1
مكقدما مكوو ار ناهضععععععععا ا ي ا بيان ولم ي فى بهدوء الشجعان الواثقين بالله وبأنفسهم
جانبا من جوان نشععععععوة نظامنا الووني في وشعععععععععبهم ول بهمن وعى الينعا وال الععالم
الصععععععععنععااععة وال اراععة والعلااععات ا اليميععة
والعععدوليعععة للا وسععععععععور لعععه الرفيق المناضععى مين سععر اور الع ارق لل
البعث العربي الاشعععك ار ين في
بلروف من نور. خوا شععععععععامى كاريخين وكم
بثه بصوكه من خلاى فضائية
ولا غ اربة ن ي ون غ و ال ارمة نيو .
الع ارق والكلالعه وكعدميره ومعا
رك هلك الالكلاى المجرم من هعععو العععخعععوععععا ا وى
وضعاك ارثية ال الع ارايين وا هم لععه منععه كوليععه ايععاد
امومعععا وال ل البععععث بعث الشعععجعان سعععود الع ارق
العربي الاشعك ار ي خصعوصعان ونموره ومعاجعداكعهن ا هم من
ليعععث ال معععان ليعععث يلكفي
من جهععةن ومقععاومععة الل القائد ورفااه باله رى ال اربعة
الكي دمرتن م للفععععائععععه وا لخمسععععععععع ين ل ثور ا ل ع ارق
العووعنعيعيعن ا لع اررن جعنعود ا اظمن ثور السععععاب اشععععر
من كمو ١٩٦٨المبار ة.
ال و واملائه وآلكه العس ريةن ووصلكه لل
انهيا ارت مخ ية هر بعدها من الع ارق سعععععنة اسععععععععكعرف القعائعد في خوعابعه منج ات
٢٠١١م كار ا الع ارق كلت سععععععععلوة الكلاى الثور في ععى الميععادين الكي نجبععت ا اراععا
لي ارن واصابات ومافيات مجرمة.
2
كليعة مبعار عة للقعائعد الشععععععععجعاك العها لا غ اربععة ن يععأخععه هععها الملور لي ا
يخوف غمععارهععا داخععى الع ارق م شعععععععععبععه واسعععععععععععا في الخوععا ن كورق لل مقععاومععة
الع ارايين الفريد في كاريخ الشعععععععععو ن و د
ورفااه. اسكم ارر المقاومة للين الوصوى لل اسكعاد
الاسكقلاى وكش يى ل ومة انقاه ووني ككلمى
كلية لثور كمو ولشهدائها و ى رجالها مسؤوليات لااد الع ارق لل لواله الوبيعية.
الشجعان الكاريخيين. و د ن ثور كشرين المجيد سكبق مكواصلة
ككوسعععععععع وككجععهر للين اسععععععععقععاو العمليععة
كلية للقاد لمد لسععععن الب ر وصععععدام
لسععععععععين وا لب ارهيمن ول عععى اعععاد الل السياسية المجرمة.
الرسععععاليين من مضعععع منهم لل ربه ومن لا عد القعائعد ال ثوابعت البععث الوونيعة
اى ينكظر الشهاد نص ار و النصر في ميادين والقوم ية وخاصعععععععععة كمسعععععععع ه ال كام بكلرير
فلسععععععععوينن ةوااععامععة دولععة الولععد العربيععةن
ال فاح والنضاى. ومقاومة الكوبي ورفف الوائفية الفارسعععععععية
كليععععة نجععععا ات الثور الكععععاريخيععععة والكمدد الفارسي ال لسا الع ارق وا مة.
الشعاخصعة الشعامخة ككلدى الالكلاى المر
وادوان الخونة والعملاء. وكورق بقو لل ثبات الل وصعععموده
وانكصععععععععا اركهن وآخرها انكصععععععععاره ال الك كى
والرد الكي لاولت اجكثاث الل من الداخى
وخلق فكنعة بين ك وينعاكعه القوميعة والقوريعةن
ودان ا يعادا المركجفعة الكي اعامعت بعالك كعى
والرد والانشعععععععقاق و د فشعععععععله الهري ال
المسكويات القورية وال المسكوى القومي.
3
4
بو اللسنين الي
وي ؤؤؤ ث ينتً ؤؤؤ لاني ف ف غ س ؤؤؤؤؤؤيوم ير نؤؤؤؤريؤؤؤؤ ؤؤؤؤ ؤؤؤؤ ؤؤؤؤ ؤؤؤؤ
تء ت سؤؤؤ ن ث نسؤؤؤ ى و ؤ ؤر يي إ ؤ ً يؤ نؤ يؤ ؤر ؤ
د يؤرم ؤ م نيولإءؤ و ؤر لأنهؤ ء م ي داؤر ب نؤ
وضؤؤؤه ةؤؤؤ و ه ونيو ر نه وتؤر ً يه اؤلإ ن يؤ نؤ
ور يي إ ؤ ؤو تي و ؤرث م ي ةؤؤؤؤؤؤؤ ف ي ولا نؤ نري ؤل ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤ
يه ء ثو ا وم ١٧تيو ثو اي وسؤؤؤؤ ن ء ي
١٩٦٨ث و ه دسؤ و لأيؤ يؤ ييتؤ ؤ را ؤو وسؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ت و ه ديتنؤؤ
ى يف و دضؤؤؤؤؤؤؤ مث ي وم ؤؤؤ لا ت ولأي ؤؤؤ
ي ي م وإني ؤؤلإ و في و ءهؤؤ و تً ب و ؤؤر
يرن و و رث ةؤؤؤؤؤؤؤو
و ؤؤؤن ث ي ن ؤؤؤ ى غت غ و ي ي ه وني انؤث ثو ا ف ي
ت ؤؤف يهيؤؤ ؤؤ و د ؤؤر م ي تيو ١٩٦٨ى ا ؤؤؤلإ
ً ني ء ي سن .٢٠٠٣ ي يؤؤؤ ؤؤؤو ييؤؤؤث ثو ا
و و ولأي . ي ؤؤؤ م ت يي ؤؤؤ د ؤؤؤ
د ؤؤؤ ي ؤؤؤث ر ؤؤيؤؤيؤؤ إؤؤ ؤؤؤ تؤؤؤؤ ؤؤؤؤنؤؤؤؤي ؤؤؤؤتؤؤؤؤءؤؤؤؤ ف ر يي إ ؤؤ نتًؤؤ ؤؤ ث ي د
ة سرور وةيث لأنه
ود ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤث لأ و نؤؤؤث ؤؤر يي إ ؤؤ ي ؤؤ م ؤؤ ا ر ي ر م ث و.
ء ي ث و ير س و ي ار
ي م ؤؤؤؤؤ ي لإ ا يسؤؤؤت ةؤؤؤ ه وثو ا تيو
ير ي و ر ث . ييؤؤث د ى ر ءؤؤ ؤؤ ا ؤؤ
ي تً ةؤؤؤؤ ف
و و يستوى رً ف ر
ً ى لأ ى ي ؤؤ ينإيؤؤ
ونتهؤث إؤ ؤ وتم ت م ؤ
ي و لأي ةؤؤؤ ف يؤر ءؤ مث ثو ا ت ي
و ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤ ت م يء ؤؤؤ ني و ؤؤؤر يي إ ؤؤؤ ؤؤؤ
و يي. ةؤؤؤؤؤؤؤ و ى ي ؤؤؤؤؤؤؤفه
5
ًإوا و س ؤؤ يه ؤؤؤلا لا ي ؤؤؤ ولا إؤو ؤى
ننؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤتؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ة ثو ت ؤؤؤ ي ر يي إ ؤؤؤ ث ؤؤؤ م ؤؤؤلإ ى ثو ا
ر ؤيؤيؤ إؤ ؤؤؤ يتيؤؤرم و يؤؤ دنتءتؤؤ ثو ا ءؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ مث
يةؤؤؤؤؤؤؤ و ؤؤر يي إ ؤؤ ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ثو ا
تيو ؤ سؤؤؤؤؤؤؤ ؤ يء ؤرا ؤ ث ث يسؤؤؤؤ ث إ م
ت ر. ر يي إ ؤؤؤ لانتًؤؤؤ ؤؤؤ ث يه
ن د ظ وب رن سث
6
ين الي
لإ ؤؤؤ نت ءؤؤؤ اتيؤؤؤ م ي ؤؤؤ را د ث ي ي و ض ودر ي دا ي ؤؤؤؤؤؤؤ ثو ا
ةؤؤؤؤؤؤ را رو تي ي دا
وةؤؤؤؤؤؤ ه ي يء لاث وم ويهنرسؤؤؤؤؤؤؤ و ي ن وو ا ضو ا ة ١٧تيو
ؤؤ ؤؤ يؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤتي رو اؤؤ
نضؤؤؤؤؤؤؤ ً ى يي سؤؤؤؤؤؤؤته ؤؤؤ ؤؤؤ يؤؤؤ ًؤؤؤ تؤؤؤ ؤؤؤرر
و و ؤؤؤؤؤؤ ث ر ر ي
نسؤؤؤؤ م ى م ث لاًت يءؤؤؤ لاث ي ؤؤؤ يهن ؤؤؤ يةؤ ته لإ تةؤ نت ء
ود ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤر نؤؤ ؤؤر ؤؤر ي
ي ث ي يء لاث ي ؤ و تي نث ييت ؤ ا ن را سؤؤؤؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤ ون ي
و ي ؤؤؤ .ي دا ؤؤؤ
إيوح و ؤؤؤؤؤ ى ت ر و لتي رو ىء رو ا ي تإو لاءتي ي
ل ؤؤؤؤؤ ث ضؤؤؤؤؤو لا ي
ؤرو و يءتي ؤ ث ؤ لااتيؤ م ولا ؤؤت ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ر و ؤؤ ؤؤ ؤؤيؤؤي
يءتيه ودسؤؤؤؤهيث ي
تةؤؤؤ نيولإء يةؤؤؤ يتي رو ي دا وت ف ؤ ه و ت نو وءي ود ؤؤ ه رو
ي يء ؤؤؤ لاث وم و ف
يتي ؤؤرم ؤؤ ؤؤ ن س ى وتي نهؤؤ ي يءؤؤ لاث وم ي ؤؤؤ ةؤؤؤؤؤؤؤ و و ي ا ؤؤؤلإ
لأءؤ ؤؤؤ ؤي ؤؤؤ ري ؤؤؤ و ؤيؤ دا
ؤ دث ت ؤث ء ؤر ته ؤ ى و ي ؤ ؤ ؤ واؤلإ يؤ ؤ يؤث ي وسؤؤتإ ث د ت
يؤؤ ًؤؤ ين ور ً ؤؤ
ؤؤو ً تءؤؤ ف ؤؤ ت ؤؤ ؤؤ ثو ا تيو ًؤؤ ؤؤرا ؤؤلتي اؤلإ ؤرو ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤ يت ؤ يؤ
دث تث د ي دا ن ؤؤؤؤؤ ا ي
تو ؤف يسؤؤؤؤؤؤؤ ا نؤ م ؤلإ
ن س ى تي ؤؤؤرم يءتيه.
ولإ يؤؤ دي نؤؤ نظ ي رو
ي دا ي ؤؤؤؤؤؤؤ ثو ا تيو
ً را نءر تنو يةؤؤ ته
ي يء ؤؤؤ يي و ي ي
و يهني و ؤؤلإ ؤؤ تيني و م
يت ؤؤؤؤؤؤؤ رو اؤؤ ى ؤؤرو
لاءتيؤؤؤ ي وءؤؤؤ ودم ًلإ
7
ي د ؤؤ ث ي دا ةؤؤً ؤؤ ء ي يرسس ث رو
يسؤؤؤؤؤؤرولا تت ي د م ين و يإؤؤ ًؤؤ و واؤؤلإ ؤؤر
يه وءه وتيرم ر و ى د رو ي دا ي تني ؤ
وتُ ي دإف ؤ ه ؤ وتًُ دء ؤ لا يءتيه يهم ءؤؤؤر ..ؤؤؤ نؤؤؤث
ن ضؤؤؤؤؤؤء فً هم ُيءتيه وي ؤؤؤ ث ي دا ي ظؤؤؤؤ
ي و ر رو ا ف ي
سؤؤؤ ي ثو ا تيو ي دسؤؤؤوم
ُيةؤؤ ث ي س ؤ س ؤي د ؤو ؤه ؤؤؤ ًلا د ثؤو ا تؤيؤو
و د ؤؤؤؤ ؤؤؤؤوته
ء مث و ضؤؤؤؤؤؤؤث لإ دسؤؤؤؤؤؤهم ي ن م ي يءتيه
ايوم وإنهؤؤ يت و ّيؤؤؤؤث ي دا و ؤؤؤث ي و ؤؤه ؤؤؤ ؤؤؤر ا ؤؤ ؤؤى تؤؤ ؤؤيؤؤؤ
ي نته ي ُيءتيه ود رث
وةؤؤ ه وت ودث يو ه ضؤؤو ً ه ءي ه يو ه تي ُس ث يسؤؤؤؤرو ث تي تُ إى ً ه
فو را إ ينهؤؤ وسؤؤؤؤؤؤؤؤ وث نهؤؤ و ى ؤؤ ر ي سؤ ؤو م
ي لاةؤؤؤت ي ..و ت ي دو ى ر ين ..
