्च से िंद्र, पृथवी, स्ू च्
एका सरळ रेरे् का ्े् नाही्?
(२) ककं णाक्ृ ी स्ू गच् ्रहणाच्ा वळे ी चदसणारे (२) खग्रास स्ू ्गच ्रहण हो् अस्ाना
स्ू च्च बबं ः पृथवीवर खडं ग्रास सू््चग्रहणही का
अनुभवास ्े्?े
(३) ग्रहणाचं वर्ीिे गैरसमज दूर
करण्ासाठीिे उपा् सुिवा.
(४) स्ू ्चग्रहण पाह्ाना कोण्ी काळजी
घ्ाल?
(५) उपभू ससथ्ी् कोणत्ा प्रकारिी
स्ू ्चग्रहणे हो्ील?

(अ) (आ) (इ) उपक्रम :
(३) िदं ्रािी अपभू ससथ्ी ः
(१) व्मच् ानपत्रा्ं नू ग्रहणांिी माचह्ी देणारी कात्रणे
गोळा करून वही् चिकटवा.

(२) ्मु ही पाचहलले े ग्रहण ्ाचवर्ी लेखन करा.
(३) आं्रजाल, पिं ागं व चदनदचशक्च ांिा वापर करून

्ा वरा्च् होणाऱ्ा ग्रहणािं े चदनाकं , सथळ, वेळ
इत्ादी माचह्ी संकचल् करा.

(अ) (आ) (इ)

8

dƛ /2&@ƚ ;K!@

:> > ,>;B Ǝ

,$A @4 >1>? Î> G ?*2@‰% 2>ƛ Ь*> @ š&2 G :> > 7 > ‚ 2>ƛ

ņ&@ dƛb ƕ Ɩ &ņ @ dƛb ƕ.Ɩ

¾ ?(4G4@ (Kž;@ >1>? ÎG > ?" >% @ ;G&ƙ 1> > 'G! :. ) :1B ƙ‚ Ï 7 ,›C 7@ 1> G AĒš7> 9%‚
½ 7G 7G ž> ?" >% @ ;&G Ƭ .4 7 ĵÏ>Gš:>2@ .4 1> 1>8@ :&Kƛ

¾ (Kž;@ >1>? Î>0 )@4 ,>™1>.((M 4 G &0A G

?*2@‰% *Ĝ(7>ƛ ē* ,;>ƛ
¾ 8> Ð >21> *:H ? ‚ !*G4> >1 ¤;%&>&Ƭ

/L K?4 ®,ć@ 2% ™ &A01> 7;@72 #> ? Ļ7> #Ŋ 1>:>2 @ 7®& B "7G >

7 7;@ K2>* G #>7@ #Ŋ* 7@ #G ;47>ƛ
72@4 (Kž;@ >1>? ÎG > ?" >%>œ* G&4G4@

;&G ƛ :0AÏ? *>2@ >;@ >5 2>?;¨1>: &A¤;>4 >

:0ÏA > G ,>%@ )@ ? *>Ç1>1> B, 75 ¨1> G

ƕ ņ&@ dƛb ƕ ƖƖƙ &2 >;@ 7G5:G ? *>Ç1>,>:*B

&ƚ(2Ä ,1ƒ& G¨1> G ƕ ņ&@ dƛb ƕ.ƖƖ ?(:&Gƛ

:> 2 4>1> 1> ;>4 >4º*> ,% /2&@ƚ ;K!@

¤;%*B 5 &Kƛ >;@ ,7>( 7 5&>ƙ /2>&@4

:7‚ :0AÏ? *>Ç1>7 2 8> Ð >2G /2&@ƚ ;K!@

1&G :&Gƛ /2&@ƚ ;K!@ 1> *:H ? ‚ !*> :B*ƙ

š1>0> G 8>®Î ,% :0 *B G 1>ƛ

/2&@ƚ ;K!@ ;@ :> 2 4> @ (22K ?%

?*1?0&,%G ;K%>2@ ;>4 >4 ;Gƛ :> 2>&@4 &ņ @ dƛc 7;@ K2>& ;47%>2@ 0A4 @

,>™1>1> ,>&5@& "2>7@ >4>7)@* G .(4 ;K& ™ #@1> #¢1>& ,>%@ Ž1>ƛ #@ ;>&>& )ē* #.>

:&Kƛ (2 bc &>: cf ?0?*!> *@ /2&@ƚ ;K!@ G 2 2 ?-27¨1>: >1 ;K&G &G ,;>ƛ

É ,B%‚ ;K&Gƛ ™ ?0‹:21> /> ñ>& ,>%@ G * ?0‹:2 >4B 2>ƛ

,C›7@72@4 4>72%>01G :>&š1>*G #%>2@ ;@ ?*2@‰% 2>ƛ ƕ,>4 > > :;/> Ž1>ƛƖ

!*> 7272 ,>;&> :; 7 ®7>/>?7 7>!&ƨG ,2 & A ™ K-%ƙ , > ?-2&>*> G;@ ?*2@‰% 2>ƛ

9

™ )> ‚ ,4G > ,>%@ Ž1>ƛ ,4G > ;>&>& G * > ?(8G* G ¾ Ïĵ >š:>2@ .4 ? 7Ļ > ĒA š7@1 .4 K% K%š1>

:>7 >8 K4 K4 ?-27& 2;>ƛ ,>™1>1> .>.&@& &ņ º01 G >®& $54GƬ

>1 #&G 1> G ?*2@‰% 2>ƛ /L K?4 ®,ć@ 2%

72@4 :7‚ ņ&º01G ĵÏKš:>2@ .4> G ƕÐG2%G GƖ
,¦2%>0 ,>;>14> ?05&>&ƛ ĵÏKš:>2@ .4
AĒš7> 9‚% .4>1> ?7Ē÷ ?(8G*G >1‚ 2& :&Gƛ
ĵÏ>Gš:>2@ ¤;% G ĵÏ>&B* .>;G2 >%>2>ƛ 1> > *A/7
&A¤;@ ®7& ;@ G&4> :G4ƛ ÎG01G É> >2
,>5™1>& .:¨1>: 7G >*G ?-2%>Ç1> É>1>
.>;G21> ?(8G*G &A0 > ,>5%> A 4G4> :&Kƛ ;>
(G @4 ĵÏKš:>2@ .4> > ,¦2%>0 ;Gƛ

ņ&@ dƛd ,>™1>:; ,4G > ;47%>2> 0A4 > 7 >&‚ @4 ?7ü>›1>ƒ G (K* :0&A¨1 ! 2>ƛ
,> ?0?*!> > 2®:@ G ;> G5 5G 7>ƛ š1>* >
™ ½ƚ *G .K!>& )ē* K4 K4 ?-27&>*> >1 ?05>4G¨1> *A/7>72 7 >‚& > ‚ #7>ƛ
#& G 1> G ?*2@‰% 2>ƛ
Ïĵ Kš:>2@ .4 7 ĒA š7@1 .4 Ƨ
&ņ @ dƛe ½ƚ *G ?-27%>2@ 04A @ ,¦274*>0A5 G ,›C 7@4> Ð >2 G .4 ? Ļ7>

Ð2G %> ?05&Gƛ ;@ Ð2G %> ,C›7@1> ĵÏ>,>:*B ?7Ē÷
?(8G& >1‚ 2&Gƛ ?&4> ĵÏKš:>2@ ÐG2%> : G ¤;%&>&ƛ
ƕ ņ&@ dƛf ,;>ƛƖ ,›C 7@72@4 K%&@;@ 7®&B 8>
ÐG2%0G A5 G ,C›7@/K7&@ :4G¨1> 7 >8>& -ij 4@
> 8 &Gƨ ,2& A š1> 7G5@ ,›C 7@1> ĒA š7> 9‚%> @
Ð2G %> ,›C 7@1> ĵÏ>1> ?(8G& >1 ‚ 2& :&Gƛ ;G .4
ĵÏKš:>2@ Ð2G %G1> *G ,!º*@ >®& :&Gƛ 1>05A G
/B&4>72@4 K%&@;@ 7®&B ; G š1> > @ 2>;&ƛG

:> > ,>;B Ǝ

>4@4 Ь*> 1> )>2 G ij4¨G 1> ņ&º.>.&
7 >‚& > ‚ 2>ƛ

¾ #Ŋ K%š1> ?(8G4> ,#4>Ƭ G= AĒš7@1 .4ƙ ưƪ ĵÏKš:>2@ .4
¾ ,¨G 1>&@4 ,>™1> > - Ł 7!> K%š1> ?(84G > 4>Ƭ
¾ ½ƚ G*4> K#4G¨1> 7®&B ?-2&>*> K%š1> &ņ @ dƛf Ïĵ Kš:>2@ .4 7 ĒA š7@1 .4

§®'&@& ;Kš1>Ƭ /2&@ƚ ;K!@ Ƨ
¾ #¢1>&@4 7 ?0‹:21> />ñ >&@4 ,>™1> G >1 :> 2 4>4> 1%G >Ç1> /2&@ƚ ;K!@: ,$A @4

>4GƬ ! >2%@/&B :&>&ƛ
¾ 72@4 ņ&º01G K%&@ .4G >1 ‚ 2& :>7@&Ƭ ™ Ïƙ :B1 ‚ 1> G AĒš7> 9‚% .4ƙ &: G ,›C 7@ G

AĒš7> 9%‚ .4ƛ

10

™ ,›C 7@ G :B1>‚/K7&@ ?-2%G 7 Ï > G К1‰,%G :&Gƛ :7:‚ >)>2%,%G 0>7>®1G4> 7 ,L?%‚04G > &@

:1B >‚/K7&@ ?-2%ƛG :7>ƒ& 0K"@ :&Gƙ &2 ć0@1> ?(78@ &@ *G;0@,‰G >

™ ,¦274*>05A G ,C›7@72 ?*0>‚% ;K%>2@ Ïĵ Kš:>2@ 4;>* :&Gƛ1> /2&@ƚ ;K!@ G *AÉ0 G )>%> @ 7

ÐG2%>ƛ ;K!@ /> > @ :G (K* 0AŒ1 Ð >2 ;G&ƛ

)>%> @ /2&@ƚ ;K!@ ƕǀǝǟǖǛǔ ǁǖǑǒƖ Ƨ Ï 7

/2&@ š&2 Ę7A Ï > G ĒA š7> 9%‚ :B1 ‚ 1> 1> /2&@ ?*0>%‚ 2%>Ç1> Ð2G %> 0>7>®1>
.4 7 ,L?%0‚ 4G > > ?(8&G >1‚ 2&>&ƙ š1>05A G
Ïĵ Kš:>2@ /2&@ Ï ĒA š7> 9%‚ .4 7>$&ƨG ?% š1> ?(78@ )>%> @
.4 /2&@ 1&G ƙG @ :2>:2@,‰G > ->2 0K"@ :&ƛG &ņ @
dƛh ,;>ƛ /2&@1> ?" >%@ ,>™1> > ?) -Ł 7!>
;K!@ AĒš7> 9%‚ .4 >¨1>0A5G ;K!@1> ?" >%@ ,>%@ ?) K4,1&ƒ
ĵÏKš:>2@ .4 :2&ƛG ;@ )>%> @ ;K!@ :&ƛG

ņ&@ dƛg /2&@ƚ ;K!@ ?*?0‚&@ Ð?É1> :1B ‚

:1B >‚,G‰> Ï ,C›7@1> ?) 75 ;Gƙ

š1>0A5 G ,C›7@72 Ï > G AĒš7> 9‚% .4 :B1>‚ 1>

AĒš7> 9%‚ .4>,‰G > >®& ,¦2%>0 2&Gƛ Ïƙ :1B ‚

7 ,C›7@ 1> 1> :>,‰G §®'&@05A G /2&@ƚ ;K!@ ;K& /2&@ @ ,>&5@
:&Gƛ ,›C 7@72 ’1> ?" >%@ /2&@ ? Ļ7> ;K!@ 1&G Gƛ

š1>1> ?7Ē÷ ?" >%@;@ š1> 7G5@ *ÉA 0 G /2&@

? Ļ7> G;K!@ 1&G G ;> ,C›7@1> ĵÏKš:>2@ .4> > Ï
,¦2%>0 ;Gƛ &ņ @ dƛg Ð0>%G ,C›7@72@4 /2&@ƚ
;K!@1> §®'&@ 4‰>& Ž1>ƛ /2&@ ;G K!@
™ ’1> 7G5G: a° 2G >7Cš&>72 /2&@ :&ƙG š1>
š&2 ĘA7
75G :G š1>1> ?7Ē÷ .> 4B > :4G¨1> bia°
2 G >7šC &>72;@ /2&@ :&ƛG ,C›7@

;G K!@ /2&@

™ š1> 75G @ 1> 2 G >7Cš&>* > >! K* §®'&@& ;K!@

:&ƛG 2 /2&@ a° 7 bia° 2G >7Cš&> 72 :4G ƙ &ņ @ dƛh )>%> @ /2&@ƚ ;K!@

&2 ;K!@ K% K%š1> 2 G >7Cš&>7 2 :4G Ƭ /> > @ /2&@ƚ ;K!@ ƕƻǒǎǝ ǁǖǑǒƖ : Ï

2> ?7 >2 2> Ǝ ,C›7@/K7&@ ?-2&>*> 0?;ž1>&B* (K* 7G5> &K ,C›7@
7 :B1>‚1> : (/>‚& >! K* §®'&@& 1G&Kƛ ;@ §®'&@

) ,›C 7@,>:*B (2Ä 7 >8>& >™1>:>"@ 0K" G К1G 0?;ž1>1> 8AÛ 7 ņ­% ,‰>&@4 ć0@4>
1G&Gƛ 1> (K* ?(78@ /2&@ ?*0>‚% 2%>Ç1> Ï ?%
?Ý.>% 7>,2>7 G 4> &>&ƛ &G K%š1> :B1‚ 1> 1> ÐG2%> ,C›7@72 >! K* ?(8G& >1‚ 2&>&ƛ
ƕ &ņ @ dƛi ,;>ƛƖ :B1>‚0A5G ’1>?" >%@ /2&@
.4>1> ?72K)>& >1 ‚ 2&>&ƛ

/2&@ƚ ;K!@ G Ð >2 Ƨ ?*0>‚% ;K&G &G'@4 ,>™1>72 >! K*>& :4G¨1>
Ï>1> Aēš7> 9‚% .4> >;@ ,¦2%>0 ?(:B* 1G&Kƛ
’1>Ð0>%G 2K 1> 2K /2&@1> 75G > .(4&>&ƙ š1>0A5G ?*0>‚% >4G¨1> /2&@1> ,>™1> @ ,>&5@
š1> Ð0>%G /2&@ @ ‰>( G @4 0@ƚ ?) ;K&

11

नेहमीपेक्षा कमी िढ्े व नेहमीच्ा ओहोटीपेक्षा कमी v भर्ी-ओहोटीमुळे पाण्ा्ील किऱ्ािा चनिरा
उ्र्े; कारण िंद्र व सू्च् ्ांिे आकरच्ण एक दुसऱ्ास हो्ो व समदु ्रचकनारा सवचछ राह्ो.
पूरक न हो्ा परसपर काटकोना् अस्े. ही भांगािी
भर्ी-ओहोटी हो्. भांगािी भर्ी सरासरीपेक्षा लहान v बदं रे गाळाने भर् नाही्.
अस्े ्र ओहोटी सरासरी ओहोटीपेक्षा मोठी अस्े. v भर्ीच्ा वेळसे जहाजे बंदरा् आण्ा ््े ा्.
v भर्ीिे पाणी चमठागरा् साठवनू त्ा पाण्ापासून
सू्च्
मीठ ््ार केले जा्े.
आेहोटी भर्ी v भर्ी-ओहोटीच्ा चक्र्मे ुळे वीज चनमा्चण कर्ा ्े्.े
v भर्ी-ओहोटीच्ा वेळेिा अदं ाज नीट न आल्ास
उत्र ध्ुव भर्ीिी
पथृ वी पा्ळी समदु ्रा् पोहण्ास गले ेल्ा व्क्तींना अपघा् होऊ
शक्ो.
भर्ी आहे ोटी v भर्ी-ओहोटीमुळे च्वरािी वने, चकनारी भागा्ं ील
जैवचवचवध्ा इत्ादतींिा चवकास व ज्न हो्े.
िंद्र भरतीची वळये रोज या रोज बदलतये

आकतृ ी . ः भागं ाची भरती-ओहोटी भर्ी-ओहोटीिी प्रचक्र्ा सा्त्ाने घड् अस्े.
भर्ीिी कमाल म्ाच्दा गाठल्ानं्र ओहोटीिी
माहीत आहे का तमु हालां ा ? सुरुवा् हो्े. ्सेि पूण्च ओहोटी झाल्ानं्र भर्ीिी
सुरुवा् हो्े. पुढील चववेिना् वेळ सांग्ाना कमाल
म्ा्चदेिी वेळ सांचग्ली आहे, हे लक्षा् घ्ा. आकृ्ी
३.९ पहा. भर्ीिी वेळ दररोज का बदल्े, हे ्ुमच्ा
लक्षा् ्ेईल.

