आकृ्ी ७.२ मधील नकाशािे चनरीक्षण करून पसशिम चकनाऱ्ावर नद्ाचं ्ा मखु ाशी ही मदृ ा चनमाणच्
पढु ील प्रशनािं ी उत्रे सांगा. झाली आह.े उदा., धरम्र, पनवले इत्ादी पररसर.
Ø कोणत्ा प्रकारच्ा मृदेने महाराष्टा् ्ील सवाां् जास् शपवळसर तपशकरी मदृ ा ः अच्ररक् पावसाच्ा प्रदेशा्
ही मृदा आढळ्े. ही मृदा फारशी सुचपक नस्.े त्ामळु े
भूभाग व्ापला आह?े श्े ीसाठी ्ा मृदिे ा उप्ोग कमी हो्ो. िदं ्रपरू ,
Ø जाभं ी मदृ ा कोणकोणत्ा भागा्ं आढळ्े? भंडाऱ्ािा पवू ्भच ाग व सह्याचद्र पव्च्ी् भागा् ही मदृ ा
Ø महाराष्ट्ा्ील नदीखोऱ्ा्ं कोण्ी मदृ ा आढळ्?े प्रामखु ्ाने आढळ्े.
Ø सह्याद्री पवच्् ाच्ा भागा् असलले ी मृदा कोण्ी?
Ø गाळािी मृदा कोणत्ा प्रदशे ा् आढळ्?े मदृ ा प्रकार व त्ािं े चव्रण पहा्ा, असे लक्षा्
्े्े की राज्ा्ील हवामान, मळू खडक व कालावधी
भौगोललक स्पष्ीकरण ्ांिा प्रभाव मृदा चनचमच््ीवर हो्ाना चदस्ो.
्मु ही महाराष्ट्ा्ील मृदिे े प्रमुख प्रकार अभ्ासले. करून ्पहा.
मृदेिा रंग, पो्, घडण प्रचक्र्ा, थरांिी जाडी इत्ादतींच्ा
आधारे राज्ा्ील मृदेिे पाि प्रमुख प्रकार कर्ा ््े ा्.
जाडी भरडी मदृ ा ः चवदारण चक्र्ा व कमी पाऊस ्ाच्ा v मा्ीच्ा दोन टेकड्ा ््ार करा.
पररणामा्ून हा मदृ ा प्रकार ््ार हो्ो. पठाराच्ा v त्ां्ील एका टके डीवर गहू चकंवा कोण्हे ी रोपे
पसशिम भागा् घाट माथ्ावर ही मृदा आढळ्े. उदा., उगवले असे ‘बी’ टाका.
अजंठा, बालाघाट व महादेव डोंगर ्ा मृद्े ह्यमु सिे v िार-पाि चदवस त्ा टके डीवर थोड-े थोडे पाणी टाका.
प्रमाण नगण् अस्े. v रोपे उगवल्ान्ं र पाि-सहा चदवसानं ी दोनही
काळी मदृ ा ः रेगरू चकंवा काळी कापसािी मदृ ा ्ा नावाने
दखे ील ही मृदा प्रचसदध् आह.े मध्म पावसाच्ा प्रदेशा् टेकड्ावं र झारीने पाणी टाका व चनरीक्षण करा.
ही मृदा आढळ्े. नद्ाचं ्ा खोऱ्ामं धील गाळािी (आकृ्ी ७.३ पहा.)
मैदाने व दऱ्ांच्ा भागा् ही मृदा आढळ्.े दखखन (शिक्षकांसाठी सूचना : पाठ सरु ू ह ण्थापूि शकमान िहा
पठारावर पसशिम भागा् अच् काळी ्र पूव्चभागा् शििस अग िर ही कती सुरू करािी. र पे परु ेिी उगिल्थािर
(चवदभच)् मध्म काळी अशा दोन प्रकारा् ही मदृ ा पाठाचा हा भाग सुरू करािा.)
आढळ्े. चदसा्ला काळी असली ्रीही
्ा मदृ ्े जैचवक घटकािं े प्रमाण कमी अस्.े
जाभं ी मृदा ः सह्याद्रीच्ा पसशिमेस कोकण
चकनारपटट् ी् व पूव्च चवदभाच्् ्ा मदृ ेिा
चवस्ार आढळ्ो. अच् पावसाच्ा प्रदशे ा्
खडकांिे झालले े चवदारण मोठ्ा प्रमाणा्
वाहून जा्.े त्ामळु े मूळ खडक उघडा
पड्ो. खडका्ील लोहािे वा्ावरणा्ील
प्राणवा्शू ी सं्ोग घडून रासा्चनक चक्र्ा
घड्े. त्ा्नू ही मदृ ा चनमा्चण हो्.े ्ा मदृ ेिा
रगं ्ाबं डा अस्ो.
शकिारपटट् ीवरील गाळाची मदृ ा ः
कोकणा्ील ब ्ाशं नद्ा लाबं ीला कमी
पर्ं ु अच्वगे ाने वाह्ा्. त्ामळु े त्ानं ी वाहून
आणलले ा गाळ नदीच्ा मखु ाशी साि्ो.
आकृती . ः टकये डीचा प्रयोग
42
0(C >ƚ),B 7 7*&@ :&Gƛ 8> ?, > *> > ?& /L K?4 0>*> *
7>2> 7 ,>%@ 1>0 A5 G 0C( G > '2 7>œ* >&Kƙ ¤;% G ?(4G >&ƛG (>ƛƙ ?: )(A à ? ¨Č>&@4 ;>,:B
.>ƙ .@# ? ¨Č>&@4 :@&>-5ƙ *> ,B2 @
0C( G @ )B, ;K&ƛG 7>;&G ,>%@ƙ ;7>0>* ?% Ð> ?ņ & :Î @ 1>(@ƛ
2 *G&@4 ?7?7)&> 1> 0A5 G 0C( G @ )B, ;K&ƛG 0(C G @ 8@
)B, ;K& G &:G >;@ >2%> *@ 0(C G G 2K1 ?. #&Gƛ ņ&@ hƛe ƕ.Ɩ 0C(G @ ),B
1>: Ǹ0C(G @ 7*&@ ;K%ǹG :G ¤;%&>&ƛ 8G&@&B*
?) ,>(* ?0571>:>"@ 2>:>1?* &ƙG
& A*>8 ijƙ &%*>8 ij 1>(º > 7>,2 ij4> >&Kƛ
2:>1*G ?% &> 1> 8> ?&2G ½ 7>,2>0A5G;@
0(C G @ 7*&@ #*Ŋ 1&G ƛG
?&¦2Ú 4?: *>05A G ?0*@&@4 >2 72
1&G >& 7 0@* >2,! .*&Gƛ 2>:>1?* Ï«1> 1>
?&7>,2> 05A G &@ Ï«1 G 0(C &G 79>* A79 } &8@ 2>;&>&ƨ
,% 1>0A5 G 0(C &G @4 :B¸0 @7 *>;@:G ;K1> > )K >
:&Kƛ 0C(G&@4 ČA0: G Ð0>%( G @4 0@ ;K& >& G
7 7*®,&º*> 7¬1 ,K9 Ï«1 G 0C(G&B* ?05G*>8@
;K&>&ƛ 0C(G > :>0 B ƕpH ValueƖ ?. #4> :¨1>:
0(C G G 2K1 ?. #4Gƙ :G :0 &>&ƛ
&ņ @ hƛe ƕ Ɩ 0C( G @ ),B
0(C > : )>2%
0(C G G 0;·7 4>& &G >ƙ ?& G : )>2% 2%G
ņ&@ hƛe ƕ Ɩ 0(C G @ 7*&@ 0;·7> G ;Gƛ 8&G >&@4 :,A @ 0(C > ,>7:>1>
,>1>:K.& 7>œ* > *1Gƙ ¤;%*B 8&G >* > .> ). ?(®&@
2&>&ƛ .> )>72 1K1 Ð0>%>& #A ,> @ 4> 7# 2%Gƙ
0>;@& ; G > &A¤;>4 > Ƭ 8G&>& >®& &>2>1> /> >72 ( #> 1> :>;>¥1>* G
.> ) >4%ƙG 8@ >0G 0C(> : )>2% ?7/> >&- Ķ ij4@
/L K?4 0>*> * ƕƴǒǜǔǟǎǝǕǖǐ ƶǛǑǖǐǎǡǖǜǛƖ >&>&ƛ
K%1>;@ 0C(0G 1 G ?7?8ć ,@ &0 Ð&@ G
1&G Gƛ 1>05A G &G ,>(* 1> Ð(8G > G >: 7?H 8ë 7C 4> 7# ij¨1>*G 7>Ç1>1> 7G >72;@ ?*1Î %
%&> 1&G Gƛ 7>Ç1>0A5G ;K%>2@ 0(C G @ ),B 1>0A5G
43
'> .&Gƛ 7*®,&º @ 05A G 0>&@ )ē* "G7&>&ƙ 1>0A5G;@ 7C>2K,%
0(C G @ )B, '>. &Gƛ 0(C > : )>2%>01 G &>2 :4¨G 1> :0&4 2
?0*@72 :4 :0&4 2 K(4G >&>&ƛ :G 2
7G 7G ž> @72 %¨1>05A G &>2>7ē* 1G%>Ç1> .) >2>
,>1> > 7 G 0@ ;K&>Gƙ 1>05A G ;K%>2@ @ '> .&Gƛ
&:G 1> 2>0 5A G '> .4G4 G ,>%@ ?0*@& 0A21>: 0(&
;K&Gƛ &ņ @ hƛf 0)@4 ?7?7) ,>1> @ ? ÎG ,;>ƛ
0;>2>ćō 8>:*>*G ,>%4K! GÎ ?7 >: & &
Ë>0@% /> >& 8&G >& &>2>1> ?(8G* G .>) .? (®&@
2%ƙG ;> >1É0 2>.74> ;Gƨ 1>0A5 G ,>%@ #7>ƚ
,>%@ ? 27> ;@ 1>G *> 18®7@ >4@ƛ ,1>1>*G /B 4
,>&5@ 7>$71>1> Ð1*>.2K.2 0C(G @ ),B ;K%G;@
0@ >4 G ;Gƛ 8>:*>* G 41ÚA ?87>2 ;@ 1K *>
4@ # G :ēA ij4@ƨ 1>05A G ;@ 8G&>* > .> ) >4%Gƙ
4;>* 4;>* *>¨1> G ,>%@ #7%Gƙ *>4G K#%@ 2% G
1> :>2 @ >0G 0Kî> Ð0>%>& ;K& ;&G ƛ
0C(G @ 7*&@ '> .71>:>"@ 2>:>1?* &> >
7 ½! *>8 > > ?&2G !>5>7>ƛ :|?Ï1 &> >
¤;% G 8G% &ƙ > #ŊM5 &ƙ Ļ,>®G ! & 1> > 7>,2
¨ij 1>: 0(C G&@4 :>0B > &K4 2> 4> >&Kƛ 1>05A G
.>) .? (®&@
&ņ @ hƛf 0C(> :) >2%
0(C G&@4 ČA0: G Ð0>% 7>$1>: 0(& ;K& G 7 0C(G @
:A,@ &> ?! *ł 2>;&ƛG
8G& 0@* >;@ >4>7)@:>"@ ,#@ "G7% G &:G
4!Ŋ*ƚ,>4!Ŋ* ,@ G%G 0;·7> G :&Gƙ %G G ē*
0C( G @ :,A @ &> ?! ł* 2>;@4ƛ
2> ?7 >2 2> Ǝ 0@ % @ K" G Ƭ
) 2K?;& ?% Ð&@> 1> 1> : G 4>& 4ƙG ½ ) 1&> :>&7@ƚ :>0>1 ?7>*ƚ ,>" ?&:2>ƛ
) 1&> :;>7@ƚ / B K4ƚ ,>" :>& * >8> hƛfƛ
1> 1> 8&G >& ?&81 K0(>2 ,@ 4 G ;ƨG ) 1&> L'@ƚ ,¦2:2 £1>:ƚ :7>:>"@ þƛ
,% >;@ /> >& & G ->2 2A ! G >4 G ;ƛG 1> G
>2% 8K)1>:>"@ &¤A ;@ 1>* > >1 : A 7>4Ƭ
44
सवाधयाय
प्रशन १. पढु ील ्क्ा पणू च् करा. प्रशन ४. मदृ ेच्ा संदभा्च् ्क्ा पणू ्च करा.
टक मृदाशिशमयत् ीमधील भूशमका शक्रया पररणाम ससपु ीकता वा तय.े
मूळ खडक कमी होत.ेय
प्रादचे शक हवामान बाधं बंचदस्ी करणे.
सेंचद्र् ख् वाऱ्ािा वगे
सू म जीवाणू कमी झाला.
प्रशन २. कशामळु े असे घड्?े काही काळ जमीन
(१) सह्याद्रीच्ा पसशिम भागा् बेसालट पडीक ठेवणे.
खडकापासून जाभं ी मृदा ््ार हो्.े
(२) मदृ ्े ह्यमु सिे प्रमाण वाढ्.े ह्यमु सिे प्रमाण
(३) चवरवु वृत्ी् हवामान प्रदेशा् मृदाचनचमच्् ीिी वाढल.े
प्रचक्र्ा जलद घड्े. उ्ाराच्ा चदशने े
(४) मृदे् क्षार्िे े प्रमाण वाढ्.े आडवे िर खोदणे.
(५) कोकणा्ील लोकांच्ा आहारा् ्ादं ळू श्े ा् पालापािोळा
(धान) जास् अस्ो. जाळण.े
(६) मृदिे ी धूप हो्.े सू मजीवांना
(७) मृदेिी अवन्ी हो्े. पोरक ठरल.े
क्षार्ेिे प्रमाण
प्रशन ३. माचह्ी चलहा. वाढल.े
(१) मृदा संधारणािे उपा्. रासा्चनक ख्ािं ा
(२) सचंे द्र् पदाथच् अच्वापर करणे.
(३) चवचशष्ट चपके घणे ्ासाठी श्े ा्ील मदृ ा सक्षम
आहे का, ्ािी माचह्ी चमळण्ािे चठकाण. उपक्रम :
(४) वनसप्ी जीवना्ील मृदिे े महत्व. (१) मदृ ा परीक्षण केंद्रास भटे द्ा व ्ेथील कामािं ी
माचह्ी घेऊन नोंद घ्ा.
(२) घरच्ा घरी चकवं ा सोसा्टी् कंपोसट ख्
््ार करा.
(३) आपल्ा पररसरा् असलेल्ा ‘पाणी अडवा,
पाणी चजरवा’ प्रकलपास भेट द्ा. माचह्ी
चमळवा व नोंद करा.
45
iƛ [&A?*?0&@ ƕ/> ƚcƖ
:> > ,>;B Ǝ ?(:*B 1G&Gƛ Ð1>& 0>Î :1B K"G;@ ;4& *>;@ƛ
&>,1& >4G¨1> &ņ @72 ? Ļ7> ?*2@%>72 :B1 71> G ®'>* cb B* & G cc ?#:|.2 1>
)>¦2& > 2>ƛ 1>:>"@ >4@4 Ь*> > >4>7)@& ?) >?) (?%G # G :2 &Gƛ ;> >5
7>,2 2>ƛ B*ƙ : !|.2 ?% ?#:|.2 0?;1>&@4 (?%>1* 0>*4> >&Kƛ 1> 4! cc ?#:.| 2 &G cb
*B 1> >4>7)@& &2>1% ;K&Gƛ 1> >4>7)@& :1B
?(*0>*>1> *Ĝ(@ > &Ú> 7>,2>ƛ
¾ >G%1> 0?;1>& ?(*0>* :>)>2%,%G bc ?) >?) &2G # G :2 &Kƛ :B1>1> ®'>*.(4> G
&>:> G ;K&GƬ >2% ,C7@ :1B >/K7&@ ?-2% G 7 ,C7@ > 444G >
¾ : G #1>0> G >2% >1 :>7 G Ƭ : ;G ;Gƛ Ð1>& :1B ?-2& *>;@ƨ ,2 &Aƙ
¾ B*ƙ : !|.2 7 ?#:|.2 1> 0?;1> &@4 ?(*0>*> &@4 ,C 7@7ē* ,>;&>*> ,¨1>4> &K ?-2¨1>:>2 >
-2 ®,ć 2>ƛ ?(:&Kƙ ¤;%*B :B1>1> 1> Ó0%>4> Ǹ/>:0>* Ó0%ǹ
¾ >"@1> :>74@ @ > > 8>0A5G .(4& : G ¤;%&>&ƛ ,C 7@72 ;K%>2G [&B ;G 7ij 5 &2 7
:G4 Ƭ (?% K4>)> 1> : (/>& #&>&ƛ
¾ :1B ĝ(1>1> 7 :1B >® &>1>7G5@ ??& >72@4
,¦2§®'&@.>.& >1 :> &> 1G
4 Ƭ
2> ?7 >2 2> Ǝ
¾ >4@4, H ½ K%1> ! > 8@ :>74@1>
®'>*>&@4 ;K%>2> -2 7 ?(*0>*>&@4 -2 1> ) :1B ĝ(1 7 :1B >® &> G ®'>* cc ?#:|.2*& 2
.>.@ K#&> 1G&@4Ƭ K%1> ?(84G > :2 ¨1>:>2 G 7>!4G Ƭ
z ,C7@ G ,¦274* z :1B 7 ,C7@0)@4 & 2
z ,C7@ G ,¦2Ó0% z ,C 7@ > : ;G *;G 0@ 4>& "G7>ƛ
:>)>2%,% G *B ƙ : !.| 2 7 ?#:.| 2 0?;1>&@4 ?7>*>01 G ( G @4 ,% />:0>* Ó0%> >
?(*0>*>1> *Ĝ(@7ē* :7>& 0K"> ?(7:ƙ :7>& 4;>* £1>: 2& ;K&ƛ :1B 71>,>:*B 0>751>,1&
?(7: &: G ?(*0>* 7 2>Î0>* :0>* :%>Ç1> &>2 > ƕ,7B } #*Ŋ ƚ,§¬ 0 G #ƖG (?H * />:0>* Ó0%>.ö4
&A01> 4>& ¨1> :&@4ƛ (279» :>)>2%,% G &'G G ?7 >2 4ij 4G > ;ƛG / B K4>01 G ,% :1B > 1>
1> &>2 > *> 1> §®'&@ 1&G :&>&ƛ :>74@1> 7>?9 ƕ &2ƚ(?%Ɩ />:0>* Ó0%> > ?7 >2 2&
Ð1K >7ē* :1B ĝ(1>1> ®'>*>& .(4 >¨1> G
,>?;4&G ƛ ?(*0>*>& ;K%>2> .(4 &:G :B1ĝ(1>1> ;K&ƛ 1> (K;@ !*>0 1 G 2@ :1B :2 & :¨1> G
®'>*>& ;K%>2 G .(4 8>0A5 G ;K&>& 1> @ 0>?;&@ 7>!& :4ƙG &2@ &K 7ij 5 />: :&Kƛ (?H *
?057B1>ƛ />:0>* Ó0% ; G ,¦274*>8@ ?* ?#& ;ƛG 7>?9
/L K?4 ®,ć@ 2% />:0>* Ó0% ; G ,¦2Ó0% 7 ,C 7@1> 44¨G 1>
:1B > G />:0>* Ó0% Ƨ :>8@ :. ? )& ;ƛG
?*2@%>&B* :G 4>& 4 G :4G ƙ ½ ņ&@ iƛb G >5 @,7B ?*2@% 2> 7 &2G
:B1ĝ(1> G ®'>* ?(7:> ?% .(4& >&Gƛ ,C 7@7ē* ?4;>ƛ
G«;> ,% :1B ĝ(1 ,>;&Kƙ &«G ;> :B1 79/ 2>& ¾ &ņ @&@4 &>2 >* A:>2 &¤A ;@ 2>;& :4¨G 1>
&2 G # G ? 7Ļ > (?%G #G :2 & :¨1>:>2 G &2 K4>)> @ :B1: >,G §®'&@ 8@ :4G Ƭ
46
7: & : ,>& ƛ ĘA7 cd°da' &2 G #@4 !K :1B > # G :&Gƛ &ņ @1> 0(&@* G
cb 0> :1B
;>ž>&@4 ?;7>ž>&@4 :1B :>,G §®'&@*:A >2 K%&> [& B K%1> K4>)>&
1*§®'&@ cc ?#:.| 2
1*§®'&@ ƛ ĘA7
cb *B (ƛ Ę7A :ēA ;ƙG ;G 4>& 1G
4ƛ ƕ &ņ @ iƛc ,;>ƛƖ
ƛ ĘA7
(ƛ Ę7A ,C7@ > 4 .7&A5> >2 ,¦2Ó0% 0> ?% ,C7@ >
ƛ ĘA7 444G > : 1> 1> ?Î& ,¦2%>0>05A G ,C 7@72
(ƛ ĘA7 [&A?*?0& @ ;K&Gƛ
82( :, >& 0>;@& ; G > &¤A ;>4 > Ƭ
cd : !|.2
:B1 7 ,C 7@1> ĒA 7@1 .4>0A5G ,C7@1>
(ƛ ĘA7 ,¦2Ó0% 7G 2@4 7 G ,:B1 §®'&@& 0@ ;K&K
7 ,:1B §®'&@& 7>$&Kƛ 1> (K;@ §®'&º&@4
ņ&@ iƛb [& A Éƙ 1*?(*ƙ : ,>&?(* &2>0 1G ->2:> -2 *:¨1>*G ,C7@1>
;7>0>*>72 1> > ,¦2%>0 >%7& *>;@ƛ
¾ &2 K4>)>& cc ?#:.| 21> :A0>2>: K%&>
[&B &A¤;@ */A 7&>Ƭ
¾ &2 K4>)>& cb B* 2K @ K%&> [& B :G4Ƭ
¾ &2 K4>)>& ?;7>5> :4G ƙ &2 ?7Ē÷
K4>)>& 1> 75G @ K%&> [& B :4G Ƭ
¾ &2 7 (?% K4>)>& K%1>;@ > 7G5@ /L K?4 ®,ć@ 2%
7 G 7G 5G [&B :1> G >2% >1 :G4Ƭ ,¦2Ó0% &G 79>& *B (K* ?(7: ?797A 7C &>72
,C 7@ @ ,:B1 7 ,:B1 §®'&@ Ƨ ,C 7@ > :1B > @ ? 2% G 4. ē, ,#&>&ƛ ;@ §®'&@ :>)>2%,%G
:B1>/K7&@ > ,¦2Ó0% 0> 4 .7&5A > >2 >;ƛG cb 0> 7 cd : !.| 2 2K @ :&ƛG 8> 75G @ ,C 7@ G
4 .7&5A >1> > Ïĵ ®'>*@ :1B :&Kƛ :1B ,4G &2 7 (?% ; G (K;@ Ę7A :1B >, >:*B :0>* & 2>72
®'>* .(4& *>;@ƛ ,C7@ 4 .7&5A > >2 0> >* G :&>&ƙ ¤;% G ,C 7@ :, >& §®'&@& :&ƛG ƕ ņ&@
?-2& :¨1>* G ?& G :B1>,>:B* G & 2 :>2 G *:&ƛG iƛd ,;>ƛƖ
,¦2Ó0%>(2¤1>* >*7G >2@1> ,?;¨1> "7ñ>&
,C7@ :B1>,>:*B 0@& 0@ & 2>72 :&Gƙ ;@ ,:1B
§®'&@ ;K1ƛ 1> 7G5:G ,C7@1> :> G (?% !K
:B1> #G :&ƛG 1> 4! 4A H 1> ,?;¨1> "7ñ>&
,C 7@ :B1>, >:B* >®&@& >®& &2>72 ¤;% G
,:1B §®'&@& :&ƛG 1> 75G :G ,C 7@1> :> G
&2>1% (?%>1*
ƕ A4ƖH ƕ >*G7>2@Ɩ
&2 K4>) &2 K4>)
;>5>
?;7>5>
(?% K4>) (?% K4>) ņ&@ iƛd : ,>& ?(*
?;7>5> ;>5>
Ð >87C &>05A G ?79A77C&>:; :7 7C&> G
ņ&@ iƛc ,:B1 7 ,:B1 §®'&@ ;K%>2G Ð >?8& 7 Ð >?8& /> ņ&@ iƛd 01 G
(> 74 G ;&G ƛ &2 Ę7A >,>:*B (?% ĘA7>,1&
Ð >?8& 7 Ð >?8& /> :0>* :¨1> G &A01>
4>& 1
G 4ƛ 8@ §®'&@ :G4ƙ 1> ?(78@
47
पृथवीवर सवतच् ्र चदनमान व रात्रमान सारखेि अस्.े ही Ø चित्र ‘अ’मध्े कोणत्ा ध्वु ावर प्रकाश पडलले ा आह?े
संपा् ससथ्ी हो्. सपं ा् ससथ्ी महणजे चवरवु वृत्ावर Ø चित्र ‘ब’मध्े कोणत्ा ध्वु ावर प्रकाश पडलले ा नाही?