ً داي ؤؤ ي دا ي ُيءتيه دًؤ ؤه ؤؤؤ ؤ ء ؤؤؤ ؤي ؤتؤ ؤ ؤ ؤم
داي ؤؤؤ ءؤؤؤ لا تيؤؤؤ و ي وء ث ينه ُن ؤ ً ي ؤؤ را يؤؤ اي
اي ؤ ر ي د ر وإ ّ لا ي ُيءتيه ود ؤؤؤ ث تي ؤث ء ؤر ي ؤ نؤ ي دا
ت تؤؤؤ د ي ؤؤؤ نؤؤؤ ث ي
ؤ ؤ ؤنؤظؤ ؤ ًؤتؤ ب ي يءتيه و ر ا ي دا ى
ؤؤؤر لا ت ءنس.. ؤؤ ُيؤؤءؤؤتؤؤيؤؤه ؤؤ ؤؤى ُيؤؤًؤؤتؤؤ ؤؤب ؤؤن ؤؤؤ م ؤؤيؤؤءؤؤتؤؤيؤؤه ورو ا ؤؤؤ
لأ ؤؤؤؤ را هي لأم نون
ي يرسؤؤب لأي ي ي رور ي لإ وسؤتف رث
يؤ ت ء ؤث ينء ث ا و ي ؤ فؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ ؤ و وءؤ ي ر ث ي دا ةؤ ؤ ؤ ؤ ؤ
ًيسؤؤؤؤ سؤؤؤؤن ي دا ن ضؤؤؤؤؤء و ُي ي و إ ي ة ؤؤؤؤؤتى يء لاث ولا د ر
و ُيهنرسؤ و ُي ي و ي
ً ب. نسى رو ا ي رس ر م
يء ؤؤؤرا ؤؤؤو ؤؤؤث ي ؤؤ
8
9
المهندس ملمود الصيفي*
يةؤؤؤؤؤ تء ضؤؤؤؤؤ لأي ؤؤؤ ي ؤؤؤ و ء ؤؤؤ ؤؤؤ ينلإ نإ ته ؤؤؤؤؤؤ
ؤؤ و ي يي ؤؤري ؤؤ ينهؤؤ لو ث يضؤؤؤؤؤ ف سؤؤؤؤؤإ ن وم ١٧تيو ؤؤؤ م ١٩٦٨
ض ؤؤؤؤ س ؤؤؤؤإ و يث فت ؤث لإ هؤ اتيؤ يؤ د نؤؤث ي ؤؤ نهؤؤ لأو
ثي ه سؤؤؤؤ ولا ت ؤؤؤؤ ر ثو ا ف سؤؤؤؤؤؤؤإ ن ؤؤ ود إؤؤث او ته ؤؤؤ وإن ؤؤؤ و يوي ؤؤؤ
ى ء هتي سؤؤؤؤو وي ؤؤؤؤ ضؤؤؤؤوم لأًضؤؤؤؤ ف ؤؤؤؤ وننسؤؤؤؤؤؤ ن و ر دإ ه
ث وء ث يوث ينظيؤ ت ف سؤؤؤؤؤؤؤإ ن ؤ ؤ ثو ا ضؤؤؤؤؤؤؤ م ؤرم ً ؤ
ظ ا ود ث م سؤؤؤؤن ي ن ي ي سؤؤؤ ته ى د ؤريؤ م دثنؤ م تنف ؤلإاؤ وإ
ي ر ي سؤؤؤؤؤؤوم نث وان ؤ وضؤؤؤؤؤؤؤ ؤث ثو ا سؤؤؤؤؤؤؤ ح ؤؤؤ ؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤءنؤؤؤ م
ءو ينه دو ً ؤؤؤؤ تيو ؤ ي ؤ نؤ تهؤ وً تهؤ ظ ث تل ر سؤؤؤؤؤ سؤؤؤؤؤ
ى ء ه سؤؤؤؤؤؤؤو نري سؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤ يتإو ا ت ؤؤؤث وسؤؤؤؤؤؤؤه ي ؤؤؤ ءيؤؤؤ ا
يى ء ش ي ي ت ؤؤؤؤؤؤؤ ب ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ثو ا ؤؤ و ؤؤ ود ؤؤرث ي
سو رية ي سيوإ ي ف سإ ن . نه لأو د ضؤ د يضؤ
د ر ء ش ؤؤؤؤه وني .ي و ر ًيس سؤؤؤؤنوث ي ف سإ ن اي يض لأو ى
يؤءؤيم ثؤو ا ٣٠-١٧تؤيؤو
ت ؤؤ ي ؤؤ در ؤؤث دي ؤؤ يء را نةؤؤؤؤؤؤ ث ف د تو و ي لأي .
دو ف تةؤؤؤؤؤؤؤ يه ؤ
ه وني د ستي و ؤؤؤه وني وان ة ؤؤؤفث ثو ا ير در ث ثو ا ٣٠-١٧
تيو يء ؤؤؤرا وءهه ؤؤؤ تيو يء ؤؤؤرا ين ؤؤؤلإ وا ؤؤؤ
ف س ي ؤؤؤ هم ي لأو ى إ ؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ يه
ؤؤؤؤؤؤؤه ون ؤؤؤ ولاي ؤؤؤ ؤؤؤ
ظ يةؤؤؤؤؤؤ ء ش ي
ؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤل نو و ب
ف ت ؤ ف تي ؤرم
10
ءؤؤ ؤؤش ؤؤ ؤؤ
ًؤؤ ؤؤ ا د ؤؤنؤؤؤ ؤؤؤ
ةؤؤؤؤهر م ي دء
ت سؤؤؤؤؤإ
سإ .
ءؤ ؤى لانؤتؤف ؤؤؤ ضؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤي ء ش ن ني يست ر لإا ف و غؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤم
يستةف ث . نة ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ
ؤؤر هءوم ؤؤه وني ى
ؤؤؤؤؤؤؤؤر ؤرو
و ي ١٨ؤؤ نو ثؤؤ ني ن و ثو ا ف سؤؤؤؤؤؤؤإ ن ًلإ ف ؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤي ي
ي م ١٩٩١و ر وم و ر ي و ًى س ؤ ؤ ؤ ؤ ؤي ي رسؤؤؤؤؤؤؤ
ؤؤؤؤؤؤؤر م يء را
ي ؤؤؤرو ث ث ني ى ن. ًلا دنهؤؤ م تثنؤؤ و وب
ً ى ء نف ثو ا ف سؤؤؤؤؤؤإ ن
ؤؤ ؤؤ ؤؤيؤؤ ؤؤؤ را ؤؤولا ؤؤؤ ث ويه نؤرلا نتفؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ دثن م رو ؤؤؤه وني ى
دإفؤؤ ءؤؤ ا نهؤؤ ؤؤ ؤؤ م ن و و ر ثو ا ف سؤؤإ ن
لأي ؤؤ نفؤؤلإ س يؤؤ ؤؤر ١٩٨٧ي سؤؤؤؤإ د ؤؤؤؤر ؤؤؤ م ١٩٨٢وانؤؤؤ لا ؤؤؤر ي
يء س را ثو ا س نةؤؤؤؤؤؤؤؤ ا ي يء س ؤؤ را
ةؤؤؤه ر ؤؤؤر م سؤؤؤ و ر ثو ا ي لإ و ث سؤؤي ح
س ةؤؤه ر ؤؤر م سؤؤ ؤيؤ و ؤءؤ ؤش ن ؤ نؤي يؤ
ؤؤؤؤؤه وني ي ؤؤؤؤؤب يسؤؤؤؤؤؤؤؤ وا ةؤؤؤؤؤؤؤه ؤؤر ي تء ن يسؤؤؤؤؤ را
ةؤؤؤه ر ف سؤؤؤإ ني وي ء ثو ا ف سؤؤإ ن ضؤؤر ء ش
ؤؤؤؤؤؤؤو د د ي ؤؤؤؤؤؤؤه وني لإ ي لإ
دظؤهؤ ؤب ت ؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ؤؤؤ ث
إ س ور وً د م ف ًي ني ود ؤؤؤ نظؤؤؤ يؤؤؤ د
ؤؤرون ؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤه ودي ؤؤ
دإ يؤؤث يوا ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ وً ؤؤ
11
٣٩ؤ وً د ؤ ث
تءي ؤ ث لاسؤؤؤؤؤؤؤت إؤ ن ؤ ي
سؤؤؤؤؤؤؤإ ت ً ةؤؤؤؤؤؤؤ
ية.
ي ؤ ءؤ ء ى لانتفؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ ف سؤؤؤؤؤؤؤإ ني و ؤ نؤث ي يؤ و ؤؤر ث ث ؤؤ يؤؤ ي
ي ي سإ . ؤؤ ؤؤ ف ةؤؤؤؤؤؤؤؤب ؤؤ ؤؤ ؤؤؤ
س ةؤؤه ر ؤؤر م سؤؤ ؤه وني ءم ًسؤ
ةؤؤؤؤؤ و ي ر تي ت را
دي م الإ يو ب يوي ً ؤؤؤؤ ةؤؤؤؤهر م و ء ى لا ت ء م ًإ ء ش
ت ً ثو ا ٣٠-١٧تيو ود ؤؤؤؤ ف وث يهري ر ي ؤؤؤو د د
ؤ تءؤ ؤ نهم ي تؤ لأ
يء را تء ةؤؤؤؤؤ ف ي د رثث ؤؤر وسؤؤ سؤؤإ ن سؤؤؤؤؤإ و ت ب ييت
٧5ؤؤؤؤؤؤؤه ون ؤؤ وء ح ٢٧٠
ف س ؤإ ني و تي ت ت غ و ورو ً .ضؤؤؤؤؤؤؤ لإ آًؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤي ؤؤؤ ؤؤؤ ريؤؤؤ ث
وتضؤؤؤؤؤؤؤ ث د ث ي ٧٠٠٠
ر رث ير ي ث ي يف و ى و غم ين وينةؤؤلا ؤؤه ون نت ء
د ؤؤؤ ته ؤؤؤو سؤؤؤ
ؤؤؤرون ؤؤؤ ي ؤؤؤ را ولا ؤؤؤ ث ؤ ؤ يؤ ؤ ؤؤؤ ؤتؤ ؤؤؤ ؤب و سو ء ا .
يت را لأي ضؤؤؤؤؤؤؤر ثو ا لأي ي ؤؤؤؤؤؤؤه وني دي و ي نتف ضؤؤؤ لأ ؤؤؤى
ؤؤؤ م ٢٠٠٠ؤؤؤ ؤؤ ؤؤ
ؤؤ ؤؤ ونؤؤظ ؤؤؤ ي ؤؤؤ ؤؤوإ ؤن ؤي س ةؤؤه ر ؤؤر م سؤؤ
ؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ و يوا ؤو تو ؤث
و يويي ت ةؤؤ فت يسؤؤؤؤتةؤؤؤؤف ث ي لأ ر ث يء س ؤ را ثو ا ي
ر ؤؤم ةؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤف ؤؤ ؤؤ ؤؤي
ًإ ي ةؤؤؤ ى ي ؤؤؤ ه ةؤؤؤؤي ى سؤؤؤؤ ف
12
ؤؤؤؤؤؤؤه وني هؤؤ د ظه ء م تي نؤؤرى ؤؤرو ؤؤ ًؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ يو و ى ؤؤؤ
و ى ضؤؤؤؤؤؤؤوم لإ ؤؤ ةؤؤؤؤؤؤؤنؤؤث ه ء ننسؤؤؤؤؤؤؤ ن .ونت ء ننس .
ا ؤؤؤلإ اؤو ؤؤؤر ؤ ؤ ؤؤؤلإ ؤؤؤ و ؤه ؤ ؤ تؤ ؤؤؤث ولا ؤؤؤ ث يت ؤؤؤرا لأي ؤؤؤ
وثو تؤؤؤ ي ؤؤؤ ثو ا تيو لا ت لأي ي ؤه وني و ف را ي ة ي آلإ
يء ؤرا د تت يؤ ام ديتهؤ ف سؤؤؤؤؤي وينلإ سؤؤؤؤؤن ٢٠٠٣ سؤن ٢٠٠٣ةؤ ي ى
ود اؤؤم ًن ؤؤؤ اؤؤم تؤؤ ؤؤ ؤؤ ؤؤ ؤؤ رو غؤؤإ ؤؤؤ م رو ؤؤي
سؤؤؤؤؤإ ب لا و ر و رث و ؤتؤى ؤ ؤوم تؤي ؤؤؤ س ً ؤ يًؤ فؤ ؤلإ ؤ ؤ ؤ ةؤؤؤؤؤؤؤ ه
ي م ؤو ظ م ؤ يؤ ودي و ف را ي ث ت و يون رو سؤؤؤؤؤؤؤتًريث
ام لأي ؤؤؤ ي ي إ ً ى ونهؤؤف وتؤؤري وتهء ت ؤؤث ه دنو لأسؤؤؤؤؤؤ ي
سؤؤؤؤيه و ؤؤؤؤ يرسؤؤؤؤسؤؤؤؤ ث هؤ ي يؤ رو ؤ و ت ؤث
ً ج.
(*) يهنرس ي يور في /ضو يء س وإني ف سإ ني /ن س -سإ
13
14
فو ا ابد الجليى
نؤؤؤ م و تيؤؤؤرم و يًإإ ًإ سؤؤؤؤؤؤؤ ايؤؤ نؤؤ م دغ ؤؤف ثو ث ةؤؤؤؤؤؤؤ وف
ؤت ؤؤؤريؤ ؤ و ؤه ؤؤؤرم لأيؤ ؤ ؤي ؤؤؤ نى ت ت ؤؤؤ وتو م نث ني ى نظ م
ف سؤي د ؤ وضؤ وء ؤؤ ؤؤ ً ؤؤري ؤؤ ث تي تي ؤؤرم م ت و نه ر لإ
وم ر تضؤ ًن ى ة ف و ي ًإ ً ن م وءهث نفس يةؤؤؤؤؤؤ ي
ين ؤؤؤلإ ن ؤؤؤرلا ف يءتيه ي ؤؤ دء ؤؤ ؤؤ لاني ف ًلا ثو ا س ه ة
ؤ و ؤرم تي نؤ ن نؤ و ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ و ؤؤ ينتءؤؤ ي تيو يء ؤؤؤرا د ؤؤؤرثؤؤؤث
ي نؤؤ م ؤؤر تؤؤ ي يًت ب ي ؤؤ ظؤؤ ى ي تسؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ث يةؤؤهور ي ن م ني
يءؤ لاث لأنهم يو ء ؤر و ينء ث تي تيؤؤؤريهؤؤؤ ثو ا و ؤتؤ ؤ ؤ ؤ نؤ ؤو تؤي ؤؤؤرم ؤ ؤ
ًإو ا ن يج س سي ثو ا تيو ً را. وس را و ا ة .
تيو ي و ؤؤؤؤؤو ً ى هؤؤؤلإ ويؤؤؤ د وضؤؤؤؤؤؤؤه ً ةؤؤؤؤ سؤؤؤؤنوث
ي ب رو يتيري و يو ةؤؤؤؤؤؤؤ ا ث ن ي تي ت ؤث ثو ا د ؤرثؤث ؤ ؤ
ءي ه يء ؤؤؤ لاث واو ي ؤؤؤ تى وضؤؤؤؤؤؤه لاسؤؤؤؤؤؤت ي ي تإو ي تؤ ؤ ؤ
ةن ظ ظ . ولاي ؤؤ ؤؤ ؤؤ ي ؤؤ ء ن م و تًإ إ لاسؤؤؤؤت ت ءي
ت ؤ ًؤ ؤرا ثو تيو ث ا لأو ى ييؤؤرم ؤؤرءؤؤ لإ توء تلي م نفإ
يء را و ى دسؤؤؤهم ي وم ًي ني ً ى ً وي ةؤؤؤؤؤؤ ا و ؤؤر ي د وى ؤؤرو
وةؤؤؤؤؤؤه ر د ير سؤؤؤؤؤؤ تر م ت وس ؤؤؤؤؤؤتف ت ي سؤ سؤ ولا ت ؤ ر و لإ
لأض ى ي ر ر م س . ة است يت ير ي دء ن س ى نت ؤؤؤ ش ر
سؤؤؤؤؤت يى ثو ا تيو نهء ة ن ف ي ينإي و ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤف و ش ؤؤ ا ؤؤ
وإ ي رو و ً ر ي و ب ء ن م وت إ ه . و ي.