भरती-ओहोटीची कक्ा ( )
भर्ी-ओहोटीच्ावेळी पाण्ाच्ा पा्ळी्ल्ा
फरकास भर्ी-ओहोटीिी कक्षा महण्ा्. खुल्ा पथृ वीिी ग्ी १°= ४ चमचनटे
समुद्रा् ही कक्षा केवळ ३० सेमी इ्की अस्े; १२°३०' ला लागणारा वळे = ५० चमचनटे
परं्ु चकनारी भागा् ही कक्षा वाढ् जा्े. भार्ी्
द्वीकलपाच्ा चकनारी भागां् ही कक्षा सुमारे १०० आकृती . ः भरतीची वयेळ रोज या रोज का बदलतये
्े १५० सेमी असू शक्े. जगभरा्ील सवा्चचधक
कक्षा फंडीच्ा (Fandy) उपसागरा् (उत्र v आक्ृ ीमध्े पृथवीवरील ‘क’ हा चबदं ू िदं ्रासमोर
अमेररकेच्ा ईशान्ेस) आहे. ही कक्षा १६०० (िं १) असल्ाने ्थे े भर्ी ्ईे ल.
सेमी प्ंा् अस्े. भार्ा्ील सवाां् मोठी भर्ी-
ओहोटीिी कक्षा खंभा्िे आखा् ्ेथे आहे. ्ी v ‘ड’ हा चबंदू पृथवीवर ‘क’ ्ा चबंदचू ्ा प्रच्पादी
सुमारे ११०० सेमी आहे. सथानावर असल्ाने ्ेथेदेखील त्ाि वेळी भर्ी
्ेईल.
भरती-ओहोटीचये पररणाम :
v भर्ीच्ा पाण्ाबरोबर मासे खाडी् ््े ा्. त्ािा v ‘क’ हा चबदं ू ‘ड’ ्ा चठकाणी १२ ्ासानं्र ्ईे ल
(१८०°) आचण ्ो पनु हा मूळ जागी २४ ्ासान्ं र
फा्दा मासमे ारीसाठी हो्ो. ्ईे ल (३६०°)

v ्ाि प्रकारिा बदल ‘ड’ ्ा प्रच्पाचद् चबदं ूबाब्ही
घडले .

v जेवहा ‘ड’ चबदं ू ‘क’ च्ा जागी ्ईे ल ्वे हा ्ेथे भर्ी

12

:%>2 *>;@ƙ >2% 1> (2¤1>* ƕbc &>:> &Ɩ 4>!> :&& ?*0>%‚ ;K& :&>&ƛ 4>!> @ ?*?0&‚ @
Ï( G @4 'K#> ,A$G ƕ:0A >2G g° bf' Ɩ 4G 4G > ;@:÷A > *H:? ‚ 7 ?*1?0& ;K%>2@ !*> ;ƛG
:G4ƨ ¤;%B* Ǹ#ǹ ?.( :Ä Ï>:0K2 ƕ cƖ 1G™1>: &ņ @ dƛba ,;>ƛ
:A0>2 G cf ?0?*!G >®& 4> &@4ƛ
™ bc &>: cf ?0?*!> * &2 Ǹ#ǹ ;> ?.( Ä Ï >:0K2 &ņ @ dƛba ? *>Ç1> # G 1%G >Ç1> 4>!>
¨1>* G &G'G /2&@ 1
G 4 7 š1> 7G5@ Ǹ ǹ 1>
Ǹ#ǹ1> ?7Ē÷ ?. (7Ä 2 /2&@ 1
G 4ƛ 4>!G @ 2 *> Ƨ
7>Ç1>0A5G :> 2@ 4 44 G >&G 7 š1>1>
š1>* &2 ,Až;> :A0>2G bc &>: cf ?0?*!> *@
Ǹ bǹ ?. ( Ä Ï>:0K2 ƕ dƖ 1G * (Ã:Ç1> 7G5@ /2&@ :0K2 K4 ! /> &1>2 ;K&Kƛ 4>!G 1> 1> /> >4>
*/A 7G4ƛ š1> 7G5@ Ǹ#bǹ 1> ?" >%@;@ /2&@ :4G ƛ 8@9 ‚ 7 K4 ! /> >4> ÏK%@ ¤;%&>&ƛ 7 G 7>* 7>2>
> ?(8*G G 7>;& :¨1>: 0Kî> 4>!> @ ?*?0&‚ @
? *>2@ /> >& ?(7:>&*B ƕce &>:Ɩ :>)>2%&Ƨ ;K&ƛG
(K* 75G > /2&@ 7 ;K!@ 1G&ƛG (K* /2&@1> 75G > &@4
-2 :0A >2 G bc &>: cf ?0?*!> > :&Kƛ 8@9 ‚ ?% ÏK%@ 1> 1>0)@4 / G &2 ;@ 4>! G @
@ :&Gƙ &2 (K* 8@9>ƒ(2¤1>* G ? Ļ7> ÏK%º(2¤1>* G
ē* ,;>ƛ & 2 ;@ 4>! G @ 4> .@ :&ƛG 4>!G @ 4> .@ƙ @ 7
4>!G > 7G ; G 7>Ç1>1> 7G >72 74 .B* :&Kƛ
™ ,:2! >2> G 0K" G /># G Ž1>ƛ ņ&@ dƛbb ,;>ƛ
™ ;G /> #G :,>! ?0*@72 ? Ļ7> !.G 4>72 "7G >ƛ
™ /> #G :>)>2%,%G /2G4 7$G ,>%@ š1>& >4>ƛ 8@9‚ 4>!G @ 4>. @ 8@9‚ 4>!G @ 4> .@ 8@9‚

1> /> ñ>&@4 ,>™1>& 4>!> ?*0>%‚ 2>11> 4>!G @ @
;&G ƛ
¾ />ñ >4> ®,8 ‚ * 2&> ? Ļ7> )Ù> * 4>7&>

4>!> ?*0>%‚ 2&> 1G&@4 >Ƭ &:> Ð1š* 2>ƛ
¾ &¤A ;@ K% K%š1> Ð >2G 4>!> ?*0>%‚ ē

8 >4Ƭ

/L K?4 ®,ć@ 2%

4>!> Ƨ ÏK%@ 4>! G @ 4> .@ ÏK%@
20 ;> ? Ļ7> ()Ä ?,&>*> š1>72 -ŁĻ 2 0>24@ƙ
&ņ @ dƛbb 4>! G @ 2 *>
½ &A¤;>4 > š1>72 4;2@ 1G&>*> ?(:&>&ƛ 8> Ð >2G
7>Ç1> #Ŋ* ?05%>Ç1> 8Ú@*G ƕ >Ɩ‚ ,>%@ ?&0>* 4>!> @ &@ Ƨ
ƕÐ7>;@Ɩ ;K&ƛG 7>Ç1>0 5A G :> 2 4 $ 44G >&G 7
,>™1>72 &2 ?*0>‚% ;K&>&ƛ š1> *> 4>!> ¤;%&>&ƛ :> 2@ ? *>Ç1>4 & /G 2>œ* ,>?;¨1>: 4>!>
? *>Ç1> #G 1G&>*> ?(:&>&ƛ >(@ &2 %>2@ 7®& B
4>!> 05A G :> 2> G ,>%@ 72 >4@ 7 ? Ļ? & 2 :0AÏ>& 4> .72 !> 4@ƙ &2 &@ 7®&B 4>!G.2K.2
0> Gƚ,A$ G ;K&ƛG 1> 4>!> š1> 1>& :>0>74G4@ > ‚ &G'G 72 >4@ ;K& 2>;&Gƛ &@ ? *>Ç1> #G 1G& *>;@ƙ
? *>Ç1>,1&ƒ G * 1G&>& 7 š1> '5 ? *>2@ /> >& 1> > '‚ 4>!G&@4 ,>%@ ,A$G 1G& *>;@ƛ ¤;% G
1 G * -Ł!&>&ƛ :> 2>1> ,ĈC /> >72 4;>*0Kî> 4>!G1> ,>™1> G 7;* * ;K&> ,>™1>&@4 } G 7;*
;K&Gƙ ;G 4‰>& Ž1>ƛ

13

लाटचे ्ा चनचम््च ीिे मखु ् कारण वारा हे आह;े पण माहीत आहे का तमु हाालं ा ?
काही वेळा सागर्ळाशी होणारे भकू ंप व जवालामुखतींमळु े
दखे ील लाटा चनमाण्च हो्ा्. उथळ चकनारी भागा्ं सागरचकनारी चफर्ाना चकंवा पाण्ा् खेळ्ाना
अशा लाटांिी उंिी प्रिंड अस्.े त्ा अत्ं् चवधवसं क आपण भर्ी-आेहोटीच्ा वेळांिी पुरेशी काळजी
अस्ा्. त्ामुळे मोठ्ा प्रमाणावर जीचव् व चवत्हानी घे्ली पाचहजे, अन्था गंभीर दुघ्चटना घडू शक्ा्.
हो्.े अशा लाटानं ा तसनु ामी असे महण्ा्. २००४ त्ासाठी आपल्ाला भर्ी-ओहोटीच्ा वेळा
साली समु ात्रा ्ा इंडोनचे श्ा्ील बटे ाजं वळ झालले ्ा माही् असणे गरजेिे आहे. ्ा वेळा माही् करून
भूकंपामुळे प्रिंड तसनु ामी लाटा चनमाणच् झाल्ा होत्ा. घेण्ासाठी ्ुमहांला त्ा त्ा चदवसािी ‘च्थी’
त्ांिा ्डाखा भार्ािा पवू च् चकनारा व श्ीलकं ा ्ा माही् असणे आवश्क आहे. च्थीच्ा पाऊणपट
दशे ालाही बसला हो्ा. केले, की ्ी पूण्च भर्ी असण्ािी वेळ अस्े.
उदा., ्ुमही सागरचकनारी ि्ुथवी ्ा च्थीच्ा
लाटामं ुळे समुद्रा् घुसलेल्ा भू-भागांिी झीज चदवशी आहा्. ि्ुथवी महणजे िौथा चदवस.
हो्े, ्र उपसागरासारख्ा सुरचक्ष् भागा् वाळिू े त्ाच्ा पाऊणपट महणजे ्ीन. ्ािाि अथच् त्ा
सिं ्न होऊन पुळण चनमाणच् हो्.े चदवशी दुपारी ्ीन वाज्ा व पहाटे ्ीन वाज्ा पूण्च
भर्ी असेल आचण त्ाच्ा साधारण सहा ्ास पुढे
हे नहे मी लक्ात ठेवा. महणजेि रात्री नऊ व सकाळी नऊ वाज्ा पूणच् ओहोटी
असेल. सथलकाळानुसार ्ा् थाेडाफार बदल होऊ
सागर साचनध् असलले ्ा प्रदेशा् भूकंप शक्ो. भर्ी-ओहोटीबरोबरि एखाद्ा चठकाणिी
झाल्ास, चकनारी भागा् तसनु ामीिा धोका चनमा्चण सागरी चकनाऱ्ािी रिना, उ्ार, खडकाळ भाग,
हो्ो. अशावेळी चकनारी भागापासून दूर जाणे चकनाऱ्ाजवळील प्रवाह ्ांिा चविार करून व
चकवं ा समुद्रसपाटीपासनू उिं ावर जाण्ािी काळजी सथाचनकांशी ििा्च करून मगि समुद्रा् खेळण्ािा
घ्ावी. त्ामुळे जीचव् हानी टाळ्ा ््े .े आनंद घे्ला पाचहजे.

मी आणखी कोठे ? अष्टमीच्ा चदवशी ्ेणाऱ्ा भर्ी-ओहोटीच्ा
F इ्त्ा सहावी-सामान् चव ान-ऊजास्च ाधने. वेळा सांगा.
F इ्त्ा नववी-भगू ोल-अ्ं ग्च् हालिाली.
F इ्त्ा सहावी-सामान् चव ान-ऊजदिे ी रूपे हा

भाग.

आकतृ ी .१२ ः पळसु ण

14

प्रशन १. जोड्ा लावून साखळी बनवा. सवाधयाय

‘अ’ गट ‘ब’ गट ‘क’ गट

लाटा अष्टमी वस्ू बाहरे च्ा चदशने े फके ली जा्.े

कदंे ्रोतसारी प्ररे णा अमावास्ा सवा्ां मोठी भर्ी त्ा चदवशी अस्.े

गरु ुतवी् बल पथृ वीिे पररवलन भकू पं व जवालामखु ीमळु हे ी चनमाणच् हो्ा्.

उधाणािी भर्ी िदं ्र, स्ू ्च व पथृ वी िदं ्र व स्ू् च् ्ाचं ्ा प्ररे णा वगे ळा चदशने े का्च् कर्ा्.

भागं ािी भर्ी वारा पथृ वीच्ा मध्ाच्ा चदशने े का््च कर्.े

प्रशन २. भौगाेचलक कारणे सागं ा. प्रशन ५. भागं ािी भर्ी-ओहोटी ्ा आकृ्ी ३.८
(१) भर्ी-ओहोटीवर सू्ाच्पेक्षा िंद्रािा जास् िे चनरीक्षण करा व खालील प्रशनािं ी उत्रे
पररणाम हो्ो. चलहा.
(२) काही चठकाणी चकनाऱ्ाजवळील सखल
प्रदेश खाजणािा चकंवा दलदलीिा बन्ो. (१) आक्ृ ी कोणत्ा च्थीिी आहे?
(२) िदं ्र, स्ू ्च व पथृ वी ्ांिी सापेक्ष ससथ्ी कशी
(३) ओहोटीच्ा चठकाणाच्ा चवरुद्ध
रखे ावतृ ्ावरदेखील अोहोटीि ््े े. आहे?
(३) ्ा ससथ्ीिा भर्ी-ओहोटीवर नेमका का्
प्रशन ३. थोडक्ा् उत्रे चलहा.
(१) जर सकाळी ७.०० वाज्ा भर्ी आली, पररणाम होईल?
्र त्ा चदवसा्ील पढु ील ओहोटी व प्रशन ६. फरक सपष्ट करा.
भर्ीच्ा वेळा कोणत्ा, ्े चलहा.
(२) ज्ा वेळी मंुबई (७३° पूवच् रेखावृत्) ्ेथे (१) भर्ी व ओहोटी
गरु ुवारी दपु ारी १.०० वाज्ा भर्ी असेल, (२) लाट व तसुनामी लाट
त्ा वळे ी दसु ऱ्ा कोणत्ा रेखावृत्ावर प्रशन ७. भर्ी-ओहोटीिे िागं ले व वाईट पररणाम
भर्ी असले ्े सकारण चलहा.
(३) लाटाचनचम्च् ीिी कारणे सपष्ट करा. कोण्े, ्े चलहा.
उपक्रम ः
प्रशन ४. पुढील बाबतींिा भर्ी-ओहोटीशी कसा
संबंध असेल ्े चलहा. (१) सागरी चकनारा असलेल्ा भागास भेट
(१) पोहणे (२) जहाज िालचवणे द्ा. चकनाऱ्ाकडे ्ेणाऱ्ा लाटांिे थोड्ा
उंिीवरून चनरीक्षण करा. ्ेणाऱ्ा लाटा
(३) मासेमारी (४) मीठ चनचम््च ी त्ांिी चदशा बदल्ा् का ्े पहा आचण असा
बदल कशामुळे हो् असावा, ्ािे उत्र
(५) सागरी चकनारी सहलीला जाण.े चशक्षकांच्ा मद्ीने शोधा.

(२) सागरी लाटांपासून वीजचनचमच््ी कशी केली
जा्े ्ािी आं्रजालाद्वारे माचह्ी चमळवा.
अशा प्रकारे वीजचनचमच््ी कोणकोणत्ा
चठकाणी हो्े ्े शोधा?

15

४. हवयचे ा दाब

थोडे आठवयू ा. v काही वेळाने आकाशकचं दलाला बांधलेल्ा दोऱ्ाने
आकाशकंदील खाली उ्रवून घ्ा व त्ा्ील
सामान्चव ानइ्त्ासा्वीच्ापाठ्पसु ्का्ील मणे बत्ी चवझवा.
पाठ क्रमाकं ३ ‘नसै चगच्क ससं ाधनािे गणु धमच’् मधील पषृ ्
१६ वरील हवले ा वजन अस्े, हा प्र्ोग ्मु ही केला (शिक्षकांसाठी पालकासं ाठी सूचना : तुमच्था उप स तीत
अाह.े ि मागषि् िनष् ाखाली ही कती शिद्ार्थाकां डून काळ ीपिू ष्क
करून घ्थािी.)
भौगोललक स्पष्ीकरण
्ा क्ृ ीवरून ्ुमच्ा असे लक्षा् आले असले , (कृती ा याितं र शशक्कािं ी वगात्य चचाय् डविू
की, फुग्ा्ील हवेमुळे फगु लेल्ा फुग्ािी बाजू खाली आणावी. तयासा ी पुस ीलप्रमाणेय काही प्रशि शवचाराव.ेय )
गले ी. ्ािाि अथ्च असा हो्ो, की हवेला वजन अस्.े
ज्ा वस्लू ा वजन अस्,े च्िा खालील वस्वूं र
दाब पड्ो. त्ािप्रमाणे वा्ावरणा्ील हविे ा दाब
भपू ृष्ावर पड्ो. पृथवीवरील ्ा हवेच्ा दाबामळु े
वा्ावरणा् वादळ, पजन्च ् ्ासं ारख्ा अनके घडामोडी
हो्ा्. त्ािी काही प्रमुख कारणे आहे्.
v हविे ा दाब पथृ वीपषृ ्ावर सवतच् ्र सारखा नस्ो.
v हवेिा दाब वेळोवळे ी बदल् अस्ो.
v प्रदेशािी उिं ी, हवेिे ्ापमान आचण बाषपािे प्रमाण
हे घटकही हवचे ्ा दाबावर पररणाम कर्ा्.