स्ू च्चकरण लबं रूप असण्ािी ससथ्ी. ्ालाि चवरवु चदन Ø कोणत्ा गोलाधा््च ील चदनमान २१ जनू रोजी मोठे
असहे ी महण्ा्. ्ा ससथ्ी् ््ार हाणे ारे प्रकाशवतृ ्
रेखावतृ ्ी् बृहदवतृ ्ाशं ी ्ं्ो्ं् जळु ्.े उत्र गोलाधा्च् असले ?
२१ माि्च ्े २१ जून ्ा कालावधी् वसं् ॠ्,ू ्र २३ Ø कोणत्ा गोलाधा्च्ील रात्रमान २२ चडसेबं र रोजी मोठे
सपटंबे र ्े २२ चडसंेबर ्ा कालावधी् शरद ॠ्ू अस्ो.
उत्र गोलाधा्च् २१ मािच् हा चदवस वसं् सपं ा् अस्ो असेल?
व २३ सपटंेबर हा चदवस शरद सपं ा् अस्ो. दचक्षण Ø ककवक् तृ ्ावर कोणत्ा चदवशी सू््चचकरणे लंबरूप
गोलाधा््च ्ा कालावधी् ्ाउलट ॠ्ू अस्ा्.
पड्ा्?
अ्नचदन व चवरवु चदनाचं ्ा ्ारखामं ध्े एखाद्ा Ø उत्र ध्वु ाच्ा ससथ्ीिा चविार कर्ा, २२ माि्च ्े
चदवसािा फरक होऊ शक्ो. असा फरक पथृ वीच्ा
वाचरकच् ग्ी् होणाऱ्ा ्फाव्ीमळु े हो्ो, हे ्मु ही इ्त्ा २३ सपटबंे र ्ा कालावधी् उत्र गोलाधा्च् कोण्ा
पािवी मध्े लीप वराच्च ्ा सदं भा्च् अभ्ासले आह.े ॠ्ू असले ?
Ø सटे्चल्ा् चक्रकेटिे सामने उनहाळा् अस्ा्.
जरा डोके चालवा ! ्ेथील उनहाळािा कालावधी सांगा.
F संपा्चदनाच्ा चदवशी दाने ही ध्वु ावर सू्योद् व Ø नॉवेलद ा मध्रात्री सू्चद् शच्न कोणत्ा कालावधी्
हो् अस्?े त्ा वळे ी ्ेथे कोण्ा ॠ्ू अस्ो?
स्ू ा्सच ् हो् अस्ो. २१ माि्च रोजी सू्योद् Ø अटं ासकटच्कावरील आपल्ा दशे ाच्ा भारती ्ा
कोणत्ा ध्ुवावर होईल? सशं ोधन सथानकावर मध्रात्रीिे स्ू ्दच श्चन कोणत्ा
कालावधी् हो् असले ? त्ा काळा् ्ेथे कोण्ा
आकृ्ी ८.४ मध्े कललले ्ा अक्षासह पृथवीिी ॠ्ू अस्ो?
२१ जनू व २२ चडसेबं रिी ससथ्ी दाखवली आहे. च्िा
प्रकाचश् व अप्रकाचश् भागही चदस् आहे. आकृ्ीिे भौगोललक स्पष्ीकरण
चनरीक्षण करा व प्रशनांिी उत्रे सांगा. पृथवीिा कोण्ाही एक ध्वु जवे हा स्ू ाच्कडे
जास्ी् जास् कललले ा अस्ो, ्ेवहा त्ा ध्ुवाच्ा
सागंा ा ्पाहू ! २१ जनू गोलाधाच्् ील २३°३०' अक्षवतृ ्ावं र स्ू चच् करणे लबं रूप
पड्ा्. (आक्ृ ी ८.४ पहा.) चवरवु वृत्ावर २१ मािच्
व २३ सपटंेबर ्ा संपा्चदनी सू्ा्चचकरण लबं रूप पड्ा्.
त्ानं्र चवरुववतृ ् ्े कककव् तृ ् चकवं ा चवरवु वृत् ्े
मकरवतृ ् ्ा दरम्ानच्ा अक्षवृत्ावं र सू््चचकरणे लंबरूप
२२ चडसबें र
सू ््च चक र ण
चित्र ‘अ’ चित्र ‘ब’
आकतृ ी .४ ः कललेय या अक्ासह पृ वीची २१ जिू व २२ शडसबरची सयू सय् ापेयक् शस्ती
48
पड् जाण्ािी चक्र्ा सुरू राह्े. फक् २१ जनू चकवं ा तुचस क्राचा सजीवांवर होणारा पररणाम ः
२२ चडसबें र ्ा ्ारखांना अनकु ्रमे कककव् तृ ्ावर आचण पृथवीिा अक्ष कललेला नस्ा, ्र पृथवीवर
मकरवृत्ावर सू्च्च करण लबं रूप पड्ा्. ्ा चदवसानं ा सगळीकडे आहे ्ीि ससथ्ी वर्चभर राचहली अस्ी,
‘अ्नचदन’ असे महण्ा्. महणजेि ॠ्ू चनमाच्ण झाले नस्े. अथा्च् वेगवेगळा
अक्षवृत्ांवर एकाि ्ऱहेिे हवामान वर्चभर जाणवले
ककवक् तृ ्ापासनू उत्र ध्वु ाप््ां चकवं ा अस्े; परं्ु पृथवीच्ा कललेल्ा अक्षामुळे पृथवीवर
मकरवतृ ्ापासनू दचक्षण ध्वु ाप््ंा स्ू चच् करणे कोणत्ाही ॠ्ू, चवचवध्ा, बदल ्ा बाबी घड्ा्. पृथवीवरील
अक्षवतृ ्ावर कधीही लबं रूप पड् नाही्. उत्र गोलाधा्च् गॠोल्ुिाधक्ारां्ािा६६ज°ीव३स०ृष'्ट्ीवे र९०प°ररण्ामा हो्ो. उदा., दोनही
२१ जनू हा सवा्ां मोठा चदवस (महणजिे रात्र सवा्ंा दरम्ानच्ा भागा्
लहान) अस्ो, ्र दचक्षण गोलाधा्च् ्ो सवा्ां लहान सहा मचहन्ांच्ा कालावधीपूर्ा पडणाऱ्ा सौम्
चदवस अस्ो. ्सिे दचक्षण गोलाधा््च २२ चडसबें र हा सू््चचकरणांमुळेदेखील ्ा प्रदेशा् जैवचवचवध्ा चनमा्चण
सवा्ंा मोठा चदवस (महणजिे रात्र सवा्ां लहान) अस्ो, झालेली आढळ्े. दचक्षणेस अंटासकटच्क प्रदेशा् पेंसगवन
्र उत्र गोलाधा्च् ्ो सवा्ंा लहान चदवस अस्ो. पक्षी, वाॅलरस, सील ्ांसारखे सजीव आढळ्ा्. उत्र
ध्ुवी् प्रदेशा् रेनचडअर, ध्ुवी् असवले, ध्ुवी् कोलहे
आसकट्चकवतृ ्ापासून ्े उत्र ध्ुवाप्ां्च्ा भागा् ्ांसारखे सजीव आढळ्ा्. ्ा भागा्ील मानवानेही
२४ ्ास चकंवा त्ाहून अचधक काळ स्ू दच् शन्च हो् राह्.े ्ेथील नैसचग्चक पररससथ्ीशी जुळवून घे्ले आहे.
उत्र ध्वु ावर ्र २२ मािच्पासनू २३ सपटंबे र प््ां महणजे अच्शी् हवामाना् अननपुरवठा कमी झाला, की
सहा मचहन्ापं ्ंा् आकाशा् स्ू च् स्् चदस्ो. ्ाउलट अन्नाच्ा शोधासाठी ्सेि थंडीपासून संरक्षण वहावे,
२३ सपटंबे र ्े २१ मािपच् ््ंा अशीि ससथ्ी दचक्षण महणून अनेक पक्षी व प्राणी आपले चनवाससथान ्ातपुर्े
गोलाधा््च अटं ासकटच्कवतृ ् ्े दचक्षण ध्वु ाप्ं्ा राह्.े बदल्ा्. ्थापी हवामाना्ील फरकाशी ठरावीक
चवरवु वतृ ्ावर ्ा चदवशी सुद्धा चदनमान व रात्रमान म्ाच्देप्ंा्ि अनुकलू न कर्ा ्े्े. त्ामुळे सजीव
सारखेि (महणजे १२-१२ ्ासािं )े अस्.े ठरावीक प्रदेशा्ि जीवनक्रम कर्ाना आढळ्ा्.
महणजेि ्े सथलां्र कर्ा्. धृवी् भागा् ॠ्ुनुसार
सू्द्च शन्च काळ, अ्नससथ्ी, संपा्ससथ्ी ्ािं ा बफाच्चछादनािी सीमा उत्रेकडे चकंवा दचक्षणेकडे
चविार करून आपण हे ॠ्ू ठरवले आह्े . चवरुववृत्ी् सरक्े. त्ा अनुरंगाने पक्षी चकंवा प्राणी सथलां्र
प्रदशे ा् ॠ्बु दल जाणव् नाही्, त्ामळु े ्ेथे कर्ा्. चवचशष्ट कालावधी्ि झाडांना फळे ्े्ा्,
हवामानाच्ा ससथ्ी् वर्चभरा् फारसा फरक हो् नाही; त्ामुळे सथाचनक ॠ्ुमानानुसारि शे्ीिे हंगामसुद्धा
मात्र दोनही गोलाधांा् इ्रत्र चवचशष्ट काळा् दर वरवी ठर्ा्.
उनहाळा व चहवाळा हे ॠ्ू हो्ा्. वरच्भराच्ा काळा्
्े एकामागनू एक ्े् अस्ा्, त्ामुळे ॠ्ुिक्र चनमाचण् जरा डोके चालवा !
हो्.े ्ािाि अथ्च असा, की पृथवीवर सवचस् ाधारणपणे F एकाि गाले ाधा्च् असनू ही भार् व इगं लडं ्थे े
चहवाळा व उनहाळा हे दोन ॠ्ू अस्ा्; परं्ु काही
चठकाणी िार ॠ्ू मानले जा्ा्. चक्रकटे िे सामने वगे वगे ळा मचहन्ा्ं का हो्ा्?
वा्ावरणा्ील बदल, हव्े ील बाषप व वाऱ्ामळु े F पथृ वीवर २१ मािच् व २३ सपटंबे र रोजी चदनमान
होणारी वषृ ्टी ॠ्वंू र पररणाम कर्.े काही काळ सा्त्ाने
पडणारा पाऊस हा चहवाळा व उनहाळाचशवा् आणखी व रात्रमान समान कालावधीिे अस्े. ्रीही ्ा
काही ॠ्िंू ी भर घाल्ा;े सथाचनक पररससथ्ीनसु ार चदवशी पृथवीच्ा काही भागां् उनहाळा, ्र
वगे वगे ळा भागा्ं उनहाळा व चहवाळाचशवा् इ्र ॠ्ू काही भागां् चहवाळा अस्ो. ्ामागिे कारण
मानले जा्ा्. काही दशे ा्ं पावसाळा हा सव्तं ्र ॠ्ू का् असाव?े
मानला जा्ो. उदा., भार्ा् चवचशष्ट काळा् पाऊस
पड्ो, त्ामळु े उनहाळा, पावसाळा, पर्ीिा मानॅ सनू F मे मचहन्ा् लोकरीिे कपडे घालण्ािी
व चहवाळा असे िार ॠ्ू मानले जा्ा्. ्रु ोप व उत्र
अमरे रक्े उनहाळा (Su er), शरद ( utu n), चहवाळा आवश्क्ा असणारे कोण्ेही दोन दशे त्ाचं ्ा
( inter) आचण वस्ं (Spring) असे िार ॠ्ू मान्ा्. अक्षवतृ ्ी् सथानासं ह सागं ा.
49
माहीत आहे का तमु हांला ा ? एकणू प्रवास समु ारे ७०,००० चकमी हो्ो. जगा्ील
ब ्ेक ही एकमेव पक्षी प्रजा्ी असावी, जी वरा्च् ून
दोन वेळा उनहाळा अनुभव्.े
आश टय्क टिय् ( )
सबै ेरय रयि क्रि ( )
उत्र ध्वु ावर थडं ी वाढ्,े ्वे हा अासकट्कच टन्च चहवाळा्ील थडं ी आचण अन्नािी उणीव
हा पक्षी दचक्षण ध्वु ाकडे प्रवास कर्ा.े जवे हा उत्र ्ांमुळे उत्र ध्वु ी् प्रदेशा्ून क्र ि पक्षी भार्ा् ्े्
ध्वु ावर उनहाळा सरु ू हो्ो, ्वे हा हा पक्षी पनु हा उत्र अस्ा्. त्ािं े हे सथलां्र समु ारे अाठ ्े दहा हजार
ध्ुवाकडे प्रवास कर्ाे. अन्नािा शोध घेण्ासाठी चकमीिे अस्े. भार्ा् उनहाळा सुरू झाला, की हे
त्ाला हा प्रवास करावा लाग्ो. त्ािा वरच्भरा्ील पक्षी पुनहा उत्र ध्ुवाकडे सथला्ं र कर्ा्.
जरा लवचार करा ! जरा डोके चालवा !
F भार्ाच्ा बाब्ी् ॠ्ूिक्रािा सचजवावं र F जममू-काशमीरिी उनहाळा्ील राजधानी
कोण्ा पररणाम हो्ो ्े शोधा. व त्ावर दोन श्ीनगर, ्र चहवाळा्ील राजधानी जममू अस्.े
पररचछेद चलहा. ्ामागे कोण्े कारण असावे?
पहा बरये जमतेय का मी आणखी कोठे ?
पृथवीिा अक्ष जर कललले ा नस्ा, ्र F इ्त्ा सा्वी सामान् चव ान-‘अनकु लू न’, दचै नक
पढु ील चठकाणी चदनमान व ॠ्मु ानाचवर्ी का्
ससथ्ी अस्ी ? (पथृ वीगोलािा वापर करा.) भासमान भ्रमण.
(कनडा, टासमाचन्ा बटे , ना्जेरर्ा, वेसटइचं डज बटे े,
परे ू, बोचन््च ो बटे ) F इ्त्ा सा्वी भगू ोल - नसै चगक्च प्रदशे .
F इ्त्ा सहावी भगू ोल पाठ्पसु ्का्ील पािवे
प्रकरण.
F इ्त्ा पािवी पररसर अभ्ासमधील प्रकरण दुसरे.
F इ्त्ा च्सरी पररसर अभ्ास- प्रकरण २४.
50
सवाधयाय
प्रशन १. अिकू प्ा््च चनवडून उत्रे चलहा. चवधाने पणू ्च करा. प्रशन ३. खालील चवधाना्ं ील िुका दुरुस् करून चवधाने
(१) सू्ाच्िे भासमान भ्रमण हो्,े महणजेि ...... पुनहा चलहा.