ن م و تيرم. يًإإ ثو ا ف و ة ث ثو ا ينلإ د يه
سؤؤؤؤؤ ه ةؤؤؤؤؤ ي تيو ي لأو ى ي ي ؤؤ نؤؤ م ي
15
16
الد كور سلمان الجبورا
إ ت و ن ؤؤؤؤؤؤ ؤن ؤؤؤ م يؤ ؤيؤي وت ؤ وح وضؤ ث ثو ا ٣٠ - ١٧
يؤؤ ًؤؤ تؤؤ ؤؤ ؤؤ وتؤؤث ؤو ؤ يوإنؤ ر .و ث و تؤؤيؤؤو ويؤؤن ؤؤؤلإ ؤؤ ؤؤوم لأو
إؤؤ ؤؤ تؤؤ ي يءؤؤ لاث توءؤؤر لانإ ته ؤؤؤ يوإ ي
ل ؤؤؤؤ ي ر ويةؤؤؤؤ ي روا ي لإ رم ي ًةؤؤؤ ينؤؤلإ ولارتؤؤ و تى و ؤؤ تؤؤ ي
تً ؤ لإ ي و س يإ ينفؤؤلإ وح ؤؤؤ ؤؤؤي ؤؤؤ ؤؤؤءؤؤؤي ؤؤؤ ؤؤؤي ييؤريؤ دو و ؤ تهؤ ولإ ؤ لأاي
يؤ ؤ ؤ ثو ا .ولأيث ؤ ؤؤرو ؤؤلإ ؤؤ ي ت و
ؤ ؤى لإ ؤؤؤ ؤثؤ ؤ ا ًلإ ن ؤؤؤر ه و تإو ي و و ى دي لإ ت وتإو يءتي و لإ إ
يوإ يسؤؤ اي ف ي ؤؤ ؤؤ ؤؤ نتي ؤؤث ؤؤ يوإ ثو ا دو ؤؤث اؤؤلإ لأي ءؤؤ
ًنء ث ثو ا سوم ي ي و ؤؤ ؤؤر وينتءؤؤ ي د اتي يه و ؤؤؤؤؤؤو يوإ
ةؤؤؤؤؤؤ ي ءني ي ؤؤؤؤؤؤ و ر .وسؤنتن و ي يي ن الإ ًىرء ي ي ي و
ؤؤؤ دو نؤؤؤ م يؤؤؤر س ي ت ي ي الإ يضؤؤؤؤؤؤؤي ن ؤؤؤؤؤؤؤ ً ء ي يءتي
و نى ً ؤؤؤري ؤؤؤ دو ت ؤؤؤر و ي ي نهؤ ؤ سؤؤؤؤؤؤؤ ؤ را
إ ي ين إ سؤؤؤؤ ن . ي رر ي يء لاث: تي ءواؤؤؤ ي ً رو
و ؤؤؤر تء ى رو يوإ ي
ؤؤتؤؤف ؤؤؤ ؤؤؤ يؤؤه نءؤؤ م ث ولا :المجاى الووني فؤؤ ؤؤ ي نؤؤ م و نهو
و ًإوث تي تًؤلإتهؤ ثو ا رد ؤث ثو ا وينؤلإ لأ ؤ م لا ت ر .
ي تنف ؤؤلإ و يؤؤ ؤؤ تؤؤلي م
ث وا نفإ ؤؤؤ ًؤؤؤ ؤؤؤر و ي لأو ه ى ت يوإ و ؤ ؤإ دو ًإوث
يةؤؤؤؤؤؤؤ تإو ي ي ي ي ؤؤؤ ي ور تي ثو ا او وغ ا ؤؤؤرب ً
يويي ي لأ إؤؤؤ ؤؤؤ
تي نث ي را وي ينإ ؤؤ هؤؤ و تي ؤؤ نؤؤث ت ت ننس و ي و ى
يت ي ؤؤ وغ ي ؤؤ ر ؤؤلإ يؤؤث نؤ م وإنؤ و ؤر ؤ نؤ ؤ
لا ؤؤؤر ي ت دولا ى
17
رً ين سؤؤؤؤؤؤؤف ي ظ وب ؤؤؤؤؤؤؤى نيإ ؤؤؤ ي ب يي سؤؤؤؤؤؤ رو ا يويي ت ى
ش يتيري ل ث لأس ي ؤ إ ي ؤرا و تي ض ؤؤ و ا تلر وءف ان .
ر ا ى تلي س و ر تء ى تف يوإ يه
ؤؤر ؤؤو وتو يسؤؤؤؤؤؤؤت يؤؤ ث سؤؤ ايث ي تسؤؤ ه تو ؤؤ ثو ا ي رسؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤر م
ا وي ي ً تو ب و ير ن و ؤؤؤؤؤؤ
ضؤؤؤؤ ه وسؤؤؤؤإ لأسؤؤؤؤو ه ؤ م وتو ه دءه ا ت فؤ يء ؤرا و تي ؤلإ و هؤ ؤ
ي ؤ ؤر ثؤ و ءي ؤ ث غؤؤؤؤ ر ؤؤؤؤ ؤؤؤؤ وإ
ت ون و ي دسؤؤؤؤؤو يإ يء ن ى س ن ب. ولأي .لإ سؤؤؤ ف
نء ح ثو ا ي ر ر يوإ
ً و لسؤؤؤؤؤ ي ي ثانيا :مجاى ا سر والمجكم ؤؤؤر ر ثو ؤؤؤؤ وً س
إ ي ث .ي د ؤؤ يوإ دو ؤؤؤث ؤثؤو ا لأسؤؤؤؤؤؤؤ ا
ي ؤؤؤ ر ى سؤؤؤؤؤؤؤف وإني ؤؤؤر ؤؤؤ ؤؤؤر ؤؤؤ
إ ى م سؤ ف ي ونه ً لأس س ي سف تي ييته ثو ا
تو ؤؤؤر ؤؤؤ ي ؤؤؤ ي ي ون يءتيه و ؤؤؤؤؤؤؤ ه ؤؤؤؤرم يؤؤ ًإؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤؤ ح
او ؤؤؤؤؤ ح يءتيه ي ث ي وي وت ؤؤؤ إ
ؤؤؤرًؤؤؤ و غ ؤؤؤ ي لاإ ى تو ؤؤؤ يتإ ؤؤؤ ث ي و را يف ؤؤؤو
ى تيرم ضؤؤؤؤؤؤؤ لإ ً ى دي ي هم ًضؤؤؤ ً ى
ا ين و سؤؤؤ را تلي نيو ر ءؤ و ي ؤلإ ت ي
لأي سؤؤؤوم وسؤؤؤإ لأءه ا ر ي ً يضؤؤؤؤؤ م ى
لأي ؤ وي ً رو لإ
يًت دو ي ً ءه تؤؤؤ ه ؤؤؤ ءيؤؤؤ ا ؤؤؤ
ي وتو ف و تؤلي يءؤ س ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤف و نيؤ ؤ ث
ولات ؤؤ ر ث يهن ؤؤ و تثي ب
ن يي يسؤؤؤؤؤؤؤتي وغ اؤؤ
ث ر د دو ؤؤؤؤ ث ثو ا
ت وسؤؤ ويسؤؤت ي ته ً ى
18
ينتء ؤؤؤ ث لأءن ؤؤؤ ولإ ؤؤؤ ي م و يؤؤؤر س و ؤؤؤروا ر ر ي رو و ؤؤؤؤؤؤ ث ً
م.
تثو اؤلإ يإؤ و لإ إ و رم سؤؤؤؤتًر م نب
تي س ي ةؤ يه يسؤته يه ت ي ؤؤلإ ؤؤ لإ ؤؤ هؤؤرب
وإني ر ء لأسؤؤؤ س .تم تً ج يرً ث س ي ي
ً ؤ را تنظ م اؤلإ يإؤ ؤرم ي ؤؤؤ .ونفس ت ي ؤؤؤ
ؤ ي ؤ وي و تنظ م يؤ ةؤؤؤؤؤؤؤيم نإ ى ت م
تلسؤؤؤؤؤؤ س ءي ث ت ون يهني و ي إضؤؤؤؤؤؤ ً ى
وي ؤرو ؤ و ي ؤرا ي تيرم تم ر يرسؤؤؤؤؤسؤؤؤؤؤ ث ثالثا :مجاى الكربية والكعليم
ؤؤ يؤؤث ثو ا ؤؤإ ؤؤر و
وي نسؤؤؤؤؤؤؤ م و ؤلإ ؤ ر م ت ي ؤ ور وإن ؤ ؤ ؤ ني ف ء ؤؤؤلإ ي يء ؤؤؤ ي
ينتء ي الإ رو ت ؤؤؤ ي ً توسؤؤؤه ؤتؤ ؤ ؤؤؤ و ؤتؤ ؤ ؤ ؤم يؤ ًؤ
ً ي ت ؤؤؤ ويء ؤؤؤ ن ت ؤؤؤ وتو
يإ ي ً ي و ت هم ؤي لا ؤتؤ ؤؤؤ و ً ؤى ؤً ؤؤؤ ن ؤؤؤ لأسؤؤؤ سؤؤؤ ي
ت و و ت ي ي ًو
ي وسؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ًنتؤؤ وتيؤؤ و و توسؤؤؤؤؤه ي ت ر سؤؤؤؤؤ ث ء نف ت و تم تلي نى
ت ت ؤ ي ؤ ت و ؤ ؤرم
ؤؤ ؤؤ ؤؤ ؤؤؤ ؤؤي ؤؤ ؤؤثؤؤ ؤؤ يؤؤ ي ض ن ً ى غ ث نو
وته ين اج ر ث ه ر
تً ؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤ ث ي دو ؤؤؤؤؤ نؤؤ م يوإ ؤؤؤؤؤؤؤؤ يؤ
يتفت و ؤلإ ؤ تم ؤر ي ؤ
ً ى لا تف م لإ تي ي ت و ور يتً ؤؤؤؤ ؤؤؤؤ
و ؤؤؤر ؤ ا ؤ ؤى ًر ا وت ؤؤؤليؤ ؤ
ت ؤ ور و ؤث ؤ سؤؤؤؤؤؤؤي. ي ت و سؤؤؤؤؤؤؤ ي ي
ودسؤؤؤؤؤؤؤيؤرا ت تيي ؤ ننتؤ ً ى ًضؤؤؤؤؤ ً ى ًةؤؤؤؤؤ لأءوم تةؤؤؤؤؤؤؤي ؤؤ ي ظهو
يسؤؤؤؤتو ث الإ ًضؤؤؤؤ
ً ؤى ر ؤم ؤتسؤؤؤؤؤؤؤو ؤ ؤتؤ ؤؤؤ إ يً سؤؤؤ ي
ي ؤؤؤؤؤؤؤ يي ظم ن تج تإ دسؤؤ وف ًت إ ف
ؤ ؤي و ر ؤي ؤؤؤ اؤ ؤؤؤ
يؤؤؤ ي ى اؤؤؤلإ يإؤؤؤ يروا.
و. اربعا :المجاى ال اراي
يث ثو ا تإو الإ
يءؤؤؤ هؤؤؤرب ً تفؤؤؤ م
لإ تي ضؤؤؤؤؤؤؤؤؤ اي ي ءورتؤؤ
19
سؤؤؤؤ يث دو ً ى ت ر ر ث ي لإ د ؤؤ و خامسا :المجاى الصنااي
ةؤؤؤؤؤؤؤ و ؤلاي ؤ رو ام ي
ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ف ؤ ؤ لأإفؤ تم ننتؤؤ ي ً يؤؤ و تؤؤ ؤؤؤ ي ؤؤؤث ثؤؤو ا ٣٠-١٧
تيو ؤؤل ؤؤر و ثو ا ي اؤؤلإ
تنظ يهم ي تة ث إ ه ثو ا ي هم. ؤيؤإ ؤؤؤ يؤ ًؤ ً ؤؤؤ را
لا ت ؤؤ يوى ؤؤ ي ؤؤ ؤؤرم
و فتوا و ؤؤ م لات ؤؤ ر وإني
ي ت و ي ً ى يوظف
إً إ سادسا :في المجاى المهني وةؤؤؤؤؤؤؤ هم ي ًت نر ا
ي ً ييث هم ي يء س
إ ؤ ف ي ي سؤ ث ي ً ؤؤرو ؤؤلإ نر ث وةؤؤؤؤؤ هم ي ً ر ر
وتنف لإ ًإإ ننت و إ هم
ي ةؤؤؤؤ ي و م لات ر تؤؤ نيؤؤ ؤؤ ث ولات ؤؤ ر ث و ي لأ ح يت يي .
وي نروا ننت ء تي ا
فت رو ث م نس م ؤؤؤؤؤؤؤث ثو ا ى يهن ؤر م سؤ ي لله
ًلا ر ى ً ؤؤؤؤؤؤؤ ثو ا
ت م نسؤؤؤؤؤ م لأ ي يو ن م ننسؤؤؤؤؤؤؤ
ى تني ؤؤؤؤن وإ
ؤؤرو ؤؤ و ؤؤلإ ؤؤ ي ً ؤؤ يؤؤ
ي نس ؤؤ م تي دث ت ه
ءؤؤؤر ا ؤؤؤ يؤؤؤ ي تًإ إ
ونر ا وننتؤؤؤ وغ لإ ؤؤؤ
ث.
تضؤؤ يي دو رن د ن ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤ ويرث ي
يءتيه ؤؤو ؤؤ يؤؤث ت ؤؤ
و ؤؤ را ثو ا ى نؤؤ م
ينظيؤؤؤ ث وضؤؤؤؤؤؤؤه يج
ي ن م ضؤ ننس ؤ نهو ننسؤ ي ينلإ
ر ت دة ت ي ً ه
يتيري و تةؤؤؤؤؤؤؤ لاي رو ؤؤؤلاي تؤؤؤ ي يءتيه ى
ي يءتيه نإ ؤ ي ي ؤرد
ننس وس ثو ا وغ ته .
20
21
ا سكاه الد كور غسان الجبورا
ءؤ ي ؤ لأن ؤ ءؤ ي ؤ ولا :كعلعويععععى العجععععامععععععات تيؤؤرث ثو ا ١٧تيو
ا هلية لل جامعات ل ومية
ت ؤث ءؤ ي ؤ ؤ ؤ ءؤ ي ؤ تت ه و ا ت م ؤ ي و ي يء ؤرا سؤؤؤؤؤؤؤت ت ء ؤ ي ؤ
ييؤؤؤريتهؤؤؤ ءؤؤؤ ي تي يؤؤؤ
و ء ي ي رس و ؤ ءؤ ي ؤ تي ت و ث وت ي ي ضؤؤؤؤؤؤؤي يه م
ء ي يسؤؤؤؤؤتن ؤؤؤؤؤ ً ى ء ي يستن . ى تي تو ؤث ؤ را ثو ا
ءي ر ى ءي و ثانيا :كأس ععيس وبناء جامعات ؤر ؤ را ت ي يهؤ ي
جعديعد ت ؤ ؤ ءؤ يءتيه
ءؤ ي ؤ وسؤؤؤؤؤؤؤإ ءؤ ي ؤ لإ و ي تني و دضؤؤؤؤ فث ؤو ؤرو ؤ و ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤف ي
ءؤ ي ؤ ث ت ؤ ً ى يؤ او
ء ي ت نو وء ر .