प्रदयेशाची उंची व हवचेय ा दाब ः
हव्े ील धचू लकण, बाषप, जड वा्ू इत्ादी घटकांिे

प्रमाण भूपृष्ालग् जास् अस्े. उंिी वाढ् जा्,े ्से
हे प्रमाण कमी हो्.े महणजेि भूपषृ ्ापासनू जसजसे उिं
जावे ्स्शी हवा चवरळ हो् जा्े. पररणामी हविे ा दाब
उिं ीनसु ार कमी हो्ो.

हवयचे ये तापमाि व हवचेय ा दाब :

करून ्पहा. आकतृ ी ४.१ ः आकाशकशदलाचा प्रयोग

v हव्े उंि जाणारा एक आकाशकदं ील घ्ा.
v आकाशकचं दलाला साधारणपणे ५ मी लांबीिा साधा

दोरा बाधं ा, जणे ेकरून ्ो पनु हा खाली आण्ा ्ईे ल.
v आकाशकचं दलाच्ा पाचकटावर चलचहलेल्ा

सूिनेप्रमाणे आकाशकदं ील काळजीपवू चक् उघडा व
त्ा्ील मणे बत्ीिी वा् पटे वा. का् हो्े त्ािे
चनरीक्षण करा.

16

¾ 0%G .š&@ ,G!7¨1>72 >8 Ļ(@4 4 G ‰7Cš&@1 ?7®&>2 ;> >®& :&Kƙ &2 ;7G1>

>8>1> ?(8*G G 72 4G > >Ƭ (>.> G ,! !M G 0@ Ē(Ļ @ G :&>&ƛ ņ&@ eƛc Ǹ ǹ

¾ >8 (Ļ @4 72 G¨1>72 0G%.š&@ ?7 4@ 7 Ǹ.ǹ ,;>ƛ (>ƛƙ :08@&K­% ?!.) cd°da' &G

:&@ƙ &2 >8 ?Ļ (4> G >1 >4 G :&ƬG gg°da' 1> ‰7Cš&> (2¤1>* :&>&ƛ š1>0>*>* G

/L K?4 ®,ć@ 2% ;7G1> (>.,! Më> > ‰7šC &@1 ?7®&>2 01>‚?(&

>8 Ļ?(4>&@4 ;7> 0G%.š&@ ,G!7¨1>72 :&Kƛ :7‚:>)>2%,%G &K ba° ‰7šC & & > :&Kƛ
­%&G*G 20 ;K 4> &Gƛ 20 ;7> Ð:2% ,>7&Gƙ &>,0>*>1> :0>* ?7&2%> > ,¦2%>0 ;7G 1>
;4 ½ ;K&G 7 721> ?(8G*G > 4> &Gƙ š1>0A5 G (>.>72;@ ;K&Kƙ š1>05A G ,›C 7@72 ?79A77šC &>,>:*B
>8 Ļ(@4 >8>1> ?(8G*G 44> >&Kƛ (Kž;@ Ę7A > 1> (2¤1>* ?‰?& :0> &2 ?(8G& ;7G 1>
0@ 7 >®& (>.> G ,éG ?*0>‚% ;K&>&ƛ ƕ &ņ @
?*: >‚&;@ :G #&Gƛ
&>,0>* 7 ;7G > (>. 1> > 75 > : . ) ;ƛG eƛc Ǹ.ǹ ,;>ƛƖ
G' G &>,0>* >®& :&ƙG &'G G ;7 G > (>. 0@ :&Kƛ ņ&@ eƛc Ǹ ǹ 7 Ǹ.ǹ G ?*2@‰% ē*
>®& &>,0>*>0A5 G ;7> 20 ;K&Gƙ Ð:2% ,>7&G ?% Ь*> @ š&2G :> >ƛ
;4 ½ ;K&ƛG ?0*@4 & @ 8@ ;7> >8> #G 72 ¾ ­% ?!.) @1 Ð(8G > 01G K%&> (>.,!! M >
Ð>0AŒ1>*G $5&KƬ
>&ƙG š1>0A5G :(2 Ð(8G >&@4 ;7 G > (>. 0@ ;K&Kƛ
&>,0>*> G ,! !M G >?% ;7 G G (>.,éG 1> > ¾ ĘA7@1 7>Ç1> @ ?*?0‚&@ K%š1> (>.,!ëM >8 @
,2®,2> 8@ :. ) :&Kƨ ,2& A &>,0>*>1> ,!Më > > ?* ?#& ;G 7 &G K%š1> ?!.) >& 1G&>&Ƭ
¾ ­% ?!. )@1 Ð(G8>& ;7G > (>. 0@ :™1> G

2> ?7 >2 2> Ǝ >2% K%&ƬG
¾ :08@&K­% ?!.) >&*B 7>;%>2 G 7>2G K%š1>
) ;7 G G &>,0>* 0@ >4ƙG &2 ;7G 1> (>.>72 (>.,! Më>8@ : . ?)& ;G&Ƭ

K%&> ,¦2%>0 ;K
4Ƭ >Ƭ ¾ 0@ (>.> G ,! !M G >%G K%š1> ‰7Cš&>( 2¤1>*

:> > ,>; B Ǝ ;G&Ƭ

ja0 CËVa Y«wd Ę7A @1 >®& (>.,•!>
8@& ?!.)
6603a' CËVa Ę7A @1 7>2G gf°

,Ę7A @1 0@ (>.,•!> ,§¬ 0@ 7>2G ff°

2303a'CËVa :08@&K­% ?!.) 01 ‰7šC &@1 >®& (>.,•!> df°
cf°

­% ?!.) ,7B »1 7>2G f°
?797A 7šC &@1 0@ (>.,•!> f°
00 {dfwdd¥ËV

,7B »1 7>2G

:08@&K­% ?!. ) 01 ‰7šC &@1 >®& (>.,•!> cf°
df°
2303a' X{jU
,§¬ 0@ 7>2G
,Ę7A @1 0@ (>.,•!> ff°
8@& ?!.) Ę7A @1 7>2G
gf°

6603a' X{jU ja0 X{jU Y«wd Ę7A @1 >®& (>.,•!>

&ņ @ eƛc ƕ Ɩ ?!.) ƕ&>,0>*,!M! ƖG &ņ @ eƛc ƕ.Ɩ ,›C 7@72@4 ;7>(>.,•! G 7 Ë;@1 7>2G

17

भपू ृ ावरील दाबप ये : प्रदशे ा् पृथवी पषृ ्ाजवळ हवेच्ा जास् दाबािे प े
स्ू ा्चपासून पथृ वीला चमळणारी उषण्ा असमान चनमाणच् हो्ा्. त्ानं ा ‘ध्ुवी् जास् दाबािे प े’ असे
आह.े चवरुववतृ ्ापासून उत्र ध्ुवाकडे आचण महण्ा्. ही ससथ्ी ८०° ्े ९०° उत्र व दचक्षण ्ा
दचक्षण ध्ुवाकडे ्ापमानािे चव्रण असमान अस्,े अक्षवृत्ादं रम्ान चदसून ्े्.े
त्ामुळे प्रथम ्ापमानपट्टे चनमा्णच हो्ा्, हे आपण सू्ा्चच्ा उत्रा्ण व दचक्षणा्न ्ा चक्र्ांमुळे
मागील इ्त्े् चशकलो आहो्. ्ापमानपटट् ्ांच्ा पृथवीवर पडणाऱ्ा सू््चप्रकाशािा कालावधी आचण
पाशवचभ् ूमीवर दाबपट्ट्ािं ी चनचम््च ी हो्े. ्ी ्ा चवरुववृत्ापासून उत्र व दचक्षण गोलाधाां
शवषसुववृततीय कमी दाबाचा प ा : संपूण्च पृथवीिा दरम्ान बदल् जा्े; त्ामुळे ्ापमानप े व त्ांवर
चविार कर्ा फक् ककक्वृत् ्े मकरवृत् ्ां दरम्ान अवलंबून असलेल्ा दाबपट्ट्ांच्ा सथाना् बदल
सू्ा्चिी चकरणे लंबरूप पड्ा्. त्ामुळे ्ा भागा् हो्ो. हा बदल सव्चसाधारणपणे उत्रा्णा् ५° ्े
्ापमान जास् अस्े. ्ा प्रदेशा्ील हवा ्ाप्े, ७° उत्रेकडे चकंवा दचक्षणा्ना् ५° ्े ७° दचक्षणेकडे
प्रसरण पाव्े आचण हलकी होऊन आकाशाकडे जा्े. असा अस्ो. ्ालाि हवादाबपट्ट्ांिे आंदोलन
ही चक्र्ा स्् घड् असल्ाने ्ा प्रदेशाच्ा मध्व्वी ( sci ation of pressure e ts) महणून ओळखले
भागा् महणजेि ०° ्े ५° उत्र व दचक्षण अक्षवृत्ाच्ा जा्े. आकृ्ी ५.६ मोसमी वारे पहा.
दरम्ान हवेिा कमी दाबािा प ा चनमा्चण हो्ो.
म य अक्वृततीय जासत दाबाचये प ेय : चवरुववृत्ी्
प्रदेशा्ून आकाशाकडे गेलेली उषण व हलकी हवा
अचधक उंिीवर गेल्ानं्र ध्ुवी् प्रदेशाकडे उत्र व हे नहे मी लक्ात ठेवा.
दचक्षण चदशे् वाहू लाग्े, उंिावरील कमी ्ापमानामुळे
्ी थंड होऊन जड हो्े. जड झालेली ही हवा उत्र व ्ापमानपट्टे व हवादाबपटट् े ्ामं ध्े
दचक्षण गोलाधाां् २५° ्े ३५° अक्षवृत्ांच्ा दरम्ान महत्वािा फरक महणजे ्ापमानप े सलग असनू
्े चवरवु वृत्ाकडनू दोनही ध्वु ांकडे जास् ्ापमान ्े
जचमनीच्ा चदशेने खाली ्े्े. पररणामी, उत्र गोलाधाच्् कमी ्ापमान असे पसरलले े अस्ा्. हवादाबप े
आचण दचक्षण गोलाधा्च् २५° ्े ३५° अक्षवृत्ांच्ा सलग नसून कमी व जास् हवादाबािी क्षेत्रे
दरम्ान हवेच्ा जास् दाबािे प े चनमा्चण हो्ा्. ही चवरवु वृत्ापासनू दोनही ध्वु ाकं डे जा्ाना वगे वेगळा
हवा कोरडी अस्े; त्ामुळे ्ा प्रदेशा् पाऊस पड् भागा्ं आढळ्ा्.
नाही. पररणामी पृथवीवरील ब ्ेक उषण वाळवंटे ्ा
प्रदेशा् आढळ्ा्. (आकृ्ी ४.२(ब) पहा.) पररणाम :
उप ुवस ीय कमी दाबाचेय प ये : पृथवीिा ध्वु ाकडे हवेच्ा दाबािे खालील पररणाम हो्ा्.
जाणारा भाग ्ौलचनक दृषट्ा वक्राकार आहे. त्ामुळे v वाऱ्ांिी चनचम्च् ी
ध्ुवाकडील प्रदशे ािे क्षेत्र कमी हो् जा्े. ्ा आकारामळु े v वादळे चनमा्चण हो्ा्.
वाऱ्ानं ा बाहरे पडण्ास जास् वाव चमळ्ो. पथृ वीच्ा v आरोह पजनच् ्ािी चनचम््च ी हो्.े
पषृ ्भागावरील हवचे ्ा कमी घरणच् ामुळे ्सिे v हविे ा दाबािा शवसन चक्र्ेवरही पररणाम हो्ो.
पररवलनाच्ा ग्ीमळु े ्ा भागा्ील हवा बाहरे फके ली
जाऊन ्ेथे कमी दाबािा पट्टा चनमाच्ण हो्ो. हा पररणाम
५५° ्े ६५° अक्षवतृ ्ाचं ्ा दरम्ान उत्र व दचक्षण समदाब रषेय ा :
गोलाधा्च् चदसून ्े्ो. समान हविे ा दाब असलेली चठकाणे ज्ा रेरने े
वुस ीय जासत दाबाचये प ये : दोनही ध्ुवी् प्रदेशां् वर्चभर
्ापमान शनू ् अंश सेसलसअसपेक्षाही कमी अस्े. नकाशावर जोडलेली अस्ा्, त्ा ररे ेला ‘समदाब ररे ा’
असे महण्ा्.

त्ामळु े ्थे ील हवा थंड अस्.े पररणामी, ध्वु ी् 18

नकाशाशी मतै ्ी

19

आकृती ४.४ ः जागशतक हवादाब शवतरण ः वाशषय्क सरासरी (हवादाब मू य शमशलबारम य)ये

वरील नकाशािे चनरीक्षण करून हवेच्ा दाबािे Ø खडं व महासागर ्ा भागा्ं ील समदाब ररे ांिी चदशा माहीत आहे का तमु हाालं ा ?
चव्रण समजनू घ्ा. त्ासाठी पढु ील मु े चविारा् व अं्र.
घ्ा. समुद्रसपाटीवर हविे ा दाब हा १०१३.२
Ø समदाब ररे ािं े सवरूप. Ø उत्र व दचक्षण गोलाधाां्ील समदाब रेरािं ी ्लु ना. चमचलबार एवढा अस्ो.
Ø कमी व जास् हवेच्ा दाबािे प्रदेश आचण त्ािं ा

अक्षवृत्ी् चवस्ार.

जरा डोके चालवा ! माहीत आहे का तुमहाालं ा ?
F चवरुववतृ ्ावर हविे ा दाब कमी अस्ो, ्र
पृथवीच्ा गुरुतवाकर्चण शक्ीमुळे पृथवीशी
आसकट्चकवृत्ावर हविे ा दाब कसा असेल? चनगचड् असलेल्ा सवच्ि गोष्टी पृथवीला जखडून
राह्ा्. ्ामधून वा्ुरूपा् असलेली हवादेखील
हे नहे मी लक्ात ठेवा. सुट् नाही. पृथवीच्ा गुरूतवाकरच्ण शक्ीमुळे
हवेिा दाब हा चमचलबार वा्ावरणा्ील हवा पृथवीपृष्ाकडे ओढली जा्े,
्ा एकका् मोजला जा्ो. महणून समुद्रसपाटीजवळ हवेिा दाब जास् अस्ो.
त्ासाठी हवादाबमापक वा्ावरणा्ील हा हवेिा दाब सव्चत्रि असल्ामुळे
हे उपकरण वापरले जा्.े आपल्ावरही हा हवेिा दाब का््च कर्ो, हे लक्षा्
पथृ वीपषृ ्ाजवळ हवचे ्ा ठेवा. असे महटले जा्े, की सव्चसाधारणपणे प्रत्ेक
दाबािी नोंद ्ा उपकरणा ारे आकतृ ी ४.५ ः हवादाबमापक व्क्ीच्ा डोक्ावर असलेल्ा हवेच्ा स्भं ािे
माजे ली जा्े. वजन १००० चकग्रॅ अस्े.

पहा बरये जमतेय का मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा च्सरी पररसर अभ्ास.
इ्त्ा सहावीमधील ्ापमान चव्रण नकाशा F इ्त्ा सा्वी सामान् चव ान.
व ्ा पाठा्ील हवादाबािा चव्रण नकाशा ्ांिा
एकचत्र् अभ्ास करून ्ापमान व हवादाब ्ां्ील
सहसंबंध शोधा.