(अ) स्ू ्च वर्चभरा् पथृ वीभोव्ी चफर्ो.
(आ) स्ू च् वरच्भरा् उत्रेकडे व दचक्षणके डे (१) पृथवीच्ा पररभ्रमण कालानसु ार ग्ी कमी-
सरक् असल्ािा भास हो्ो. अचधक हो् अस्.े
(इ) पथृ वी स्् जागा बदल्.े
(२) पृथवीिा आस कललले ा नस्ा, ्र...... (२) आपण उत्र गोलाधा््च नू पाचहले अस्ा आपणांस
(अ) पृथवी सव्ःभोव्ी चफरलीि नस्ी. सू्ा्िच े भासमान भ्रमण झालेले चदस्.े
(आ) पथृ वी स्ू ाभच् ोव्ी जास् वेगाने चफरली
अस्ी. (३) चवरुवचदनाच्ा ्ारखा प्रत्ेक वरवी बदल्
(इ) पृथवीवर वेगवगे ळा अक्षवृत्ाचं ्ा भागा् अस्ा्.
वर्चभर हवामान ्िे राचहले अस्े.
(३) २१ जून व २२ चडसबें र हे अ्नचदन आहे्, (४) उत्र कनडामध्े सपटेबं र ्े मािच् हा उनहाळािा
कारण ...... कालावधी अस्ो.
(अ) २१ जून ्ा चदवशी सू्च् कक्कवतृ ्ावरून
दचक्षणेकडे, ्र २२ चडसेबं रला (५) दचक्षण आच क्े जवे हा उनहाळा अस्ो, ्वे हा
मकरवृत्ावरून उत्रके डे मागच्सथ हो्ो. सट्चे ल्ा् चहवाळा अस्ो.
(आ) सू्ािच् े दचक्षणा्न २१ जून ्े २२ चडसेबं र
्ा काळा् हो्.े (६) वसं् संपा् व शरद सपं ा् ससथ्ी् चदनमान
(इ) पथृ वीिे उत्रा्ण २१ जून ्े २२ चडसबें र लहान अस्.े
्ा काळा् हो्े.
(४) पृथवीिे स्ू ाचभ् ोव्ी पररभ्रमण व कललले ा आस प्रशन ४. खालील आकृ्ी्ील िुका सांगा.
्ाचं ्ा एकचत्र् पररणामामुळे पढु ील ॠ्ंूिी
चनचमच्् ी हो्े ...... उ. ध्ुव
(अ) उनहाळा, पावसाळा, पर्ीिा माॅनसून, २१ माि्च वस्ं संपा्
चहवाळा.
(आ) उनहाळा, चहवाळा, वसं् ॠ्ू. २२ चडसेबं र उ. ध्वु द. ध्ुव २१ जून
(इ) उनहाळा, चहवाळा. उ. ध्वु
प्रशन २. पुढील प्रशनािं ी उत्रे चलहा. द. ध्ुव उ. ध्वु द. ध्वु
(१) उत्र गोलाधा््च ॠ्िूं ी चनचमच्् ी कशामुळे हो्?े उनहाळा्ील शरद सपं ा् चहवाळा्ील
(२) संपा् ससथ्ी् पृथवीवरील चदनमान कसे अस्?े अ्नससथ्ी अ्नससथ्ी
(३) चवरवु वतृ ्ी् भागा् ॠ्ूिं ा प्रभाव का जाणव् द. ध्ुव २३ सपटबें र
नाही?
(४) दचक्षणा्ना् अटं ासकटक्च वतृ ्ापासनू दचक्षण प्रशन ५. दचक्षण गोलाधा्च्ील ॠ्ुिक्र दशचव् णारी आकृ्ी
ध्वु ाच्ादरम्ान स्ू ्च २४ ्ासांपेक्षा अचधक काळ काढा.
का पाह्ा ्े्ो?
(५) पंसे गवन ही प्रजा्ी उत्र ध्ुवावर नसण्ािे कारण चा वापर :
का् असले ? (१) आ्ं रजालावरील सकं े्सथळािं ा चकवं ा
चदनदचशचक् ेिा वापर करून २२ मािच् ्े २३ सपटेबं र
्ा कालावधी्ील प्रत्ेक मचहन्ा् चनसशि्
्ारखांना चदनमानाच्ा नोंदी घ्ा. त्ावरून
रात्रमान काढा. उपलबध माचह्ीवरून जोड
स्भं ालेख ््ार करा.
(२) संगणकावर पथृ वीिी उपस्ू चस् सथ्ी व
अपसू्सच् सथ्ी दश्चवणारी आक्ृ ी काढा.
उपक्रम ः
आ्ं रजालािा वापर करून कोणत्ाही िार सथला्ं रर्
प ्ािं ी/प्राण्ािं ी सचित्र माचह्ी चमळवा.
51
jƛ ņ9@
:> > ,>; B Ǝ
&ņ @ jƛb Ë>0@% /> >&@4 2
ņ&@ jƛb ,;> >4@4 Ь*> 1> )>2 G 7 >& Ĝ.ñ> ,>5&Kƛ 1> Kć@( G @4 ? Î>& ?(:& ;G&ƛ
> 2>ƛ 1>& B* 1>4> (Ä)ƙ #@ (@ ,>(* G ?05&>&ƛ
¾ ? Î>& >1 >1 ?(:& ;G& & G :> >ƛ Ĝ.ñ>ƙ 8Gž> ?7 *ł 1>4> ,H:> ?05&Kƛ 1> :7
¾ 8Gž> 7 Ĝ.ñ> > ,>5¨1> >& :&@4Ƭ &ņ @ &K (2?*7>;>:>"@ 2& :&Kƛ 1> :7 &ņ @
¾ ? Î>& K% K%&@ 7 >2 G ?(:& ;&G Ƭ *H:? ! >7 2 74. B* :&>&ƛ 1> ņ&@ ņ9@ 1>
¾ 1> 7 >2> > ,1K 8>:>"@ 2& :&@4Ƭ :(2>& 0K#&>&ƛ ;G «17:>1 8&G @4> ,B2 :&>&ƛ
¾ ? Î>& (> 74G¨1> ņ&@ K%1> «17:>1ƚ ?ņ 9«17:>1> @ «1>ÿ@ .2@ 0K"@ ;Gƛ
Ð >2> & 1&G @4Ƭ þ)>1ƙ 7®Î (@ 2 >: >"@ 7*®,&@ 7 Ð>%@
¾ 1> 4K > > 0A1 «17:>1 K%&> :G4Ƭ 1> > ,1K ;K&Kƛ 8G&>&@4 ?, > 1> ,þ>.2K.2
¾ ? Î>&@4 2 K%> G :4G Ƭ 2A Gƙ 8žG >ƙ 0ó| >ƙ Ĝ.ñ> ,>5%ƨG 1> .2K.2
¾ &A01> 2K 1> @7*>& &A¤;@ 72@4,H ½ K%&@ 2G80> G ? #G 7 0)0>¬1> ,>4*ƙ -4Ł .> ƙ -5.> ƙ
,>(*G 7>,2&>Ƭ 0®1,>4* ƕ0®18G&@Ɩƙ 72>;,>4*ƙ 0B,>4*ƙ
/L K?4 ®,ć@ 2% 1>(@ «17:>1> >;@ :0>7G8 9ņ @01 G ;>G&Kƛ
?ņ 9«17:>1>01G 0*A 1.5ƙ Ð>%@ƙ 7 >2Gƙ
72@4 ? Î>& 8G&>&@4 ?, ijƙ &: G 2> 75@4 &:G &2 ?7?7) :>)* G 7>,24@ >&>&ƛ )?A *
*> 2> > ->5 1> .>.@ ;G&ƛ 1>7ē* &G 8G& Ç1> G &Î >*> > ,1K ij4> >&Kƛ ?ņ 9«17:>1>01 G 8G&@
2 ;Gƙ ; G :; 5&ƛG 8G& 2@ƙ 8Gž>ƙ >
ƚ¤;8@ƙ ;> :7>& 0;·7> > 7 Ð0A «17:>1 0>*4> >&Kƛ
52
,;> .2 G 0& G > Ƭ
ņ&@ jƛc ,>2, ¦2 & G )A?* 9ņ @ : .? )& ņ&@
¾ ? Î> G ?*2@% 2>ƛ ? Î>01 G K%& G .(4 ?7?7) «17:>1> @ 5 ē* G 1>ƛ 1>
?(:&>& 1>.>.& > 2>ƛ «17:>1>& @4 ?7?7) ,>(* G ,% ,¨1> 2K 1>
¾ ,>2 ,¦2 ņ9@ ,÷& 7 )A?* 9ņ @ ,÷&@& 7 @7*>& 7>,2& :&Kƛ 1> «17:>1> ,H ½ ,>2 ,¦2
&Î >& >1 -2 ;ƬG «17:>1>* > 8G&@,B2 «17:>1 ¤;%*B 5 4 G >&ƛG
/L K?4 ®,ć@ 2% ,8A,>4* Ƨ 7 G 7 G ž> ,8 B G ,>4* ē* 1> ,>:*B
72@4 ? Î> G ?*2@% ¨ij 1>72 ņ?9«17:>1>& ?7?7) ,>(* G G%ƙG 1> > ?7?7) >0> :>"@ 7>,2
>4>*ēA , >44G G ?7?7) .(4 ,¨1> 4>& 1&G >&ƛ 2% G 7 ,4> ?*7>; >47%Gƙ ;> ,8,A >4*> > 0A1
,7B » >?(0>*7>4> 4>& /! >7 G 4> & ;K&ƛG 1>&*B (( M G8 ;ƛG
?0574¨G 1> ,>(*>& *B &K ,4> (2?*7>; 2& 2A ,G >4* Ƨ >1ƙ .4H ƙ ¤;:H ƙ 2#G > 1>(@ *>72> G
:ƛG *& 2 1>4> 8&G @ @ ¨,*> : A ¨1>05A G 8&G @&*B 8&G @:>"@ ,>4* 4ij G >&ƛG 8&G @1> >0>& 7>,2&>
>®&@& >®& ,>(* &G > 1 G 4> 4ƛG 1>&*B 1%G >2@ 7 (/Ã &@ *>72 G ,>5%ƙG ;> «17:>1 ;ƛG
79/ 2>:>"@1> þ)>1> @ &2&(B 0>*7 ē 4> 4>ƛ ?08&G @ > &K ?7/>1 /> :*B ƙ 1> G ®7ē,
8&G >&@4 ?, >. 2K.2 0>*7 ,8,A >4*ƙ 0®1,>4*ƙ )?A * «1>,>2> G ;ƛG />2&>& 1> «17:>1> G ®7ē,
0)0>8@,>4*ƙ -Ł48&G @ƙ -58&G @ 1>ý >2 G ,>(* G G ?4 # G .(44 G ;ƛG «1>,>2@ &·7>72@4 ,8,A >4*
4> 4>ƛ ,7B » G /! ij @7* :K#Ŋ* &K > ?" >%@ 2>œ* «17:>1 0A 17 G ()Ä 7 0>: 1>: >"@ 4ij > >&Kƛ
9ņ @:. ) @ ?7?7) «17:>1 ē 4> 4>ƛ
8G5@ 7 0$| @,>4* Ƨ ;>:÷A > ,>2 ,¦2 «17:>1
72@4 ? Î> & ,% 9ņ @& #*Ŋ >44G G ?7?7) ;ƛG 85G @,>4* 7 0|$@,>4* ; G #Ĝ 2>5 &: G
.(4 ,>?;4ƛG &> ,% ņ9@ 1> :(2> >4@ 1%G >Ç1> ?*0 :>#ƙ K2ñ> ;7>0>* Ð(G8>& 4ij G >%>2G
53
«17:>1 ;&G ƛ *> 2@ 7®1> ,>:*B (2Ä ƙ Ë>0@% 7 2G8@08&G @ Ƨ
#Ĝ 2>5 /> >& @4 ,¦2:2>& :4G4G 2A !G 7&ƙ A#,Gƙ 28G @0 ? ñ> 1> K8> ,>:B* 28G @0)> G ?0574 G
.>/5@ 1>7 2 8Gž> 7 0ó| > ,>G:¨1> >&>&ƛ />2&>&
0>: ;> 0A1 ö8G "7G *B ;> «17:>1 4ij > >&Kƛ >&>&ƛ ;G )> G 1& :B¸0 7 ? 7! :&>&ƛ 1>, >:*B
4K 2@:>"@;@ 0|$@,>4* 4ij G >&Gƛ 04A >10 2G8@0 7®Î?*?0&@ 2&> 1&G Gƛ >8G >,>:*B
ÙŁ Ł!,>4* Ƨ ņ9@ «17:>1>& >& :7Î Ĝ.#@ 7> )> >?*?0&@ 7 )>1> ,>:B* 7®Î?*?0& @ ; G ®7&Î
1> 7 >& @4 ,¸1> G ,>4* 0@ƚ ?) Ð0>%>72 «17:>1 ;G&ƛ 1> > :0>78G ņ9@ 1> : &G ;K&
$5&ƛG ,2:(>2@ 7> 8&G >& Ĝ.ñ> ,>5%ƙG ;> *>;@ƛ 8&G Ç1>* > 28G @0 ? ñ> G .@ 7 G 7 G ž>
,>2, ¦2 «17:>1 >;ƛG ;> «17:>1 2 &A @ &: G : ®'> 0>-&ļ ,2A 74 G >&ƛG &A&@1> >#> > ,>4> ;G
«1>,>2@ &·7>72;@ 4ij > >&Kƨ «1>,>2@ &·7>72 ;> 28G @0 ? ñ> G 0A1 >ü ;ƛG &&A @ G ># 0@&
«17:>1 2&>*> ?789G .2(>2@ &G 4@ >&ƛG 1>:>"@ 0@ ,) 2> 79} &2@ ? 7& 2>;&ƙG 1>05A G (2 79»
8>®Î@1 ,÷&@ 7>,2&>&ƛ />2&>& ;> «17:>1 8;2> 1> 4> 7#@ > 7> &Kƛ
75 0Kî> Ð0>%>72 >4&Kƙ >2% 1> «17:>1>4> 2K,7>?! > «17:>1 Ƨ
8;2>&*B 1&@ .> >2,"G ,4¢) ;K&ƛG
G¨1> >;@ 79>& -Ł4K,>(*ƙ 9)@ 7 :A )@
>;@ /> >& ::G,>4*ƙ 0,B >4* 7 72>;,>4* ;G 7*®,&@ ?% &2 7C8G&@ :G 8G&@8@ ?* ?#&ƙ
«17:>1 ij4 G >&>&ƛ ,2 &A 7G ž> ®7ē,>1> ,>(*> >4@4 GÎ 7>$&
0)0>8@,>4* Ƨ ;Gƛ 1> Ð >21> ,>(*> *> > ¨1> ( }(>2
2K,> @ƙ 40> @ƙ Ļ(> @ 7 ?.1>1> @ 7¬1 &>
0) 7 0%G 1>: >2 @ ,>(* G ?05&>&ƙ ¤;%*B :&Gƛ 1>&B* 2K,7>?! > ;> «17:>1 (1>:
0)0>8@,>4* «17:>1 ij4> >&Kƛ 0) K5> 4>ƛ 1> «17:>1>&B* ?05%>2G ?' ,þ
21>:>"@ 0)0>¬1> -4Ł K2> 4G¨1> >#> 72 (G @4 > 4G :&Gƛ
?-2&>&ƛ 1>0A5G ,2> @/7* > 4G ;K * >#> @
-4)>2%> 7>$& G 7 ,¦2%>0@ ?, > G ,>(* 7>$&Gƛ ņ&@ jƛd 2K,7>?! >
0)0>8@,>4*> > «17:>1 ;> 8&G @1> đć@* G
0;·7,B% ;ƛG 0>;@& ;G > &¤A ;>4 > Ƭ
0®1,>4* Ƨ
;¦2& C;>&@4 8G&@ Ƨ 0@ GÎ>&B* >®&@& >®&
0®18G&@ 21>:>"@ 8G&&5@ &1>2 ij4@ ,>(* >$%G >?% 0@*ƙ ;7>0>*ƙ %&>ƙ
>&>&ƛ 1>& ,>%@ :>"7&>&ƛ 1> &ž>& 0®1.@ Ï&>ƙ 4>7> 1>(º:>21> *H:? ! > 72
%B* :K#&>&ƛ 1>:>"@ Kñ> ,>1>& 7>$Ŋ ,B% ?*1 Î% "G7B*ƙ >®& ?' ->1(> ?057B*
8 %>Ç1> 0>8> 1> Ð >&º > 7>,2 21>& 1G&Kƛ (G%>Ç1> * (@ ?, > G ,>(* G1>:>"@
0>8> 1> &0 7>$@:>"@ 8>®Î@1 ,÷&@* G 1> G ;¦2& C;> > 7>,2 ij4> >&Kƛ ;¦2& C;>&@4 8G&@
: K,* ij4G >&ƛG ;> 8G&@ > 4@ #1> >5>&@4 ?78G9 Ð >2
;Gƛ ;¦2& C; />2%@:>"@ 4K #@ ,> , >
¨A 1> :0AÏ>&@4 0>:0G >2@01G *G )K ij
:&>&ƛ >ž>& * G Ð >2 G 0>: G 1&G >&ƛ 1> G
7 » 2% 21> G >0 7>$&ƛG :7 0>8>* > :>2 >
/>7 ?05& *>;@ƙ ¤;%B* >ü> ?7?8ć Ð >21>
0>8> @ ®7& Î ,H(>: 21>: :AĒ7>& >4@ƛ 1>&B*
0®18&G @ > ?7 >: >4>ƛ 7>0ƙ 2œƙ 2>7:ƙ K5. @
1>(@ ,>(* 0®18&G @& &G 4 G >&ƛG
54
:> >#> >?% ĀE§®! > > ( 1> > 7>,2 ij4> : K4 8&G @ Ƨ
>&Kƛ ,>%@ƙ G# 7 &>,0>* 1> G ?*1 Î%ƙ &:G 0@& 0@ ÎG >01 G >®&@& >®& ,>(*
. ?(®& 7>&>72%>0A5G 2K 2>
G ?*1 Î% 2%Gƙ ; G
1>0> G 0A1 öG8 :&>&ƛ ?44@ƙ 2.G2> >$1> > 8G&@Ð >2 ¤;% G : K4 8&G @ƛ
8> >®& ?' ->1(> (G%>Ç1> -4Ł > 1> >®& 4K : 10G 5A G ? 7Ļ > ?0*@ G ÎG 05A >&
8G&@:>"@ «1>,>2@ &·7>72 ;¦2& C;> > 7>,2
0Kî> Ð0>%>& ;K&Kƛ 0@ :¨1>* G (2#K
8&G ?0*@ G Ð0>% 0@ :&ƛG
1> Ð >2 @ 8&G @ Ð>0A 1>* G ?7 :*8@4 Ð(8G >&
$5&Gƛ
1> 8G&@,>:*B ?05%>2G .Œ& G ,þ Ł!ʼn. > @
þ)>1> @ 2 /> 71>: ,2A G4 & ij :&Gƛ
1> Ð >2>&@4 8G& 2@ 7 1> G !Ł ʼn . ,B%, %G 8G&@72
74. B* :&ƛG 8G&@ G ,>(* 0@ :¨1>0A5 G
?' §®'&@ .&G > @ :&ƛG
ņ&@ jƛe ;¦2& ;C 8G&@ &ņ @ jƛf ,>1Ç1> @ : K4 8&G @
8G&@ G Ð >2 Ƨ >ü> Ð(G8>&@4 /L K?4 ?7?7)&> «1>,>2@ 8G&@
7 :>® ?ņ & ?/þ&>ƙ &Î >&@4 ?7?7)&> 1> > ?7 >2
2&> 8G&@1> ?7?7) ,÷&@ (1>: 4G¨1>
;G&ƛ 8G&@ 21> > ö8G ƙ &G 4@ >%>2@ ?, ijƙ
8&G @ 21> @ ,÷&@ƙ 7>,2>& 1G%>2G &Î ƙ /0B @ G
,1K * 1>(º72 8G&@ > Ð >2 "2&Kƛ :7:>)>2%,%G
8&G @ G ,$A @4 Ð >2 2&> 1G&@4ƛ
8G&@ G Ð >2
?*7>; 8&G @
®'4> &¦2& : K4 ?7®&C& 0ž> @ 0 #
.> >1&@ -4Kü>*
8G&@ 8G&@ 8&G @ 8&G @ 8&G @ 8G&@
?*7>; 8G&@ Ƨ 8G&@01G Ð>?% } > 7>,2 >®& ;K&Kƛ
,>2, ¦2 8G&@01 G : K4 8&G @ 7 ®'4>& ¦2& *)>1>?87>1 /> @,>4>;@ ?, 74> >&Kƛ
®'4> &¦2& 8&G @ Ƨ
8&G @ :G (K* Ð0 A Ð >2 ;K&>&ƛ : K4 8&G @ ;@
> ?0*@& *G 79>,1& ij4@ >&ƛG ®'4> &¦2& /! ½ 8G&@ ;@ Ð>'?0 7®'&G @4 8G&@ ;ƛG