يوءور ي ء ي ث (ء ي
ه نرسؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤ د تم ت و ؤؤر ر ءؤؤ ي ؤؤ يو ؤؤؤؤؤؤؤؤ وول ههه المهمات هي:
ءؤؤ ي ؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ ا ي ؤؤ م
ن ًىءي .
)١٩٦٨-١٩٦٧واي:
و ؤؤؤه ؤؤؤلإ تؤؤؤفؤؤؤه ؤؤؤرر -١الكعليم العالي:
ءي ث ي ٣ءي ث ًى
١4ءؤؤؤ ي ؤؤؤ ؤؤؤ م -٢٠٠٢ ؤؤؤ ؤثؤو ا ١٧تؤيؤو
ي ؤؤ ؤؤ ًنءؤؤ ث نؤؤ ى
٢٠٠٣م ًضؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ً ى ا
ي ؤ ار فن ؤ تي ضؤؤؤؤؤؤؤيث يسؤؤؤؤؤؤؤتوى ت م ي ولإ
٢٧يؤؤ ؤؤه ؤؤؤر ؤؤي يؤؤًؤؤتؤؤ ؤؤب ت ي ي يهي لأسؤ سؤ ثو ا
تً ث ي د ي ظ
ي س ؤؤؤؤ نث يه لا ننةؤؤؤؤؤ م ي ن م دس ي ةؤؤؤؤؤ
د نؤؤ م ننسؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ي
و ي يت ّم و يت ّضؤؤؤؤؤؤؤ
وي الإ لانء ث:
22
ءؤ ي ؤ هؤ ؤو ؤ هؤ ةؤؤؤؤؤؤؤ ءي ه ءه ؤ ث لإ ث ولأ سؤؤؤؤؤؤؤ م ي ؤ وإؤ ؤ تهؤ
لاست . ت م ي. ت يستي ت .
ااشعععع ار :وضعععع اسععععك اركيجية سعابعا :كقويم داء الجامعات: ثعالثعا :لسعععععععع دن اعانون الخعدمعة
لاسعععكلداث ال ليات وا اسعععام ي ً ن يج ةؤؤؤؤؤؤؤي الجامعية لإ دن ب ه ث
العلم ية يسؤؤؤؤؤؤؤتنؤرا ً ى ؤ ؤرا
ن ث وسؤؤؤ يتضؤؤؤين رر ؤؤيؤؤتؤؤ ؤؤ ؤؤ ث لإ ث ؤؤ ؤؤ ؤؤؤ ت ي ودرى ً ى سؤؤؤؤؤتي ا
ؤؤ ي ؤؤ ت ي ؤؤ ي دءؤؤ
يتً ء ي تً و ي ؤو ى يرةؤ ث ءورا ؤؤي در م وءؤؤ ؤؤه ؤؤؤ ؤؤتؤؤ ؤؤو
ويرى ت ي يرةؤؤؤؤؤؤ رو ي ت م و ر ؤر رر تى
هلإ تً و ولإ تًإ إ و يي ووء ه وإني.
ن ر ر لإ سؤؤؤ تم و هم ي سن ٢٠٠٣م.
اربعا :اكساك دائر الاسكلداث
الإ تً ؤؤؤؤؤؤؤو دو لإ ي ثامنا :لج ارء امكلانات مر ية للأاسععععععععام العلمية وً ؤؤؤؤؤؤ
ف ي ٢٣-١٨سن . تل ر ي يسؤؤؤؤؤؤؤتو ث إ ؤنؤو ؤ ؤؤؤ يؤنؤهؤؤؤ ؤؤؤ ؤ ؤ ؤ
ي.
لادا اشر :اسكلداث الهيئة و ي ت ون س.
الع اراية للكخصعععصعععات الوبية كاسعععععععع عا :ابوى افة الول بة
و تي سؤؤؤؤؤؤؤؤ ايؤؤث ي تً ج المكخرجين من العععد ارسععععععععععععة خعامسعععععععععا :شععععععععموى الولبعة
يتً ؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤ ت ء ا اعععداديعععة ي ءؤؤؤ ي ؤؤؤ ث
يسؤؤتةؤؤف ث و تي ث رو بمجعانيعة الكعليم ؤو ت ف ؤث
و ي ار و سؤؤؤؤؤف ي ر
اؤؤ يؤؤ دثنؤؤ م ت ا ؤؤؤؤؤؤؤؤ وو ؤؤ ًؤؤإؤؤإ ؤؤء ؤؤؤ يؤؤ ؤؤؤ ث ت ءث إ رو
ظ م.
ي تؤف ووسؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ت ي ؤ
ثاني اشععععععععر :ااكماد اللملة
الوونية للبعثات لل جامعات وغ ا .
ال عالم المخكلفة و ي يًت ب
تً ؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤ ث سؤؤؤؤؤر ء سعععععععادسعععععععا :لو مة الكخويو
الاسععك اركيجي :ولإ ي ً
23
ي ؤؤؤ را ً ؤؤؤ و ؤؤؤ تهم يًت ب تً ؤؤ ؤؤ ث سؤؤ ام و ن م نهضؤؤؤت ي
و د ن هم. ه يتي و ي تر سؤ
و ؤ اؤلإ نؤ يج وسؤؤؤؤؤؤؤ ؤ
سعععععععادس اشعععععععر :شععععععععموى لإ تم ًت ام ي يًت ب
الكدريس عععععليين بال س عععععاء و ه ءؤ ي ؤ ث ؤ و ت إؤث ؤو ؤث د ؤر ر ي ت ث
ت ؤؤؤ ءؤؤؤ ي ؤؤؤ ؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤؤؤ
ر ت ؤؤؤ ف ويث ه ةؤؤؤتو ؤرو لاب في ي
ت يؤ هم فؤ ظ ى ا ؤ ءيهو .
يؤؤؤ وانؤؤؤر م ينؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤؤؤف ارب اشعر :اسعكلداث جامعة دي ؤؤؤ و إؤؤؤ ن ؤؤؤ يث
تر سؤؤ دي م إ هم والإ صدام للعلوم ا سلاميةن واي
ؤؤيؤؤ ؤؤ ؤؤؤر يؤؤ ؤؤيؤؤ ث دو ء ؤؤؤ يؤؤ ؤؤؤ ؤؤي ؤؤيؤؤإؤؤ رر د ث ي ًيسؤؤؤؤؤؤ آلاب
وننء ث ف را ي ء ي ث تً ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤث ر س ؤؤؤؤؤؤ ث
ي يًت ب تً ث.
م. نس ي .
و ؤؤ نظ تو ب ثؤؤ ث
سعععاب اشعععر :ايام الجامعات خععععامس اشعععععععععر :ا ل ك ع يين ً نت ء ظ م
الع اراية الرسعععمية بالمعايشعععة المر ا للخريجين يي د إى
ًؤ تس ؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ؤنؤ ؤؤؤ ث ؤيؤ
الميدانية ي ً رى ين إ ر يث ا ي ت ؤؤؤؤؤؤؤ ي ضؤؤي ير سؤؤت رثث ي
و ي إ ؤؤؤؤؤؤؤ ف ي ر سؤي ء ي ي وسؤ ام ي وإن ؤ ؤر سؤؤؤؤؤؤؤ ث ؤ ي
ي نهؤؤؤ ي تيؤؤؤر م ًؤؤؤريؤؤؤ ث إي نؤؤ و ؤؤ إ ؤؤ ى ر ً سؤؤؤ ام ه تر سؤؤؤ ي
يسؤؤؤؤؤتي د ن هم وةؤؤؤؤؤ و ام ءؤ ي ؤ ث و إؤ يؤ ي
يء ن ي ءونف ؤؤؤؤ ي ةؤؤؤؤؤه را ر تو و
و ثيؤؤؤ ؤؤؤ و ت و ؤؤؤ .واؤؤؤلإ ؤؤؤ فً و ز ّ و اّو ي رر يي و ي ر سؤؤؤؤؤ
ي ةؤؤؤؤؤؤؤ اي ي ف ث ي ءسؤؤت و ر تو د ث ي
تي تُ سؤؤؤؤؤف ء ي ث لنه ثي ن آلاب ي م ر سؤي
ي ً ؤؤؤريؤؤؤؤ يءتيه ٢٠٠٣-٢٠٠٢ؤؤر د ؤؤ
وتؤ ؤ ؤ ؤ ؤفؤهؤم ؤ ؤيؤ ؤ ى رر لأ ؤؤؤؤؤ ه ي م
ر سي.١٩٦٨-١٩٦٧ .
ثالث ا شر :ا سكلداث جامعة
صدام ن ر ر ور يتي ا ي
24
للدى واشعرون :كنظيم لاار يةؤؤؤ رسؤؤؤ م ء ي ث
الكعدريسععععععععيين في الجعامععات
و ؤؤ ر و ا ت م ؤؤ ي
الخعععارجيعععة ي دءؤؤؤ ت
ويهم و ؤؤؤر تهم ث ؤؤؤ و يسؤؤؤتةؤؤؤ و تي نتءث
وتءر ر نة إهم يي. نهؤؤ ث اؤؤ يؤؤ ر يؤؤث
اثنان واشععععععععرون :شععععععععموى ء ي ث و تر سؤؤؤؤؤؤ
الولبة الهين يدرسععععععون خار
ملعععافظععاكهم بعععالسعععععععع ن ي ؤؤ ؤؤي ؤؤؤ ؤؤتؤؤ ؤؤ ؤؤ ؤؤؤلءؤؤو لأار ب ثو ا ١٧تيو ي
لأ سؤؤ م ر ً يه ةؤؤيو هم ي ًري د ن وتيريهم.
يً ؤؤ ؤؤ ث ةؤؤه وةؤؤي ي ؤؤؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ ث ونةؤؤؤؤؤؤؤ ب
الإ ي إ ف د ضؤ ثععععامعن اشعععععععععر :لصعععععععععوى
نإ ي ي رئ و توءه ث ؤ ؤ ؤيؤي .و ؤ ؤؤؤ يةؤؤؤؤؤؤؤؤ و الكععععدريسععععععععيين ال اركبين
يوي ؤؤ ف ؤؤو ي
لاةؤؤؤؤؤؤؤت ي لإ يور رو ؤؤؤؤؤ( لأ ب) و يي ي لضعععععععععععافععة ل اركبهم ي دءؤؤ
و ة ف ي يإ ي. يوءهؤ ت ؤر ؤ ث ؤؤؤؤؤؤؤؤ
و دنتج رن يث ظ م دثن م إ ؤؤؤ ف
ثلاث واشعرون :اكسعاك دائر ييؤؤ ؤؤ در هم لأ يؤؤ
اعبعوى العوعلعبععععة العععر فعي اؤلإ يةؤؤؤؤؤؤؤ و وو ي ؤ ي ءؤؤؤ ي ؤؤؤ تهم دو ي يؤؤؤ
الجامعات الع اراية وخاصععععععععة ي و ر د ى تر سؤؤؤؤؤؤؤ و
ولبة فلسعععععوين في الد ارسعععععة سؤؤ ايث ي دسؤؤ ث م سؤؤؤؤن ي يًت ب يو ه
يوث يسؤؤ ي ريو ي
ا ولية والعليا. ي ؤؤؤؤؤن ث يسؤؤؤؤؤتو را سؤؤؤتةؤؤؤ ث وًري ث ت ت ءه
رب واشععرون :اكسععاك دائر وينه :لأرو تي ُ زم ينه الإ يو ه.
اسععععععععكلعداث الم ار البلثيعة
ورً ث سف كاسعععع اشععععر :لاامة الندوات
المكمي وت ث ًةؤؤؤؤ ب ي ر
إؤؤؤ ننتؤؤؤ ي ي ؤؤؤ يؤؤؤ ةؤؤؤه ر ؤؤؤر م سؤؤؤ ينه
نؤؤؤروا نهو ؤؤؤ م ١٩٩٢
س ي م.
اشععععععععرون :دخوى الجامعات
في كجربعة الجعامععة المنكجعة
ف ؤؤؤ ؤؤؤ ث يً
ننتؤؤ ء ؤؤ ي دءؤؤ ًؤؤريؤؤ
يءتيه و ي نفس و ث ر م
يو ن ته ء .
25
يسؤؤؤؤؤؤت ي ث ي ر و ي -٢الكعليم الثانوا: وًؤ ؤؤؤؤؤؤؤ نو ؤ ينهؤ يثؤ
و فن ؤؤؤ وتؤؤؤلث ثهؤؤؤ ؤؤؤ لأثؤؤؤ و ...
ةؤؤؤؤؤؤؤهؤؤر ت م ثؤؤ نو
. و ؤلإ ةؤؤؤؤؤؤؤيؤ ف ؤ ي ؤ لضعععععععععافة لل ادد من
١٨-١٢سؤؤؤن ف ا نو ر ا نجععا ات ا خرى في مجععاى
ثعانيعا :كلعديعث المنعاه ثو ا ١٧تيو ودو تؤؤ ي ؤؤ را
الد ارسعععععععية ي دء ن م ء اتي ي سؤؤؤؤؤؤؤتثن لأن يث الكعليم العالين منها:
يري ؤؤؤ لله و ؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤؤؤ لاث ت يهيت ؤ ر سؤؤؤؤؤؤؤ ر م يء ث ي ؤؤؤ
سؤؤؤؤؤؤؤيؤؤ و ؤؤ و وإنؤؤ وديتؤؤ يتوسؤؤؤؤؤؤؤإ و تي تف ينه
ؤ د ي نى آً ء ؤ يؤ ؤؤؤرًؤ ؤو ً ؤى ؤتؤ ؤ ؤ ؤم و را دءو نة .
يري ؤ لأاؤر ب ننسؤؤؤؤؤؤؤ ن ؤ يهني و ي و ؤؤؤؤؤؤؤ و ر م يرتي ث ي ؤؤؤ
و وإن و يوي ولأً . ؤر سؤؤؤؤؤؤؤ ؤرًو ي ت م ؤؤؤر ً ؤؤؤ و يةؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤؤ يه
ء ي ي و ر ةؤؤؤؤؤؤؤي ث يف ا
ثالثا :شعععععععموى المناوق ؤي ا ؤؤؤلإ ؤنؤو يؤ ؤتؤ ؤ ؤ ؤم ءؤؤ ي ؤؤ ث ًؤؤ ء ؤؤ وي
الريفية ببناء المدارس سعععععو و يي.