प्रशन १. कारणे द्ा. सवाधयाय
(३) पथृ वीवर हवेिा दाब ............ आह.े
(१) हवेिा दाब उिं ीनसु ार कमी हो्ो. (समान, असमान, जास्, कमी)
(२) हवादाब पट्ट्ािं े आदं ोलन हो्.े
प्रशन २. खालील प्रशनािं ी थोडक्ा् उत्रे चलहा. (४) .५.°....उ.त.्..र.. व ५° दचक्षण अक्षवतृ ्ांदरम्ान
दाबािा प टा आह.े
(१) हवेच्ा दाबावर ्ापमानािा कोण्ा पररणाम (चवरवु वृत्ी् कमी, धु ी् जास्, उपधु ी्
हो्ो ?
(२) उपध्ुवी् भागा् कमी दाबािा प टा का चनमाचण् कमी, मध् अक्षवतृ ्ी् जास्)
हो्ो ? प्रशन ५. ३०° अक्षवतृ ्ापाशी जास् दाबािा प टा कसा
््ार हो्ो? ्ो भाग वाळवंटी का अस्ो?
प्रशन ३. चटपा चलहा. प्रशन ६. हविे े दाबप े दशच्वणारी सुबक आकृ्ी काढनू
(१) मध् अक्षवृत्ी् जास् दाबािे प े
(२) हवचे ्ा दाबािे चक्षच्जसमां्र चव्रण नावे द्ा.
***
प्रशन ४. गहवाळा लउंिले ्गाेलज्ाागवीरक..ंस..ा.्.ी.ल...्.ो.ग्होप््.े ा्च् चलहा.
(१)
(दाट, दचवाबरळ..,..उ.ष.ण..,..द.म. ट्)ा
(२) हविे ा पररमाणा् सागं ्ा्.
(चमचलबार, चमलीमीटर, चमचलचलटर, चमचलग्रमॅ )

20

fƛ 7>2G

:> > ,>; B Ǝ ¾ > (>1> /|#>5G @4> 7 !G.4>4> ? .>& ®,8 ‚ *
2&> /#| K5@ !G.4>1> (:à Ç1> .> 4B > ,K 7™1>:

™ 7 >‚1> § # ½&B* .>;2G ,;>ƛ K%š1> 7®&B >1 2>7 G 4> G4Ƭ
¾ K%> @ > (> @ /|#>G5@ !.G 4>1> (Ã:Ç1>
;4&>*> ?(:& ;&G Ƭ K%š1> 7®&B §®'2 ;&G Ƭ !K >4> Ð'0 ,>;G K &GƬ
™ ;4%>Ç1> 7®&B, H ½ K%š1> 7®&B ®7& œ* ;4&
¾ > (> @ /|#>G5@ ,K;K ™1>: 8@2 8>05A G >4>
;G&Ƭ :4G Ƭ
™ ®7& œ* * ;4%>Ç1> 7®&B K%š1>Ƭ š1> 8>0A5G
¾ % @ 7 G >* G ;@ /|#>G5@ (:Ã Ç1> !K >: ,K;K 7% G
;4& *:>«1>&Ƭ : G 8‹1 ;K
4Ƭ

ƕ72@4 Ь*> &*B ?7ü>›1>ƒ*> 7>2> 1> : .>G)> # G ¾ ,>™1>*G /24G4@ .>!4@ 8> Ð >2G !G.4>1>
G * >7GƛƖ (:Ã Ç1> .> B4> *G&> 1G
4 > Ƭ .>!4@ (Ã:Ç1>

7>Ç1> > ®,8 ‚ ,¨1>4> :; >%7&Kƨ ,2& A .> B #G *G™1>:>"@ 72 7>,244G @ ,÷& 7>,2&>
,% 7>2> ,>œ 8 & *>;@ƛ ,¨1> :/K7&@1> * G 1
G 4 >Ƭ

7®& B «G ;> ;4&>&ƙ &«G ;> ,¨1>4> 7>2> */A 7&> /L K?4 ®,ć@ 2%
1&G Kƛ ¤;% G ;7G 1> 7>;™1> >ƙ 7>Ç1>8@ :. ) :&Kƛ

0 ;7> > 7>;&ƙG :> ,¨1>4> Ь* ,#&Kƛ ,›C 7@72 ;7 G > (>. :0>* *:&Kƙ ; G ,%

ē* ,;>ƛ ?8 4K ;K&ƛ >®& (>.>1> ,! ëM > #*Ŋ 0@

ja°

ƕ;@ &ņ @ (K*ƚ(K* ?7ü>›1>ƒ 1> K#@* G 2>7@ƛƖ ga°
da°
¾ :0>* >2> @ > (> @ (K* /#| >G5@ .*7>ƛ a°
¾ !.G 4>1> > .> :B (Kž;@ /|#>5G @ "G7>ƛ
¾ &¤A ;@ 7 &A0 > ?0ÎƜ0H?Î%@* G > (> @ К1 G ½

/|#>G5@ Ž1>ƛ

ņ&@ fƛb 7>2>?*?0‚&@ da°

ga°

ja°

7>Ç1> @ 0B5 ?(8>
ƕ >®& (>.> #*Ŋ 0@ (>.> #ƖG

,¦274*>05A G 7>Ç1> @
.(4G4@ ?(8>

&ņ @ fƛc 7>Ç1> 1> ?(8G& ;K%>2> .(4

21

(>.>1> ,! ëM > # G ;7 G @ ;>4 >4 ?‰?& :0>& 2 ¾ (?‰% K4>)>‚& 7>Ç1> G K% K%&G Ð >2
?(8&G ;K&ƛG 1> ;>4 >4@05A G 7>Ç1> @ ?*?0&‚ @ ;K&ƛG $5&>&Ƭ

;7G 1> (>.>1> -2 >&@4 &@Õ&G > ,¦2%>0 ¾ ,B7»1 7>2 G š&2 7 (?‰% K4>)>&ƒ K% K%š1>
7>Ç1>1> &@72 ;K&Kƛ ;7G 1> (>.>&@4 -2 'G G ?(8*G G 7>;&>&Ƭ
0@ :4G ƙ &'G G 7>2 G 0( &@* G 7>;&>&ƛ :7:‚ >)>2%,%G
> ?& ,>&5@& ;7G 1> (>.>&@4 -2 G'G ?) Ę7A @1 >®& (>.,•!>
:G4ƙ &G' G 7>2 G 7 G >*G 7>;&>&ƛ 7>Ç1> > 7G (G @4
?/þ ?/þ ®7ē,>& >$5&Kƛ 7>Ç1> > 7 G ? 4K0@!2 ja° ƛ ia°
Ð?& &>: ? 7Ļ > *I! :M 1> ,¦20>%>& 0K 4> >&Kƛ Ę7A @1 7>2G
gf°
,Ę7A @1 0@ (>.,•!>
,§¬ 0@ 7>2G ff°

01 ‰7šC &@1 >®& (>.,•!> df°
cf°

,7B »1 7>2G

,;> .2 G 0&G > Ƭ ?797A 7šC &@1 0@ (>.,•!> f°
f°
>4@4 &‹š1>& 7>Ç1> @ .(444G @ ?(8> ?4;>ƛ
;7G 1> (>.> G ,!! M G š&2 K4>)‚ (?‰% K4>)‚ ,7B »1 7>2G cf°
01 ‰7šC &@1 >®& (>.,•!> df°
01 ‰7Cš&

ĘA7 ,§¬ 0@ 7>2G ff°

,Ę7A @1 0@ (>.,•!>
Ę7A @1 7>2G gf°

:, %B ‚ ,›C 7@1> :( />&‚ ?7 >2 2&>ƙ ,›C 7@1> ja° ƛ ia°
,¦274*> > ,¦2%>0 7>Ç1>1> 7>;™1>1> ?(87G 2 ;K&Kƛ Ę7A @1 >®& (>.,•!>
š&2 K4>)>&‚ 7>2 G ,¨1> 05B ?(8,G >:*B 7@ #G
75&>&ƙ &2 (?‰% K4>)>&‚ & G 05B ?(8G 1> #>7@ # G ņ&@ fƛd ,C›7@72@4 7>1A(>.,•! G 7 Ë;@1 7>2G
75&>&ƛ ņ&@ fƛc ,;>ƛ &ņ @01 G ;@ ?(8> 7É
.>%>* G (> 74@ ;ƛG ,§¬ 0 G #Ŋ* ,7B } # G ;K%>Ç1> 7>2 G ’1> ?(8G #*Ŋ 7>;& 1G&>&ƙ š1> ?(8G 1>
,›C 7@1> ,¦274*>05A G š1> 1> 05B ?(8&G .(4 ;K&Kƛ *>7>* G &G 5 4 G >&>&ƛ (>ƛƙ ,§¬ 0@ 7>2G ¤;% G
,§¬ 0 G #*Ŋ 1%G >2G 7>2Gƛ 7>Ç1> @ 7>;™1> @ ?(8>ƙ
>4>7)@ƙ «1>,4G4> Ð(8G ƙ ;7 G @ §®'&@ 1>7 ē*
7>Ç1> G ,$A @4 Ð >2 ,#&>&ƛ

:> > ,>;B Ǝ Ë;@1 7>2 G Ƨ

ņ&@ fƛd G ?*2@‰% ē* Ь*> @ š&2G ,›C 7@72 >®& (>.>1> ,! ëM > #*Ŋ 0@
:> >ƛ (>.>1> ,!Më > #G 79‚/2 ?*1?0&,% G 7>2 G 7>;&>&ƛ
¾ š&2 K4>)>‚& 01 ‰7šC &@1 >®& (>.> #*Ŋ ; G 7>2 G ,C›7@ G ?7®&@% ‚ ‰GÎ «1>,&>&ƛ š1>0A5G š1> *>
Ë;@1 7>2 G ¤;%&>&ƛ (>ƛƙ ,7B »1 7>2ƙG ,§¬ 0@ 7>2Gƙ
?79A77šC &@1 0@ (>.>1> ,! Më> #G 7>;%>2G 7>2G ĘA7@1 7>2Gƛ
K%&ƬG
¾ ,§¬ 0@ 7>Ç1> @ (?‰% K4>)>&‚ @4 ?(8> K%&@Ƭ (Kž;@ K4>)>&ƒ cf° & G df° ‰7šC &> 1> (2¤1>*
¾ 01 ‰7Cš&@1 >®& (>.>1> ,!M ë> #Ŋ* :4¨G 1> >®& (>.> #*Ŋ ?797A 7šC &@1 0@ (>.>1>
,Ę7A @1 0@ (>.>1> ,! ëM > # G K%&G Ë;@1 ,!ë M > # G 7>2 G 7>;&>&ƛ ƕ &ņ @ fƛd ,;>ƛƖ ,›C 7@1>
7>2G š&2 K4>)>‚& 7>;&>&Ƭ ,¦274*> > 1> 7>Ç1>7 2 ,¦2%>0 ;K * š1> @ 05B ?(8>
¾ Ę7A @1 7>Ç1> @ ?(8> (Kž;@ K4>)>&ƒ :>2 @ > .(4&ƛG š&2 K4>)>&‚ ; G 7>2 G
8>ž1 G #Ŋ* *[H š1 G #ƙG
*:&ƬG &2 (?‰% >4G >)>&‚ Ý1G G #*Ŋ 7>1«1 G # G 7>;&>&ƛ ; G

22

दोनही वारे चवरवु वतृ ्ाजवळील हवचे ्ा शा्ं पटट् ्ाजवळ हे सथाचनक वारे अस्ा्. हे वारे ज्ा प्रदेशा् वाह्ा्
्ऊे न चमळ्ा्. ्ा वाऱ्ानं ा पवू वी् वारे असे महण्ा्. ्थे ील हवामानावर त्ांिा पररणाम झालले ा चदसून
््े ो. हे वारे चनरचनराळा प्रदशे ा्ं वेगवगे ळा नावानं ी
दोनही गोलाधाा्ं मध् अक्षवृत्ी् जास् दाबाच्ा ओळखले जा्ा्.
पट्ट्ाकडनू ६०°अक्षवतृ ्ाच्ा जवळ असलले ्ा
हवचे ्ा कमी दाबाच्ा पटट् ्ाकडे वारे वाह्ा्. (आक्ृ ी करून ्पहा.
५.३) पथृ वीच्ा पररवलनािा पररणाम होऊन त्ािं ी मूळ
चदशा बदल्.े दचक्षण गोलाधाच्् हे वारे वा्व्के डून भूपषृ ्ािी उिं ी, जचमनीिे व पाण्ािे ्ापणे, ्सिे
आग््े ेकडे, ्र उत्र गोलाधा्च् नैॠत्के डून ईशान्के डे थडं होणे, हविे ा दाब इत्ादी बाबी लक्षा् घऊे न खालील
वाह्ा्. ्ा वाऱ्ांना पसशिमी वारे असे महण्ा्. क्ृ ी करावी.

दोनही गोलाधा्ंा ध्वु ी् जास् दाबाच्ा पटट् ्ाकडनू (अ) चदलले ्ा चित्रािे चनरीक्षण करा. दरी् वाऱ्ािं ी
उपध्वु ी् (५५° ्े ६५°) कमी दाबाच्ा पटट् ्ाकडे जे वारे माचह्ी चित्रावरून चलहा.
वाह्ा्, त्ानं ा ध्वु ी् वारे असे महण्ा्. ्ा वाऱ्ािं ी
चदशा सवस्च ाधारणपणे पवू केद डून पसशिमके डे अस्.े

माहीत आहे का तमु हांाला ?

दचक्षण गोलाधा्च् वारे अच्श् वगे ाने वाह्ा्. आकृती ५.४ (अ) ः दरीय वारये
दचक्षण गोलाधाच्् जलभाग जास् आहे. ्ा गोलाधाच््
भूपषृ ्ाच्ा उिं सखलपणािा अडथळा नाही. दरीय वारय-े वैशशष्ट्ये ः
कोणत्ाही प्रकारिे चन्ंत्रण नसल्ामुळे दचक्षण
गोलाधाच्् वारे उत्र गोलाधा्चपके ्षा जास् वगे ाने v
वाह्ा्. त्ांिे सवरूप पढु ीलप्रमाणे अस्.े v
v
F ४०° दचक्षण अक्षांशापलीकडे हे वारे अच्श्

वगे ाने वाह्ा्. ्ा भागा् ्ा वाऱ्ानं ा ‘गरजणारे
िाळीस’ (Roaring Forties) असे महण्ा्.

F ५०° दचक्षण अक्षाशं ाच्ा भागा् हे वारे वादळाच्ा

वगे ाने वाह् अस्ा्. ्ा भागा् त्ानं ा ‘खवळलले े
पननास’ (Furious Fifties) महण्ा्.

F ६०°दचक्षण अक्षाशं ाभोव्ी वारे वादळाच्ा

वगे ाबरोबरि प्रिडं अावाजाने वाह्ा्. त्ानं ा
‘चकिं ाळणारे साठ’ (Screeching Sixties) महण्ा्.
उत्र गोलाधा्च् ४०°, ५०° चकंवा ६०°
अक्षांशाच्ा भागा् वाऱ्ािे सवरूप असे का
आढळ् नाही?

स्ाशिक वारये : v
काही वारे कमी कालावधी् व चवचशष्ट प्रदशे ा् v
v
चनमाच्ण हो्ा् आचण ्ुलनेने म्ाचच् द् क्षेत्रा् वाह्ा्,

23

(ब) खालील चदलले ्ा माचह्ीिे लक्षपवू कच् वािन
करून त्ा आधारे पव्च् ी् वारा दशवच् णारी आकृ्ी काढा.
पवत्य ीय वार-ये वशै शष्ट्ेय ः
v रात्री पव्च् चशखर लवकर थडं हो्.े
v दरीिा भाग ्लु नने े उषण अस्ो.
v पव्च् ावर हविे ा दाब जास् अस्ो.
v पव््च ाकडून दरीकडे थडं वारे वाह्ा्.
v दरी्ील उषण व हलकी हवा वर ढकलली जा्,े त्ामळु े

थडं हवा दरीकडे वगे ाने खाली ््े .े
v पव्च् ी् वारे स्ू ास्च ्ान्ं र वाह्ा्.

आकतृ ी ५.४ (ब) ः पवत्य ीय वारये

माहीत आहे का तुमहांाला ? ककवक् ृत् व मकरवतृ ्ाजवळच्ा २५° ्े ३५°
उत्र व दचक्षण अक्षवतृ ्ांदरम्ान जास् दाबािा पट्टा
चवरुववतृ ्ाच्ा उत्र व दचक्षणेस सुमारे ५° अस्ो. हा प टा शां् प टा आहे, ्ाला अशव अक्षाशं
अक्षवृत्ाप््ंा वरा््च ील बराि काळ हवा शा्ं ( orse atitu e) असे महण्ा्.
असल्ाने ्थे े वारे वाह् नाही्; महणनू ्ा पटट् ्ाला
चवरवु वतृ ्ी् शा्ं प ा (Do ru s) असे महण्ा्.

सागां ा ्पाहू ! पढु े चदलेल्ा आकतृ ्ािं े चनरीक्षण करा. खारे (सागरी्) वारे व म्लई (भमू ी्)
वारे ्ाचं वर्ी चविारलेल्ा प्रशनांिी उत्रे सागं ा.

जचमनीवरील हवा ्ाप्े खारे वारे गरम हवा थंड हो्े व
व वर जा्.े सागरावरील थंड हवा जचमनीकडे वाह्.े खाली ्े्े.
कमी जास्
दाब दाब

आकतृ ी ५.५ (अ) ः खारये (सागरीय) वारये

24

20 ;7> ' # ;K& G 7 ,>™1>72@4 20 ;7>
>4@ 1G&Gƛ 72 >&Gƛ

>®& 0&4
7>2G 0@
(>. ?0*@72@4 ' # ;7> :> 2> # G 7>;&Gƛ (>.