8&G @01 G Ð1G 7G5@ *«1> ?0*@& 8&G @ ij4@ >&G % ?!.) >&@4 (>! 21> 1> ƕ7*Ɩ Ð(8G >& &: G
? Ļ7> "2>7@ >5>*& 2 1> ?0*@& ,A;> 8&G @ #Ĝ 2>5 /> >& 1> Ð >2 @ 8&G @ 4ij @ >&ƛG 8&G @
4ij @ >&ƛG 21>:>"@ 8G& 2@ Ð'0 7*>&@4 ?0*@1>
55
& A ñ> @ ?*7# 2&Kƛ &K ?0*@ > &A #> 8G&@1K1
21>:>"@ >#G A#,Gƙ 7& >,&Kƛ 0@* 0K 5@
2&Kƛ >,4G4@ >#G 7>5¨1>* &2 &@ >5&Kƛ
1>* &2 ?8Ă 2>;%>2@ 2> & ¤;%B* 0C(G&
?0:54@ >&Gƛ ,>7:>ž>,B7» ,G2%@ 2&>G 7
,>(* G&>Gƛ ƕ ņ&@ jƛg ,;>ƛƖ 1>&B* ?05%>2G
,>(* þ> @ 2 /> 71>: ,A2G:G *:&Gƙ 1>0A5 G
?8 >2ƙ 0>:G0>2@ 7 4>&@4 -5Gƙ Ļ(0A5G K5>
2%G 8> Kć@;@ 2>«1> 4> &>&ƛ 1> Ð >2>& ņ&@ jƛh ?7®&&C 8&G @&@4 1> ?Î? 2%
?0*@ > ?, > >4@4 >4>7)@ ¨, :B* ,#@ 1> 8&G @:>"@ 0K"@ /># 74 A&7%B 2>7@ 4> &ƛG
>4>7)@ (@ :&Kƛ ?0*@ @ ,>(*0&> 0@ (>ƛƙ 1 Î 2(G @ƙ &Gƙ ½! *>8 > @ 2G(@ƙ
>¨1>* &2ƙ (K*ƚ&@* 79>* &2ƙ 8G&@:>"@ (Ã:2@ K(>0Gƙ 7>;&B 1>: >"@ 0Kî> Ð0>%>&
/># 74 4> &Gƛ
> > ?*7#4@ >&Gƛ 79%ƙ ? ! > > Ð>(/Ã >7 : G !K5)># &: G
.> >2/>7>&@4 $ &>2 8> Ð >21> :0®1>
?7®&&C 8&G @8@ :. ?)& ;&G ƛ
:08@&K% 7&>5 Ð(8G >& 1> Ð >2 @ 8&G @ ;K&ƛG
0ž> @ 8G&@
8G&@ G ÎG ea ;G!2 ? 7Ļ > ?) :&Gƛ
8G&@ G GÎ #Ĝ 2 &>2>72 :¨1>*G 1Î > > 7>,2
->2:> 2&> 1&G *>;@ƛ 1>05A G 1> 8G&@& ®'>?*
0*A1.5> G 0;·7 ?) :&Gƛ
Ð(G8>&@4 /L K?4 §®'&@ 1> ?, >: ,K9
&ņ @ jƛg /! ½ ? 7Ļ > ®'4> &¦2& 8&G @ :&ƙG 1> ?, > @ 4> 7# 4ij @ >&Gƛ ;@ :÷A >
«1>,>2@ 8&G @ Ƨ ,@ ,÷&@ @ 8G&@ ;Gƛ
1> Ð >21> 8G&@01 G þ)>1> G ,>(* ;K&
«1>,>2@ 8G&@01 G ?7®&C& )>18G&@ 7 0ž> @ *>;@ƙ 7ij 5 «1>,>2@ ?, > G ,>(* G&4G >&ƛG
8G&@ ; G (K* Ð0 A Ð >2 ;G&ƛ 1> Ð >21> 8G&@01G (>ƛƙ ;>ƙ 2.2ƙ I-½ƙ *>25ƙ K Kƙ 0:>¨1> G
,(>' 1>(@ƛ
,>(* 0A 17G «1>,>2@&·7>72 G&4 G >&ƛG 1> Ð >21> 8G&@ @ :ēA 7>& 7 ?7®&>2 ?789G &
?7®&&C 8&G @
8G&> G GÎ caa ;G !2 ? Ļ7> ?) :&Gƛ 7:>;& >5>& ƕưǜǙǜǛǖǎǙ ƽǒǟǖǜǑƖ >4>ƛ .Œ&> 8@
0K"G 8G&@ ÎG 7 ?725 4K : 1> 1>0 5A G ;@ 8G&@ 0ž> @ 8&G @ ;@ % ?!.) >& 4ij @ >&ƛG
(@ >?4 ?, ijƙ 8>®Î8A÷ ,÷&@ > 74. ƙ
1Î > 1> :>;>¥1>* G 4ij @ >&ƛG (>ƛƙ *> 2%@:>"@ ?*1>& 0 ,>(*Gƙ Ð?É1> 2%ƙG 1>(º0A5 G 1>
!Eō !2ƙ )>1 >$1>:>"@ 05%@ 1 Îƙ & *A >8 ij 8G&@:>"@;@ 0K"@ /> #74 A &7% B 2>7@ 4> &Gƛ
-7>2%@:>"@ ;G?4 I !2 ? Ļ7> ?70>*> > 7>,2 0ž>1> 8&G @.>.& ;7>0>*ƙ 0*A 1.5ƙ ,1>7 2%
ij4> >&Kƛ Ç;>:ƙ ?' 7 «17®'>,* 1>(@ :0®1> ;&G ƛ
,@ ,÷&@ ; G 1> 8&G @ G "5 7?H 8ë ;ƛG 1> Ð >2 @ 8&G @ />2&>:; (?% ?81>&@4 (G8ƙ
(>ƛƙ œ ? Ļ7> 0 >ƛ 1>?87>1 .>4»ƙ !:M ƙ ?Ñ >ƙ (?% 7 01 0¦G 2 > 1>(@ Ð(G8>&
:K1>.@* ;@ ?, ;ij @ >;@ Ð0>%>& &G 4@ >&>&ƛ 4ij @ >&ƛG
56
7 -Ł4> @ 8&G @ƛ 1> 8G&@&@4 -5 G 7 -4Ł G ;@ 0A 1
2> #K ij >47> Ǝ ,>(*G ;K&ƛ ;@ 8G&@ ,>2 ,¦2 &: G )?A * 8>
(K*;@ ,÷&@* G ij4@ >&ƛG 8G&@ > >2 4;>*
) «1>,>2@ ?7®&C& 8G&@:>"@ >®& /># 74 > :&Kƛ Ð1 G 2K,> @ «17§®'& >5 @ &G 4@ >&ƛG
4> &GƬ
) 0ž>1> 8G&@:>"@ 8Ł 4 7 */A 7@ 0 2A > @
2 > :&GƬ
0 #
.> >1&@ 8&G @ Ƨ
0#
.> >1&@ 8&G @ ;> 8G&@ > % @
)A?* Ð >2 ;ƛG ;> 8&G @Ð >2 *> 2@ 2% 7
1>05A G &1>2 :4G¨1> .> >2,"G 0G A5G ?*0>% >4>
;Gƛ 8;2@ 4K > 1> 0> %@0A5 G ?*0>% >44G @
.> >2,"G 5 *B &@ 0> %@ ,B% 21>:>"@ 8G& 2@
8;2> 751> /> >& /> @,>4> 7 &2 ,(>' &ņ @ jƛj -4ł 8G&@
?, 7&>&ƛ 0> %@ &:> ,A27"> 1> '8>®Î>1>
?*10>*A:>2 ;> .> >1&@ Ð >2 8;2>&@4 /> @,>¨1> @ 4@ #1> >5>& >®& *-> ?0571>:>"@
0> %@ ,%B 2&Kƛ 1> 8&G @ > >2 4;>* :&Kƛ 4?: *>1> :K
ƙ 2>:>1?* &> > 7>,2ƙ ;¦2& C; G
4?: *> > 7>,2ƙ :|?Ï1 7 2>:>1?* &> > 7>,2ƙ
0@ /> #74ƙ 0*A1.5> > 7>,2ƙ .> >2,"G G @ 1>(º > 74 . 1> 8&G @& ;K&>*> ?(:&Kƛ ƕ ņ&@
jƛj ,;>ƛƖ -ł48G&>&@4 Ð0 A ,>(*G ¤;% G ?44@ƙ
2.2G >ƙ ëA?4,ƙ #G?41>ƙ 87G &@ƙ |#ƙŊ ?*?8 ) ƙ
1>(@ -Ł4Gƛ 1>* > .> >2>& > 4@ ? 0Ļ & ?05&Gƛ
. >ƙ :@&>-5ƙ Ï>ƙ ij5@ƙ #>?5 .ƙ #ōE *
Ñ!ł ƙ G2@ƙ : Î@ƙ 2>:.G2@ƙ ®!ōI.2G @ƙ 04.G2@ 1>(@
(8G @ƚ?7(G8@ -5> G ,>(* -5 8&G @& G1>& 1&G ƛG
ƕ &ņ @ jƛba ,;>ƛƖ 0;>.5¬G 72ƙ ,> %@ƙ ,A%Gƙ
*> ,2B ƙ 5 >7ƙ *>?8 1>(@ ?" >%@ ;@ ,>(* G
;K&>&ƛ /0B 1 :> 2@ ;7>0>*> > Ð(G8ƙ &:G Ñ>: 7
!4@ ;G (8G -5 G 7 -4Ł > 1> 8&G @:>"@ Ð?:÷ ;G&ƛ
&ņ @ jƛi 0#
.> >1&@ 8&G @ ņ&@ jƛba -58&G @
0> %@ƙ ?7>* 7 &Î >*> > 7>,2ƙ 1>(@ .>.º >
:0>78G 1>& ;K& :&Kƛ ;@ 8G&@ 7>;& A ½1>
:K
:?A 7)>7 2 74. *B :&Gƛ 4( 7>;& A ½72 1>
8G&@&@4 ,>(*> > ( > 7 ? Ļ0& "2&Gƙ ¤;%*B 1>
8G&@4> Ǹ! ō 8G&@ǹ ƕǁǟǢǐǘ ƳǎǟǚǖǛǔƖ :G;@ ¤;%&>&ƛ
-4Kü>*Ɯ-ł48&G @ Ƨ
0#
.> >1&@ 8&G @ > ,Ð >2 ¤;% G -5
57
0>;@& ; G > &¤A ;>4 > Ƭ ½#?*1 Î%>:>"@ 7*®,?& 1 2K *>8 ij
:G #?ʼn * . 7 ½! *>8 ij 7>,ē*;@ 2
:|?Ï1 8G&@ Ƨ /> 7&> 1G&Gƛ :|?Ï1 8G&@&B* ,>?(& ;K%>Ç1>
?, > @ ,K9 Ï«1> @ 2 0C(&G B* /> 74@ )>1> @ Ð& ä ( > @ :&Gƛ 1> 8G&@&
2>:>1?* &G ½! *>8 ij 7 2K *>8 > >
>&Gƙ 1>0A5 G 7>,2¨1> G4G¨1> ,K9 Ï«1> G 0(C &G @4 7>,2 ij4> >& *>;@ƛ
,A*/2% ;K%G 2 G G :&Gƛ ,>(*7>$@ G ( ?M (ć
:>1 2&>*> ,K9 Ï«1> > 7>,2;@ 0Kî> Ð0>%>& ņ&@ jƛbb :?| Ï1 & ?*?0& @
;K&Kƛ 1>:>"@ :?| Ï1 & G &1>2 4ij @ >&>&ƛ
,>4>,> K5> ?0*@& Ł 7%Gƛ
&> ? 7Ļ > ) > 1> :>2 @ ?;275@ @ ?, ij ?0*@&
>#Ŋ* ( G @4 & &1>2 ij4 G >&ƛG
8%G & 7 Ļ,K®! 1> &> > 7>,2 4ij > >&Kƛ
¨1> Ç1>,>:B* > #5Ŋ &?*?0& @ 2&>&ƛ
:7 Ð >2 G 7*®,?& 1 ,(>' ?0*@& ?0:5Ŋ*
7 Ł 7*B «G ;> ?, ij G&4@ >&>&ƨ 1>4> Ǹ:?| Ï1
8G&@ ,÷&@ǹ :G : .K)1>& 1&G Gƛ
:> > ,>; B Ǝ >4@4 &ņ @ jƛbc 0)@4 >1>? Î> G ?*2@% 2> ?% 1> >4@4
> &G 8G&@ > Ð >2 ?4œ* 1> G 'K#1>& 7%* 2>ƛ
------------------------ &ņ @ jƛbc ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------ ------------------------ ------------------------ ------------------------
------------------------- ------------------------ ------------------------ -------------------------
------------------------ ------------------------- ------------------------- ------------------------
------------------------- ------------------------ ------------------------ -------------------------
------------------------ ------------------------- ------------------------- ------------------------
------------------------- ------------------------ ------------------------ -------------------------
------------------------- -------------------------
58
कशृ षपय्टय ि : आकृती .१ ः कशृ षपयटय् ि
कचृ र प््चटन हे प्टच् नव्वसा्ा्ील एक नवे क्षेत्र
आह.े उषण कचटबंधी् दशे ामं ध्े चवचवध प्रकारिी करृ ी
उतपादने हो्ा्, त्ामळु े कृचरप्टच् नास मोठा वाव आहे.
कृचरप्रधान दशे ांमध्े ग्रामीण भागा्ील संसकृ्ी,
िालीरी्ी व जीवन ्ांिा उप्ोग कचृ रप््चटनासाठी
करून घ्े ला जा्ो. (अाकृ्ी ९.१३ पहा)
श्े करी, त्ािे घर, आहारचवहार, श्े ी, पररसर ्ा
सवांिा े क्ु हू ल व नावीन् शहरा्ील लोकानं ा अस्.े ्े
पाहण्ासाठी अनके जण ग्रामीण भागा् जा्ा्.
कृचरप््चटनामळु े श्े करी व त्ाचं ्ा गावालाही आचथच्क
लाभ हो्ो.
जरा डोके चालवा !
आकतृ ी .१४ ः यो य शिवड करा.
आक्ृ ी ९.१४ मध्े काही फळे व भाज्ाचं ्ा (चशक्षकांसाठी सूिना ्ा ििनेद ्ं र चवद्ाथ्ांाना
जोड्ा दाखवल्ा आहे्. प्रत्ेक जोडी्ील एक फळ नसै चगकच् व कचृ त्रमररत्ा चपकवलेल्ा उतपादनांिी माचह्ी
चकंवा भाजी ्ुमच्ा आवडीनुसार चनवडा. द्ावी.
त्ांच्ाजवळील िौकटी् ‘ü’ अशी खणू करा. ्ुमही भौगोललक स्पष्ीकरण
केलले ्ा चनवडीबाब् ििा्च करा. ििेदनं्र ्ुमच्ा असे लक्षा् आले असेल, की
चदसा्ला आकर्चक असणारी फळे व भाज्ा नहे मी ्ोग्
59
,÷&@*G ?, 74¨G 1> :&@4 ƙ : G *>;@ƛ 47 2>& 8&G 2@ : !*>ƙ Ë>; ,"G ƙ :; >2@ :® '> 1>(º @
47 2 ?% >®&@& >®& ,>(* ?05>7ƙG 1>:>"@ 0(& ;K&ƛG 1>05A G (4>4ƙ 01®' 1>(º #*Ŋ
-5G 7 />1> 72 ?ņ Î0 2:>1* G 7 9)> > 7>,2 ij4> 8&G Ç1> @ ;K%>2@ ?,57% B !>5&> 1&G ƛG
>&Kƛ 1>& *B ,>(* &2 47 2 ?05& G ƙ ?87>1 &G >;@ Ð >2 > ?ņ 90>4 ;> 'G! üK ) ü>: >"@
9 ;@ ?(:&ƛG 8@ ,>(* G 2K1>4> 0>Î ä> 0>4 ¤;%B* 7>,2&> 1G&Kƛ > ?& ½ 2%>05A G
;>?* >2 :&>&ƛ .> >2>&B* ?7 & %¨1>* &2 ņ?90>4>4> &> &22>ć@ō 1 .> >2,"G ;@ :;
8@ -5G ? 7Ļ > />1> 0@ >5 ?! &>&ƛ ,4¢) ;K 4> 4@ ;Gƛ * G Ð &8@4 8&G 2@
1> 1> 8G&>& 1>)?A * & Î>* 7>,2&>& ƙ
,;> .2G 0& G > Ƭ 1>?87>1 8G&>& &1>2 ;K%>Ç1> 0>4> @ :A1K1 .> )%@
ƕƽǎǐǘǎǔǖǛǔƖ ē* ?7 &>&ƛ ;I!G4ƙ 0I4 1> 1>:>"@
>4@4 Ь*> > ?7 >2 ē* ,¦2 G( :÷A > :> 8&G 0>4 0Kî> Ð0>%>72 7¬1
?4;>ƛ :&Kƛ & 2 >4>1> 0(&@*G >?;2>&@ ( G * (8G @
¾ 0>%:>1> ;«1>:>,K!@ 8G&@ «17:>1>& &: G &22>ć@ō 1 ®&2>72 ;> 0>4 ?7 4> >&Kƛ
$5%>Ç1> 1K1 ,÷&@ K%1>Ƭ 0>;@& ; G > &A¤;>4 > Ƭ
¾ &0A 1> ,¦2:2>& 8&G @:>"@ 4?: *>1>
K%1> :K
,4¢) ;&G Ƭ
¾ 8G&@:>"@ ,>1> > ,«11Ɯ(ĒÃ ,1K ;K&>*>
?(:&K >Ƭ :>Ƭ
¾ 8&G @0)@4 1K1 ,÷&@ !>51>:>"@
:; ,% G K%& G ,>1 2&> 1G&@4Ƭ
?7,%* «17®'>
8G& Ç1> *@ ?, 74G4> 0>4 1K1 (2>& 7 1K1
7G5&G Ë>; > ,1& ,K;K 71>:>"@ ?7,%* «17®'>
7¬1 :&ƛG />2&>:>21> (8G >01G 1> «17®' G G &ņ @ jƛbf Ö>
40)@4 8G&@Ð >2
0;·7 >4@4 0>?;&@1> )>2G ®,ć ;K
4ƛ
Ö>
4 ;> ?7?7) 8&G @ ,>(*> > Ð0A
/>2&>&@4 8G&@ ;@ 0Kî> Ð(8G >& ?7 2A 44G @ ;ƛG ?*1>&(>2 (G8 ;Gƛ ;> (G8 8&G @ &Î >*>& >&
,A$>244G > ;Gƛ &'G @4 Ð?& ł4 ;7>0>*ƙ 1>œ*
:7 8&G 2@ : ?!& *>;@&ƛ ?) GÎ>72 ,:24G4G 7>57 !ƙ ,>1> G (?Ã /
*G 8&G 2@ ?' đë> (Ã.4 :¨1>*G 8> Ð?& 4ł ,¦2§®'&@72 0>& ē* Ö>
4* G
)?A * 8G&@ @ >: )ē* 8&G @GÎ>& Ē# G,
8&G @0>4> G ?7,%* ®7& ē 8 & *>;@&ƙ 1>05A G G&4@ ;ƛG
8&G Ç1> G ,>(* Ë>; > ,1& ,4¢) ē*
(G 1>:>"@ &>4 A > ,>&5@72 ņ9@ ,þ .> >2
:?01> @ 1 Î%> /@ ij4@ ;ƛG 1> ?" >%@
8&G 2@ ,4> 0>4 %&>& 7 «1>,>Ç1>* >
?7 &>&ƛ 2> #K ij >47> Ǝ
8&G @&@4 .Œ&>8 0>4 ;> *>87 & :¨1>* G 1> @
) 8G&@:>"@ /B 4 K% K%1> Ð >2G ?0574G
1K1 75G G& «17®'> 4>7>7@ 4> &Gƛ 1>:>"@
>&ƬG
60
मी आणखी कोठे ? F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास- सवाासं ाठी
F इ्त्ा िौथी- भाग १- पररसर अभ्ास-
अन्न हा पाठ.