يء لاث ت :
بم ار المدن. تسؤه ًء م ث ةؤت
ولا :لملة وونية لبناء تؤؤؤر سؤؤؤؤؤؤؤ ي يرتي ث
اربعععععا :ك ويععععد الولبععععة المدارس اللديثة ولإ ن
بال ك والمسكل مات الد ارسية لا رو ي ؤؤروم ي ي ؤؤ ً ء ور يهم ي ر
ي إ سؤؤؤؤؤؤؤ ود م ودروث و ر و يوءه ر ر إ وتسؤؤؤؤؤؤؤؤ ر ا تؤل ب
و نةؤ و ت ءي ور يه ي ر
سم يء ن . ي ت ي ه ؤؤؤلإ ي ؤؤؤر س
ؤو رث اؤلإ يؤر س ي وي نو .
خامسععععععععا :اسععععععععكلداث ٧5٧ير سؤ سؤن ً ١٩٦٨ى سؤؤؤؤؤؤت ر و ر سؤؤؤؤؤؤ ث
مععععدارس ا لمعكعمعديع ين ولإ ؤؤؤ ٣٨٠٩ير سؤؤؤ سؤؤؤن -٢٠٠٠ يسؤؤؤؤ ي تتهم ؤؤؤؤ
٢٠٠١يه ت و ؤؤراؤؤ ؤؤ ؤؤ
ؤ ؤ يواؤف وتؤلا هؤ ً ى ت م.
تً ؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤ ث تي تتإ ف ًضؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤ ً ؤى ؤ ؤو
ي رلاث ويرا د ر ي يتي ي يوظفي
ؤرو ؤ ي ؤر سؤؤؤؤؤؤؤؤ ث
.
26
لأسؤؤؤؤؤؤؤ س ً ؤر ر ؤ ث كاسععععععا :وضععععع الخوو يث تً ؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤ ث إ
و ؤن و تء ا ًضؤ ً ى اللا مة لكووير ال ادر الكربوا و هنرس .
ي ؤ اؤر فن ؤ ( تين ؤ ) ودام
ما ونواا. سعععادس ععا :كشععع يى لجان
ي إ ث الإ لااتي م اي: امكلعانيعة مينعة بعالنسععععععععبعة
ااشعععع ار :ك ويد ثر من
ولا :بنعععاء لاعععداديعععات لامكلانات الب الوريا.
ومععاهعد من ابعى شععععععععر عات ٢7٠٠مدرسة ب امى ا جه
سععععابعا :الدام الواسعععع
جعنعبعيععععة وت ؤؤؤلثؤؤ ؤؤثؤؤه ؤؤؤ و ؤؤ العلمية ي س ؤؤؤؤؤ ث ودءه ا للمععديريععات العععامععة للكربيععة
يو ف ث ي وت و را و ؤ را ؤرراؤ ي دءؤ ؤ را
ؤؤؤ ؤيؤور ؤ ؤ ؤيؤ ؤؤؤ ولأءؤهؤ ا وت و ؤر ت ف و ودءه ا ؤيؤت ؤؤؤ ؤ ؤؤؤ و ؤيؤ ؤ ؤؤؤ لأر م
وي رث ي يه ور
دث تث الإ ن ر ر ث ءر ته ؤؤيؤؤًؤؤتؤؤ ؤ ث ؤؤؤ ؤؤيؤؤور ؤت ؤي يؤر س وتؤر سؤؤؤؤؤؤؤ هؤ وي
ي ً ً ء ه ويس ايتهم دء تسه ي ي تر س
تؤ ؤت ؤؤؤ ءؤه ؤؤؤ ؤيؤور ؤفؤ ؤ ؤؤؤ م و إ ؤ و ؤلإ ؤ ت و يؤ
ف ي ًإإ تني . ي ر م ييت ث ً ؤؤؤؤ
و ي م و وم ا. ؤؤتؤؤإؤؤو ؤؤ لأر م ؤؤ ؤؤ ؤؤيؤؤي
ثانيا :ك ويد ا اداديات
والمعععاهععد بععألععدث المنععاه و ؤؤؤ لااؤتؤي ؤؤؤ م ؤثؤو ا وت و .
الععالميعة و تي دًؤلإث إ يهؤ ير س ث نو د ر رر
ي تإ ي ً ور ثعامنعا :ك ويعد المعدارس
تر س و تر . ؤإؤ ؤ ؤؤؤ ؤي ؤي ؤؤؤر س يؤ بال ادر الكدريسي ال فوء وسد
٢54٠٣٣ؤؤؤؤؤؤؤ م ١٩٦٨ الشععععواغر و ر ر ررام
تإو ؤؤؤرر ي ؤؤؤر س ً ى ١٢٧54٢٧سؤؤؤن -٢٠٠٠ ي ٨٦٠٢سؤؤؤؤؤؤؤن ؤؤؤ -١٩٦٧
يهن ي ٢٦ير سؤؤؤؤؤؤ م ١٩٦٨م ً ؤؤؤؤؤؤؤى ٧٠٨٧٢
ً ١٩٦٨ى ٢٧٨يؤؤر سؤؤؤؤؤؤؤؤ ٢٠٠٣م.
سن ٢٠٠١-٢٠٠٠م.
م.٢٠٠١ -3الكعليم المهني:
نإ لأاي الإ نو
ي ت م ؤ نسؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ًإإ
تنيو ؤ يؤر دو ؤث ؤ را ثو ا
١٧تيو اتي ي سؤؤؤؤؤؤؤتثن
ؤ و ؤلإ ةؤؤؤؤؤؤؤيؤ ؤ ؤر ءؤ
27
يري ؤؤر وديتؤؤ ؤؤ ولا :ال امية الكعليم ي ثالثا :ا داد ادد الولبة
ؤ ؤن ؤؤؤ م ؤتؤ ؤو و ؤيؤ ؤ ؤي ام ي سؤؤؤ ١٢-٦سؤؤؤن يه ي 5٨١١إ ف سؤؤن ١٩٦٨
ت ؤؤر ؤؤر يو ؤؤ ث ء ؤؤ ى ً ى ١4٧٩4٢ؤؤ م -٢٠٠٠
سو ّ . دو ؤؤ م لأيو ؤؤلإ ًؤؤ فو
لإ ؤ و ؤر ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤث يء ؤ ن ؤ .٢٠٠١
-5ملو ا مية ت م ؤؤ ؤؤ ؤؤ ؤ معععع ا ديععععاد العععع ععععادر
ؤي ؤت ؤ ؤؤؤ د ؤن ؤؤؤ ؤه ؤم ؤي الكدريسعععععععي ي 5٧٧سؤؤؤؤؤؤن
ععععان اععع ارر اعععيععععاد ثعععور ير س يي درى ً ى ر ر ً ١٩٦٨ؤؤى ٩٢٢٣سؤؤؤؤؤؤؤؤن ؤؤؤ
١7كمو المجيععد المكعلق بملو ؤؤؤرر ت ي ؤؤؤلإ ي ٩٩٠٧١٨
ي م ر سؤؤؤؤي -١٩٦٧ .٢٠٠١-٢٠٠٠
ا ميععةن ا ار ار كععاريخيععا سععععععععيبق ً ١٩٦٨ؤؤؤؤؤى 4٠٣١٣4٦
ملفو ار في ها ر الع ارايين جيعالا ت ي ؤؤؤلإ ي ؤؤؤ م -٢٠٠٠ -4الكعليم الابكدائي:
اععد ن ويلق لهم ن يفكخروا بعه يؤر ةؤؤؤؤؤؤؤهؤر اؤلإ ت م
َّن الععالم لعه ااكرف بعأهميكعهن .٢٠٠١ اتيؤؤ يؤؤ ي ؤؤ ؤؤ را
واد شمى هها الق ارر الفئة العمرية ثو ا ١٧تيو لأن يث ن
45-١5ن ةوان ععان في الكوبيق ثعععانيعععا :يعععاد اعععدد لأسؤؤؤؤ سؤؤؤؤ ي ن م يي
المعلمين ي 45٢٦١ي م
العملي اد الكلق يضعععا في م ار سؤؤؤؤؤؤؤنؤ ً ١٩٦٨ى١٩٠٦5٠ و ت و لإنسؤؤؤؤ ي ي
كعليم ال بععععار ممن هم بر من ً تي:
هععها العمرن واععد هديععأت الجهععات سن .٢٠٠١-٢٠٠٠
المسؤولة في الدولة وفي مقدمكها
و ار الكربيعةن عى المسععععععععكل معات ثععععالععثععععا :يععععاد اععععدد
ا دارية والفنية والكعلمية من جى المدارس ي 4٩٠٧ير سؤؤؤؤؤ
انجالهن واد كلقق هلك وبااك ارف ؤؤؤ م ً ١٩٦٨ؤؤؤى ١١٧٠٩
اليونسعععععععع و الكي اوعععت الع ارق ير س سن .٢٠٠١-٢٠٠٠
جععائ لهععها العمععى الجدبععار ليععث اربععا :كلعديعث المنعاه
انخفضعت نسعبة ا مية لههه الفئة وفق رؤية الثور ن م ننس
من %7١لل %١٠ن ثم النت
اليونسععععع و خلدو الع ارق من ا مية
بش ٍى نهائي.
28
29
خنساء الفارس
يسؤؤؤؤؤؤؤ تهؤ نضؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤ تي يؤ ؤؤؤ يؤ ؤؤؤ ؤيؤوإؤ ؤ ؤ ؤي ي الإ ي
سؤؤتي ث ًيسؤؤ وث ث ي و دسؤؤ ةؤؤهر م سؤؤإ ي ؤ ت ؤؤؤ ؤ ؤ ؤ ولأيؤؤؤ
ؤؤ ث ؤؤ ث و يؤؤ و تؤؤر دسؤؤؤؤ ةؤؤؤؤهر م سؤؤؤؤؤتلإ د ن م ةؤؤؤؤؤ ن وديتن
وت ؤؤر ؤؤ ينء ث ظ ي ؤ ي ي إو تي سؤؤإ ا
ؤتؤي ؤيؤيؤتؤه ؤؤؤ تؤ ؤؤؤ ؤثؤو ا ير سؤؤؤؤؤت ضؤؤؤؤؤ ث ت ثو ا ين ضؤؤؤؤؤؤ و و لأةؤؤؤؤؤؤ وس
ي إ م ة ؤ ث ؤ لإا ظ ي ية و يويي لإ ؤؤؤؤ سؤؤؤؤ ه ةؤؤؤؤ ي
ولأي تلي م تيو ؤ م ١٩٦٨ت ؤ ثو ا
نفإ ي ووضؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ي وضؤؤؤؤؤؤؤ ف و ي
ًري تني وإن و يوي لاةؤؤؤت ي لإ آي سؤؤؤ يء ؤؤرا تي د ؤؤ رث
داؤم ود ؤظؤم ًنؤء ؤؤؤ ؤيؤيؤت ؤؤؤ ديتؤؤ و ؤؤر تهؤؤ ى نهو وءه ؤؤؤ ن ؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤه يت ؤؤؤل
ثو ا ًضؤؤؤؤ ً ى ننء ث ولا تيؤ م و هؤ ؤ نؤث
وإن و يوي لأً ى ي ؤؤؤؤؤؤؤف يةؤؤؤؤؤؤؤ ي ت ية .
ينؤؤ ءي ؤؤ د نفتً وم ولأي ...
و ي اؤؤؤلإ ي ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤلإ ث ي ؤؤر تي ث ثو ا - ١٧
ونؤف ؤؤؤ ًؤ ؤيؤنؤءؤ ث ثؤو تؤنؤؤؤ ؤي ؤؤؤر تؤيؤثؤ ؤؤؤث ؤيؤ ؤيؤؤؤ ٣٠تيو ضؤؤؤؤؤ م ي
ظ يؤؤ تي دلإا ؤؤث د ؤؤر م ؤ ؤيؤ ؤيؤ ؤؤؤ ؤثؤو ا ٣٠ - ١٧
تيو ي تنف ؤؤؤلإا ؤؤؤ ًإإ ثو ث ونهؤ ثو ا سؤؤؤؤؤؤؤ ي ؤ
و و ... تني ؤؤؤ و ن ؤؤؤ م تي ؤؤؤ م وةؤؤي ث ته ءي ه دإ ب
و ؤ ؤؤؤ ث ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤف ؤ ؤ ي
ولأي ؤن ث
ؤ يو ؤر ويض ؤؤؤؤؤؤؤث ي و ي وتءسرث ت
ؤيؤ ؤؤؤ يؤ ؤؤؤ ؤيؤوإؤ ؤ ؤ ي
30
ا ً ام و و ًؤؤ ؤؤرا ونءؤؤ تهؤؤ ظ يؤؤ وم و ؤؤؤر ي و د ث
ؤؤؤؤؤ يهر ي ش يهم ولأي .. تي نهضث ي تسؤؤؤؤ ةؤؤؤؤ سؤؤؤؤن ى
لله ء ؤي ؤ ؤ ؤؤؤ ؤؤؤلإ ؤ دث ؤ ؤت ؤو ؤيؤء ؤؤؤر و ؤًؤ ؤور ؤثؤو وغ و ي ؤ ت
إ ؤؤ ام و يتهم دنهم دا تيو لأ إؤؤ ي ؤؤ ي ثو دي و فه ة و ي
و يضؤؤي ن و ي را تيو لأف ي ر د ير س ؤؤؤ ؤؤؤه وني نيب ًو
تيرم و ا ولا را . و ةؤؤه ر ؤؤر م سؤؤ ء لا و ؤؤؤ ت ؤؤؤ ثو ا
31
والد الشهيد
ن ت ت و ثو ت ؤؤؤؤؤ ر ت يست ي و ف .. ء مث ثو ا س ه ة
وث يو سؤؤؤؤؤؤ رت رو ه إ ف و ؤ ؤوم ًلإ سؤؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤؤلإ ؤ ي تيو م ١٩٦٨تضؤؤؤؤه
وينف وي نف و و ي و اؤؤؤلإ ؤؤؤؤؤؤؤف ؤؤؤ ث ؤؤر ؤؤر تؤؤ تو ؤؤ و تسؤؤؤؤؤؤؤ إ
يؤؤ ؤؤ و تءه ؤؤ وتةؤؤؤؤؤؤؤو ؤ يء ؤؤؤرا تإ و ً ى ثو ا
ت سؤؤؤت ي لا يسؤؤؤ سؤؤؤ دً ى لا تيؤؤ نفونؤؤ واؤؤر ولا إؤؤؤ و تً ب و ت ؤؤؤ
لإلا وت ؤر رو ثو ا تيو تً و ي في اؤؤؤلإ لأ ؤؤؤ م ي ؤؤؤ ؤؤؤ
يويي و و ي ؤؤلإ ؤؤ ؤؤتؤؤ ؤؤ ؤؤ يؤؤ ؤؤ ؤؤؤ نؤتؤفؤ ؤ ؤ ؤ ؤو تؤتؤي ؤؤؤريؤهم
ؤ ؤؤؤ ؤم ولأيؤتؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤؤؤ ظ ي ؤؤؤلإ ؤؤؤ ثو ي إ ه آينث ه وةؤؤؤؤؤؤؤ ه
لأ سؤؤ ر وسؤؤ يو ً ث و ي يسؤؤ وف ووضؤؤ ث ر
ونس ي ن .. ويؤي ؤؤؤ ؤ ؤؤؤر ؤ ؤ ر ؤلأءؤنؤ ؤي إ سؤؤؤؤؤؤؤ ت ي ا
ت ؤ ؤ ؤؤؤ ؤث ؤو ت ؤي ت ؤيؤو وء و تؤ ؤ ؤ تى ؤ ث لا ا يؤؤ ينؤؤلى في
ي ؤؤؤ ؤؤؤ و يؤؤؤ و ً ور يوى ى ةيم ر د ري و و ءه و ظ م و ور ..ي
ةؤؤؤؤؤؤهر م و ن ؤؤؤؤؤؤ ير يث ثو ا يء را يضؤؤؤؤ م
ي ف ةؤؤ ف
ي ؤؤؤإلإ ى ةؤؤؤؤؤؤ ث
لله ن ؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ تءسؤؤؤس تي
و ؤؤؤث ر
يرين . ً ؤؤؤى ؤؤؤ ؤؤؤرا
32
بو ملمد ابد الرلمن
لأسؤ سؤ و يو تي ت ث ءؤؤر ؤؤر ي تؤؤ اي ن مل ي
ؤ ؤ ؤه ؤؤؤ ثؤو ا ٣٠-١٧تؤيؤو ثو ا و س ني ف ت نظؤ م
و تي د سؤث ن م ر م رو تؤؤ ً ؤؤ اي و ؤؤرا ي ؤؤ
يؤرن ؤ ؤر ثؤ و تي ؤ نؤث ر ت تو ء ظ م يست ر.