&ņ @ fƛf ƕ.Ɩ 0&4
ƕ/B0@1Ɩ 7>2G

¾ ?(7:> /B,ĈC >4 & 7>2 G :0AÏ> #*Ŋ ?0*@ # G > 7;* 4( &@*G 7 >®& Ð0>%>& ;K&ƙG ¤;%B* 0@*
7>;&>&Ƭ ?) 47 2 &>,&ƛG š1>0>*>* G ,>™1> @ *&> 0@
:&Gƛ ,>%@ §®'2 7 ,>2(8‚ :&ƙG š1>0A5G ,>%@
¾ /,B CĈ>4 & ?0*@ #*Ŋ :0AÏ> #G 7>2 G ij«;> 47 2 &>,& *>;@ƛ ,¦2%>0@ƙ 0@* 7 :> 2@ /> >&@4
7>;&>&Ƭ ;7G 1> (>.>& -2 ,#&Kƛ

¾ &ņ @ Ǹ ǹ7ē* 7>Ç1> 1> : (/>&‚ 7%*‚ 2>ƛ ?(7:> :0ÏA >1> ,>™1>,‰G > ? *>2@ /> >&@4
¾ &ņ @ Ǹ.ǹ G ņ&@ Ǹ ǹ8@ &4A *>š0 7%‚* 0@* 47 2 7 >®& Ð0>%>& &>,&ƙG &G'@4 ;7>;@
>®& &>,& G 7 ;7 G > (>. 0@ 2>;&Kƛ :0ÏA > G ,>%@
2>ƛ 1>& ;7G > (>.ƙ &>,0>* 7 7>Ç1> > ?7 >2 ?82> &>,&ƙG š1>05A G :0ÏA >72@4 ;7> 0@ &>,&G 7

2>ƛ

¾ :> 2@1 ƕ >2ƖG 7>2G 7 /0B @1 ƕ0&4
Ɩ 7>2 G 8>4> ;7G > (>. >®& :&Kƛ ?(7:> :0ÏA > #Ŋ* ?0*@ #G

¤;%&>&Ƭ 7>;%>2 G 7>2 G :> 2@ ƕ >2ƖG 7>2 G ;K&ƛ 2>Î@ :0ÏA >,G‰>

¾ />2&>&@4 K%š1> Ð(8G >& >2 G 7 0&4
7>2G 0@* 47 2 '# ;K&ƛG &'G G ;7 G > (>. >®& :&Kƛ
*A/7&> 1G&>&Ƭ &G«;> /B0@1 ƕ0&4
Ɩ 7>2G ?0*@7ē* :0ÏA > # G
7>;&>&ƛ
¾ &A01> >7>& :> 2@1 7 /B0@1 7>2G */A 7&>
1G&>& >Ƭ 1>?87>1 7G 7G ž> Ð(G8> & ?7?8ć
,¦2§®'&@& 7>2G 7>;&>&ƛ ;G 7>2G:A(M )> ®'>?* 7>2G

/L K?4 ®,ć@ 2% ¤;%B* 5 4G >&>&ƛ (>ƛƙ -I*ƙ ? *B ƙ .K2>ƙ

0@* >®& *&G1> ,(>'>*ƒ @ .*4G4@ :&ƛG 4Bƙ š1>(@ƛ ,A$@4 ,CĈ>72@4 &Ú> ,;>ƛ

0@* §®'2 7 ,>2(8 ‚ :&Gƙ š1>0A5G ­%& G G

25

जगातील प्रमखुस स्ाशिक वारेय

वा याचये िाव वा याचेय सव प वशै शष्ट्ेय आशण प्रभावक्ेतय ्र
लू ( oo) उषण व कोरडे उत्र भार्ी् मैदानी प्रदशे ा् उनहाळा् ब धा दुपारी वाह्ा्.
हे वारे थरच्ा वाळवंटी प्रदेशाकडनू ््े ा्.
चसमूम (Si oo )
उषण, कोरडे आचण सहारा आचण अरेचब्न वाळवंटा्ं नू अच्श् वगे ाने वाह्ा्. हे
चिनूक (chinoo ) चवनाशकारी वारे शसक्शाली असल्ाने चवधवसं क अस्ा्.

( hich eans उबदार आचण कोरडे उत्र अमेररक्े ील रॉकी पव्च्ाच्ा पवू ्च उ्ारावरून खाली
sno eater) थंड आचण कोरडे वाह्ा्, पररणामी ्ेथील बफ्क चव्ळ्े, त्ामळु े दऱ्ांमधील
्ापमाना् वाढ हो्े.
चमसटल् ( istra ) सपने , ानस आचण भूमध् सागराच्ा चकनाऱ्ालग्च्ा प्रदेशा्
वाह्ा्. हे वारे आलपस पव्च् ावरून ्े्ा्. ्ा थंड वाऱ्ामं ळु े
बोरा ( ora) चकनाऱ्ालग्च्ा ्ापमाना् घट हो्े.

पापं रे ो (Pa pero) थंड आचण कोरडे आलपस पव््च ाच्ा उ्ारावरून इटली दशे ाच्ा चकनारी भागाकडे
फॉन (Fohn) वाह्ा्.

थंड आचण कोरडे दचक्षण अमेररके्ील पपं ास गव्ाळ प्रदशे ा् वाह्ा्.
उषण व कोरडे आलपस पव््च ाच्ा उत्र भागा् वाह्ा्.

हंगामी वारये (मायेसमी) ः वाऱ्ांिा चवशेर पररणाम हाे्ाना आढळ्ो. (आकृ्ी
जमीन व पाणी ्ांच्ा ॠ्ूनुसार कमी-अचधक ५.६ पहा.) भार्ी् उपखंडा् उनहाळा व चहवाळा
ॠ्ंूवर मोसमी वाऱ्ांिा प्रभाव हो्ो. ्ा वाऱ्ांच्ा
्ापण्ामुळे माेसमी वारे चनमाच्ण हो्ा्. उनहाळा् प्रभावामुळे भार्ी् उपखंडा् उनहाळा व चहवाळा
मोसमी वारे समुद्रावरून जचमनीकडे आचण चहवाळा् ्ांचशवा् पावसाळा व मानसून पर्ीिा काळ असे ॠ्ू
जचमनीकडनू समुद्राकडे वाह्ा्. अाग्े् आचश्ा, पूव्च हो्ा्.
आच का, उत्र सटे्चल्ा ्ा प्रदेशांवर मोसमी

कमी दाब जास् दाब

मवनोासरैॠे मती् चवरुववृत् मवईोासशरे मानी्
आग््े वारे
चवरुववतृ ्
आग््े वारे

कमी दाबािा चवरुववतृ ्ी् शा्ं पटट् ा आकतृ ी ५. ः मोसमी वारये
जास् दाबािा मध् अक्षवृत्ी् पट्टा
26

मोसमी वारये हेय मो ा प्रमाणावरील खारये व हवेिी ससथ्ी दश्चवणाऱ्ा नकाशा् आव्ा्चिा
मतल वारेयच असतात. केंद्रभाग हा ‘ ’ ( o ) ्ा अक्षराने दाखव्ा्. आव््च
प्रणाली एका चठकाणाहून दुसऱ्ा चठकाणी सरक्े.
भार्ी् उपखंडावर होणारी ब ्ांश वृष्टी ही अाव्ांाना ‘िक्रीवादळ’ असेही महण्ा्.
मोसमी वाऱ्ांच्ा प्रभावाने हो्े. हे वारे चवरुववृत् चक्र वादळये :
ओलांडल्ावर नैॠत् चदशेकडून भार्ी् उपखंडाकडे
जून ्े सपटेंबर ्ा कालावधी् वाह्ा्. ्ांना नैॠत् पॅचसचफक महासागराच्ा पसशिम भागा्, जपान,
मोसमी वारे महण्ा्. हे वारे बाषप्ुक् अस्ा्. िीन, चफचलपाइनस इत्ादी देशांच्ा चकनाऱ्ालग्
चनमा्चण होणारी वादळे ‘टा्फनू ’ नावाने ओळखली
सपटेंबर ्े चडसंेबरप्ंा् चवरुववृत्ालग् हवेच्ा जा्ा्. ही वादळे जून ्े आॅकटोबर ्ा मचहन्ां् चनमा्चण
कमी दाबािे क्षेत्र चनमाच्ण झाल्ामुळे भार्ी् हो्ा्. वेगाने वाहणारे वारे आचण मुसळधार पाऊस
उपखंडाकडनू चवरुववृत्ाकडे वारे वाहू लाग्ा्. ्ांना ्ांमुळे ्ी चवनाशकारी अस्ा्.
‘ईशान् मोसमी वारे’ महण्ा्. हे वारे कोरडे अस्ा्.
करेचब्न समुद्रा् चनमा्चण होणारी िक्रीवादळे
वाऱ्ांच्ा ससथर व अच्वादळी ससथ्ीिा चविार महणजे ‘हररकेनस’ हो्. ही वादळेसुद्धा चवनाशकारी
कर्ा, आपल्ाला अाव्ा्चिा अभ्ास करणे आवश्क अस्ा्. वादळाच्ा वेळी वाऱ्ािा वेग दर ्ाशी
अस्े. कमी् कमी ६० चकमी अस्ो. ्ाचशवा् समशी्ोषण
आवतय् ः कचटबंधा्ही आव्च् ््ार हो्ा्. त्ांिी ्ी ्ा कमी
अस्े. ्ी चवनाशकारी नस्ा्.
एखाद्ा चठकाणी हवेिा दाब कमी अस्ो व
सभोव्ाली हवेिा दाब जास् अस्ो, ्ेवहा आव्च् आकतृ ी ५. ः चक्र वादळ
वाऱ्ांिी पररससथ्ी चनमा्चण हो्े. कमी हवेच्ा दाबाकडे
सभोव्ालच्ा प्रदेशा्ील जास् हवेच्ा दाबाकडून प्रतयावत्य ः
वेगाने वारे वाह्ा्. (आकृ्ी ५.७ पहा.) पृथवीच्ा एखाद्ा क्षेत्रा् चवचशष्ट वा्ावरणी् पररससथ्ी्
पररवलनामुळे उत्र गोलाधा्च् आव््च वारे घड्ाळाच्ा
काट्ाच्ा चवरुद्ध चदशे्, ्र दचक्षण गोलाधाच्् हे वारे कंदे ्रभागी हवेिा अचधक दाब चनमाच्ण हो्ो. कदें ्रभागाकडनू
घड्ाळाच्ा काट्ाच्ा चदशेने वाह्ा्. आव्ा्चच्ा वारे सभोव्ालच्ा प्रदेशाकडे िक्राकार चदश्े वाह्
वेळी आकाश ढगाळ अस्े. वारे वेगाने वाह्ा् आचण अस्ा्. उत्र गोलाधाच्् हे वारे घड्ाळाच्ा
भरपूर पाऊस पड्ो. आव््च वाऱ्ांिे प्रभावक्षेत्र म्ाच्चद् काट्ाच्ा चदशने े वाह्ा्, ्र दचक्षण गोलाधा्च् ्े
अस्े. ्ा वाऱ्ांिा कालावधी, वेग, चदशा आचण क्षेत्र घड्ाळाच्ा काट्ाच्ा चवरुद्ध चदशेने वाह्ा्.
अच्श् अचनसशि् अस्े. उपग्रहाने घे्लेले प्रत्ाव्ाच्च्ा कालावधी् चनरभ्र आकाश, कमी वेगाने
िक्रीवादळािे छा्ाचित्र आकृ्ी ५.८ मध्े पहा. वाहणारे वारे आचण अच्श् उतसाहवधकच् हवामान

आकतृ ी ५. ः आवतय्

27

:&Gƛ К1>7&> ‚ @ §®'&@ .Œ)> >;@ ?(7: '7> 0>;@& ;G > &¤A ;>4 > Ƭ
"7ñ> @ : B 8 &Gƛ : G К1>7&‚ :08@&K­%
?!.) >& ?*0>%‚ ;K&>&ƛ 7>(5> *> *>7 (G™1> @ Ð'> /2 1G%>Ç1>
?7?7) ɽ7>(5> *> *>7G (G™1>& 1G&>&ƛ 1>
;7G @ §®'&@ (8‚7%>Ç1> * >8>& К1>7&>‚ > *>7> @ 1>(@ К1G 0;>:> 2>:>"@ &1>2 2™1>&
ĵÏ/> ǸƵǹ ƕHighƖ 1> ‰2>*G (> 7&>&ƛ К1>7&‚ 1G&Gƛ 0;>:> 2>1> 7&@/K7&@ :%>Ç1> (G8> *@
;G >®& (>.>1> ,!Më >& Ð 9>‚*G >%7&>&ƛ 1> :A 74G¨1> *>7> *A:>2 ;@ 1>(@ &1>2 2&>&ƛ
Ð(G8> &B* 7>2G .>;G2 >& :&>&ƙ š1>0A5G &G'G 7>Ç1> > 7G dd *>E!M : ƕ:A0>2G ga ? 0@ Ð?&&>:Ɩ
,>7:> G Ð0>% 0@ :&Gƛ ƕ &ņ @ fƛj ,;>ƛƖ ? Ļ7> š1>œ* ?) :¨1>: š1> 7>(5>4>
*>7 (G™1>& 1G&Gƛ :>0>ž1,%G 4‰>& 2>;>7Gƙ ¤;%B*
7>(5> *> *>7 (G™1> @ ,÷& ;Gƛ

ņ&@ fƛj К1>7&‚ 0@ % @ K"G Ƭ

) 1š&> :;>7@ƚ ,>" fƚ &>,0>*ƛ
) 1š&> :>&7@ƚ :>0>ž1 ?7Š>*ƛ

®7>1>1

Ь* bƛ 1K1 ,1>‚1 ?*7#Ŋ* 7>‹1 ,B%‚ 2>ƛ ƕeƖ />2&@1 , #>7ē* 7>;%>Ç1> ; >0@
7>Ç1> @ ?(8> ?;7>ž>& ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ
ƕbƖ ;7> Ð:2% ,>74@ƙ ½ ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ
ƕ Ɩ ÝG1 G #Ŋ* 7>1«1 G # G :&ƛG
ƕ Ɩ * ;K&ƛG ƕ Ɩ ?725 ;K&ƛG ƕ Ɩ *H[š1G #Ŋ*
8>ž1G #G :&ƛG
ƕ Ɩ
8>ž1G #*Ŋ *H[š1 G #G :&Gƛ
ƕ >Ɩ *>;@8@ ;K&ƛG ƕ
Ɩ (0! ;K&ƛG ƕ
Ɩ 7>1«1 G #Ŋ* ÝG1 G # G :&ƛG
ƕfƖ Ǹ 2 %>2G >5@:ǹ 7>2G (?‰% K4>)>‚&ƛƛƛƛƛƛƛƛ
ƕcƖ 7>2G ;7G 1> >®& (>.> #*Ŋ ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ ƕ Ɩ ?79A77Cš&> # G 7>;&>&ƛ
ƕ >Ɩ ea° (?‰% ‰> 8>1> /> >&
ƕ Ɩ % @ >®& ;7G1> (>.> # G 7>;&>&ƛ
7>;&>&ƛ
ƕ >Ɩ '# ;7G1> (>.> #G 7>;&>&ƛ ƕ Ɩ Ę7A @1 0@ (>.>1> Ð(8G > #Ŋ* 7>;&>&ƛ
ƕ
Ɩ ea° š&2 ‰>8 >1> /> >& 7>;&>&ƛ
ƕ Ɩ ;7G 1> 0@ (>.> # G 7>;&>&ƛ Ь* cƛ >4@4 7%‚*>7ē* 7>Ç1> > Ð >2 5 >ƛ
ƕ
Ɩ ; G &'G G 2>;&>&ƛ ƕbƖ *[H š1 G #Ŋ* 1G%>2G 7>2 G />2&@1 , # >72
ƕdƖ š&2 K4>)>&‚ ?797A 7šC &> #G 1G%>2G 7>2 G
,> : %&>&ƛ *B &G : !.| 2 1> >5>&
,›C 7@1> ,¦274*>0A5G ƛƛƛƛƛƛƛƛƛ
ƕ Ɩ (?‰%G # G 75&>&ƛ
ƕ >Ɩ ,B7} #G 75&>&ƛ
ƕ Ɩ ,§¬ 0G #G 75&>&ƛ
ƕ
Ɩ š&2G # G 75&>&ƛ

28

भार्ा् पाऊस पड्ो. ्ा कालावधीन्ं र हे वारे प्रशन ६. थोडक्ा् उत्रे चलहा.
पर् चफर्ा्. (१) ध्वु ी् भागा् दोनही गोलाधाां् हवेिा दाब जास्
(२) उत्र ध्वु ी् प्रदशे ांकडनू ६०° उत्रेकडे का अस्ो?
्णे ाऱ्ा ्ा वाऱ्ांमळु े उत्र अमेररका, ्ुरोप व (२) पृथवीच्ा पररवलनािा वाऱ्ांवर कोण्ा
रचश्ा एव ा चवस्ीणच् प्रदशे ा् थडं ीिी ्ी ्ा पररणाम हो्ो?
वाढ्े. (३) आव््च वारे िक्राकार चदशेनिे का वाह्ा्?
(३) डोंगरमाथे चदवसा लवकर ्ाप्ा्. ्ेथील हवा (४) आव््च वाऱ्ािं ी कारणे व पररणाम चलहा.
्ापनू हलकी हा्े े व वर जा्े. त्ामळु े ्ा
भागा् कमी दाब चनमा्णच हो्ो. त्ाि वळे ी उपक्रम ः
डोंगरपा्थ्ाशी दरीखोऱ्ां् हवा थंड असल्ाने सकं े्सथळािा वापर करून भार्ाच्ा पवू च्
जास् दाब अस्ो. ्ेथील हवा कमी दाबाकडे चकनारपटट् ीवर आलेल्ा अचलकडच्ा
वाह्.े वादळाचवर्ीिी माचह्ी, छा्ाचित्रे व नकाशे
प्रशन ३. पढु े हविे ा दाब क्रमवार चमचलबारमध्े चदलेला चमळवा. ्ा वादळािा जीचव्, आचथकच् बाबतींवर
आह.े त्ावरून आव्च् व प्रत्ाव्ािच् ी आक्ृ ी झालेला पररणाम थोडक्ा् चलहा.
काढा.
— ९९०, ९९४, ९९६, १०००. चा वापर ः
— १०३०, १०२०, १०१०, १०००. ‘ in t ’ ्ा मोबाइल पिा वापर करून जगा्ील
प्रशन ४. एकि भौगोचलक कारण चलहा. वाऱ्ांिी चदशा व दाबप्रवण क्षेत्र इत्ादी जाणून घ्ा.
(१) चवरवु वृत्ाजवळ हवेिा पटट् ा शा्ं अस्ो.
(२) उत्र गोलाधाच््ील नैॠत् वाऱ्ांपके ्षा दचक्षण
गोलाधाच्् वा्व्ेकडून ्णे ारे वारे जास् वेगाने
वाह्ा्.
(३) उनहाळा्ील मोसमी वारे समदु ्राकडनू , ्र
चहवाळा्ील पर्ीिे मोसमी वारे जचमनीकडून
्े्ा्.
(४) वारे वाहण्ासाठी हवचे ्ा दाबामध्े फरक
असावा लाग्ो.