मोलािे अन्न हा पाठ.
सवाधयाय
प्रशन १. खालील चवधानासं ाठी ्ोग् प्ा््च चनवडा. प्रशन २. खालील प्रशनािं ी थोडक्ा् उत्रे चलहा.
(१) ्ा श्े ीप्रकारा् पीक बदल केला जा्ो. (१) शे्ीसाठी जलचसिं नािे महत्व चवशद करा.
(अ) सखोल श्े ी (इ) व्ापारी शे्ी (२) जलचसिं नासाठी वापरल्ा जाणाऱ्ा कोणत्ाही
(आ) मळािी श्े ी (ई) फलोद्ान श्े ी दोन पद्ध्तींिी ्लु नातमक माचह्ी चलहा.
(२) श्े ीसाठी खालीलपैकी ्ोग् प्ा्च् द्ा. (३) शे्ीिे प्रमुख प्रकार सागं ा आचण सखोल व
(अ) फक् नागं रणे. चवस््ृ धान्श्े ीिी माचह्ी चलहा.
(आ) प्राणी, अवजारे, ्तं ्र व मनुष्बळािा (४) मळाच्ा शे्ीिी वचै शषट्े चलहा.
वापर. (५) ्मु च्ा जवळच्ा भागा् कोणकोण्ी चपके
(इ) फक् मनुष्बळ वापरण.े हो्ा्? त्ािी भौगोचलक कारणे कोण्ी?
(ई) फक् पीक काढण.े (६) भार्ा्ील शे्ीिे सवरूप हंगामी असण्ािे
(३) भार्ा् शे्ीिा चवकास झाला आहे, कारण... कारण का्? बारमाही श्े ी करण्ा् कोणत्ा
(अ) भार्ा् श्े ीिे दोन हंगाम आह्े . अडिणी आहे्?
(आ) ब संख् लोक शे्ीवर अवलबं ून अाह्े .
(इ) भार्ा् पारंपररक शे्ी कले ी जा्.े उपक्रम :
(ई) भार्ा् हवामान, मदृ ा, पाणी इत्ादी (१) पररसरा्ील आधचु नक ्ंत्र ानािा वापर करून
अनुकूल घटकािं ी उपलबध्ा आह.े केल्ा जाणाऱ्ा शे्ाला भेट द्ा व माचह्ी
(४) भार्ा् शे्ीमध्े आधचु नक पद्ध्ी व चमळवा.
्ंत्र ानािा वापर करणे गरजिे े आह,े कारण ... चा वापर :
(अ) सुधारर् बी-चब्ाण्ांिे कारखाने (१) सधु ारर् बी-चब्ाणे आचण जलचसंिनाच्ा
आह्े . साधनांिी चित्रे आं्रजालाच्ा माध्मा्नू
(आ) रासा्चनक ख्चनचम्च्ी उद्ोग आह्े . चमळवा.
(इ) लोकसखं ्ावाढ व श्े ीवर आधारर् (२) आं्रजालािा वापर करून इसत्राईल ्ा देशा्ील
उद्ोग आहे्. श्े ीिी माचह्ी चमळवा व सादरीकरण करा.
(ई) आधचु नक साधने व ्तं ्रे उपलबध आहे्.
61
ē* ,;>ƛ baƛ 0>*7@ 7®&@
>4@4 ? Î>1> L !@& 0>*7@ 7®&@ K"G ;K 8 Ź4Ƽ 1> > (> 2>
7 1> ?" >%@ 7®&@ (> 7>ƾ ƕ?8 > :>"@ : B *> Ƨ 0A4>* @ 4G4G (> ƙ >$44G G
?* 9 7 ? Î> >4@4 Ь* 1> 1> )>2G 7 >& > #7B* %>7@ƛƖ
&ņ @ baƛb Ƨ ,¦2:2>& 7®1> (> 7>
? Î>& (> 74¨G 1> 7®1> 1> ?" >%@ > (> 7¨1>Ǐ 1> &'G G :1> G >2% >1Ǐ &2 ?" >%@ *
(> 71> G >2% >1 :>7ǏG
:> > ,>;B Ǝ
ņ&@ baƛc ƕ Ɩ &ņ @ baƛc ƕ.Ɩ
62
आक्ृ ी १०.२ (क) ः आक्ृ ी १०.२ (ड) ः
आक्ृ ी १०.२ (अ,ब,क,ड) मधील चित्रांिे आचदवासतींिी वस्ी महणजे आचदवासी पाडा. सपु ीक
चनरीक्षण करा. त्ावर चविार करा आचण खालील जमीन असलले ्ा चठकाणी श्े ीव्वसा् कले ा जा्ो.
प्रशनािं ी उत्रे द्ा. श्े करी कटु बंु े आपल्ा व्वसा्ाच्ा सोईच्ा दृष्टीने
Ø चित्रांमध्े का् का् चदस् आहे? आपल्ा श्े ामध्े घरे बाधं नू राह्ा्. ्ालाि वस्ी ्ा
Ø कोणकोणत्ा बाबी ्ुमच्ा पररि्ाच्ा आह्े ? नावाने सबं ोधले जा्.े काला्ं राने वस्ीिा चवस्ार झाला,
Ø कोणत्ा चित्रां् वस्ी चवरळ आहे ? महणजे त्ानं ा वाडी महण्ा्. ज्ा मानवी वस्ीमधील
Ø कोणत्ा चित्रामध्े शे्ी चदस् आह?े ब सखं ् लोकािं े मळू व्वसा् सथाचनक नसै चगक्च
Ø कोणत्ा चित्रामध्े दाट लोकवस्ी चदस्े? साधनसपं त्ीशी चनगचड् अस्ा्, उदा., श्े ी, मासमे ारी,
Ø कोणत्ा चित्रा् गगनिुबं ी इमार्ी चदस्ा्? खाणकाम, इत्ादी अशा वस्ीला ग्रामीण वस्ी महण्ा्.
Ø वरील चित्रांना खालीलपकै ी ्ोग् नाव द्ा.
ग्रामीण वस्ीमध्े मळू व्वसा्ाच्ा अनुरगं ाने
ग्रामीण वस्ी, आचदवासी पाडा, नगर, शहर. हळूहळू इ्रही पूरक व्वसा्ांिी वाढ हो् जा्े;
Ø वसत्ांमधील चदसणाऱ्ा चवकासानसु ार चित्रािं े क्रम त्ामुळे कामधदं ्ाचनचमत् आजबू ाजूच्ा प्रदशे ा्ं ील
लोक ्थे े ्ऊे न सथाच्क होऊ लाग्ा्; आचण मळू
लावा. ग्रामीण वस्ीच्ा लोकसखं ््े वाढ हो् जा्े. वाढत्ा
भौगोललक स्पष्ीकरण लोकसखं ्ेला राहण्ासाठी घरे, ्सिे चवचवध सुचवधा
चवकचस् कले ्ा जा्ा्. अशा वस्ी् दच् व्ी्क व
पाण्ािी उपलबध्ा, ससु ह्य हवामान, सपु ीक ््ृ ी्क व्वसा्ांिे महत्व व प्रमाण वाढ्,े ्ुलन्े
जमीन इत्ादी अनकु लू भौगोचलक पररससथ्ी असलले ्ा पवू वीच्ा प्राथचमक व्वसा्ािं े प्रमाण कमी हो् जा्े.
चठकाणी मानवी वसत्ा चवकचस् झाल्ा. ्ा्ूनि ग्रामीण वस्ीिे रूपा्ं र नागरी वस्ी् हो्.े
धाचमकच् , च्हाचसक, व्ापारी, शैक्षचणक, प्टच् न व
वसत्ाचं ्ा सरु ुवा्ीच्ा काळा् प्रदशे ा् उपलबध प्रशासकी् कारणामं ळु े दखे ील हळूहळू ्ा वस्ीिे
असणाऱ्ा साधनसपं त्ीवरून लोकािं े व्वसा् ठर् रूपा्ं र शहरा् हो्े. मोठ्ा प्रमाणा् लोकसखं ्ा व इ्र
गले .े त्ावरून चवचशष्ट काम करणाऱ्ा समहू ाचं ्ा सव्तं ्र सोईसुचवधामं ध्े वाढ हो् गेल्ास पुढे ्ा शहरािे रूपा्ं र
वसत्ा चनमाणच् हो् गले ्ा. उदा., समदु ्रचकनाऱ्ावरील महानगरा् हो्े.
लोकािं ा व्वसा् मासमे ारी. त्ािं ी वस्ी महणजे
कोळीवाडा. वनप्रदशे ा्ील लोकािं े व्वसा्
वनाते पादनावर अवलबं नू अस्ा्. ्थे े राहणाऱ्ा
63
:> > ,>; B Ǝ .
&ƌ @ baƾd G ?*2@% ē* >4@4
Ь*> 1> )>2 G > 2>ƾ &ņ @ baƛd 7®&@ Ð >2
¾ ? Î ț Ȝ 0)@4 0>*7@ 7®&@ ?% ? Î ț.Ȝ
:B @
0)@4 0>*7@ 7®&@ 1> 01G K%&> -2 7®&@
;ǏG 2®&>
¾ ? Î ț.Ȝ ?% ț Ȝ 0)@4 0>*7@ 7®&@& 4K;0>
K%&> -2 $5&KǏ :0Kä 2G9>
¾ (K* ,G> 0@ 2G :%>2@ 7®&@ K" G *(@
$5&ǏG
¾ &¤A ;@ 2>;& :4G4@ 7®&@ 1> ,H ½ K%1> Ð >2>& 1&G ǏG
* >8>8@ 0ÎH @
ƛ
ņ&@ baƛe ®'4 (8 * >8> > />
ƌ&@ baƾe G ?*2@% ē* Ь*> @ &2G :> >ƾ 0># %@ 8@ ;GƬ
¾ * >8>&@4 7®1> @ *>7G :> >ƛ
¾ 7!44G @ 7®&@ K" G ;GƬ &@ 7®&@ &G' G
¾ * >8>01 G K%1> ?" >%@ 7®1> ?7 2A 4¨G 1> 7!1>0> G >2% >1 :4G Ƭ
®7ē,>& ;G&Ƭ
¾ 7®1> G 7 » 2% 2>ƛ
¾ 2®1> 1> #G4> :4¨G 1> 7®1> 0)@4 2> @
64
?7?7) 7®1> > ?7 >2 Ź4> :&> : G 4>& ?7 2A 4G4@ 7®&@ Ƨ
1&G GƼ ½ 0>*7 7G 7G ơ> *:H ? ,¦2§®'&º01 G ?7 A24G¨1> 7®&@& 2G (Ä2 (Ä2 ?% : 1G*G 0@
7®&@ ē* 2>;&K 7 &G'@4 ?*: >8 @ 5A 7B* G&Kƾ :&>&ƾ :>0>1,%G 1> Ð >2 @ 7®&@ : 4
?*: >0 1 G :4G¨1> §®'&@*:A >2 0>*7@ 7®&º G Ð(G8Ƽ *(>! 4Ƽ 7&>5 Ð(G8Ƽ 7>57 !Ƽ &:G
ƌ?&.) ?*0>% ;K&>&ƾ 1> ,>">01G ,% 0>*7@ ?7®&C& ?ƌ 9GÎ :4G¨1> ?" >%@ $5&Gƾ
7®&º G Ð0 A ?ƌ &.) 7 1>0> @ >2%G ƕ ņ&@ baƛf ,;>ƛƖ
£1>:%>2 ;K&ƾ
/L K?4 ®,ć@ 2%
,¦2:2>&@4 :>)*:>0Ë@ > 7>,2 ē*ƙ 2 G
.> )*B 0>*7 2>œ 4> 4>ƛ ?7>*1 A >& &2 0>*7>* G
?*7>Ç1>1> :>)*>& 0K"@ Ð &@ ij4@ƛ ,¦2§®'&@*Aē,
&K & A 0>2&@ .> )*B 2>œ 4> 4>ƛ /?71>& &2 Ë;
?% ,Ë;>7 2 7:>;&@ />21> > ?7 >2 &>
0>*7 2& ;Gƛ
7®&@0A5G 0>*7>4> ®'H1 ?05>4ƛG Ë>0@% 7®&@ &ņ @ baƛf ?7 2A 4G4@ 7®&@
;@ 0>*7@ : ® ņ&@&@4 ®'H1> @ ,?;4@ ,>12@ ;ƛG
Ë>0@% 7®&@ > ?7 >: 7 7>$@&B* *> 2@ 7®&@ 7?H 8ëG Ƨ
?*0>% ;K& G¨1>ƛ Ë>0@% 7®1> :® &ņ @ G &* ?7 A24G¨1> 7®1> 0)@4 & 2 ®,ć,% G ,>;>14>
2&>&ƛ Ë>0@% 4K : 1G @ 7>$ ;@ *> 2@ 2%> @
:ĒA 7>& ;ƛG *> 2@ 7®1> 0>*7@ @7*> @ ?&0>*&> ?05&Gƾ
7>$7&>&ƛ *> 2@ 7 Ë>0@% 4K 7®&º& ?' 1> 7®1> @ 4K : 1> 01>? (& :&Gƾ (>ƾƼ
:;: . );@ 0Kî> Ð0>%>& :&Kƛ *> 2@ 4K : 1G1>
,>#>Ƽ 7>#@ 1>(@ƾ
1> 7®1>0 1 G ,2A 8G > :K
:?A 7)>Ƽ :G7> ,4¢)
*:&>&ƾ
(*H ? (* þ?791 2 > @ ,&B » Ë>0@% 7®1> 2& 1> 7®1> *:H ? ,1>7 2%>1> ?) 75
:&>&ƛ Ë>0@% 7 *> 2@ 7®1> > >1>,>4! :&>&Ƽ 1>05A G Ð(Ä9%0ÚA :&>&ƾ
)?A * &> 7 ?7>* &Î >*>1> )>2G ;K& :&Kƛ (H* ?(* 2 > 1> ,&B &G:>"@ 017&» ñG >7 2
74. B* :&>&ƾ
ĵ?Ï& 7®&@ Ƨ
2> ?7 >2 2> Ǝ $GƼ *>4GƼ *ü>Ƽ &5@Ƽ :2K72 8>
) 7®1> 1> ?7 >:> (2¤1>* K% K%1> ,>%7î> 75 1> Ð >2 @ 7®&@ :&Gƾ 2> ®'>*
:>21> 7>57 !@ Ð(8G >& ,>%7î>1> GÎ>&
Ð?É1> :ēA ;K& :&@4 1> > ?7 >2 2> 4K 7®&@ ÏŻ @& >4G4@ $5&ƾG :>0>1& :,>! 7
:A,@ 0@*Ƽ 7>;& B ŻÏƼ >% >0Ƽ «1>,>2@ ÏŻ
7 1> @ 1>(@ &1>2 2>ƛ
1>(@ >2%> 05A G( G @4 1> Ð >21> 7®1> ?*0>%
7®&@ G Ð >2 7 1> 1> ?7&2%> @ 7?H 8ëG ;K&>&ƾ 1>?87>1 :2 %Ƽ 2K1Ƽ ?8% &: G &2
,$A @4Ð0>% G :> &> 1G&@4ƾ :>0>? 7 )>?0 >2%> 0A5G ?Ż Ï& 7®1> @
?*?0& @ ;K 8 &ƾG Ƹ ņ&@ baƛg ,;>ƛƖ
65
आकृती १ . ः कशद्रत वसती व त्ा ळतात. ्ा प्रकारची व ती अ द काराची
व सरळ रषे ेत असते. (आक्ृ ी १०.७ पहा.)
वशै शष्ट्ेय :
v ्ा व तीमिील र े एका रागं ते असतात. कालातं राने
व ती वा त गेल्ाने त्ांच्ा अनके रागं ा होतात.
v र ते एकमेकानं ा समांतर असतात.
v रानं रवा् व तीम ्े काही दकाने असतात.
v भनव ्काळात र त्ांच्ा नदरेन े ्ा व त्ांची वा
होत राहते. उदा., भारतातील नकनारप ीच े प्रदेर,
प्रमख न ा, रा ् व रा ी् महामागाश्लगत अरा
प्रकारच्ा व त्ा ळतात.
वशै शष्ट्ेय : हे नहे मी लक्ात ठेवा.
v व तीमिील रे जवळजवळ असतात.
v व तीम ्े सामानजक सवे ा उपल ि असतात. मािवी वसती या स्ािावर पररणाम करणारेय टक
v व त्ानं ा थल व कालसापेक्ष नवतरणामळ े नवनर
प्राकशृ तक सांसकशृ तक आश्य्क टक
कार प्रा होतो. (१) भूरचना (१) सरं क्षण (१) जलनसंचन
v ्ा व तीतील ज ्ा प रसरात र ते अ द असतात. (२) जमीन मदा (२) रो ् (२) ्वसा्
v ्ा व तीम ्े नवनवि जाती, िमश,् पथं , वंर व (३) हवामान (३) नरक्षण (३) वाहतकू व
(४) र क भमू ी (४) प््श न संदेरवहन
नवचार प्रणालीच े लोक एक राहतात, त्ामळ े ( ) पाणीपरव ा ( ) नतहानसक (४) उ ोगिदं े
अरा व तीत सामानजक जीवन चागं ले असते. ( ) नदीनकनारा संदभ्श ( ) ्ापार
रेषय ाकृती वसती : ( ) रासक ्
का्ा्लश ्े
र ता, लोहमाग्,श नदी, कालवा, सम नकनारा,
पवतश् ी् प्रदरे ाचा पा्था त्ादी प्रदरे ांलगत रेषाकती
पहा बरेय जमतेय का
Ø भार्ा्ील महानगरे कोण्ी?
Ø ्ुमही रहा् असलले ी वस्ी वरीलपकै ी कोणत्ा
वस्ी प्रकारा् ्े्े ्े सांगा.
आकतृ ी १ . ः रषेय ाकतृ ी वसती मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा च्सरी- पररसर अभ्ास- आपले शहर
व आपले गाव.