لأسؤؤؤؤ س و ي را ن م رو ثو ا ن و نظؤ م ءيهو تي سؤؤؤؤؤؤؤ يته ثو ا ٣٠-١٧
وإن وسؤؤؤؤتإ ث د تإ ر ي يإ ف ءي ا و يوى
وإن ؤؤؤ وت ؤؤؤر ً ى ي تيو ؤ م ١٩٦٨تفء ث
يتس ي ته ً . ؤ ضؤؤؤؤؤؤؤنؤ ؤرو ؤ و ؤ
ؤؤر تنؤؤ يي س ي
ي س رت وإن .
ً ن ث لأسؤؤؤؤؤ سؤؤؤؤؤ وإني و و ي رى ءي ا
نؤؤ م و و ا ثو ا يتو ا ي
يءتيه ي يؤ تيته ؤ وتؤ ؤيؤه ؤؤؤ يؤه ؤتؤإؤ ؤ ؤؤؤ ث
ي س وإني و سؤؤؤؤؤؤؤ
ا ءس ًوب لإ ً م وإن ف و و ض
ى يءتيه ي ينؤؤؤلإ
ونيب وم و ؤؤؤر د ث ف ا ؤؤؤر ت ؤؤؤ تو ؤؤؤ و ظ م
ر لا ت ثي ني
ي تسؤؤؤؤ ةؤؤؤؤ سؤؤؤؤن ى سؤؤؤؤؤؤؤيوإ ي ف ي و يؤ وت ي م لأ و و
لأو ؤؤؤى ؤؤؤ م ١٩١٨ثؤؤؤو ا
هيءي ؤؤؤلإ و ةؤؤؤؤؤؤؤ د ؤؤر دام نؤؤ ث ؤي سؤؤؤؤؤؤؤءؤو و ؤيؤ ؤتؤيؤ ث
رت ًر ا وش ؤ ضؤر و ؤر م يو ي ؤ و ؤ يتؤ
ن ؤ م و إولاث ؤؤ وح ؤؤوإؤؤنؤؤ ؤؤؤ وتؤؤ اؤؤ ؤؤؤف
ةؤؤؤ ر و يليو و ي ت ؤؤؤم ءيؤ ا ييؤ درى ً ى و ا
ثو ا ةؤؤؤؤؤؤؤ … ... ا ي م ثو ا ضؤؤؤؤن
و ؤؤؤؤؤولا ً ى ثو ا -١٧ اؤؤلإ ي ؤؤ نؤؤ ا ثو ا ت
٣٠تيو ًؤؤ ؤؤرا تي ت ؤؤ ءي ؤؤؤ ا وت ي يإ ؤؤؤ هؤؤؤ
لإ ا ي تو ؤؤؤؤ نضؤؤؤؤ ن ء وم وت
33
و ؤؤ ي ؤؤ هم ن ؤؤ را
ؤؤ تي و ت ؤؤ وديت ؤؤ
آينو هؤ او ؤ و نو ؤ
و تؤ ور هم ظيؤ
لأاؤؤر ب ي سؤؤؤؤؤؤؤويؤؤ و ءم
لأًؤإ ؤؤؤ و ؤيؤريؤ ث ؤتؤي
توءهه ثو ا.
نءؤؤ ح ثو ا وتإه اؤؤ وغ دار ه تي ًإه ف د ن ه يً ؤ ي ءه رام
ي ن ؤؤؤؤؤؤؤ يةؤؤؤؤؤؤؤ وا و ينلإ ر ث تلس س . إ ر لا ت ؤؤؤلإ ؤؤؤ رتؤؤؤ
سؤؤؤؤؤؤؤتإ ث ثو ا ن ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ر م و يسؤتي نر ا لأي يت ؤؤؤؤؤؤه ن
وً ي سؤؤؤؤؤي ؤؤؤؤؤ ؤؤ ود ؤؤر هؤؤ لأي ؤ ؤ ؤؤتؤؤ ؤؤؤ و رو ؤؤي و ؤؤ ؤؤ ؤؤيؤؤي
نسؤؤ د ت ي ي ننء ث ي ضؤؤؤؤؤي ت سؤؤؤؤؤتهر و ي ً نءه
و نهضؤؤؤؤؤؤؤ ه ى و ا و ي ؤؤ … ؤؤ ى ثو ا وي ؤؤ ييت ؤؤ ي
ؤؤؤؤؤؤؤ ر ي ولاءتي لا و نتهي ًلا وغ ته ؤؤؤ ةؤؤؤ ف ينء ث ا
ولا ت ؤؤؤ ر تي ت ء نه وو رته وتيريه . و ا لأي ؤؤؤ ؤؤؤ
ؤ ؤثؤ ؤ يؤ ؤؤؤرو ؤ ؤ ؤ ى ؤؤؤ نؤؤؤث ثو ا ١٧-٣٠ وتإ ته ً ى يةؤؤؤؤؤ و ويي
يتيري ي الإ م و تيو ً ؤؤؤ ؤؤؤرا تي تفء ث نهضؤؤؤؤو سؤؤؤؤتي ي ر ه
نء وت ي : ونإ يث تض ث يءيو ث ديءؤ راؤ وسؤؤؤؤؤؤؤتي ؤ رو اؤ
-ؤ ت ؤؤؤليؤ ؤم ؤنؤفؤإ يؤ ؤإؤ ؤ ؤ ؤ ؤ ؤي ؤؤؤرنؤ ؤ ؤ ض و س ته ً را.
وت ث وا . ثو و ى و سؤؤؤؤؤؤؤ ثؤؤؤو ا ٣٠-١٧تؤؤؤيؤؤؤو
-يةؤؤؤؤ ر دسؤؤؤؤؤؤؤهم ي وم لأف يت ؤر ١٩٦٨ء مث ؤ ؤ
ر يي إ ؤ ًنسؤؤؤؤؤؤؤؤ ن ؤ ي و يؤؤ ؤؤر د يؤؤر سؤؤؤؤؤؤؤ إو ؤؤؤ وي ً ؤؤؤ ضؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤؤ
ً نو م لإ تي. ً ر ةؤؤؤه ر لأضؤؤؤ ى ي ر ؤؤ ؤؤ ر ؤؤ ءيؤؤ ا
ين ض س ر م س
34
و ى تيو آً ؤؤؤر ورو ؤ ؤؤؤؤ ؤ ؤي ؤؤؤ ؤيؤ ؤ ؤ ؤم -و ؤؤرا وت ي
وإني نت ونء . لأي ولاسؤؤتي ي ي
ةؤؤؤؤؤ ي ظ م يءر دن م .
ون ؤر ةؤؤؤؤؤؤؤ نؤ ي
و ور يؤؤؤ ؤؤؤ رو ر ي ؤؤ ظ م د فؤؤؤ ر د إؤؤؤ ثو ث -تثو وت ث ب يج
يتو ؤؤؤؤ و ي لإ ى ت مو .
س و ةؤؤؤ وسؤؤؤنر ثو ا ٣٠-١٧تيو ًؤؤؤ ؤؤؤرا
ؤيؤ ؤؤؤر يؤ ؤ ؤ م و ؤ ؤفؤؤؤ ح -تةء ه إ ت ن ه
ي ف ه ضؤؤر لأيت و ؤتؤ ؤم ؤءؤي ؤؤؤ اؤ ؤ ؤتؤى ونة م ي نه يًت ف .
د ر ه وت سؤؤإ و ا ي ا ي ت لأةؤ -تإو وتلا سرور
ود ونهم يؤ دت ؤ و ي و ية ه ي و .
ة ي د ف.
سف . -تؤإؤو ؤ وتؤ ؤؤؤر ؤؤؤو
يءر و ً ور لأ م ين سؤؤؤؤؤؤؤت يى ثو ا ٣٠-١٧ يوث يس .
تيو ً را ي ضؤؤي ةؤؤ ن
ءي ةؤؤؤهر م لأي وةؤؤؤهر م -إه ر فس ر.
ويستي . -لانتيؤؤ ؤؤ ر ً ى
ؤو و ي ييؤريتهم ةؤؤؤؤؤؤؤه ؤر يسؤؤؤؤؤؤؤتو ث ةؤؤؤؤؤؤؤهر ه
ج لأ ي ر ين ض ؤؤؤؤؤ لأ ر م لأ ر م.
س رم س و . و ؤؤ إ ؤؤ د ر ر
تؤؤؤ ي يه ءم لانءؤؤؤ ث
تي ت ييؤؤؤث تى لإ ؤؤؤ
ر م و ت ي ي وف
يستت ا ن دو و ن
و ي ةؤؤؤؤ ا د ن دً ى ً ي
35
36
منير بو الليى
ي يةؤؤؤؤؤؤو يي نه د ب سؤؤؤؤؤؤؤ ف و ر دًلإ ى ؤؤؤ م هؤؤؤ ف ؤؤؤو
تى ور ي يسؤؤؤؤ ا ي ظ م ي دءؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤ را
ن م وإ ..و نري تسؤؤؤؤؤؤؤ م ؤ تيؤ ؤل ء ؤ ؤ ي ث وث وإنهم و ي وم ١٧
تيو م ١٩٦٨تيرم ن و
ؤو م ي ء ؤ ًو وإن ل ؤؤؤؤؤؤ ت م
ين وإن يسؤؤؤؤؤتي ي نى ي ؤؤؤؤؤؤؤ ءيهو وء ؤؤؤ
يء ن ويت ءي ه و ؤؤؤنه س تن ي ين ؤؤؤ
ي و ؤؤ وا لا سؤؤته سؤؤؤي ث ثو ا ضؤؤؤ م لأنه
هؤ و ؤ ر ب يو لأيت ء ةؤؤ و و سؤؤنر وإن دت ؤؤؤث رو ري ؤؤؤ م ودغ يؤؤؤث
ي ًوضؤؤؤؤؤه وف ضؤؤؤؤؤر إ ديؤؤؤ م ؤؤؤ ي ف
ؤؤؤؤؤؤؤه وني واو ر دولا وديتؤ ثؤ ن ؤ ؤ ء ش
و ر لإ نث سؤؤؤؤؤؤؤإ سؤؤؤ وإ لأ و
ضؤؤؤي ي لأن ر ً و ي يضؤؤؤؤؤؤؤ ف يثؤؤ ؤؤ يؤ و ؤر نؤ م وإ ًؤ
ي ت ينه هلإ و ب م ي د ت ؤؤرً ؤؤ دءن ي ؤؤ
ي ضؤؤؤؤؤر لأن يب ث ا ي لأنؤؤ ت م ي ؤؤ رئ و م و و يسؤؤؤؤؤؤؤتي يير ت
دي م يًإإ ت ي س يو ر تى سؤتإ ه نهو ةؤ
ؤو تى ؤؤؤؤؤؤؤ ث ظ ؤ ؤؤل ؤؤؤؤؤؤؤ م ي يؤؤ ى
الإ لأي وت ء م رو دي
ي ت ه ي ينإي وةؤؤؤؤؤؤي د ضؤؤؤؤؤؤ ي ين ي د و ه.