प्रशन ५. पुढील ओघ्क्ा पणू च् करा.

वाऱ्ािं े प्रकार

ग्रही् वारे

ईशान् मोसमी वारे

म्लई वारे
29

. िसै शग्कय प्रदयेश

साागं ा ्पाहू ! शचत्रांजवळील चौकट त सायेबत या सूचीिससु ार खुणस ा करा.

चनवारा

वसत् ेर

वनसप्ी व प्राणी

अन्न

तसु ही कलये या शिवडी या व खालील प्रशिां या Ø चित्रा्ं दाखवलले ्ा सवच् वनसप्ी आपल्ा पररसरा्
आधारेय वगा्यत चचाय् करा. आढळ्ा् का? नसल्ास त्ा कोठे आढळ्
Ø चित्रा्ं दाखवलले ी सवच् घरे आपल्ा पररसरा् का असाव्ा्?
आपल्ा सभोव्ालच्ा पररसरा् आपण पाह्ो,
आढळ् नाही्?
Ø अशा प्रकारिी घरे असलेले प्रदेश कोण्े? अनभु व्ो त्ापके ्षा काही चभन्न गोष्टी जगा् इ्रत्र
Ø बफा्चच ्ा घरा् राहणे ्मु हालं ा आवडले का? मग ही आढळ्ा्. चवचवध वन् जीवाचं ्ा सदं भा्च् ील शकै ्षचणक
व माचह्ीपर होणारे का्कच् ्रम आपण दरू चित्रवाणीवर
घरे आपण का बाधं ् नाही? पाह् अस्ो. त्ां वन्जीवाचं वर्ी जाणनू घणे ्ािे
Ø लोकाचं ्ा पोशाखा् कशामळु े फरक पडला क्ु हू ल आपणासं वाट्.े आपल्ाकडे ्े का उपलबध
नाही्? ्े आपल्ाकडील वन् प्राण्ापं ्रमाणे का नाही्?
असावा? त्ाचं ्ा् हा फरक का चनमाणच् झाला? ्ाचवर्ीच्ा
Ø अन्न महणनू खबसू , चकडे, मंगु ्ा ्ांिाही वापर कोठे कारणािं ा आपण शोध घऊे ्ा.

हो् असेल?
Ø आपल्ाकडील प्राचणसगं ्रहाल्ामं ध्े ध्ुवी्

असवल, पंेसगवन हे प्राणी ठेव्ा ््े ील का?

30

: B @ bƛ 0@ 7>,2&KƜ */A 7&Kƛ 9 cƛ 0@ ,>?;4 G ;ƛG  dƛ 04> 0>;@& *>;@ƛ 8

/L K?4 ®,ć@ 2% (2¤1>* ;7>0>*ƙ 7*®,&@ 7 Ð>?% @7* 1> & :>)¤1‚
$5&ƛG £1>:>1> đć@*G ;7>0>*ƙ 7*®,&@ 7 Ð>%@
,›C 7@72 7 G 7 G ž> /> >& /®B 7ē,ƙG ;7>0>*ƙ 0(C > 1> 01G $5%>Ç1> :>)¤1>‚05A G >;@ Ð(G8> > 7G 5G,%>
1> 1>& ?/þ&> $5&ƛG ;@ ?/þ&> Ð>0ŒA 1>* G š1>ƚš1> Ð 9>‚*G 4‰>& 1&G Kƛ ;G Ð(8G *H:? ‚ ! > 72 74. B*
/> >& ,4¢) :1B Ђ >8 ?% ,>%@ 1> 1>72 74. *B :¨1>*G š1> *> *H:? ‚ Ð(G8 ¤;%&>&ƛ 8> Ð(8G >& @4
:&ƛG :1B Ђ >8 7 ,>%@ 1> @ ,4¢)&> ?797A 7šC & &G *:H ? ‚ ,1>7‚ 2%> > 0>*7>:; :7 ‚ : @7 :Cć@72 ,¦2%>0
Ę7A >,1&ƒ .(4& >&ƛG 1>.>.& > £1>: 0> @4 >44G > $5&Kƛ ,›C 7@72@4 /ÐB (G8 1> *:H ? ‚ Ð(8G >&
1š&>0 1 G 4ij > ;ƛG /®B 7ē,ƙG ;7>0>*ƙ 0(C > 1> &@* ?7/> 4> >&Kƛ ,>">&@4 &‹š1> 1> 7 * >8>1> )>2 G
! >& @4 .(4> > Ð/>7 7*®,&@ƙ Ð>%@ 7 0>*7@ @7* š1> @ 0>?;&@ ē* G 1>ƛ
1> 1>72 ,#& :¨1>05A G 7H ?7?7)&&G .(4 ;K&Kƛ

,›C 7@72 7G 7 G ž> # > & ?7?8ć ‰7Cš&> 1>

31

Ð(8G ®'>* 7 Ð(G8 ;7>0>*
!#ʼn ō> Ð(G8 z :A0>2 G gfa & G jaa š&2 ‰7šC &> 1> z ž;>ž>& :2>:2@ baa :Gƛ &>,0>*ƛ
z ?;7>ž>&@4 &>,0>* :0A >2G ƚcaa & G
&H > Ð(8G (2¤1>*ƛ
Ë@*4 #ƙ ƛ ľ*#>ƙ ƛ 1A2K,ƙ ƛ ?81>ƛ ƚdaa :ƛG :&ƛG z :2>:2@ , ž‚ 1 cf &G
7&>5 Ð(G8 ƕ®! G : 7
Ð G 2@Ɩ z :A0>2G ffa š&2 &G gfa š&2 daa ?00@ƛ z ?&81 '# ;7>0>*ƛ
‰7Cš&> 1> (2¤1>*ƛ 4>® >,>:*B z ž;>ž>&@4 &>,0>* :A0>2G bfa & G
!4>? ! 0;>:> 2>,1ƒ& > /> ƙ caa :Gƛ :&Gƛ z ?;7>ž>&@4 &>,0>*
aa :Gƛ ,G‰> 0@ƛ z , ‚ž1> @ 7>?9‚

1A2?G 81> > /> ƛ :2>:2@ daa &G faa ?00@ :&Gƛ

z ž;>ž>& ,> :ƙ ?;7>ž>&

z daa &G ffa š&2 7 (?‰% ?;07Cć@ƛ
‰7Cš&> 1> (2¤1>* #> 1> &@4 z ž;>ž>&@4 &>,0>* :0A >2G cha :ƛG
z ?;7>ž>&@4 &>,0>* aa :Gƛ ,‰G >

/> >&ƛ z ®!G : ƕ1A2G?81>Ɩƙ «;G¨# ƕ(?‰% 0@ƛ z ,> : :2>:2@ eaa & G gaa

?Ñ >Ɩƙ , ,>: ƕ(?‰% 0G¦2 >Ɩƙ ?00@ 7$>ƛ z .Œ&G ,> : ž;>ž>&

ÐG 2@ ƕ š&2 0G¦2 >Ɩƙ #> ž: ,#&Kƛ

ƕ ®!ōG?41>Ɩƙ š1>(@ƛ

­% 7>57! @ Ð(8G z ?797A 7Cš&>,>:B* caa & G daa z ž;>ž>& :2>:2@ &>,0>* daa & G
7&>5 Ð(8G ƕ:(A >*Ɩ ‰7šC &> 1> (2¤1>*ƛ z # >1> ,§¬ 0 efa :Gƛ
/> >& $5&>&ƛ :;>2> ƕ ƛ ?Ñ >Ɩƙ z ?;7>ž>& caa &G cfa :Gƛ :&Gƛ
K4K2#E K ƕ ƛ 0¦G 2 >Ɩƙ !> >0> ƕ(ƛ z ?& ­%&> 7 š1¨, , ‚ž1ƛ
0G¦2 >Ɩƙ '2 G 7>57! ƕ ?81>Ɩƙ z 2>Î@ B, '# @ :&Gƛ
4;>2@ ƕ(ƛ >?Ñ >Ɩ š1>(@ƛ

z ?797A 7Cš&>1> š&2G: 7 (?‰%:G fa &G z ž;>ž>&@4 &>,0>* :0A >2G dfa :ƛG
caa ‰7Cš&> 01Gƛ z ?;7>ž>&@4 &>,0>* cea :ƛG
z :E«;>*> ƕ ?Ñ >Ɩƙ Ü@ž:4 # z :A0>2G cfa ?00@ & G baaa ?00@ ,> :
ƕ ®!ōG?41>Ɩƙ (ƛ ,> 4ļ # ƕ ?Ñ >Ɩƙ ,#&Kƛ
4*E K 7 ľ¤,K ƕ(ƛ 0¦G 2 >Ɩƙ &2 z ž;>5> ­% 7 (0!ƛ ?;7>5> .(>2 7
7&>5 Ð(G8ƛ K2#>ƛ

?79A77Cš&@1 Ð(G8 z ?797A 7Cš&>1> š&2G: 7 (?‰%:G fa z ž;>ž>&@4 &>,0>* :A0>2 G daa :Gƛ
‰7Cš&>1> (2¤1>*ƛ z :2>:2@ &>,0>* cha :ƛG z :2>:2@
z 04?G 81>ƙ #K*G?81>ƙ ?: >,2B ƙ ? *@ 7 cfaa &G daaa ?00@ ,> :ƛ z ­% 7
> K ? *>2>ƙ p0 G I* *(@ G K2Gƛ (0! ;7>0>*>0A5G >#,>4> Ł &K 7
;7> 2K ! .*&Gƛ z >®& ­%&>ƙ 79‚/2
,> :ƛ

32

*:H ? ‚ 7*®,&@ Ð>?% @7* 0>*7@ @7*

z ¨, >5 ?! %>Ç1> 7*®,&@ z ľ¦2.Bƙ 2G*?# 2ƙ ĘA7@1 ®74ƙ z ?8 >2 7 0>:0G >2@ƛ z >&ñ> G &. B

z K!@ #A ,Gƙ A2! G 7&ƙ -Ł4Gƙ K¨;>ƙ :@4 0>:G 7 7I42: 0>: G ƕë?B , Ɩ 7 4B 2G z ®4G >#@ >

87G >5ƙ ( #-ł4 š1>(@ƛ š1>(@ƛ 7>,2ƛ

z 0 7 (>! ij: :44G G Ð>%@ƙ z 4K :Œ 1> ?&?725ƛ (>ƛƙ §® 0K
4K ƛ

z :B? ,%» 7*Gƛ z >#> @ ,>* G z >72 (>! 7 0 :ij :&>&ƛ z 4K : Œ1> 0@ ;ƛG z ?8 >2 7
Ē(Ļ 7 !K (>2 ?% ->ü > (>ƛƙ ľ¦2.ƙB ¨ ƙ ?0*‚ ƙ .@«;2ƙ 4> #ł &K# ;G Ð0 A «17:>1ƛ z 8G&@
?0*@ #G A 4¨G 1>ƛ z 4> ł# ?:¨«;2 -I‹:ƙ ?0 ƙ ®74 G š1>(@ƛ 0@ ;K&Gƛ
0 7 ;4 ij :&ƛG (>ƛƙ ®ÐB:ƙ

-2ƙ ,>
*ƙ 2G#7A# š1>(@ƛ

z 7&> @ ?7®&@% ‚ 2Ł % G z ;2%Gƙ K#ƙG ŁÎGƙ 4># Gƙ 2>* 7Gƙ z A2G >2%G ƕ,8A,>4*Ɩ ;> «17:>1ƛ

?(:&>&ƛ z 7& 0@ 7 ::Gƙ > >ēƙ ?# K š1>(@ Ð>%@ƛ z ,7B » > ?" >%>œ* (Ã:2@ # G /! &

,A ‹1>* @ 7>$&ƛG z ,>5@7 Ð>%@ƚ 8žG >ƙ 0|ó>ƙ >
ƙ :&ƛ z >&ñ>1> & .B& ƕ1B!Ɩ‚

z ?;7>ž>& 7& *ć ;K&ƛG .H4ƙ K#Gƙ >$7 š1>(@ƛ 2>;&>&ƛ z ? 2 @ 4K &> /! &

z (>ƛƙ ¨#2ƙ ,I,42 š1>(@ *>;@& 7 ,‹‹1> 2>& 2>;&>&ƛ

>#G $5&>&ƛ z «;> @ 8&G @ 2&>&ƛ

z 0@& 0@ ,>* G :4G¨1> 7 z ! þ,>™1>?87>1 * G ?(7: z .(> * ƕ:;>2>Ɩƙ .8A 0*G ƕ 4;>2@Ɩƙ

>!G2@ 7*®,&@ƛ z ># :>4ƙ 2>;&>Gƛ z ?0*@72 Ð>™1> @ : Œ1> p.I¦2? * ƕ ®!G?ō 41>Ɩ š1>(@ 4K

ĒĻ( 7 0%G ! ,>*Gƛz ?0*@&@4 0@ƛ z Ð>%@ ?(7:> ?0*@ >4@ 2>;&>&ƛ z *G 2 > *>72> ,>:B*

4>7> : ,4>ƙ ½ 7*®,&@ *ć 2>;&>&ƛ (>ƛƙ :>,ƙ (@2ƙ :2#ƙG ?7 Bƛ ,B%‚ 2&>&ƛ z 0ēü>* G 7 *ü> @

;K&>&ƛ (>ƛƙ ?*7# ʼn ƙ >1,>&ƙ z K#Gƙ .H4ƙ >$7ƙ 0ó| >ƙ &2 K2@ 1G' G 8&G @ ij4@ >&Gƛ

,>0ƙ B2 š1>(@ƛ ,>5@7 Ð>%@ƛ

z 7 (>! 7&ƛ z &%C @7@ Ð>%@ 7 0>: /‰ Ð>%@ z 0>&@1> ?/& @ 7 7&> G  ,2
:44G @ :>)@ 2 G :&>&ƛ
z 7& :A0>2 G :;> 0@!2 ?7,A4 ;&G ƛ z Ð>™1>* > ?*: >‚* G z 2>* > § #‹1> *:&>&ƛ
z "| ™1> 7 K4> >2 K,ñ> &
ƕ;š&@ 7&Ɩƛ ,5 ,>1 ?(4 G ;&G ƛ 2>;&>&ƛ 1> *> ÉI4 ¤;%&>&ƛ z ?8 >2
7 ,8A,>4* ;G Ð0 A «17:>1ƛ z (>ƛƙ
z &A25 7‰C 7 >#G 8|ñ> #G z >72 2 @& ,é G 7 ?", ij A4ƙB ;L:>ƙ 0:>
š1>(@ 0>&@ƛ