F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास भाग-१-
पषृ ् क्र. ४२
66
,;> .2G 0& G > Ƭ
>4@4 >1>? Î> G ?*2@% 2>ƛ 1> &@4 0>*7@ 7®1> G Ð >2 5 > 7 1>?791@ 0>?;&@ ?4;>ƛ
®7>1>1
Ь* bƛ 'K#1>& &2G ?4;>ƛ Ь* cƛ ,A$@4 ?7)>*> 7ē* 0>*7@ 7®1> G Ð >2
Ƹbƹ 0>*7@ 7®&@ G ?7?7) Ð >2 ®,ć 2>ƾ 5 B* ?4;>ƛ
Ƹcƹ Ż?Ï& 7 ?7 2A 4G¨1> 7®1> 0)@4 -2 Ƹbƹ 8G&>& 2>?;¨1>0A5G 1> 1> 75G G @ 7
?4;>ƾ ,H8> @ . & ;K&Gƾ
Ƹdƹ 0>*7@ 7®&@1> ®'>*>72 ,¦2%>0 2%>Ç1> Ƹcƹ 7®&@& :>0>? @7* > 4G :&Gƾ
Ð> ?ƌ & ! > G ®,ć@ 2% 2>ƾ Ƹdƹ 2®1> 1> (K;@ .> :B (Ã >* G :&>&ƾ
Ƹeƹ 0>*7@ 7®&@ > 2/ :> >4> :4G Ƹeƹ ;@ 7®&@ :0ÏA ? *>Ç1>72 ? 7Ɓ > #Ĝ 2>1>
1>?791@ 0>?;&@ ?4;>ƾ ,>11>8@ $5&Gƾ
Ƹfƹ 7>#@ 7 Ë>0@%7®&@ 1> (K* 0>*7@ Ƹfƹ Ð1G !Ƈ Ə. > @ 2G 0 G >, >:B* 4> .
7®&º0)@4 -2 ®,ć 2>ƾ :&>&ƾ
67
( ) ही व ती संरक्षणाच्ा ीन े चांगली असत.े ( ) व तीम ् े मा ्नमक राळा, मो ी
( ) रे दरदर असल्ाने रो ्ाच्ा ीने ाजारपे व लहान नच प गह ह.े
चागं ल े असते.
( ) र े एकमेकांस लागनू असतात. ( ) व ती म ्े र,े रते ी, अनेक दकान े व
ो े उ ोगिदं े हते .
प्रशन २. आराखड्ािे चनरीक्षण करून खालील
माचह्ीच्ा आधारे वसत्ांिे प्रकार सागं ा. (ई) व ती हे नसनग्शक दं र हे. तसेच तेथ े
(अ) व तीम ्े पाच ते सहा रे असून गावात अनेक उ ोगिंदे वसलले े हते .
तर सनविा नाहीत.
ही रखे ाकती व ती हे. ती तथे े नवकनसत
हो ्ाची दोन कारणे सागं ा.
C
B
A सचू ी
D िदी -
मखसु य रसता -
उपक्रम : रेय वेय -
मो ाईल तं रजालावरील गगल मपवरून तमच्ा समो रषेय ा -
गाव रहर प रसराचा ो ो नमळवा. त्ावरून तमच्ा वसती -
व तीची मानहती, प्रकार व वनर े नलहा.
68
bbƛ :0Kä 2G9> * >8> ?% /ēB ,G
@ 7 Ð(8G >&@4 : 4,%> * >8>& :>
(> 74> >&Kƙ 1> @ 'K#@ 0>?;&@ &¤A ;@ 1&> ,> 7@&
G&4@ ;ƛG 1>72 )>¦2& ,$A @4 &ņ @ ?8 > 1>
0> ( 8* > >4@ 2>ƛ
ē* ,;>ƛ
ƕ?8 >: >"@ : B *> Ƨƚ 0Kî> >2> G >2ƚ,> .!>! G
7 >& G * >7Gƛ 7 >& @4 04A > G ! ē* 1> 1>& .!>!G
7>!>7ƛG Ɩ
72@4 &ņ @& (> 7¨1>Ð0>% G 4> .! K4 >2> >
0K"> .!>!> 7 &2 :>?;1 1>ƛ &ņ @& (> 7¨1>Ð0>%ƙG :,>! &5 ?(:G4 8>
,÷&@*G > .!>ë> G (K* /> 2>ƛ
.!>ë> > :,>! /> !G.472 "7G *B .!>ë> @ @
.!>!> :0Kē* ,>?;¨1>: :> ?(:&K ?% 7ē* ?00@0)G 0K >ƛ
,>?;¨1>72 :> ?(:&K 1> G ?*2@% 2>ƛ ,G§:4*G
.!>ë> G 2 G * 7;@& >$>ƛ
69
&> .!>ë>72 4ij G¨1> A%> 1> *A2K)>*G
?8 > *@ .!>ë> G >, 21>:>"@ :A2@1>
:>;>¥1>* G G( 1>7>ƛ
/B,CĈ>1> : 4,%>.>.& :> B* ;> Ǹ.!>!> ij4G4 G >, 7 G 5G * 2&> & G Î 2>;1>:>"@
,7&ǹ (> 7>ƛ .!>ë> @ ?*0A5&@ .> B ¤;% G 1> 1>01 G !Ŋ'?, ? Ļ7> !K (>2 >#@ /@
,7& > G ?8 2 :4G4> /> 1>* > (> 7>ƛ 1> !K >ƛ
.!>ë> G ,¨1>4> >, 2>1 G ;G&ƛ
.!>ë>72 (K* ?" >%@ A%> 2>ƛ Ð1 G A%0G 1 G
,2A :G G & 2 "G7>ƛ .!>!> ?*05A &> :¨1>* G 1> G
>, &5> #*Ŋ 721> ?(8*G G 4;>* ;K& >&@4ƛ
&> !'Ŋ ?, * >$&>ƙ .!>ë> G >, > (>72
"7G >ƛ : ž> & >41> >,>1> #*G G
,§G :41> :>;>¥1>*G 29G >$>ƛ >$44G @ 29G
:7: >)>2%& 7&5A > >2 :4G ƛ
70
7&A5> >2 2G9>* > :G 0¨B 1 ü>4Ƭ ,;> .2ƙG Ð1G
>,>1> 0K 4G¨1> >#@ > ,1K &A¤;>4 > 1>:>"@
;K
4 >Ƭ :7 7&A5> >2 2G9> *> 0¨B 1 ?(¨1>72ƙ
,4 G .!>!> ,7& > > 2> #> >$1> G >0 ,B%
;K
4ƛ
29G >$¨1>72 !Ŋ'?, 'K#@ 72 4>ƛ !Ŋ'?, 1>
> @ ,§G :4*G B% 2>ƛ ;41> ;>&>*G :7>&
>4 > >, >$*Ŋ .> B: "G7>ƛ 24¨G 1> (K*
>,>: >"@ :(A )M > ;@ ņ&@ 2>ƛ
2> ?7 >2 2> Ǝ
;@ &ņ @ ē* >¨1>72 &1>2 >4¨G 1> ņ&@ # G ) ,% 1> ņ&@& *0G ij >1 ij4ƬG ,%
*@! ,;>ƛ &A01> 4>& 1
G 4ƙ ½ &¤A ;@ >&
8> &@* 7&A5> >2 2G9> >$4G¨1> ;&G ƛ > (>72 .!>!> 1> ?Î?0&@1 7®& B G (M ?7?0&@1
1> >& :4¨G 1> 7&5A > ,H ½ :7>& ? Î &1>2 4ij G ;Gƛ Ð1>& #Ĝ 2ƙ ,7&
1> /ēB ,> G : G G( G * ?0*@72 ? 7Ļ >
&¨1> 7&5A >1> ĵÏ®'>*@ .!>ë> @ &A¤;@ > (>72 ? Î &1>2 2% G 81 *:&Gƛ
:AĒ7>&@: 0K 4G4@ @ >& ?4;>ƛ .> :B "G74¨G 1> 1>:>"@ ?%&@ ,(M )&ƙ :7} % ,(M )& 1>(@
Ð1G >,> @ >#@ 0K >ƛ .>;2G @4 7&5A > >2 29G G: ,÷&º > 7>,2 4ij > >&Kƛ 1> ,÷&@ &A¤;@
Ǹaǹ ƕ8B1Ɩ :G 0B¨1 ü>ƛ 1>*& 21> 7 G 7 G ž> /B K4 ?791> > ?789G £1>: ¨ij 1>72
?8 >4 ƛ
71
ƛ
bbƛb ƕ Ɩ Ƨ /,B ĈC > @ Ð?& ņ&@ bbƛb ƕ.Ɩ Ƨ :0Kä 29G > > * >8> @ 0@!201G
72@4 ņ&@ bbƛb ƕ Ɩ 01 G /,B ĈC > @ /L K?4 ®,ć@ 2%
Ð?& ņ&@ (> 74@ ;ƛG &@ G >5 @,7B ?*2@% /,B CĈ>72@4 ?7?7) /ēB ,> > £1>: 2&>*>
1> /Bē,> @ :0ÏA :,>!@ ,>:*B @ @ƙ : 4,%>ƙ
2> 7 >4@4 Ь*> @ &2 G ü>ƛ &>2ƙ &>2> @ ?(8>ƙ 1>72@4 4Ð7>; 1> >
£1>: 2>7> 4> &Kƛ 1>:>"@ ?7?8ć Ð >2G &1>2
¾ :(2 Ð?& ņ&@& K% K%&@ /Bē, G ?(:& ;G&Ƭ 4ij G4G * >8 G 7>,2&>&ƛ ; G * >8G ¤;% G :0Kä&>
¾ 1> Ð1 G /ēB ,>:>"@ 7>,24G4 G 2 K%&GƬ (8 * >8ƛG 1> * >8>& *B ,¨1>4> /Bē,> @
&> ņ&@ bbƛb ƕ.Ɩ 0)@4 * >8> G
?*2@% 2> 7 >4@4 Ь*> @ &2G ü>ƛ
¾ * >8>01G >1 >1 ?(:& ;GƬ 72@4 Ð >2 @ 7?H 8ëG :0 &>&ƛ ,1! ƙ ? 1>2K; ƙ
¾ * >8>& ?(:& :4¨G 1> #Ĝ 22> > @ :7:>)>2% /! Ļ&@ 2%>2Gƙ :2 % (4>&@4 ?) >2@ƙ :?H * ƙ
?(8> 8@ ;ƬG
1>(º*> &: G K%1>;@ Ð(8G > G ?*1K * 2&>*>
¾ * >8>&@4 K%1> ?(8:G :,>! Ð(8G ;ƬG 1> * >8> > B, ,1K ;K&Kƛ
¾ * >8>&@4 2G9> G 0@& 0@ 7 >®&@& >®&
0B¨1 ? &@ ;GƬ
¾ ;@ 0¨B 1 G >1 (> 7& :>7@&Ƭ 2> #K ij >47> Ǝ
¾ 1> * >8>& 7 &A¤;@ K(2 ,>?;4G¨1> Ð?& ņ&@01 G &A¤;@ >( G /ēB , :0Kä 29G > 1> )>2G
>;@ :>¤1 ;G >Ƭ :¨1>: & G K%&ƬG ,>;&>ƙ &«G ;> 1> /Bē,> #G &A¤;@ K"Ŋ* ,>;&>Ƭ
¾ K%&@ ņ&@ ?) 0>?;&@ (&G G 7 &@ 0>?;&@ ƕ (>ƛƙ * >8>& :0Kä29G > 1> :>;>¥1>* G
K%&@Ƭ !G #@ (> 74@ ;ƛG 1> ! G #@ # G &A¤;@
¾ &A¤;@ &1>2 ij4G4> Ǹ.!>!> ,7&>ǹ > 2> #> 7 K"*Ŋ ,>;&> ;>&ƬƖ
1> * >8>& >;@ :>2 ,G %> ;G >Ƭ
72
पुरदं र वरील प्रशनािं ी उत्रे शोध्ाना समो
ररे ांशी ्ुमिी मैत्री होईल आचण समो रेरानं ी
कऱहा नदीिे खोरे काढलेली प्रमखु भूरूपे ्ुमही ओळखू शकाल.
मुळा-मुठा खोरे तमच्ा गावाची रहराची
सम सपा ीपासूनची उचं ी (मी रम ्े) रोिा.
११. (अ) : सासवड क हाखोरेय प्रशतकृशत सम सपा ीपासनू तमच्ा गावाची रहराची
उंची दाखवणाऱ्ा समोच्च रेषा का ा्च्ा
जजे रु ी पुरदं र
नारा्णपरू हते . प्रत्ेक समोच्च रेषेतील अंतर जा तीत
जा त मी र ्ाव.े तमच्ा गावाच्ा
सासवड कऱहा नदी रहराच्ा उंची प्त सािारणपणे नकती
समोच्च रषे ा का ा ्ा लागतील?
चदवे घाट
चवद््ाथवी चमत्रानों अशी कलपना करा, की
कात्रज चदवे घाट डोंगर रांगा त ही नग्ाशर् ोहणासा ी गले ा हात. त हांला
अ ्ा गराच्ा नकलल्ावर पोहोचा्चे
उचं ी मीटरम यये
ह.े ्ा गराचा नकारा कती ११.४
११. (ब) : सासवड क हाखोरेय िकाशा म ्े नदला ह.े ्ा नकारातील समोच्चरेषांचे
ननरीक्षण करून त ही ्ा गराच्ा नरखरावर
आक्ृ ी ११.३ (अ) मध्े एक प्रच्क्ृ ी चदली कोणत्ा ाजून े सहज व सरनक्षतपण े पोहोचू
आह.े प्रच्क्ृ ीमधील उत्र भाग मुळा-मुठा नद्ांच्ा रकाल, तो माग ्श पे सलच्ा साहाय्ान े नच ात
खोऱ्ािा आहे. त्ानं्र कात्रज-चदवघे ाट ही डोंगररांग दाखवा.
पसशिमके डून पूवेकद डे चवस्ारलले ी चदस् आह.े त्ा
पलीकडे कऱहा नदीच्ा खोऱ्ािा काही भाग चदस् अ
आहे.
उंिी मीटरमध्े
(िरील शतकती ि ्था खाली शिलले ्था सम ररे ा
नकािाचे (आकती . (ब)) काळ ीपूिष्क शनरीक्षण ११.४ : समो रयषे ा (ड गर)
करा. ि खालील नाचं ी उ तरे द्ा.)
Ø नकाशा् परु ंदर चक ा कोणत्ा चदशले ा आह?े
Ø नकाशा्ील कऱहा नदीच्ा वाहण्ािी चदशा कोठनू
कोठे आहे?
Ø नकाशा् कोणत्ा बाजलू ा डोंगर रागं नाही्?
Ø नकाशा्ील कोण्ा भाग आपल्ाला प्रच्कृ्ी्
चदस् नाही? ्ो का चदस् नसावा?
Ø कात्रज-चदवेघाट ्ा डोंगररांगिे ी उंिी कोणत्ा
चदशेने वाढ् गले ी आहे?
Ø उंि डोंगररांगा कोणत्ा चदशेला आहे्?
73
हे नेहमी लक्ात ठवे ा. मी आणखी कोठे ?
F इ्त्ा पािवी- पररसर अभ्ास भाग-१- पषृ ्
समो रेरा महणजे नकाशा् समान उंिीिी
चठकाणे जोडणारी रेरा, त्ामुळे सहसा ्ा रेरा ३९ ्े ४१
एकमके ांना छेद् नाही्.
सवाधयाय
प्रशन १. खालील प्रशनांिी उत्रे चलहा. प्रशन २. ररकाम्ा जागी ्ोग् शबद चलहा.
(१) समोच्चता दरकश् नकाराचा वापर (१) तनसकरम तोाचरथे ्ाचीवल ररेष उसा तएमाकोरच म्..चके . र.ी.ेषंच.ा्. ..ा.. ज....व....ळ.... .अअ..सस..तत.ी.ोल.च, े
कोणाकोणाला होतो? (२)
(३) .प्.रन.त.न.न..नि..त.व.. .क..रतताीतल. अतं रावरून उताराची
(२) समोच्च रेषाचं ्ा ननरीक्षणावरून का्
लक्षात ्ेते?
(३) रेतकऱ्ानं ा समोच्च रषे ा नकारांचा उप्ोग कलपना करता ्ेत.े
कसा होईल?
(४) प्रदेरातील भरू ूपाच े व उंचीचे नवतरण (४) तदोथे ने .स..म..ो.च.्.च. .र.ेष..ा.तं .ीलती व्अर अंतरस तको.मी असत े
कराच्ा साहाय्ान े दाखवता ्ते ?े
प्रशन ३. खालील नकाशा्ील भरू ूपे ओळखा.
उंिी मीटरमध्े
***
74
्प रलशष्
भौगोशलक शबदांचेय शवसताररत अ््य
अपभू (Apogee) ः िंद्राच्ा प्रदचक्षणामागा्चवरील पथृ वीसापेक्ष Pattern) हा कालसदृश आकचृ ्बंध आह.े
चवचशष्ट ससथ्ी. ्ा ससथ्ी् िदं ्र पथृ वीपासून जास्ी् जास् आवत्य (Cyclone) ः एखाद्ा चठकाणी सभोव्ालच्ा
अं्रावर अस्ो प्रदेशापेक्षा हवेिा दाब कमी होण्ािी ससथ्ी. असा हवेिा
अपसयू ्य (Aphelion) ः पृथवीिी प्रदचक्षणा मागाच्वरील दाब कमी झाल्ाने सभोव्ालच्ा प्रदेशाकडून कमी
स्ू ाचप् ासून जास्ी् जास् अं्रावरील ससथ्ी. ही ससथ्ी जुलै दाबाच्ा प्रदेशाकडे हवा िक्राकार री्ीने वाहू लाग्े.
मचहन्ा् ्े्.े त्ामुळे िक्राकार चफरणाऱ्ा हवेिी संरिना ््ार हो्े व
अशाि ससथ्ी् ही संरिना एका भागाकडनू दुसऱ्ा
अपक्ालि (Leaching) ः अपक्ष्ािी एक प्रचक्र्ा. जास् भागाकडे सरक्े.
पाऊस असलेल्ा दमट हवामानाच्ा प्रदेशा् ही प्रचक्र्ा
जास् का्रच् ् अस्े. खडका्ं ील क्षार व इ्र चवद्राव् खचनजे उपखंड (Sub Continent) ः खंडािा असा चवभाग, की जो
पाण्ा् चवरघळ्ा् आचण पाण्ाबरोबर वाहून नेली जा्ा्. भौगोचलक व सासं कचृ ्क स्रावर खंडाच्ा इ्र भागापं ेक्षा
वेगळा अस्ो. दचक्षण आचश्ा्ील चहमाल् पव्च् ाच्ा
अयिशदि (solstice day) ः पथृ वीच्ा पररभ्रमण मागा्चवरील दचक्षणसे असलले ्ा भभू ागास भार्ी् उपखडं असे महण्ा्.
च्िी एक सू्च्सापेक्ष ससथ्ी. अशी ससथ्ी पथृ वीवर दोन ्ा् भार्, पाचकस्ान, बांगलादशे , नेपाळ, भू्ान व श्ीलंका
चदवशी ््े े. २१ जनू व २२ चडसेबं र हे दोन अ्नचदन आहे्; ्ा देशांिा समावशे हो्ो.
पर्ं ु ्ा दोनही चदवशी पृथवीिी स्ू स्च ापेक्ष ससथ्ी काहीशी
वेगळी अस्.े २१ जून रोजी पृथवीिा उत्र ध्ुव स्ू ा्कच डे उपभू (Perigee) ः िंद्राच्ा प्रदचक्षणामागा्वच रील पथृ वीसापेक्ष
जास्ी् जास् महणजे २३०३०' ने कललले ा अस्ो. ्ा चवचशष्ट ससथ्ी. ्ा ससथ्ी् िंद्र पथृ वीपासून कमी् कमी
अ्ं रावर अस्ो.
चदवशी कक्कवृत्ावर स्ू चच् करणे लबं रूप पड्ा्. २२ चडसंबे र
्ा चदवशी पथृ वीिा दचक्षण ध्वु स्ू ा्चकडे जास्ी् जास् उपसूयय् (Perihelion) ः पथृ वीिी प्रदचक्षणा मागाचव् रील
महणजे २३०३०' ने कललेला अस्ो. ्ा चदवशी मकरवतृ ्ावर सू्ापच् ासून कमी् कमी अ्ं रावरील ससथ्ी. ही ससथ्ी
स्ू च्च करणे लबं रूप पड्ा्. २१ जून व २२ चडसंबे रला अनकु ्रमे जानवे ारी मचहन्ा् ्े्े.