ود ضؤؤؤؤؤ ت ء م ؤؤ تؤؤلي م نفإ
رو ف س ي نةؤؤؤؤؤؤؤ ا ي يث ؤؤؤؤؤؤؤن
إؤؤؤ ف ؤؤؤ تي غؤؤؤرث ي لأو و ث نسؤؤؤؤؤؤ
ينتةؤؤؤ ا ي د ء م لأي و ؤؤؤ و نؤؤؤ م ءؤؤؤ ي ؤؤؤ ث ؤ لأنؤ لأس ؤؤؤؤؤؤؤ س ي
ً ؤؤؤ م وإ وء ؤؤؤ
ؤؤؤ ؤؤؤر ت ث ةؤؤؤؤ ف و ير س
وإن و سؤؤؤؤؤؤؤف
ودغؤؤؤر ى ت م ؤؤؤ ي
ؤو سؤؤؤؤؤؤؤتإ ه يتفو د
37
و تو ؤؤر ي دءؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤ را وس ؤ هم د ءه وإن وظهو يؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤيى
ث وث وإنؤ تي ته ؤث ينؤ يتً فؤؤ ايؤؤ إؤؤ ف ؤؤ تي ه ي و تي ء ث
ت ث لإ ر يي إ تي د ؤث ييؤر تؤ و ؤؤؤؤؤؤؤ في ي ديتن يسؤؤ يت و نهف
ء م ه ي ت سؤؤؤؤؤؤؤ ي نو ن لأن ي وم ي ف س
ييؤ ؤو ؤ ولأنؤ لا و إ ؤؤؤ ف ؤؤؤ و ءه ؤؤؤ و في
ؤؤر ةؤؤؤؤؤؤؤ وف يرينؤؤ و ؤؤ و ؤؤؤؤه ون و م ي و ولأام ي اؤلإ ؤ د لأيؤ
و ؤؤؤؤؤؤؤ يت ى هو . د ؤؤؤؤ ث ي ر ن رو ي
وإنه . ؤؤه وني و يت م ي
ولإ د ر ةؤؤؤؤؤؤؤ ف ي د ته ي ؤؤ و نفإ و
ور ي ً م و
ر د ؤؤؤؤؤ ف يوى ي
وإني د ن لإ إ ف
38
الي ا مين
ن م ير د ءوس س اؤؤلإ ننءؤؤ ظ م لا يؤؤؤر ءؤؤؤ مث ثو ا تيو
ي ن ي يف ؤؤؤؤؤ رو سؤؤؤؤؤؤؤً ي دلإا ء
ؤو توءؤر ي ؤ ر ا م يء ؤؤؤرا ؤؤؤإنءؤؤؤ ث ًؤؤؤ ؤؤؤرا
اؤ ؤ ي ءوسؤؤؤؤؤؤؤ س ينهؤ ؤؤؤلإ م ش ي ؤؤؤو
يوسؤ ر لاسؤ ي و رو ً ر ي د ر لأ م سؤؤؤؤؤؤؤل و ظ يؤ م تؤلث هؤ ثو ا ي
ءو نؤؤؤ ا ؤؤؤ ي م
ولإ و ً ة ؤؤؤؤؤؤ ..ر د د ؤر لأ نؤ م و ؤر و ؤر يتى ؤؤ م يؤؤ ءؤؤ مث هؤؤ ثو ا
ظم ر و ر ؤ ؤور ؤ ف ؤ ؤ ؤؤؤو ؤ ؤ ؤم
ً ي ي ةؤؤ ث تءسؤؤس تيو و ؤ نؤث ًنءؤ ث ظ ي
و ى و ةؤؤؤؤؤؤؤؤ ي ؟ لء ف لأف يسؤؤت
ً ي ي لإ و ..هلإز ً رى ي سر و ر واو ي ب وًؤ ؤرا وي ت ؤ لانءؤ ث
ينء ث ظ ي تي ء مث ثؤ ؤو لا تؤر ي يؤ ؤ ويؤ
تؤؤ ؤؤ ؤؤو؟ يؤؤ ي يض م ى ة ث تءسس
ه ثو ا تيو يء را. ً ؤؤؤن ي لإ و و ي م
ؤؤل ب ت ؤؤ ثو ا تيو لن ؤؤؤؤث لأف يسؤؤؤؤت يي تي نث يتوءرا ي
يو ؤ إفؤ (ةؤؤؤؤؤؤؤنو ؤلإ و )
يءر. ؤؤؤلءؤؤؤ ف إفؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤ ني ؤؤ ثو ا تيو ًؤؤ ؤؤرا و تي
ود ب ت ي سؤؤؤؤؤؤؤ ين ءوسؤؤؤؤؤؤؤ س ؤؤؤلإ ً و
ؤ ؤ و سؤؤؤؤؤؤؤ ؤو ًؤ ؤ تؤؤؤ ؤؤ نؤؤث ت ؤؤو ؤؤل
ينهم ً ى ءن ث ً ور. و يت و د نؤؤؤ م و يإ ف
وست يى ثو ا تيو ن س و لإ إ رام و ني ن فسؤؤؤؤؤؤ ر وتسؤؤؤؤؤؤ إ ى
ثو ث م. .. يفؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ا ي ً
ي هؤؤ ؤؤ ؤؤر ًؤؤ ؤؤو تم
يضؤؤؤ م ه و ةؤؤؤ ي
يظ م ود ؤؤؤؤؤؤ
ف و ي لاةت ي
ًؤؤ تيؤؤ م ي ءوسؤؤؤؤؤؤؤ س
و ي م.
39
40
ابد الله الليدرا
ً ر لا ث تي وم لا ت تفضؤؤؤ دو ريت يء ن ي اي لإ ى ثو ا ض م
يي وي دلإ ث ف ةؤؤؤؤؤ ءرر ؤؤ لاث نإ ؤؤ ي ًؤؤ ؤؤرا ثو ا إؤؤ م و نؤؤ م
ي ةؤؤؤؤ و ف ودسؤؤؤؤ ث وءف وإني و ويي و ؤؤؤ ا تي ؤؤؤ راؤؤؤ ف
د ن ما ا يً ؤؤؤؤؤ ي ؤو ؤؤؤ م ولاًؤ و ؤؤؤل ؤ ؤى ؤؤؤو ي لاةؤؤؤؤؤؤؤت ي
ي إه ي . ي ت ل ؤؤؤؤؤؤؤ ث ر ر ي سؤؤؤؤؤؤؤ ي ً ر ف ثو ا
ت ف و ت ثو ظ هؤؤ ينؤؤ ا ف ود ؤؤر دام ين ضؤؤؤؤؤؤ و ءي ا
تيو يء ؤؤر ؤؤ نؤؤ و نهم و ؤم لأي ي ؤنه ي ثو ا تيو اي ثو ا ي ؤؤ رئ
ويو هم ي ؤؤؤ ر ؤؤؤ تيؤؤؤريهم ي و رو ي ةؤؤؤؤ ث هلإ لأ ؤؤؤؤؤؤ وثو ا ف ي
د ير س وس ر ف ؤؤ ء م ت ؤؤر ؤؤ نظؤؤ م ت وثو ا ةؤؤؤؤؤؤؤ ف
ةؤهر م ؤ ي ر ت ًي ف ةؤؤؤي لاي ي ي م ى ؤؤ تؤؤ ؤؤو وضؤؤؤؤؤؤؤه ف
ر م س وة يء ار ه ينؤؤ ولاسؤؤؤؤؤؤؤت ؤؤ ر ؤؤردو سؤؤؤؤؤ ً را ف يويي
يؤ ؤر ا ً ا م و ؤ ؤ هم ي ؤؤؤ ؤؤؤ اؤؤؤلإ يؤؤؤر ثو وننسؤؤؤ ني لأسؤؤؤ س ؤؤ
ي ي را. ؤؤ ؤؤ و ؤؤي ؤؤ ؤؤظؤؤ ؤؤم ؤؤًؤؤ ؤؤ تء ثو ا ل رثث نهض ؤؤؤؤ
ت ؤؤ ءؤؤ ييؤؤ ويؤؤ يةؤؤؤؤؤؤؤ و يري ث و ي تنيو ي لء ث إ م
وسؤؤؤؤؤ وت نيضؤؤؤؤؤؤؤث يري ا ردو لً ى د ن م لأي رو ور دو
ؤؤؤلإ ؤؤؤلإورو د ءر را تى ؤؤؤؤؤ لا ت ةؤؤؤؤؤؤؤ وإ وء ث نفإ ف
ي الإ ظ ؤؤؤ ةؤؤؤم سؤؤؤن هيءي ف و ؤ وسؤؤؤؤؤؤؤتثيؤ يؤ
ؤؤ ؤؤؤ لأي ؤؤؤ و ؤؤ يؤؤت ؤهؤؤؤ ٢٠٠٣م و ؤؤ ؤؤ ا ؤؤؤلإ ؤؤثؤؤو ا و تؤؤ لأغ ؤؤف د إؤؤ لأيؤؤ
وت ًه يء ر. ً را ي را و سؤؤؤؤ ي ؤفؤيؤ ؤ ا يؤ نؤفؤإ و ؤؤؤلثؤي ؤؤؤ
41
42
ا سكاه الد كور اظم ابد اللسين اباس /اديمي اربي من الع ارق
لإ وا اتيؤؤ يهؤؤ ؤؤو ي نن ؤ سؤؤ سؤؤ و ت ؤؤ ر ونتي مدخى:
يو ًنه ت ت ي غم ظ وب يوءهؤ ؤرو دنء ث ولا ؤ ث يت ؤرا
ود ؤ يؤ نفؤلإ ي ًنءؤ ث ي ؤؤؤ ي ؤؤؤؤؤؤؤه وني ً ني لأي ؤؤؤ وي هؤؤؤ ب ي
ثو ت ؤؤؤؤؤف ي يءي ه ي يتو ؤ ً ى ر يتيرم ويت ث ث رو ؤؤ ي نهم ً
ًؤؤريؤؤ ننسؤؤؤؤؤؤؤؤ .و ؤؤ نؤؤث نو ؤؤؤؤؤؤؤي ي ؤ ننسؤؤؤؤؤؤؤؤ
لاسؤؤؤؤؤؤؤت ت ء ؤؤؤ ث ي ؤؤؤؤؤؤؤ ا و رو ً ج ودنظيؤؤؤ
و ؤرا يؤرى ثو ا تت ًو و لروث ننت و ؤؤؤؤؤ ي ؤؤؤ دً ى ًإتهؤؤؤ و
ي ي رلاث م.
ؤإ ؤ دي ؤ وءهؤ ننسؤؤؤؤؤؤؤ اسعععك اركيجيات كثوير ا نسعععان سؤؤؤن ٢٠٠٣م ر د
ؤ ؤ ؤي وتؤًؤ ؤف ؤؤؤ و ؤي ؤه نتظ ث د ث ي ٣٠سؤؤؤؤؤؤن
الع اراي: تً تهؤؤ ي ؤؤ ولاث نسؤؤؤؤؤؤؤيؤؤ إ
يسؤؤؤؤؤتو ث ي ةؤؤؤؤؤت وتإو وضؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤث ثو ا تيو نظ م و وف ي ة ا ودً ى
ًري ث ييري . ي ننسؤؤؤؤؤ ي ي ؤ ن ؤ ؤ و ؤؤؤؤؤؤؤ ؤر ي
نو تو ؤؤؤؤؤ لأ ةؤؤؤؤؤ
سؤؤن وتي نث ي لإ نظ م
وإني لإ دسؤؤؤؤؤسؤؤؤؤؤ ف
و ي لاةؤؤؤؤؤت ي ي
٣٠-١٧تيو ؤؤؤ م ١٩٦٨
وتؤيؤ ؤ يؤ تؤ ؤ ؤ ؤ ؤ
43
ءي ؤؤؤ ث ف ؤؤؤ وءه يؤؤ ر ؤؤ ضؤؤؤؤؤؤؤ و ؤؤ نؤؤ م تم تنف لإ الإ سؤؤ سؤؤ ث
ف و ي ؤؤ ؤؤلإو ت ؤؤؤؤؤؤؤ ر يت تير ؤر ؤ وةؤؤؤؤؤؤؤيو ؤ تإو
ودرً ؤؤؤث ي ننؤؤؤ ود إؤؤؤث ت م يسؤؤؤؤتو ت ودنو
وننتؤ وني نؤ و ؤ و ي ً ؤؤؤؤؤؤؤر ون ً ي ؤ
ؤؤؤرو ؤؤؤ ث ي ف يؤؤؤؤ د ؤؤؤؤ نؤؤؤؤ .تؤؤؤؤ ؤؤؤؤ ث ت م ويءؤؤ ن ؤؤ ت م و
سؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤ ث ًنتؤؤ ء ؤؤ وي ؤؤ لاسؤؤؤؤؤؤؤت ت ء ؤ ث تي نفؤلإتهؤ
يًت فؤؤ وتم نؤؤ م يؤؤر س ي ؤثؤو ا ؤي ؤإ ؤؤؤ ؤ ؤؤؤ ي وإن ةؤؤؤ ي ي و
ي ى ولأ ب ويستو ف ث. وننتؤ وني ى ي ؤرا لأي .وتم يضؤ م ةؤ ت م
ف و ي لاةت ي ى إ و تفه يسؤؤؤؤؤتوى
ست يث رو ينتء ث
ؤؤ لاسؤؤؤؤؤؤؤت ت ء ؤؤ ي ي ف ح تي ؤ لأ ؤرًؤ ً ى ر ءؤ تفو
ف و ي لسؤؤؤؤؤؤ وسؤ رت ت ي ه والإ ي رو ءؤو و ؤنؤ ؤؤؤ ينؤهؤؤؤ
يء ؤؤؤ وتم تإو إ ؤؤؤ ر ً ى تإو نو ن ح لإ ث .وتإو ث نس ؤؤؤف نيو
إ ا ًري ث وا ون سؤؤ ني ةؤؤ لا ث واتيث
تي ةؤهرث نيو وسؤ ييث ي.
ؤؤإ ؤؤ يؤؤ ي ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ نه ننتؤؤ ؤرو ؤ وسؤؤؤؤؤؤؤ ؤ نسؤؤؤؤؤؤؤ ؤ
تم سؤؤت ؤؤ ح يسؤؤ ث يًت ف .
وني وت ؤؤؤ ء ؤؤؤ يوس وسؤؤ ي لأ ضؤؤي دضؤؤ فث
ولأ ي و روء ويسؤؤؤؤؤؤؤ را ً ى لأ ً ؤؤ ود يث اسععك اركيجيات كثوير الااكصععاد
الع اراي في اواك ال اراة:
رو ي لاسؤؤؤؤؤؤؤت إ وتني ي ث ي يةؤؤؤ ه
ث وتهم ي يوةي. ي وتم ً ؤؤؤؤؤؤؤ ي ت ؤؤؤلي م نفإ ي
ة يد . و ؤ ث ث ؤو ا ت ؤي ؤو ؤي ؤو ؤؤؤر
اسععك اركيجيات كثوير الااكصععاد ةؤؤؤيث سؤؤؤو ي و ت
الع اراي في الصنااة ولأنهؤؤ ود يؤؤث سؤؤؤؤؤؤؤؤرور
لأغ ي ؤؤؤ وتم إ
وضؤؤؤؤ ث سؤؤؤؤت ت ء ث
ؤ ؤب ؤ ؤ ؤي ؤؤؤ ؤي ؤؤؤر
ؤؤؤؤؤؤؤنؤؤ ي تإو يإؤؤ ة ث إ ي را و ث
ن وتر ينإيي تضينث
44
دنؤتؤج ؤ ؤ دولا تؤر ؤف ؤ ر
آلاب ض ؤؤؤؤؤؤؤؤ ه
وتؤؤؤلا ؤؤؤ يؤؤؤ م
وو ؤؤؤ ً ى ًنت
سؤؤؤؤ ح و ر ث و ن ي يءؤؤ ي
و ؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤو ؤؤؤؤؤ تًإ إ و تنف ؤؤلإ.
و يؤر ه و ي ؤر ث
تم تلسؤ س ه ث
هنرس .
ؤؤؤؤؤؤؤؤؤنؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤ
يتً ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤؤؤ
الخلاصة: ووضؤؤ ث ر سؤؤ ث
تي نث ثو ا توسؤؤؤؤؤه و تإو
و ء ه وةؤؤؤؤؤؤؤ ه ً ى ء نف ر س ث
ي ت و ؤؤ ننة م ءر ر.