Î@:>2Œ1> >2> G :&>&ƛ :&>&ƛ z (>ƛƙ ?:; ƙ ? š&>ƙ &2:ƙ

(>ƛƙ .4G ƙ .K2ƙ >1,>&ƙ 4># >ƙ ? 2>-ƙ ÒG >ƙ ;š&@ƙ #| ƙG

**:ƙ ?*7# ʼn š1>(@ƛ 2>*.4H ƙ 2#G ƙG > >ēƙ 0 B š1>(@ƛ

z *(>! :(>;¦2& 7*Gƛ z Ð>™1>0 1 G ,B ?7?7)&> $5&ƛG z 4K 7®&@ 0@ ;Gƛ z 4K > G
z 7*®,&º01 G /2,2B ?7?7)&>ƛ z (4(4@1> Ð(G8>& :A:2ƙ @7* ?*: >7‚ 2 74 .B* :&ƛG
z (4(41ÚA Ð(G8ƛ ,>% K#>ƙ p*> Ĝ#> š1>(@ƛ z ?(7>:@ 0>&@ G 4K ƛ z ;@
z "@% 4> #> G 7‰C ƛ z >#>7 2 2>;%>2 G K¦24>ƙ ? , > @ƙ 4K 2 G >#>72 .> )&>&ƛ z (>ƛƙ
z (>ƛ 0;K *@ƙ Ë@*ƚ;>!‚ƙ ;I*?‚ .4 š1>(@ƛ ? ! ƚ?79>2@ ?,0@ƙ .K2K ? #1*ƙ :0G > š1>(@
2K 7B#ƙ .*@ š1>(@ƛ š:ƚG š: G 0>8@ƛ 0>&@ƛ

4> 5G Ŋ1> Ƨ ,ĈC dcƙ dd 7 de 72@4 *H:? ‚ Ð(8G >1> &‹š1> &@4 К1 G 2 >ž1> G >#‚ &1>2 2>ƛ ;@ >#‚

?7ü>›1>0ƒ 1 G 7>!*Ŋ К1 G >* G Ǹ*:H ? ‚ Ð(G8> G Ł! ʼn.ǹ 8K)™1> > G5 5G >ƛ

33

0> @4 &‹š1>01 G ?(4G4G *:H ? ‚ Ð(8G 7 ,§¬ 0 12A >G,@1 ;7>0>*>1> Ð(G8> > :0>78G ;K&Kƛ
?79A77šC &>,>:*B ĘA7>,1&ƒ ?7?8ć ‰7Cš&@1 /> >& ,§¬ 0 12A K,@1 7 0K:0@ ; G ?7?8ć 7>Ç1> 1>
$5&>&ƛ ­% &>,0>* 7 ,>™1> @ ,4¢)&> Ð/>7>05A G 4‰>& 1G&>&ƙ &2 /0B 1 :> 2@ Ð(G8 ;>
1> 7ē* 1> *:H ? ‚ Ð(G8> G ®'>* 7 ?7®&>2 ?*)>¦‚ 2& &G'@4 ,>7:>ž>1> ?7?8ć >4>7)@05A G 4‰>&
;K&Gƛ 1> Ð(8G > ?87>1 ®'>?* ,¦2§®'&@0A5 G >;@ 1G&Kƛ 1G' G ?;7>ž>& ,> : ,#&Kƙ ¤;%B* &K &2
Ð(G8 7G 5 G ?(:B* 1&G >&ƛ 1> & Ð>0AŒ1>*G 0>:G 0@ƙ /B01 Ð(G8>, G‰> 7 G 5> ?(:*B 1G&Kƛ >4@4 &Ú> ,;>ƛ

0K:0@ Ð(8G /B01 :> 2@ Ð(8G ,§¬ 0 1A2K,@1 Ð(8G
z?797A 7šC &>1> š&24G > 7 (?‰%4G > z daa & G eaa ‰7šC &> 1> z #> 1> ,§¬ 0 /> >& efa &G
baa &G daa ‰7šC &> 1> (2¤1>*ƛ (2¤1>* (Kž;@ K4>)>ƒ& #> 1> gfa š&2 7 (?‰% ‰7šC &> 1>
®'>* 7 Ð G(8
z />2&ƙ ?-?4,> ž:ƙ 7®G ! ?# ƙ ,§¬ 0 /> >& $5&>&ƛ (2¤1>*ƛ z *I7}ƙ #žG 0> ƙļ

š&2 ®!ō?G 41>ƙ ,7B ‚ ?Ñ >ƙ z ,>&G ‚A >4ƙ ®,G*ƙ ¨ G¦21>ƙ ! ¿ƙ 14ƒ#ƙ ?Ò?!8 K4 ?.1>ƙ

01 0G¦2 > š1>(@ƛ ľ?4-K?*1‚ >ƙ 01 ? 4@ƙ *
H š1 7 (?‰% ? 4@ƙ ž1B @4 #ƙ š1>(@ƛ

>Ý1G ®!Gō?41> š1>(@ƛ
z ž;>ž>&@4 &>,0>* cha :Gƛ &G z K2# G ž;>5 G 7 ?;7>5@ ,> :ƛ z ž;>ž>&@4 &>,0>* :2>:2@
dca :ƛG z ?;7>ž>&@4 &>,0>* z ž;>ž>& cba & G cha :ƛG caa :ƛG z ?;7>ž>&@4
bfa :Gƛ & G cea :ƛG z ,> : cfa &>,0>* &>,0>* :2>:2@ fa :ƛG z ,>7:> G
&G cfaa ?00@ ;K&Kƛ z *H
š1 z ?;7>ž>& &G baa & G bea :ƛG :2>:2@ Ð0>% faa ?00@ & G cfaa
;7>0>*
0>žE :*B 7>Ç1>, >:B* "2>7@
&& B &>,0>* ?00@ :&ƛG

,> : ,#&Kƛ z ,>7:> G ?7&2% z ,>7:> @ :2>:2@ faa & G baaa z ,§¬ 0@ 7>Ç1> 1> >7&>,‚ >:*B

:0>* 7 ?*§¬ & :&ƛG ?00@ƛ , ž‚ 1ƛ z 79/‚ 2 ,> : ,#&Kƛ

z ,> : ?;7>ž>& ,#&Kƛ z ;7>0>* :L¤1 ;ƛG

0>*7@ @7* Ð>?% @7* H*:? ‚ 7*®,&@ z ,>* #@ 7 ?*0:(>;¦2& 7*ƛG z ,>* G >#ƙ 4;>* 7 0G% !ƛ z 79/‚ 2 ?;27 G >2 7&ƛ z >#> @

,>7:>1> ?7&2%>*:A >2 7*®,&@ z >#> @ :>4 ->2 ># :&ƛG ,>* G ?;7>ž>& 5&>&ƛ z

Ð >2ƛ z (>ƛƙ 7#ƙ ?, ,5ƙ :> ƙ (>ƛƙ ?4«;ƙ K ƙ ®G !*! :B? ,%» 7‰C 7 0@ @ G 7&ƛ

?8:7ƙ ( *ƙ 2H ƙ ?: K*>ƙ .>. ƙB š1>(@ƛ 0@ ,>7:>1> /> >& 7&ƛ z (>ƛƙ ƙ .@ ƙ 0,G 4ƙ ¨0ƙ

.>/B5ƙ >!2G @ >#ƙG #A ,ʼn G 7 7&ƛ z ,7&‚ @1 /> >& :B @,%» 7*®,&@ƛ ,>
*ƙ ®ÐB:ƙ ,I,42 š1>(@ƛ

z 7> ƙ ?:; ƙ ?..ë>ƙ ;š&@ƙ 4># ƙG z ,8B,>4*>05A G ,>5@7 Ð>%@ >®& z ,8B ,>4*>0A5G Ð>0AŒ1>*G

2>*# ʼn 2ƙG 0> #ƙG :>,ƙ 0K2 K ½5ƙ ;G&ƛ (>ƛƙ 8žG >ƙ 0|ó>ƙ >
ƙ ,>5@7 Ð>%@ B, ;&G ƛ

š1>(@ 7ž1 Ð>%@ 7 ,‰@ƛ z >
ƙ G 2ƙG K#ƙG š1>(@ƛ z ®74ƙG 4> # Gƙ K¨;G š1>(@

¤;8@ƙ 8žG >ƙ K# G ; G ,>5@7 Ð>%@ƛ 7ž1 Ð>%@ $5&>&ƛ

z 4;>*ƚ4;>* :Œ 1 #G @ ;&G ƛ z Ë@ 7 2>G0* : ® &ņ º > ?7 >:ƛ z š:>;@ 7 üK @ 4K ƛ

z þ 7 ,>8G > >& .2@ ?7?7)&>ƛ z 8&G @ ;> 0B5 «17:>1ƛ z -5 G 7 z (1>7‚ (» 4K >®& ;&G ƛ

z 4K : Œ1> Ð>0AŒ1>*G Ð>'?0 -4Ł > @ 8G&@ >®&ƛ z «;> G ,(>' ‚ ; G z 4K 2@ G ,#G 7>,2&>&ƛ

«17:>1>& $5&Gƛ 0ŒA 1 þƛ z 2 @.G2 @ ,#Gƛ z ?87>1 (?M 7?&1 7 &C&@1

z 8&G @ ;> Ð0A «17:>1 ;ƛG «17:>1 7>$& ;ƛG

&‹š1> & ?(4G¨1> %ł * Ð(G8> ?87>1 >;@ 1G&>&ƛ (>ƛƙ ? *@ Ð(8G ƙ :|! 4I2žG : Ð(G8 š1>(@ƛ 1>
Ð(G8 š1> 1> ?7?8ć #@1 ®'>*>05A G 7G 5G ?(:B* :7 ‚ Ð(G8> G ?7®&>2 ņ&@ gƛb 01 G ,;>ƛ

34

नकाशाशी मतै ्ी

35

आकृ्ी ६.१ िा वापर करून खालील प्रशनािं ी आकतृ ी .१ ः जगातील िसै शगक्य प्रदयशे जास् आह?े
Ø अटं ासकट्कच ा खंडासारखी पररससथ्ी आणखी
उत्रे द्ा. खंडा् आहे?
Ø भार्ा् कोणकोण्े नैसचगच्क प्रदेश आढळ्ा्? Ø उत्र गोलाधा्चच ्ा ्ुलन्े दचक्षण गोलाधा्च् कोठे आढळ्?े
Ø उषण वाळवंटी प्रदेशािा जास् भूभाग कोणत्ा खंडा् नैसचग्कच प्रदशे कमी असल्ािे कारण कोण्े Ø मळू रेखावतृ ् ज्ा भभू ागावरून जा्,े त्ा
्े्ो? असेल?
Ø नैसचग्चक प्रदेशां् सवा्ां जास् चवचवध्ा कोणत्ा Ø जगाच्ा संदभाच्् कोणत्ा नैसचगच्क प्रदेशािे क्षते ्र भभू ागा् कोणकोण्े नैसचगचक् प्रदेश
आढळ्ा्?

>4@4 Ь*> @ š&2G ü>ƛ ) ­% 7>57! @ Ð(G8> & ,8A,>4* 2&>&ƛ
¾ ¨, >4@* 7*®,&@ @7* :44G > Ð(G8 ) 7>57! @ Ð(8G >&@4 4K > G @7* /!‹1>

K%&>Ƭ ®7ē,> G :&Gƛ
¾ ÉI4 :%>2> *H:? ‚ Ð(G8 K%&> >;ƬG
¾ ?;7>5@ ,>7:> > Ð(G8 K%&>Ƭ ) 7&>5 Ð(G8> & 0> :/‰ Ð>%@ $5&>&ƛ
¾ K¦24>ƙ ? , > @ K%š1> *:H ? ‚ Ð(G8>&
;G *;G 0@ 4‰>& "G7>ƛ
$5&>&Ƭ
¾ K%š1> *H:? ‚ Ð(G8>&@4 2™1>0 1G *:H ? ‚ :>)*: ,š&@72 ij75 0>*7> G
@7* 74 .B* *:&Gƙ &2 ,›C 7@72@4 :7 ‚ : @7
?0*@4 & > /> 7*®,?&;@* :&KƬ š1>72 74 .*B :&>&ƛ *H:? ‚ Ð(G8>&@4
¾ (Ã )«17:>1>: ,2B Ð(8G K%&ƬG :>)*:, š&@ > 7>,2 2&>*> ,%
¾ -4Kš,>(*>: * A 4ł *:H ? ‚ Ð(8G K%&>Ƭ ,¨1>.2K.2 &2 : @7> >( G @4 ?7 >2 2%G
7¬1 ;ƙG &2 Ǹ7:)A 7H !Ł ʼn. 0 Mǹ ;@ ¨,*>
2> ?7 >2 2> Ǝ К1‰>& 1G 8 4ij ƛ

) 7> ƙ ?:; >:>2 G Ð>%@ ?797A 7Cš&@1 7*> 1> 0>;@& ; G > &A¤;> 4> Ƭ

Ð(8G >& > $5& *>;@&Ƭ ,C›7@72@4 %ł 7>57 !>,H ½ :>)>2%
, 7@: !Ùij 7>57 !G 7>5Ŋ @ :&>&ƛ 24G4@
?797A 7Cš&>,>:*B ĘA7@1 Ð(8G > # G >&>*> 7>57 !G 0>52>*> :>2 @ >&5> *@ƙ Kë> >Gë>
7H ?7?7)&G&@4 .(4 š&2Kš&2 0@ ;K& >&>&ƛ ( #> *@ ? Ļ7> Kë> *@ «1>,4G4@ :&>&ƛ >;@
š1>0A5G :>)*:, š&@1> ,4¢)&.G >.& 01>(‚ > 1&G >&ƛ 7>57 !> 01G #Ĝ 2 ? Ļ7> ? Î?7? Î
š1> > ,¦2%>0 0>*7@ «17:>1> 72;@ ;K&Kƛ 0>Ež:B* >2> 1> >&5> G :A5 ij :&>&ƛ ,¨1>
Ð(8G >& 8&G @ 7 8&G @ ,B2 «17:>1 4ij G >&>&ƛ (G8>&@4 4#> ? Ļ7> 0G¦2 ij&@4 p¦2 K*>
?79A77Cš&@1 Ð(G8>& 7*Kš,>(*>72 )>¦2& 4> ł# 1G'@4 7>57 !G 1> Ð >2 @ ;G&ƛ
!>
ƙ ?# ƙ 0)ƙ 2.2ƙ 4> K5> 2%G š1>(@
«17:>1 >4&>&ƛ & H > Ð(G8>&@4 7*>01G 0 7>57 !>7ē* 7>;%>2 G 7G 7>* 7>2G &G'@4 7>5Ŋ
4> #ł $5&Gƛ š1>0A5 G &G'G Ð>0AŒ1>* G 4> #ł &K# 4*B š1> 1> !G ñ> &1>2 2&>&ƛ 1> *>
«17:>1 >4&Kƙ &2 !ʼn# >ō Ð(8G >& -Ú ?8 >2 7 Ë @& ǸñBž:ǹ ƕDunesƖ ¤;%&>&ƛ >;@ ñžB :
0>:0G >2@ 2>7@ 4> &Gƛ 7&>5 Ð(8G >& 4@ # G caa 0@!2 @ ;@ >"&>&ƛ 1> ! G ñ> > > @
?7®&@% ‚ 8G&@ ij4@ >&Gƛ §®'2 * 2>;&> 7>Ç1>05A G ;5Ŋ;5 Ŋ :2 & 2>;&>&ƛ
>;@ 75G G: 1> ! G ñ> >4@ >7;G @ >#4@ >&>&ƛ
7 G 7G ž> *H:? ‚ Ð(G8>& ,1>7‚ 2% ?%
,4¢) :>)*:, š&@01 G B, -2 :&Kƛ 0@ % @ K" G Ƭ
:>)*:, š&@ > 7>,2 ;> š1> š1> Ð(8G >& @4 ?7Š>*
?% & Ί>*>1> Ð &@72 74. B* :&Kƛ
š1> Ð0>% G š1> Ð(G8> > ?&;>: 7 :> ® ņ?&
#% #% 1> >;@ 4K @7*>72 Ð/>7 :&Kƛ

2> ?7 >2 2> Ǝ ) 1š&> :;>7@ƚ / B K4ƚ ,ĈC eiƛ
) ­% 7>57 !@ Ð(8G .Œ)> #>1> ,§¬ 0 ) 1š&> :;>7@ƚ :>0>ž1 ?7Š>*ƚ : @7>0 )@4

/> > & $5&>&ƛ *A 4ł * 7 7 » 2%

36

सवाधयाय

प्रशन १. खालील चवधाने लक्षपवू कच् वािा. िूक (२) चवरवु वतृ ्ी् वना्ील वृक्ष उंि वाढ्ा्.
असल्ास चवधाने दरु ुस् करून पनु हा चलहा. (३) टुडं ्ा प्रदेशा् वनसप्ी जीवन अलपकाळ
चटकणारे अस्े.
(१) पसशिम ्रु ोपी् प्रदशे ा्ं ील लोक सौम् व प्रशन ३. पढु ील प्रशनांिी उत्रे चलहा.
उबदार हवामानामळु े उतसाही नस्ा्. (१) ्गै ा प्रदशे ािा चवस्ार कोणत्ा अक्षवृत्ांदरम्ान
आहे?
(२) प्रअे री प्रदेशाला ‘जगा्ील गवहािे कोठार’ असे (२) सुदान प्रदशे ा्ील कोण्ेही ्ीन ्णृ भक्षक प्राणी
महण्ा्. सांगा. त्ाचं ्ा सवसंरक्षणासाठी चनसगा्चने
कोण्ी व्वसथा कले ी आह?े
(३) भूमध् सागरी प्रदेशा्ील झाडािं ी पाने मणे िट (३) मोसमी प्रदेशांखाली चदलले ी वैचशषट्े कोण्ी?
अस्ा् आचण झाडांिी साल फार जाड अस्.े प्रशन ४. जगाच्ा नकाशा आराखड्ा् पढु ील नसै चग्कच
झाडा्ं ील पाण्ािे बाषपीभवन जास् हो्े. प्रदेश दाखवा. सूिी ््ार करा.
कोलोरडॅ ो वाळवटं डाऊनस गव्ाळ प्रदशे
(४) उषण वाळवटं ी प्रदेशा् ‘उटं ’ हा महत्वािा प्राणी भमू ध् सागरी हवामान चरिचटश कोलंचब्ा
आहे, कारण ्ो अन्नपाण्ाचशवा् दीघचक् ाळ ग्रीनलडँ िा लोकवस्ी असलले ा भाग
राह्ो, ्सिे वाह्कु ीसाठी उप्ोगी आह.े

(५) वाघ, चसहं ासारखे मांसभक्षक प्राणी चवरुववृत्ी्
प्रदशे ां् जास् अाढळ्ा्.