‘उनहाळा्ील अ्नचदन’ व ‘चहवाळा्ील अ्नचदन’ असे उततरायण (Northward march of the Sun) ः स्ू ा्िच े
संबोध्ा्. २१ जून हा उत्र गोलाधा््च ील सवांा् मोठा चदवस उत्रके डे सरकण.े ्ािी सुरूवा् २३ चडसेंबरपासून हो्े व
अस्ो, ्र २२ चडसेंबर हा दचक्षण गोलाधा्च् ील सवां्ा मोठा स्ू च् दररोज थोडाथोडा उत्रके डे सरक् असल्ािे जाणव्.े
चदवस अस्ो. २१ जूननं्र सू्च् दचक्षणेकडे सरकू लाग्ो. वास्चवक सू्च्
अ्शय् ासत्र (Economics) ः आचथच्क व्वसथापनिे े शासत्र प्रवास कर् नाही; परं्ु पथृ वीिे पररभ्रमण आचण कललले ा
्ाच्ा अभ्ासािी गरज व्क्तींपासून राष्ट्ांप््ां सवांानाि आस ्ांच्ा पररणामा्नू स्ू च् सरक् असल्ािे आपल्ाला
अस्.े भास्.े
उधाणाची भरती-ओहोटी (Spring Tide) ः पौचण्मच ा व
अ२५श०व ्अे ३क०्ा०शं (Horse Latitudes) ः दोनही गोलाधांा्ील अमावसस्ले ा ्णे ारी भर्ी चकवं ा ओहोटी.
प्रदशे ा् जास् दाबािा
अक्षवतृ ्ी् प्रदशे . ्ा
पटट् ा असल्ाने हवा बाहेर जा्े व प्रदेश सव्सच ाधारण्ः शां् अमावास्ले ा स्ू च् व िदं ्र पृथवीच्ा एकाि बाजूस असल्ाने
अस्ो, महणून ्ा पट्ट्ाला अशव अक्षाशं असे महण्ा्. ्ा चदवशी भर्ी-ओहोटीिी कक्षा सवा्ंा जास् अस्.े
पौचणचम् ेसह ही कक्षा जास् अस्;े परं्ु अमावास्ापेक्षा थोडी
आकृशतबधं (Pattern) ः माडं णी, ठेवण, इत्ादी. अचभक्षेत्रा् कमी अस्.े अशा भर्ी ओहोटीस उधाणािी भर्ी-ओहोटी
चकंवा कालानरु ूप वगे वगे ळा घटकािं ी एकचत्र् कले ेली असे महण्ा्.
मांडणी. अशी मांडणी ््ार हो्ाना त्ा त्ा घटकांवर कालगणिा (Measurement of Time) ः चदवस, मचहना व
सव्ंत्रपणे ्सिे एकचत्र्पणे भौगोचलक ससथ्ीिा पररणाम
हो् अस्ो. जलप्रवाह आकृच्बधं (Drainge Pattern) हा वरच् ही कालगणनेिी मूळ एकके आह्े . चदवस व वरच् ही
अचभक्षेत्री् आकृच्बधं आहे, ्र पीक आकृच्बधं (Crop एकके अनुक्रमे पथृ वीच्ा अक्षी् व कक्षी् ग्ीिे पररणाम
75
भौगोशलक शबदाचं ेय शवसताररत अ््य
आह्े , ्र मचहना हे एकक िंद्राच्ा कक्षी् ग्ीिा पररणाम थोड्ा भागा्नू ि चदस्े. ही प्रकाशमान कडा एखाद्ा
आह.े बागं डीप्रमाणे चदस्,े महणनू अशा सू्चग् ्रहणास कंकणाकृ्ी
सू्च्ग्रहण असे महण्ा्.
कृष्ण पक् (Wanning Period) ः पौचणचम् ने ्ं र प्रच्पदेपासून खग्रास ग्रहण (Total Eclipse) ः ज्ा ग्रहणाच्ा वळे ी
अमावास्ेप्ां्िा पधं रवडा. ्ा काळा् िंद्रािा पथृ वीवरून
चदसणारा प्रकाचश् भाग दररोज कमी कमी हो् जा्ो. ्ा स्ू च्च बंब चकवं ा िंद्रचबंब पूण््च ः झाकले जा्े आचण सू््च चकवं ा
पधं रवड्ास ‘वद् पक्ष’ असेही महण्ा्. िदं ्र चदसेनासे हो्ा्, त्ाला खग्रास ग्रहण असे महण्ा्.
कृषी (Agriculture) ः कृरी ही ब ल समावशे क संकलपना खबूस (Kuboos) ः अरब दशे ां्ील एक भाजून ््ार कले ेला
आहे. शे्ी व च्ला परू क अशा अनके व्वसा्ािं ा ्ा् खाद्पदाथ.च् हा पदाथच् भाकरी चकंवा रोटी सारखा अस्ो.
समावशे हो्ो. पशपु ालन, दगु धोतपादन, मतस्पालन,
रशे ीमकोश उतपादन, रोपवाचटका अशा सवाांना चमळनू करृ ी खंडग्रास ग्रहण (Partial Eclipse) ः ज्ा ग्रहणाच्ा वळे ी
असे संबोधले जा्े. स्ू ्चचबबं अशं ्ः झाकले जा्े चकंवा िदं ्रचबबं अशं ्ः चदसेनासे
कृशषपयटय् ि (Agro tourism) ः कृचरप्टच् ना् कृचरसदं भा्च् ील हो्,े त्ाला खंडग्रास ग्रहण असे महण्ा्.
वगे वगे ळा कामािं ी माचह्ी, प्रत्क्षा् श्े ावर चकवं ा कुरणावं र
जाऊन घणे े हा महत्वािा भाग अस्ो. लोकानं ा आपण खा्ो गुस तवाकषणय् बल ( ra itational Force) ः कोणत्ाही दोन
त्ा अन्नािे उतपादन कसे हो्,े ्े कोण कर्े ्ाब ल पदाथाांमध्े परसपर आकरणच् अस्े ्ा आकरणच् ास
असलले ्ा उतसकु ््े नू कचृ रप्टच् नास सरु ुवा् झाली. श्े ास गुरुतवाकरच्ण असे महण्ा्. ्ा बलािी शक्ी वस्िंू े
चकवं ा कुरणास भटे दणे ्ाऱ्ा पा ण्ापं कै ी अनके ािं ा, चवशरे ्ः वस्मु ान व त्ा वस्ंूमधील अ्ं र ्ाचं ्ावर अवलंबून अस्.े
लहान मलु ािं ा हा पचहला अनभु व अस्ो. भार्ा् कचृ रप्ट्च न स्ू म्च ाले्ील ग्रह त्ांच्ा चवचशष्ट कक्ष्े ून स्ू ाचभ् ोव्ी
अलीकडच्ा दशका् वाढू लागले आह.े कचृ रप्ट्च न चवकास प्रदचक्षणा कर्ा् हा दखे ील गरु ुतवाकर्चणािा पररणाम आहे.
मडं ळा्फ हे काम कले े जा्.े २०१४ सालाप््ंा महाराष्टा् ् ्सेि प्रत्ेक ग्रहामध्े अं्र राखले जा्े. त्ानं ा एकत्र
एकूण २१४ ग्रामीण वसत्ामं ध्े अशी कदें ्रे उघडली आह्े . राखण्ािी प्रेरणा ही दखे ील गुरूतवाकरण्च ामळु े चमळ्े. हे
कशद्रत वसती (Nucleated Settlement) ः वसत्ांिा सुद्धा गुरुतवाकरचण् बलािे उदाहरण आहे. गरु ुतवाकर्चणािे
आकचृ ्बधं . हा ब धा भौगोचलक घटकावं र अवलंबनू अस्ो. मलू ् १ २/D२ असे काढले जा्.े ्ा् १ व २
जंेवहा एखाद्ा वस्ी्ील इमार्ी चवचशष्ट सथानाजवळ अनुक्रमे दोन वस्ंूिे वस्मु ान ( ass) दशचव् ्ा्, ्र D
एकचत्र् झालले ्ा अस्ा् अशा वसत्ानं ा कचंे द्र् वस्ी असे त्ा्ील अं्रािे (Distance) प्रच्चनचधतव कर्ो.
मानले जा्े. इमार्तींच्ा कदें ्रीकरणामागे अनेक कारणे असू
शक्ा्. त्ा् जल ो् हे एक महत्वािे कारण आहे. ग्रहण (Eclipse) ः सू्चच् बबं चकंवा िंद्रचबंब झाकले जाणे
संरक्षण हहे ी वस्ी कंेचद्र् बनण्ािे कारण असू शक्.े महणजे अनुक्रमे सू््गच ्रहण चकवं ा िदं ्रग्रहण हो्. सू्च् व पृथवी
कद्रोतसारी बल (Centrifugal Force) ः कंेद्रापासनू दूर ्ाचं ्ामध्े िदं ्र आल्ाने सू्च्च बंब झाकले जा्.े िदं ्र ज्ावेळी
जाण्ािे बल. सव्ःभोव्ी चफरणाऱ्ा–पररवलन करणाऱ्ा– पृथवीच्ा सावली्ून प्रवास कर्ो, त्ा वेळी िंद्रचबंब झाकले
वस्ंमू धील कणा्ं केंद्रापासून दूर जाण्ािी प्रवतृ ्ी चनमा्णच जा्े. अशी ससथ्ी कवे ळ सू्च्, िदं ्र व पथृ वी हे ्ीनही खगोल
हो् अस्े. अशा केंद्रापासनू दूर जाण्ाच्ा बलास केदं ्रोतसारी जवे हा एकाि सरळ रेरे् ््े ा्, ्वे हाि हो्;े परं्ु सविच्
बल असे सबं ोध्ा्. अमावास्ा चकवं ा पौचण्चमानं ा ग्रहणे हो् नस्ा्, कारण पृथवी
ककणाकृती ग्रहण (Annular Eclipse) ः सू्गच् ्रहणाच्ा वेळी व िंद्राच्ा कक्षा एकमेकांशी सुमारे ५° िा कोन कर्ा्.
िंद्र जर पृथवीपासनू खूप लाबं असले , महणजिे ्ो जवळजवळ
अपभू ससथ्ी् असले , ्र िंद्रािी सावली अवकाशा्ि चंद्रकला (Phases of the Moon) ः पृथवीवरून चदसणाऱ्ा
संप्े. त्ामुळे स्ू च्च बंब पूणचप् णे झाकले जा् नाही. अशा वेळी िंद्राच्ा प्रकाचश् भागािा रोज बदलणारा आकार.
सू्चच् बबं ािी कवे ळ प्रकाशमान कडाि पथृ वीवरून अगदी
जलशसचं ि ( rrigation) ः चपकासं ाठी पावसाचशवा्
सव्ंत्ररीत्ा पाणी उपलबध करून दणे े महणजे जलचसिं न.
चपकासं ाठी पाणी हे अत्ं् आवश्क अस्े. केवळ
पावसाच्ा पाण्ावर पीक घेणे अनेकदा अवघड बन्.े
अशावेळी कालव,े चवहीर, ्ळी, जलाश्, इत्ादतींमधून
76
भौगोशलक शबदाचं ये शवसताररत अ्य्
चपकास पाणी परु वले जा्े. त्ास जलचसंिन असे महण्ा्. चपकास खपू मोठा कालावधी लाग्ो, ्र भाजीपाल्ास कमी
तसुसिामी (Tsunami) ः सागरी ्ळावर भूकपं झाल्ामळु े कालावधी लाग्ो.
पूववीय वारेय (Easterlies) ः पवू दके डून ्ेणारे वार.े मध्
चनमाचण् होणाऱ्ा प्रिंड सागरी लाटा. तसुनामी लाटा ज्ा अक्षवतृ ्ी् जास् दाबाच्ा पटट् ्ाकडून चवरुववतृ ्ी् कमी
चकनारी भागा् पोहोि्ा्, ्ेथे मोठ्ा प्रमाणा् जीचव् व दाबाच्ा पट्ट्ाकडे वाहणारे ग्रही् वारे.
चवत्हानी हो्े. प्रकाशवृतत (Circles of llumination) ः सू््पच ्रकाशामुळे
दलाल (Agent) ः उतपादक व ग्राहक ्ांमधील दवु ा. पथृ वीिे प्रकाचश् व अप्रकाचश् असे दोन भाग हो्ा्. ्ा
कोणत्ाही उतपाचद् मालािे ग्राहक हे एका चठकाणी केचं द्र् दोन भागांना वगे ळी करणारी ररे ा महणजे प्रकाशवतृ ् हो्.
नस्ा्, ्र ्े दरू वर चवखुरलले े अस्ा्. अशा ससथ्ी् प्रकाशवतृ ् हे एक बृह्व् ृत् आह.े हे वतृ ् कालपचनक नसून ्े
उतपादकाला आपला माल ग्राहकापं ्ा्ं पोहोिवणे अवघड सदैव पथृ वीच्ा पषृ ्भागावर प्रत्क्षा् असस्तवा् अस्े.
बन्,े त्ामळु े उतपादक व ग्राहक ्ांच्ा दरम्ान सबं धं पृथवीच्ा पररवलनामुळे त्ािे सथान सारखे बदल् अस्े.
प्रसथाचप् करण्ािी गरज चनमाणच् हो्.े दलाल ही भचू मका पार प्रशतपादी शबदं ू (Anti podal) ः कोणत्ाही एका चठकाणाच्ा
पाड्ा्. नेमक्ा चवरूद्ध बाजसू असलले ा चबंद.ू हा चबंदू पृथवी्ून
दशक्णायि (Southward march of the Sun) ः सू्ािच् े जाणाऱ्ा कालपचनक व्ास ररे ेच्ा अनुरोधाने चनसशि् कले ा
दचक्षणेकडे सरकण.े ्ािी सरु ुवा् २१ जनू पासून हो्े व स्ू च् जा्ो.
दररोज थोडाथोडा दचक्षणेकडे सरक् असल्ािे जाणव्.े २३ प्रतयावतय् (Anti-cyclone) ः एखाद्ा प्रदशे ा् हविे ा दाब
चडसबंे रन्ं र सू््च उत्रके डे सरकू लाग्ो. वास्चवक सू््च आसपासच्ा प्रदशे ापके ्षा जास् वाढ्ो. अशा वेळी कदें ्री्
प्रवास कर् नाही; पर्ं ु पृथवीिे पररभ्रमण आचण कललेला जास् दाबाच्ा प्रदशे ाकडनू सभोव्ालच्ा कमी दाबाच्ा
आस ्ांच्ा पररणामा्नू स्ू च् सरक् असल्ािे आपल्ाला प्रदेशाकडे वारे वाहू लाग्ा्. (हवेिी हालिाल सरु ू हो्े.)
भास्.े अशा कंदे ्राकडनू बाह्य भागाकडे िक्राकार ग्ीने वाहणाऱ्ा
िॉटस् (Knots) ः वाऱ्ािा वगे सांगणारे एकक जेवहा वाऱ्ांना प्रत्ाव्च् महण्ा्.
वाऱ्ािा वेग एकसागरी मलै (१.८५२ चकमी) प्रच््ास अस्ो बदाऊि (Bedaun) ः अरबसथाना्ील एक भटकी जमा्.
्वे हा त्ास एक नॉट असे महण्ा्. ( १ साधा मैल= १.६०९ बालवी (Barley) ः हे एक ्ृणधान् असून समशी्ोषण
चकमी) प्रदेशा्ील महत्वािे खाद्ान्न आह.े हे अगदी सरु ुवा्ीपासून
पय्यटि (Tourism) ः एक सवे ा व्वसा्. ्ा् प्टच् कांना चपकवल्ा गले ले ्ा धान्ापं कै ी एक असून, चवशरे ्ः
आवश्क असणाऱ्ा चवचवध सवे ा पुरवल्ा जा्ा्. जस.े , ्रु चे श्ामध्े समु ारे १३००० वरापंा ासून ्ािे उतपादन घ्े ले
चनवास, खान-पान, वाह्कू , संदेशवहन इत्ादी, ्सेि जा् आह.े ्ािा उप्ोग जनावरािं े खाद् महणून कले ा
प्च्टन सथळािी देखभाल ्ांिा समावशे हो्ो. जा्ो. हे सहज आबं व्ा ्े्े, त्ामुळे ्ािा उप्ोग मद्ाक्क
पशशचमी वारेय (Westerlies) ः पसशिमके डनू ्णे ारे वार.े मध् ््ार करण्ासाठी केला जा्ो.
अक्षवृत्ी् जास् दाबाच्ा पटट् ्ाकं डून उपध्ुवी् कमी भरती-ओहोटी (High tide and Low Tide) ः सू््च व िंद्रािे
दाबाच्ा पट्ट्ाकं डे वाहणारे ग्रही् वार.े गुरुतवाकर्चण व पृथवीवर का्रच् ् असलले ्ा केदं ्रोतसारी प्ररे णा
पाणलोट क्ेयत्र (Catchment Area) ः नदीच्ा खोऱ्ािा ्ांच्ा एकचत्र् प्रभावामळु े सागरी जलाच्ा पा्ळी् होणारी
भाग. ज्ा ज्ा क्षेत्रा्ून नदीला पाण्ािा परु वठा हो्ो ्े सव्च वाढ महणजे भर्ी, ्र घट महणजे ओहोटी.
क्षेत्र महणजे नदीिे पाणलोट क्षेत्र हो्. पाणलोट क्षेत्र हे अनेकदा भारती (Bharati) ः भार् सरकारिे अटं ासकट्चका खंडावरील
धरण/बंधारा ्ासाठीही साचं ग्ले जा्े. संशोधन कंदे ्र. हवामान व सागर संशोधनाच्ा अगं ाने भार्
शपकाखालील कालावधी (Cropped Period) ः एखाद्ा सरकारच्ा शोध मोहीम प्रकलपां्गच्् अलीकडील सथापन
चपकासाठी पेरणीपासनू कापणीप््ंा िा काल. वेगवेगळा कले ले े सशं ोधन केदं ्र.
चपकासं ाठी हा कालावधी कमी-जास् असू शक्ो. ऊस ्ा
77
भौगोशलक शबदाचं ेय शवसताररत अ्य्
भमू ीचये उपयोजि (Land use) ः जमीन ्ा नसै चगचक् एखाद्ा ररे ातमक घटकाच्ा अनरु ोधाने झाला असले ्र
ससं ाधनािा उप्ोग अनेक गोष्टतींकरर्ा कले ा जा्ो. एखाद्ा घरांिी मांडणीदेखील रेरातमक बन्.े वस्तींच्ा अशा
प्रदेशा्ील जमीन कशाकशासाठी वापरली आहे, ्ािे आकचृ ्बंधास ररे ातमक वस्ी असे सबं ोध्ा्. रस्ा,
चवशलरे ण भमू ी उप्ोजना् कले े जा्े. वने, शे्ी, वसाह्ी कालवा, नदी चकवं ा समुद्रचकनाऱ्ा लग् अशा वस्ी आढळनू
इत्ादतींसाठी चक्ी जमीन वापरली, हे भूमी उप्ोजन ््े ा्.
चवशलेरणा् अभ्ासले जा्े. भमू ी उप्ोजनािा आकचृ ्बंध लोकसंखया (Population) ः एखाद्ा प्रदेशा्ील चवचशष्ट
््ार हो् अस्ो. वळे ी असलेली एकणू लोकािं ी सखं ्ा.