ً ى ؤؤر يتيؤؤرم ت ؤؤؤؤؤؤؤؤ ر ؤؤ ت و ي ؤؤؤ و ؤؤؤ ولأسؤؤؤؤؤؤؤيؤؤؤرا ن ؤؤث ي ؤؤ ث
و و و ؤؤر ؤؤر و ؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤف
و نؤؤؤ س ي يؤؤؤ ث ي ؤؤؤ و ؤؤؤؤؤؤؤنؤؤ ؤؤ ث ي ؤؤ ن ؤؤ ي ؤ نه ي يًت ب إ ث
ؤؤؤؤؤؤؤن ي و ي ر ث
وتين ؤ ي نؤ د ث رو ؤ م و سؤؤؤؤؤ ث وإو ث ننت سؤؤؤر ء ث ي
ن ث ي و يًت ف
تيري .والإ او سؤؤؤؤؤ ف ت ف ًري ن ي يإ ث يت را و ت ؤؤؤؤر وً ؤؤؤؤ
لأًؤؤ ى واؤؤتؤؤي ؤؤؤث ؤؤثؤؤو ا
رو و وى رو تي نتهث و نسؤؤؤؤؤؤؤ ج ي إؤؤؤ
ن ث تو .
وتؤري يؤ دنء و ونتؤؤ لأ يةؤؤؤؤؤؤؤؤؤ و ي س
ة ن تري ة ي . ؤؤء ؤؤؤ اؤؤ ا و ؤؤإ ؤؤؤ ؤؤ ؤؤن ؤؤؤ م
ولانة م ث و إ ن ث
لإ و ن ث ه
ون ت ون ؤؤ و ؤؤؤؤؤؤؤنؤؤ ؤؤ ث
45
د .نضاى ابد المجيد
ه يث ي دث الإ ؤؤؤؤؤؤ و نءؤؤؤؤ تهؤؤؤؤ ً ؤؤؤ تي و ود نؤؤ م تف ؤ ؤ
ى يسؤتوى ًري ث ييري
د رثث ت ءلإ وةؤؤؤؤ ي يء را ي الإ لأي
يوإ ه .
ؤي ؤيؤءؤتؤيؤه ؤ ؤ ؤي وو ؤه لأ ؤؤؤ م ي ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤلإ ى
نإ يؤؤث نظ ا ثو ا ي
ي ء الإ يسؤؤؤؤؤؤؤل و ء ر ير دييث نفإ ننس ؤ ؤ ؤؤؤ و ؤًؤيسؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ؤثؤو ا
و نؤؤؤ ء ؤؤؤ هؤؤؤ ً ى
ي ؤؤؤ رئ ف ؤؤؤو ي و ييث لاسؤؤؤتي سؤؤؤ سؤؤؤي ١٧تيو يوي لاةؤؤؤؤؤت
لاةؤؤت ي ويي ث يرتي ت
يوي و يإ ير تضؤينث ولا ت ؤؤؤؤؤؤ ر ود رثث تني ت ؤؤؤ ثو ا ي إ ؤؤؤ ما تي
الإ لأر ث ن و ر را
ي ةؤؤؤؤؤؤؤتى ءونؤؤؤف ؤؤؤ ا. ء اؤؤؤ ف ؤؤؤو ي
تر ر ى نظ ا ننسؤؤؤؤؤؤؤ ن
لأ ؤؤؤ ث يوي ؤؤؤ ي وإ و ر و سؤؤؤؤؤؤؤف ً ر لاةؤؤؤؤت ي و تي سؤؤؤؤت هيث
ي ود ا ؤؤؤلإ لأ ؤؤؤ ث
ت ني ةؤؤؤلنه ةؤؤؤل دةؤؤؤي ه ي تس ث الإ ثو ا ونء ته ي ؤ ر ؤ ود ؤ ن ا وني تهؤ
ؤ ؤ ف يؤ لاسؤؤؤؤؤؤؤتؤ ؤيؤؤؤ
ولاسؤؤت ولاضؤؤإه ر ود ً لا تو ب. ً ى س ؤؤؤؤ تإ تةؤؤؤؤهر
ؤو ي نضؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ت ي
و ي د ج اؤؤلإ ؤؤلإ ى د ؤؤؤ ؤؤؤ ًنؤؤؤء ؤؤؤ ث
و را و ولاةؤؤؤؤؤؤؤت
سؤتهرب ت وتيرم ننسؤ إ ا نسؤؤتلإ و ر ي دام تؤ ً ؤ سؤؤؤؤؤؤؤتظؤ ً ى لأ ؤر
ي وإ ي يهي نث
ًنء ث وي تس ؤ ث الإ ثو ا و غم ي ث تة ؤؤؤؤؤؤو
ي ؤ دلا واو ً م و ت ي و تي توءث لا ت
ؤؤلإ تي ينإيؤؤ تي غؤؤ ؤؤ ةؤؤم ي ٩ن سؤؤ ٢٠٠٣
لأ ر. س نه ي ةؤؤؤؤؤؤؤ غ ت ظ م
يؤر ؤ نؤث اؤلإ ينإيؤ ؤل ب ي نو و ً
ريو إو لأير ي و ف ةؤؤؤؤ م ي
ن س ى إ ننسؤؤؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤؤ لإ و ير ر ي فً
ولا ت اؤلإ ثو ا يء ؤرا
46
لاةؤؤؤؤؤؤؤت ي يؤؤؤر و ر ي
ؤؤؤ ر يء س
وإني ي ؤ را ثو ا ي ١٧
آلإ " ١٩٦٣دن ي يو
يوي ةؤؤ ف ر ى
دسؤؤؤؤؤ س ي ً "...لا
د ؤؤؤؤؤؤؤؤ ي ؤؤؤرا ؤؤثؤؤو ا
و ية و و ث ءي
تي وءهتهؤؤ و ؤؤروو را
١٨تةؤؤؤؤؤ ث ني ١٩٦٣
رو سؤؤؤؤؤت ي ءهور
تي نث تس ي ًإوث
ي هلإ لاتء .
و ؤؤي ؤؤؤ ؤؤؤ ي ؤؤؤث ث ؤؤو ا يؤؤؤ وتةؤؤؤؤؤؤؤؤؤ هم لااؤؤؤر ب وي ت ود ؤؤؤؤؤف " "
١٧تيو يء را وضؤؤؤؤؤ ث و يستي و ر. ي و سؤؤؤؤؤؤؤث ؤؤؤؤؤؤؤف
ؤؤ ؤؤ و ؤؤ ي ثو هؤؤ
ن ؤؤؤؤؤؤف د نه ً ء ر ودو ى ي ولاث الإ ننسؤؤؤؤؤؤؤؤ ني تسؤؤؤؤؤؤؤتو ؤف ؤ
ءلإ ي ن ا ةؤؤؤؤؤؤؤ ف ي يسؤؤؤؤل ء مث ر دسؤؤؤؤ ه
يوي ث تي تي م ى د
ةي وإ . ؤ ي ؤ م ثو ا ثؤ ي ي وإ ي و تي ة ث
ةؤؤؤؤؤؤؤ إ ١٩٦٣و تي ء ا دةؤؤؤؤؤؤؤيؤؤ ماؤؤ ف سؤؤؤؤؤؤؤ م
يؤؤؤر ءؤؤؤ م ي يي ث ؤؤؤ ف ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤو ؤؤؤ ؤؤؤ ؤؤؤي و ضؤؤؤؤؤؤؤ م إ و ر را
يرتي يإ سؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ه
ين يؤؤر ي د و ً" ١٩٦٨
يو يوي ؤؤؤ لأ ر اي
يو ر يي إ ؤ ي ءوا اؤ
47
وي يوض ه س ً م
ت و ثيؤ ي و ؤ و تيؤ ؤر
ويي سؤ نر ا ا" وا لإ
ةؤؤؤؤؤؤؤ ؤؤؤث ثو ا ي تيه ؤؤؤر
لأ ضؤ ي ن ي م
لإ تي ي ةي .
وي ءؤر ؤ ؤلإ د
يإؤؤ ؤؤ ث لاًوا ر
نث ي رورا وغ ه تتسؤؤؤؤؤؤؤم
ؤؤؤ إؤؤؤ ه لا ت ؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ر و
وننء ث ي س م و ردث يف وضؤؤؤؤؤ ث يه ؤيؤ ؤ ؤي و ؤيسؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ اؤيؤؤؤ
ي و ةؤؤؤي وإ ي ي ؤ ر ث ر ؤ وةؤؤؤؤؤؤؤهؤرث
ينإي ث ي و و ث ث سؤؤؤؤ سؤؤؤؤ ي رورا ًلا د
ً ى ة و ن م نى ت ت
ن ؤؤر و نهضؤؤؤؤؤؤؤؤ تنيو ؤؤ ؤؤ ي ؤؤ را إ د ؤؤؤؤ ؤؤؤؤثؤؤؤؤو ا و ر ؤؤؤؤتؤؤؤؤهؤؤؤؤ
و ي ن و ؤؤؤؤؤؤ ًري ث و تي توءث إ ١١
آلإ ١٩٧٠و لإ نو ى لاس ؤؤؤؤت ت ء يس ؤؤؤؤل
لأسؤؤؤؤؤؤ سؤؤؤؤؤؤ ةؤؤؤؤؤؤ إ ين م ؤؤؤلإ تي ينإيؤؤؤ
و ؤؤؤؤؤؤؤ إ ه ر ي ةؤؤي ر رؤ ؤ د ث ي
ض ؤؤ ً ى ية ؤؤ ف د ه سنوث فت لإ ف ي ؤؤؤ ر ث إيو ؤؤؤ ث
ي يرسؤؤؤؤؤؤسؤؤؤؤؤؤ ث رو ءؤؤر ؤؤرا ويةؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ي ت ؤ
و ؤ ر تهؤ و يةؤؤؤؤؤؤؤؤ ؤ ي ر آنلإ و ءس ؤؤؤؤرث
ء ه ؤؤؤ وإن ؤؤؤ و يوي ؤؤؤ ي.
تيري ً ى ه يسؤؤؤؤؤؤؤتوى ر ؤؤ ي ؤؤ را يإ ؤؤ ف
ي ةؤؤؤؤؤؤي سؤؤؤؤؤؤ و را وةؤؤؤؤهرث الإ سؤؤؤؤنوث
لأ ه سؤؤؤؤ سؤؤؤؤ ي ي ث و ي لاةؤؤؤؤت ي وي
ث نؤؤ يؤؤ نو وا ؤؤ ؤؤ
م ؤؤلإ تي ؤلإ تم نء ؤ
آ ؤؤؤ ؤؤؤ د ي ود ث ءؤؤؤلإ ؤؤؤ
وةيولا.
48
سث را الإ ت و و ي ً ف ؤ اؤلإ يؤ نو لا ت ؤؤؤؤؤؤؤ ر و سؤؤؤؤؤؤؤ ً ى
يي سؤ سؤ إ سؤ سؤ ي ن ؤؤؤؤؤؤؤث ي را ي رسؤؤؤؤؤؤؤتو
١٦تيو ١٩٧٠ير ؤث ى سؤؤؤؤت ر و ي ظ راو و
الإ ين إ لإ ث ً و د " ت و ةؤ ف ي ي
ؤؤؤ دو و ؤؤؤ .و م وي ت سؤؤ ت اي يوي نةؤؤؤؤؤ م ر ثي ر و
و يوي ر و ي
ؤؤؤلإ تؤؤي و تؤؤم ؤؤي ًإ ؤؤؤ الإ رسؤؤؤؤتو يو ةؤؤؤؤ ف ً ؤؤ يؤؤ ي إؤؤ ت ف و و نؤؤ ا
ي و ت ي ي ًإ ر و يو يةؤؤؤؤؤؤ و
ؤؤؤرو ؤؤؤ و ؤؤؤرا (ولا نيو لأ ث ضؤؤؤؤؤؤي و را ًلإ ؤؤ ؤؤ ؤؤ ر ؤؤ ً ى
يو ؤؤرا) ؤؤإنؤؤ يثؤؤ ر ءؤؤ ؤؤؤ "و ؤؤؤر ؤؤؤرسؤؤؤؤؤؤؤتو
يتيؤؤريؤؤ ي ًر ا ةؤؤؤؤؤؤؤرو ير ؤؤث ي ٢١دلإ ١٩٧4 نةؤؤ م ء ي سؤؤ ي ن و ت
ي ؤؤ يثؤؤ اؤؤلإ ينؤؤ إ إضؤؤؤؤؤ ي ا ءر را ( ) ً ى
( ةؤ و نظ ي و ي ؤ را ث ؤ ين ؤ تنو ى د ير س ً ى ء ر سؤؤؤؤؤؤ
"تتيته ينإيؤؤ تي غؤؤ ؤؤ
.)١١٩ – ١١٨ سؤؤؤؤؤؤؤ ؤ نهؤ ي لأ ر ؤ م ر وتر سؤؤؤؤؤه ي
لإ تي و ي ي رر ي نو ".
و ورا يؤؤؤ نو م ٣٣ ً ى ءنف ير س
سؤؤؤؤؤؤؤنؤؤ ١٩٧4ؤ نو م و ي يو ً م
لإ تي ينإي رسؤت نيو لإ تي يث ر ء ي ؤؤؤؤؤوى ؤؤ ؤؤ ً ى غ اؤؤ ي
ً إ ي ت ض الإ ي نو ؤؤ يؤؤ ؤؤ ؤؤؤ و ؤؤي دغؤؤ ؤؤؤف
ؤيؤنؤءؤ ث ؤتؤي لا يؤء ؤؤؤ
ر ث ى لأاي سؤؤؤ سؤؤؤ لأ ؤؤؤ ً م ر يؤؤؤ
ر د سؤؤت ت ضؤؤ ؤؤإ م ؤؤلإ تي او ؤؤ ا ي يي .
يةؤؤؤؤؤؤؤ و ي نو يرا إو يفضؤؤؤؤؤؤؤؤؤؤ ين ؤؤؤ إ ه ؤؤؤ
يةؤؤ و ى ءي ا ً ؤو ؤ وي دو و دو و فؤؤؤ م ؤؤؤ هؤؤؤر ؤؤؤلإ
ةؤؤؤؤ ف ي ود ر لاثن ي .يسؤؤؤل يوي إ تؤؤؤ ثو ا ين م
ود ؤؤؤ تؤؤؤ يؤؤؤرث ي د و
١٩٧٣را نروث ين ةؤؤؤؤؤؤؤ لإ تي ر د ه سؤؤؤؤؤؤؤنوث ي
يسؤؤؤؤورا يةؤؤؤؤ و نو م ؤؤؤؤؤ ؤؤؤؤؤ ١١آلإ ١٩٧٠
وسؤؤؤؤؤؤؤتنؤؤؤ ر يي ث يرتي
يإ ثؤ ي ف ين يؤر
فت ا ي ١٢-٨ؤؤ نو ثؤؤ ني
١٩٧4ير ر ي نو م
٣٣سؤن ١٩٧4نو م
لإ تي ينإي رست .
49