प्रशन २. भौगोचलक कारणे द्ा.
(१) मोसमी प्रदशे ा् प्रामखु ्ाने श्े ीव्वसा्
कर्ा्.

उपक्रम : व लोकजीवन ्ांिी चित्रे जमा करा. जगाच्ा नकाशावर ्ी
आ्ं रजालािा वापर करून ्ा प्रकरणा्ील माचह्ी चिकटवनू कोलाज ््ार करा.

पड्ाळून पहा. चवचवध नैसचगचक् प्रदशे ां्ील वनसप्ी, प्राणी

37

प्रक प : आं्रजालािा ्सेि इ्र ो्ािं ा वापर
आ्ाप्ां् आपण अनके भौगोचलक बाबी अभ्ासल्ा करून कोणत्ाही दोन नसै चगकच् प्रदशे ा्नू प्रत्के ी
एका देशािी माचह्ी, छा्ाचित्रे इत्ादी चमळवा.
आहे्. उदा., अक्षाशं , रखे ांश, वृत्जाळी, एखाद्ा प्रदेशािे ्सिे खालील मुदद् ्ांिा वापर करून ्ा दशे ासं ाठी
हवामान, प्राकृच्क रिना, वनसप्ी व प्राणीजीवना्ील चवचवध्ा कोलाज ््ार करा. त्ांिे वगा््च प्रदश्नच भरवा
इत्ादी. आ्ा आपण ्ासंदभानच् े एक उपक्रम करू्ा. आपल्ा कोलाजच्ा साहा ्ाने सादरीकरण करा.

द..शेय ..ा.च..ये .ि.ा.व...:........................................................................................ द..शेय ..ा.च..ी..व.ैश.श..ष.्ट..्.ये.:.............................................................................
स..्..ा.ि.-..श.व..स.त.ा.र..:................................................................................. .........................................................
ह..व..ाम..ा.ि..:............................................................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
व..ि..स.प..त.ी..:............................................................................................. .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
प.्.रा.ण..ी..:.................................................................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
.म.ा.ि..व.ी..ज..ी.व..ि..:................................................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
.प.ो.श..ा.ख...:............................................................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
.म.ा.ि..व.ी..व.य..व..स..ाय...:............................................................................. .........................................................
......................................................... .........................................................
......................................................... .........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
.........................................................
........................................................
संबंशधत िकाशा :

38

. मृदा

थोडे आठवूया. भगु ा ््ार हो्ो; पर्ं ु हा भुगा महणजे मृदा नवहे. मृदमे ध्े
खडकाच्ा भगु ्ाचशवा् जैचवक पदाथ्च चमसळले जाणे
Ø मृद्े असणारे चवचवध घटक कोण्?े आवश्क अस्.े हे जैचवक पदाथ्च प्रदशे ा्ील वनसप्ी व
Ø मदृ ाचनचमच््ीसाठी अजैचवक घटक कोठून ्े्ा्? प्राणी ्ांच्ा चवघटना्ून मृद्े चमसळ्ा्. वनसप्तींिी
Ø मदृ ेमधील चवचवध्ा कशामुळे चनमाचण् हो्े? मळु ,े पालापािोळा, प्राण्ांिे मृ्ावशेर इत्ादी घटक
पाण्ामुळे कजु ्ा्, ्सेि त्ांिे चवचवध जीवामं ाफ्क्
वरील प्रशनांच्ा आधारे मदृ ेब लिी काही माचह्ी चवघटन हो्.े उदा., गाडं ळू , सह पाद (पैसा चकडा)
व वैचशषट्े लक्षा् आली अस्ील. आ्ा आपण मदृ िे ी वाळवी, गोम, मगंु ्ा इत्ादी. अशा चवघचट् झालले ्ा
सचवस्र ओळख करून घऊे ्ा. जचै वक पदाथास्च ‘ह्यमु स’ ( u us) असे महण्ा्.
मृदमे ध्े ह्यमु सिे प्रमाण अचधक असले , ्र मदृ ा सुपीक
मदृ चे ्ा चनचम्च् ीमध्े मळू खडक, प्रादेचशक अस्े.
हवामान, जचै वक घटक, जचमनीिा उ्ार व कालावधी
हे घटक चविारा् घे्ले जा्ा्. ्ा सवच् घटकाचं ्ा अनेक जीवामं ाफक्् चवघटनािी प्रचक्र्ा हो् अस्.े
एकचत्र् पररणामा्नू मृदाचनचमच््ी हो्.े त्ामळु िे अलीकडे गाडं ूळख्चनचमच््ीिे प्र्ोग मोठ्ा
मदृ ाशिशम्यतीसा ी आवशयक टक ः प्रमाणा् केले जा् आहे्. गाडं ळू ख् चकंवा कपं ोसट
ख्चनचमच््ीिी प्रचक्र्ा समजनू घ्ा. ख्चनचमच््ीच्ा
मळू खडक : प्रदशे ा्ील मूळ खडक हा प्रचक्र्ले ा काही कालावधी लाग्ो व त्ाला काही
मदृ ाचनचम्च्ीिा महत्वािा घटक अस्ो. प्रदेशाच्ा आवश्क घटकही लाग्ा्. उदा., ओला किरा,
हवामानानुसार आचण खडकाच्ा काचठण्ानसु ार मळू पाणी, उषण्ा इत्ादी.
खडकािे चवदारण हो्.े त्ामुळे मूळ खडकािा भगु ा
होऊन मदृ ा ््ार हो्े. उदा., महाराष्ट्ा्ील दखखनच्ा कालावधी : मदृ ाचनचम्च् ी ही एक नसै चगक्च प्रचक्र्ा
पठारावर असलले ्ा बेसालट ्ा मूळ खडकािे चवदारण आह.े ्ा प्रचक्र्ेमध्े मळू खडकािे चवदारण, हवामान व
होऊन काळी मदृ ा ््ार हो्.े ्ा मदृ ेला ‘रगे ूर मदृ ा’ असे जचै वक घटक ्ा सव्च बाबतींिा समावेश हो्ो. ही प्रचक्र्ा मंद
महण्ा्. दचक्षण भार्ा्ील ग्रने ाईट व नीस ्ा मूळ ग्ीने हो् असल्ामळु े मृदाचनचमच्् ीिा कालावधी मोठा
खडकापं ासून ‘्ाबं डी मृदा’ ््ार हो्े. अस्ो. उ दजाच्च्ा मदृ िे ा २.५ समंे ीिा थर चनमाचण्
होण्ासाठी हजारो वरािंा ा कालावधी लाग्ो. ्ावरून
प्रादयेशशक हवामाि : मृदाचनचमच््ीसाठीिा आवश्क मृदा अनमोल अस्े, हे लक्षा् घ्ा. जास् ्ापमान व
असणारा हा एक महत्वािा घटक आह.े मूळ खडकािे जास् पाऊस असलले ्ा प्रदेशा् मृदाचनचम्च्ीिी प्रचक्र्ा
चवदारण (अपक्ष्) होण,े हा मदृ ाचनचम््च ी्ील पचहला जलद हो् अस्े. त्ामानाने कमी ्ापमान व कमी
टपपा अस्ो. चवदारण प्रचक्र्ा ही प्रदेशाच्ा हवामानावर पाऊस असलेल्ा प्रदशे ा् मृदाचनचमच्् ीसाठीिा प्रचक्र्ा
ठर्.े प्रदेशािे हवामान चवदारण प्रचक्र्िे ी ्ी ्ा कालावधी जास् लाग्ो.
ठरव्.े एकाि मळू खडकापासून वगे वेगळा प्रकारिी
मदृ ा हवामाना्ील फरकामुळे ््ार झालेली पाहा्ला चनसगा्कच डनू चमळालेली ‘मदृ ा’ एक साधन महणून
चमळ्.े उदा., सह्याद्रीच्ा पसशिम भागा् हवामान दमट मनषु ् वापर्ो. ्ािा प्रामुख्ाने श्े ीसाठी वापर कले ा
आह.े ्थे े बसे ालट ्ा खडकािे अपक्षालन ( eaching) जा्ो. चकत्के दा जास् उतपादन चमळवण्ासाठी श्े ा्
होऊन जाभं ी मदृ ा ््ार हो्.े हा मृदेिा प्रकार दखखनच्ा अनके प्रकारिी रासा्चनक ख्े, कीटकनाशके ्ांिा
पठारावर कोरड्ा हवामानामळु े चनमाणच् होणाऱ्ा रेगूर वापर कले ा जा्ो, त्ामळु े मदृ ेिी गणु वत्ा कमी हो्े.
मदृ ेपेक्षा वगे ळा आह.े

जैशवक टक : खडकांिे चवदारण होऊन त्ािा

39

हे नेहमी लक्ात ठेवा. खालील प्रशनांिी उत्रे द्ा.
Ø ररकाम्ा कंडु ी्ील व फक् पाणी असलले ्ा
मदृ ा हणजेय माती िवहेय : अपक्ष् झालले ्ा
खडकािं ा भगु ा, अधच्वट चकंवा पूण्चपणे कुजलेले कुडं ी्ील चब्ांिे का् झाले?
संेचद्र् पदाथ्च व असखं ् सू मजीव मृदमे ध्े अस्ा्. Ø मृदा असलेल्ा कुंडी्ील चब्ािं े का् झाले?
मदृ े् जचै वक आचण अजचै वक घटकामं ध्े सा्त्ाने Ø ्ावरून ्ुमही का् अनुमान काढाल?
आ्ं रचक्र्ा घड् अस्ा्. वनसप्तींच्ा वाढीस
आवश्क असणारी पोरक द्रव्े त्ानं ा मदृ ेमधनू भौगोललक स्पष्ीकरण
चमळ्ा्. मृदा ही एक पररपणू ्च पररससं था आहे. ्ाउलट
मा्ी हा एक पदाथच् आह.े पृथवीवरील सजीव सृष्टी्ील महत्वािा घटक
महणजे ‘वनसप्ी’ हो्. ्ा वनसप्तींिी चनचम्च् ी, वाढ
थोडक्ा् का्, ्र कुंभार वापर्ो ्ी मा्ी आचण आधार महणनू , मदृ ेिे असाधारण महत्व आहे. ज्ा
आचण श्े करी वापर्ो ्ी मृदा. शे्करी मदृ ा प्रदेशा् सपु ीक मृदा आह,े ्थे े वनसप्ी जीवन मोठ्ा
पररससं थिे ा वापर कर्ो, ्र कभंु ार मा्ी ्ा पदाथाच्िा प्रमाणा् समृद्ध झालले े अस्े. उदा., चवरुववत्ी्
वापर कर्ो, हे लक्षा् घ्ा. प्रदेश. ज्ा प्रदशे ा् सपु ीक मृदा नस्,े ्थे े वनसप्ीिी
वाढ कमी हो्े. उदा., वाळवटं ी प्रदशे . मदृ िे ी कम्र्ा
करून ्पहा. अस्े, ्थे े वनसप्ी जीवनािा अभाव आढळ्ो. उदा.,
ध्वु ी् प्रदशे .

कवे ळ ्ोग् हवामान, भरपरू पाणी आचण स्ू पच् ्रकाश
असल्ाने वनसप्ी जीवन समदृ ्ध होऊ शक् नाही.
वनसप्तींच्ा ्ोग् वाढीसाठी सपु ीक मदृ ा महत्वािी अस्.े

जरा लवचार करा !

F चवरुववतृ ्ी् प्रदेशां् सुपीक मदृ ा का आढळ्?े
F वाळवटं ी प्रदशे ा् वनसप्ी ्रु ळक का

आढळ्ा्?

आकृती .१ ः मृदेयचा प्रयागेय जचमनी् बी टाकल्ाने पीक ््े ,े हे मानवाला
समजल्ाने त्ाने मदृ िे ा वापर करा्ला सुरुवा् केली.
v सारख्ा आकाराच्ा ्ीन कडंु ्ा घ्ा. हळहू ळू त्ाच्ा हे लक्षा् आल,े की नदीकाठच्ा
v एक कुंडी ररकामी घ्ा. दुसऱ्ा कंडु ीच्ा ्ळािे सपु ीक मृदे् पीक जास् िागं ले ्े्.े मग मानव
नदीकाठच्ा प्रदेशा् समूहाने राहू लागला. त्ामळु े
चछद्र बदं करून त्ा् फक् पाणी भरा आचण च्सऱ्ा नदीकाठी मानवाच्ा प्रािीन संसक्ृ तींिा उद् झाला.
कुंडी् मृदा भरा. उदा., चसधं ू-हडपपा ससं क्ृ ी.
v ्ीनही कडुं ्ां् कोणत्ाही ‘चब्ा’ टाका. (उदा.,
हळीव, वाटाणे, िवळी, मूग, मेथी, गहू, धणे, मोठ्ा प्रमाणा् वाढणाऱ्ा लोकसखं ्से ाठी मानव
इत्ादी.) श्े ीमधनू अन्नधान् चमळवू लागला. श्े ी व त्ा्ील
v ्ीनही कंुड्ा उनहा् ठवे ा आचण त्ा्ं ील ररकाम्ा चपकािं े उतपादन हे मखु ्तवके रून पाण्ािी उपलबध्ा
व मदृ ा भरलले ्ा कडुं ्ां् िार-पाि चदवस थोडे थोडे व प्रदशे ा्ील मदृ वे र आधारर् अस्,े हे त्ाच्ा लक्षा्
पाणी टाका. चनरीक्षण करा.

40

आल.े सपु ीक मदृ चे ्ा शोधा् व ्थे े सथाच्क होण्ास ज्ा प्रदेशा्ं शे्ी्ोग् मृदा नाही, त्ांना
मानवी समहू ा्ं सपधाच् होऊ लागली. त्ान्ं र पीक भरघोस आजबू ाजूच्ा प्रदशे ा्नू धान् आ्ा् करून त्ांिी गरज
्णे ्ासाठी मदृ िे ी प्र् वाढवण्ािे चवचवध प्र्तन मानव भागवावी लाग्े. उदा., सौदी अरचे ब्ा, क्ार, ओमान,
करू लागला. त्ासाठी चवचवध प्रकारिी ख्े ्ो वापरू इत्ादी देश त्ांच्ा गरजा िीन, भार्, अमेररका ्ा
लागला. त्ामळु े श्े ीच्ा उतपादना् चवक्रमी वाढ झाली. दशे ा्ं नू माल आ्ा् करून भागव्ा्.

मदृ ेच्ा प्रकारानुसार अन्नधान्, फलु े, फळे इत्ादी ज्ा प्रदेशा् सुपीक मदृ ा अस्े, त्ा प्रदशे ा्
उतपादनेघ्े लीजा्ा्.महाराष्ट्ा्ीलदखखनपठारावरील अन्नधान्ािी सव्पं णू ्च् ा चदस्,े त्ामळु ेि अशा प्रदेशा्
रेगरू मदृ े् प्रामुख्ाने जवारी, बाजरीसारख्ा धान् चपकांिे लोकवस्ी केंचद्र् झालले ी आढळ्े. अशा प्रदेशा् श्े ी
उतपादन हो्े, ्र कोकण, केरळ, ्चमळनाडू, कनाट्च क उतपादनावर आधारर् उद्ोगधंदे चवकचस् हो्ा्.
्ा प्रदेशा्ं ील मदृ े् ्ादं ळािे (धान) उतपादन हो्.े उदा., ऊस उतपादन क्षते ्रा् साखर कारखान,े फलोतपादन
मध्प्रदेशा्ील पाण्ािा चनिरा होणाऱ्ा मदृ ्े ‘बटाटा’ क्षते ्रा् फळे प्रचक्र्ा उद्ोग, इत्ादी. अशा प्रदशे ांिा पढु े
्ा चपकािे उतपादन हो्.े सथाचनक उतपादनांनसु ार ्थे ील चवकास झालेला चदसून ््े ो.
मानवािा आहार चनसशि् हो्ो.

नकाशाशी मैत्ी

आकतृ ी .२ ः महारा -मृदयचे ये प्रकार व सवयस् ाधारण शवतरण

41