भांगाची भरती-ओहोटी (Neap Tide) ः शकु ्ल व कृषण वसाहत काळ (Colonian Period) ः पसशिम ्रु ोपी् दशे ांनी
पक्षा्ील अष्टमीस ्ेणाऱ्ा भर्ी-ओहोटीिी कक्षा कमी् १४ व्ा श्कान्ं र इ्र सव्च खंडा् सथला्ं रा्नू चकंवा
कमी अस्े, ्ा चदवशी िदं ्र, स्ू ्च व पृथवी काटकोन ससथ्ी् व्ापाराच्ा उचद्दष्टाने सबं धं प्रसथाचप् केले. नं्र त्ा त्ा
अस्ा्, त्ामुळे त्ांिी गुरुतवाकर्चण बले एकमेकांस परू क प्रदेशा् राजकी् सत्ा काबीज कले ी. हे प्रदेश वसाह्ी
राह् नाही्. महणनू समजल्ा जाऊ लागल्ा. ्ा वसाह्ी ्ुरोपा्ील
मळू खडक (Parent Rock) ः एखाद्ा प्रदेशा्ील प्रमखु वगे वेगळा दशे ांच्ा अचधपत््ाखाली होत्ा. पसशिम
खडक. मृदाचनचम््च ी् खडकांिे चवदारण होऊन त्ांिा भुगा ्रु ोचप्न देशा्नू मध््ुगीन काळानं्र मोठ्ा प्रमाणावर
हो्ो. कोणत्ाही मदृ ्े चवदारर् खडकािा भाग, वजनाच्ा सथलां्र घडनू आल.े हे सथलां्रर् लोक उत्र अमरे रकेच्ा
दृष्टीने मोठा अस्ो. वगे वेगळा भागा् सथाच्क झाल.े ्ा काळास वसाह्
काळ असे सबं ोध्ा्.
मृदेचय ी धपू (Soil Erosion) ः मृदिे े अपक्षरण चकवं ा झीज. वसंत संपात (Spring Equinox) ः पथृ वीच्ा पररभ्रमण
््ार मदृ ेिे वरिे थर वाहत्ा पाण्ाने वाहून जाण्ास मृदेिी मागाव्च रील च्िी एक स्ू ्चसापके ्ष ससथ्ी. ही ससथ्ी २३ मािच्
धूप असे महण्ा्. ्ा वरच्ा थरामं ध्े ह्युमसिे प्रमाण रोजी हो्.े ्ा ससथ्ी् पथृ वीिे दोनही ध्वु सू्ा्पच ासनू समान
अचधक अस्.े असे थर वाहून गले ्ाने जचमनीिी सुपीक्ा अ्ं रावर अस्ा् व चवरुववतृ ्ावर स्ू ा्िच ी चकरणे लबं रूप
कमी हो्े. पड्ा्. ्ा चदवशी पथृ वीवर सवच्त्र चदनमान व रात्रीमान सारखे
महणजे १२–१२ ्ासािं े अस्े.
मृदा अविती (Soil Degradation) ः मदृ ेिा गणु ातमक ऱहास. शवषवुस शदि (Equinox Day) ः (पहा संपा् ससथ्ी)
मृद्े ील ह्यमु सिे प्रमाण कमी झाल्ाने चकवं ा मदृ ्े शवषुसववृततीय शांत पट्टा (Doldrum) ः चवरुववृत्ापासून ५०
अनावश्क रासा्चनक पदाथ्च चमसळल्ाने मृदिे ी गुणवत्ा उत्र व दचक्षण असा प्रदेश. ्ा प्रदशे ा् ्ापमान अचधक
कमी हो्े. रासा्चनक ख्ांिा अच्ररक् वापर, ्सेि
रासा्चनक कीटकनाशके व ्ृणनाशके जास् प्रमाणा्
वापरल्ाने मृदिे ी अवन्ी घडनू ््े .े
असल्ाने हवा ्ापनू ऊधव्च चदशने े जा्.े ्ेथे पृष्भागावर वारे
फारसे पररणामकारक नस्ा्, त्ामळु े ्ा प्रदेशास शां् पटट् ा
मिुषस ्यबळ (Manpower) ः एखाद्ा का्ासच् ाठी आवश्क असे सबं ोधले जा्े.
असलेले मानवी बळ. श्े ी, उद्ोगधंद,े व्ापार अशा सवच्
व्वसा्ासं ाठी मनुष्बळ लाग्.े मनुष्बळािे कशु ल व शवपणि वयवस्ापि (Marketing Management) ः
अकुशल असे प्रकार कले े जा्ा्. उतपादकानं ी ््ार केलले ा माल उपभोकत्ानं ा, ग्राहकानं ा,
शमश्र शेतय ी (Mixed Farming) ः श्े ीिा एक प्रकार. ्ा भागीदारानं ा, ्सेि सवच् समाजाला उपलबध होण्ासाठी ्ो
प्रकारा् श्े ी व ककु ुटपालन, गुरेपालन इत्ादी पूरक बाजारा् ्ावा लाग्ो. उतपादन क्षते ्रापासून बाजाराप््ां माल
व्वसा्ािं ा समावेश हो्ो. श्े ाच्ा वेगवेगळा भागा् उपलबध करण्ा्ील सवच् प्रचक्र्ािं ा समावेश चवपणन
चभन्न चपके घणे ्ास ही चमश् शे्ी सबं ोध्ा्. एकाि श्े ा् व्वसथापना् कले ा जा्ो. ग्राहक चनमा्चण करण,े ्े राखणे,
वगे वेगळी चपके आं्रपीक पदध् ्ीने घणे े हा दखे ील चमश् श्े ी त्ांिे समाधान करणे ्ांसाठी चवपणनािा उप्ोग हो्ो.
प्रकारािा भाग आहे. श्े ीमालाच्ा चवक्रीसाठी करृ ी उतपन्न बाजार सचमत्ा
चवपणनव्वसथापनािे का्च् कर् अस्ा्.
रयेषाकतृ ी वसती (Linear Settlement) ः वस्ीिा चवकास
78
/L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& '
y 82( :, >& ƕǃǒǟǛǖǎǙ ƲǞǢǖǛǜǥƖ ,C7@1> ,¦2Ó0% &1>2 ij44G @ :: >)*G 1> *> :>)*:, &@ :G ¤;%&>&ƛ
0> >7 2@4 ?& @ :B1: >,G §®'&@ƛ ;@ §®'&@ cd ?*: >& §®&7>& :44G G : G :7 ! G 0>*7@
: !|.2 2K @ ;K&ƛG 1> §®'&@& ,C7@ G (K*;@ Ę7A :1B >, >:*B @7*>& 7>,24 G >&>&ƛ
:0>* &2>72 :&>&ƛ ?797A 7C&>72 :B1> @ ? 2%G y :>0 B ƕ ǝƵ ǣǎǙǢǒƖ K%&>;@ ,(>' ¤4 ;G ? 7Ļ >
4 .ē, ,#&>&ƛ 1> ?(78@ ,C7@72 :7Î ?(*0>* 7 2>Î@0>* ¨ 4@ ;G ;G :>0B 1> 0B¨1>7ē* "274G >&Gƛ ;G Ð0>%
:>2 G ¤;% G bcǽbc &>:> G :&Gƛ
8B 1 & G L(> 1> (2¤1>* :&ƛG (>:@* ,(>'> G :>0B 0¨B 1
y 8ÛA , ƕDŽǎǥǖǛǔ ƽǒǟǖǜǑƖ 0>7>®1*G & 2 Ð?&,(,G >:B* h & ij :&Gƛ ¤4 ,(>'> G 0B¨1 h ,G> 0@ :&ƙG &2
,L?%0G,1& > , )27#>ƛ 1> >5>& Ï > > ,C7@7ē* ¨ 4@ ,(>'> G :>0 B 0B¨1 h ,G > >®& :&Gƛ (>ƛƙ
?(:%>2> Ð >?8& /> (22K 7>$& >&Kƛ ?4. > > 2:ƙ 1>& :>1?! ō ¤4 :&Gƙ 1> G :>0 B 0¨B 1
y :0&4 2 ƕƹǒǣǒǙǙǒǑ ǁǟǒǛǐǕǒǠƖ ?0*@ @ @ 0@ c & ij :&ƛG :> 2@ 4 G >21ÚA :¨1>*G 7@:
21>:>"@ &>2>1> ?(84G > 4 .ē, :G 2 %*B 1> >2! 4> &Gƙ 1> G :2>:2@ :>0 B 0B¨1 i & ij :&ƛG ËG!
*A2K)>* G ?*2?*2>5G 7C 4>74 G >&>&ƛ : G 2 &1>2 :I¨! 4G 1> ,>1> G :>0B 0B¨1 ba & ij ;ƛG
2&>*> 1> @ ,>&5@ :7Î :>2 @ 2> % G 7¬1 y :1B Ë;% ƕǀǜǙǎǟ ƲǐǙǖǝǠǒƖ :1B 7 ,C 7@ 1> 1> (2¤1>* Ï
:&ƛG 2> @ ,>&5@ :>2 @ :¨1>*G 1>: :0&4 2 ¨1>: 7 ; G &@*;@ > :25 29G G& :¨1>: Ï> @
¤;%&>&ƛ :>74@ ,C7@72 ,#&ƨG ?% 1>05A G :>74@1> GÎ>&B*
y :0(>. 2G9> ƕƶǠǜǕǦǒǡƖ * >8>72@4 :0>* (>. :B1 ,B%,% G ? Ļ7> 8 & > 4> >&Kƛ 1>4> :B1Ë;%
:4¨G 1> ?" >%>* > K#%>Ç1> 29G > *> :0(>. 29G > ¤;%&>&ƛ
¤;%&>&ƛ 7>&>72%>&@4 ;7G1> (>.> G ?7&2% :0(>. y : ,>& ?(* ƕƲǞǢǖǛǜǥǖǎǙ ǑǎǦƖ ,C 7@72 ?(*0>* ?%
2G9*G G (> 7&> 1&G ƛG 2>Î@0>* :0>* :%>2 G ?(7:ƛ Ð >87C & 1> ?(78@
y :0AÏ:,>!@ ƕǀǒǎ ƹǒǣǒǙƖ /2&@ƚ ;K!@0A5 G :> 2@ 2 G >7C&@1 .C;& M 7C&>72 §®'2>7&Gƛ 1> ?(78@ ?79A77C &>72
4> @ ,>&5@ :&& .(4& :&ƛG /2&@ @ :2>:2@ ,>&5@ :1B ? 2% 4. ē, :&>&ƛ 79/2>& 8@ §®'&@ (K* 75G >
7 ;K!@ @ :2>:2@ ,>&5@ 1> @ :2>:2@ >$Ŋ*ƙ :2>:2@ ¤;% G cb 0> 7 cd : !.| 2 2K @ 1G&ƛG
:0AÏ:,>!@ ?*§¬ & 4ij @ >&Gƛ 7G 7 G ž> ? *>Ç1> 72 y :, >& §®'&@ ƕƲǞǢǖǛǜǥƖ 7 : ,>& ?(* ƕƲǞǢǖǛǜǥǖǎǙ ǑǎǦƖ
/2&@ƚ ;K!@ @ > 7 G 7G 5@ :B 8 &ƙG ¤;%B* Ð(?%> 0> >7 2@4 ,C 7@ @ :B1:>,G ?7?8ć §®'&@ƛ 1>
?*7# 8> > ?" >% @ :2>:2@ :0AÏ:,>!@ @ @ §®'&@& ,C7@1> :> @ (K*;@ !K ij :B1>: 0K2 7 :0>*
?7 >2>& G&4@ >&ƛG />2&@1 :7}%>:>"@ þG
1> &2>72 :&>&ƛ ;@ §®'&@ 79>&B* (K* ?(78@ :&Gƛ
?" >% @ :2>:2@ :0AÏ:,>!@ @ @ Ð0>% 0>*4@ >&ƛG 8> (K*;@ ?(78@ Ð >87C&> > Ð&4 7 2G >7C &> >
y :0ÏA :,>!@,>:*B @ @ ƕƵǒǖǔǕǡ ƮǏǜǣǒ ǀǒǎ ƹǒǣǒǙƖ Ð&4 :0,>&5@& :&>&ƙ ¤;%*B 1> §®'&@: : ,>& §®'&@
:2>:2@ :0AÏ:,>!@,>:*B @ @ 8B 1 0>*B* 1>,>:B* &2 ¤;%&>&ƛ &2 K4>)>& cb 0> 1> : ,>& ?(*>: 7:&
?" >%> @ :>,G @ƛ : ,>&ƙ &2 cd : !|.21> :, >& ?(*>: 82( :, >&
¤;%&>&ƛ : ,>& ?(*>: ?797A ?(* :;G @ ¤;%&>&ƛ
y :0Kä 29G > ƕưǜǛǡǜǢǟ ƹǖǛǒƖ 1> @1> :00¨B 1 29G >
;K&ƛ * >8>72 :>2 @ @ :44G @ ?" >% G K#Ŋ* 1> 29G > y ;7>(>.0>, ƕƯǎǟǜǚǒǡǒǟƖ 7>1(A >. 0K %>2G , 2%ƛ
>$¨1> >&>&ƛ :0Kä 29G > > ,1K /ēB ,> G ®7ē,ƙ 7>1A(>. ?0?4.>201G 0K 4> >&Kƛ 7>1(A >. 0K 1>:>"@
&>2 0K 1>:>"@ƙ &>2> @ ?(8> :0 1>:>"@ƙ &: G (K* 7 G 7G ž> Ð >2 G 7>1(A >.0>, 7>,2&>&ƛ ?*Ï7 7>1(A >.
?.( 0 Ä )@4 & 2(8? *1&> ƕIntervisibilityƖ ?*§¬ & 0>, >& ?*7>& 8> #¢1> 7>,2&>&ƛ ;7 G > (>. 1>
21>:>"@ 4ij > >&Kƛ #¢1> 72 ,#&K 7 &K (8 >ë>0>-&ļ , 2%>1>
&. #@72 7> &> 1G&Kƛ
y :>)*: ,&@ ƕƿǒǠǜǢǟǐǒǠƖ 0>*7>*G ,4 G @7* : A 2
7 : A 2 .*71>:>"@ 7>,244G @ *H:? :: >)* G ? 7Ļ > y ;¦2& C; ƕƴǟǒǒǛǕǜǢǠǒƖ />1> 7 -Ł4> 1> ,>(*>:>"@
79
/L K?4 8¢(> G ?7®&>¦2& '
;G ä &Î >*>1> :>;>¥1>*G &1>2 ij4G4 G 2 ;K1ƛ 1> : (/ :>?;1
2>1> ?/ &@ 7 ,2 ,>2(8 ,(>'>, >:B* ǽ .Œ)> y ƽǕǦǠǖǐǎǙ ƴǒǜǔǟǎǝǕǦƚ Ʈƛ ƻƛ ǀǡǟǎǕǙǒǟ
> ,G >:B* &1>2 2&>&ƛ 1>& 7*®,&º1> 7>$@: ,K9 y ƹǖǣǖǛǔ ǖǛ ǡǕǒ ƲǛǣǖǟǜǛǚǒǛǡƚ ƴƛ ǁƛ ƺǖǙǙǒǟ
8@ §®'&@ ?*1? Î& 2&> 1G&Gƛ :1B Ð >8>& ;¦2& ;C > > y Ʈ ƱǖǐǡǖǜǛǎǟǦ ǜǓ ƴǒǜǔǟǎǝǕǦƚ ƺǜǛǘǕǜǢǠǒ
&@4 /> .>;2G @4 :/K7&>41> &>,0>*>,G> .2> y ƽǕǦǠǖǐǎǙ ƴǒǜǔǟǎǝǕǦ ǖǛ ƱǖǎǔǟǎǚǠƚ
20 2>;&Kƛ 1>& 7 G 7 G ž> , 2%>ý >2 G &>,0>*ƙ :>,G ƿƛƯƛ ƯǢǛǛǒǡǡ
Ï& >ƙ .>,(>. 1>(º G ?*1 Î% 21>& 1&G Gƛ y ƲǛǐǦǐǙǜǝǎǒǑǖǎ ƯǟǖǡǎǛǛǖǐǎ ǃǜǙƛƚ Ƣ ǎǛǑ Ɵƞ
y 02>"@ ?7¬7 K8 #ƚ bƙeƙjƙbh 7 bi
y ;7 G > (>. ƕƮǖǟ ƽǟǒǠǠǢǟǒƖ ;7G4> 7 * :&G 7 y Ð> ņ?& /B K4ƚ Ð>ƛ (>& G 7 :Lƛ (>&ƛG
K%1>;@ 7 * :4¨G 1> ! > >Ɯ7®& B > (>. y Ë @ 02>"@ 8¢( K8ƚ Ʒƛ ǁƛ ƺǜǙǒǠǤǜǟǡǕ
1> >41> 7®&ƜB ! >72 ,#&Kƛ ;7G > (>. >41> ǎǛǑ ǁƛ ưǎǛǑǦ
'2>7 2 &:G /B,ĈC >72 ,#&Kƛ ;7G > (>. ?0?4.>201 G
0K 4> >&Kƛ :0AÏ:,>!@ 75 ;> (>. babdƛc ?0?4.>2 : (/>: >"@ : ij& ®'5G Ƨ
& > :&Kƛ
y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǘǖǑǠǔǒǜǔƛǐǜǚ
y Č0A : ƕƵǢǚǢǠƖ 0C(G&@4 :?| Ï1 ,(>'ƛ Ð>%@ 7 7*®,&º G
78G9ƙ ,>4>,> K5>ƙ 0A5 G 1>(@ Ł *B 0(C &G ?0:5&>&ƛ y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǤǖǘǖǕǜǤƛǐǜǚ
8> : ?Ï1 ,(>'>*@ 0(C &G :A,@ &> 7>$&Gƛ y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǤǖǘǖǝǒǑǖǎƛǜǟǔ
y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǙǎǡǜǛǔƛǐǜǚ
y ?;7>5> ƕDŽǖǛǡǒǟƖ 79/ 2>&@4 0@ &>,0>*> > >5ƛ y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǒǐǜǘǖǑǠƛǐǎ
?(*0>* 0@ ;K1>05A G 7 :B1? 2% ?&2,G ,#& :¨1>* G y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǢǐǎǟƛǒǑǢ
1> >5>& Ð(G8>&@4 &>,0>* 0@ ;K&ƛG &2 K4>)>& y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǏǏǐƛǐǜƛǢǘƜǠǐǕǜǜǙǠ
cd : !.| 2 & G cb 0> , 1& ?;7>5>
& B :&Kƙ &2 (?% y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǔǙǜǏǎǙǠǒǐǢǟǖǡǦƛǜǟǔ
K4>)>& cc 0> & G cd : !.| 2,1& ?;7>5>
&B :&Kƛ y ǕǡǡǝƧƜƜǤǤǤƛǛǎǘǒǑǒǦǒǠǝǙǎǛǒǡǠƛǐǜǚ
y ǕǡǡǝƧƜƜǠǐǖǒǛǐǒƛǛǎǡǖǜǛǎǙǔǒǜǔǟǎǝǕǖǐƛǐǜǚ
y ; >0@ 7>2 G ƕǀǒǎǠǜǛǎǙ DŽǖǛǑǠƖ "2>7@
&B01G ?% y ǕǡǡǝƧƜƜǒǛƛǤǖǘǖǝǒǑǖǎƛǜǟǔ
?7?8ć Ð(8G >& 7>;%>2 G 7>2ƛG (>ƛƙ 0K:0@ 7>2ƛG y ǕǡǡǝƧƜƜǔǒǜǔǟǎǝǕǦƛǎǏǜǢǡƛǐǜǚ
y ǕǡǡǝƧƜƜǒǎǟǡǕǔǢǖǑǒƛǢǐǒǑƛǒǑǢ
y ??& :0> &2 ?7&2% ƕƵǜǟǖǧǜǛǡǎǙ ƱǖǠǡǟǖǏǢǡǖǜǛƖ
;7>0>*>1> ?7?7) > G 0B¨1 7 G 7 G ž> ?" >%@
:>2 G *:&ƙG 1>0A5 G ,C 7@1> ,CĈ/> >4 & &>,0>*ƙ
7>1A(>.ƙ , 1 1>(º01 G -2 ,#&Kƛ 8> ,C 7@1>
,ĈC /> >4 & #«1> ?(8&G ;K& :4¨G 1> ;7>0>*
>1> ?7&2%>: ??& :0> &2 ?7&2% :G ¤;%&>&ƛ
80
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
bhugol 7th
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search