Kawruh Sapala
Basa tuwin Sastra
KAWRUH BASA
A. DASANAMA
Dasanama yaiku tembung pirang-pirang kang duwe teges siji utawa padha.
1. Tuladha
anak : atmaja, putra, siwi, sunu, suta, yoga
angin : bajra, bayu, maruta, pawana, samirana, sindung riwut.
ati : driya, galih, manah, nala, kalbu, prana, tyas, wardaya.
awak : angga, badan, salira, sarira, raga.
bapak : bapa, sudarma, sudarmi, rama, yayah
banyu : her, warih, ranu, sindu, tirta, we, jala
bodho : blilu, dama, mudha, kumprung, koplo, jugul, pengung, punggung
bumi : bantala, bawana, buwana, basundara, jagad, mandhala, pratala, paratiwi,
buta siti, kisma
dalan : asura, danuja, denawa, ditya, diyu, raseksa, yaksa, wil
dewa : delanggung, enu, gili, lurung, marga, margana, sopana
gajah : apsara, apsari, bathara, dewata, sura, hyang, jawata, widadara
gawe : asti, dipa, dwipangga, dirada, esthi, liman
geni : kardi, karya, karti, yasa
getih : agni, api, apyu, brama, dahana, pawaka
gunung : ludira, marus, rah, rudira
ibu : aldaka, ancala, arga, ardi, giri, himawan, meru, parwata, prabata, wukir
ireng : biyang, biyung, indhung, puyengan, rena, umi, wibi
iwak : cemani, cemeng, jlitheng, kresna, langking
jaran : matsura, mina, ulam
jeneng : aswa, kapal, kuda, turangga, undhakan, wajik
kali : asma, aran, jejuluk, rum-rum, wewangi, tetenger
kaya : lepen, narmada
keris : kadi, kadya, lir, mimba, pendah, pindha
kethek : curiga, cudrik, katga, patrem
kreta : juris, kapi, palwaga, rewanda, wanara, wre
kraton : rata, ratangga, pedhati, wirnana, yana
kuning : dhatulaya, kedhaton, pura, puri
lanang : jenar, kapuranta, pita
langit : jaler, jalu, kakung, priya
: akasa, antariksa, awang-awang, bomantara, dirgantara, gegana, jumantara,
lara
lintang tawang, widik-widik, wiyati, wyat
macan : gerah, gering, roga, sakit
manuk : kartika, sasa, sasadara, sudama, taranggana, wintang
Mata : sardula, sirna
Mati : kaga, kukila, paksi, peksi
mayit : eksi, mripat, netra, paningal, soca
misuwur : antaka, ngemasi, lalis, lampus, layon, lena, murud, palastra, seda
: bangke, jisim, kunarpa, kuwandha, sawa, wangke
omah : kajuwara, kaloka, kalok, kawardi, kawentar, kaonang-onang, kombul,
Padu
panah kondhang, kongas, kontap
pandita : graha, panti, wisma, yasa
Peni : crah, congkrah, kerengan, padudon, sulaya
perang : astra, bana, jeparing, naraca, sara, warastra
pinter : ajar, dwija, dwijara, maharsi, resi, wiku, wipra, yogiswara
Ratu : apik, becik, edi, endah
: yuda, jurit, laga, pupuh, rana, branta yuda
: guna, lebda, limpat, wasis, widagda, widura, wignya
: aji, buminta, bumipala, dhatu, katong, naradipa, narpati, narendra,
nareswara, nata, raja, sri, sribupati
rembulan : badra, candra, sasadara, sasangka, sasi, sitaresmi, sitengsu, wulan
Sedih : dhuhkita, kingkin, rudhatin, rudhita, sungkawa, susah, tikbra, turidha,
segara wigena
slamet : ernawa, jalanidhi, jaladri, samudra, tasik
srengenge : basuki, raharja, rahayu, swasta, yuwana, widada
: arka, aruna, bagaskara, bagaspati, baskara, diwangkara, pratangga,
Ula
wadon pratanggapati, pratanggakara, radhite, raditya, rawi, surya
weruh : sarpa, sawer, naga, taksaka
wicara : dayinta, dyah, estri, juwita, kusuma, retna, rini, wanita, wanodya, gini, putri
wong : anon, priksa, udani, upiksa, uninga, wikan, wrih
: catur, gunem, ucap, uni
: jalma, jana, janma, manungsa, manus, nara
B. KERETA BASA
Kereta basa utawa jarwa dhosok yaiku negesi tembung kapirid saka wancahan wandane, utawa nguthak-athik
tembunge supaya mathuk.
1. Tuladha
anak : kabeh kekarepane kudu ana lan sarwa kepenak
bapak : bab apa-apa sarwa pepak (ngelmune lan pengalamane)
batur : ngembati (nindakake) pitutur
bocah : mangane kaya kebo, pegaweane ora kena dicacah
brekat : apa-apa brak-brek banjur diangkat
cangkir : nyancang pikir
cengkir : kencenging pikir
Desember : gedhe-gedhene sumber
dongeng : dipaido ya keneng (kenging)
garwa : sigarane nyawa
gedhang : digedeng yen bar madhang
gelas : yen tugel ora kena dilas
gerang : segere wis arang-arang
guru : digugu lan ditiru
Januari : hujan sehari-hari
jaka : apa sing dikarepake kepengin enggal tumeka
kaji : tekade mung siji
kathok : diangkat mbaka sitok
kodhok : teka-teka ndhodhok
kutang : sikute diutang
krikil : keri ing sikil
kuping : kaku tur njepiping
kupluk : kaku tur nyempluk
kursi : mungkur anggone ngisi
mantu : dieman-eman meksa metu
maratuwa : mara-mara bereng wis tuwa
piring : sepi yen miring
prawan : yen pepara(lunga) ing wayah awan
sepuh : sebdane ampuh
semah : isen-isenne umah
sirah : isine rah (getih)
siti : isi bulu bekti
sopir : yen ngaso padha mampir
sruwal : saru yen nganti uwal ( ucul)
tandur : olehe nata karo mundur
tapa : tatane kaya wong papa (ora duwe apa-apa)
tarub : ditata supaya katon murub
tebu : anteping kalbu
tuwa : ngenteni metune nyawa
wanita : wani ditata
wedang : ngawe-awe kadang
weteng : ruwet tur peteng
C. RURA BASA
Rura basa yaiku basa sing luput ananging dianggep lumrah ana ing basa padinan.
1. Tuladha
adang sega sing bener adang beras supaya dadi sega
mangan awan sing bener mangan sega ing wayah awan
mbunteli tempe sing bener mbunteli dhele godhog kang wis dirageni
menek klapa sing bener menek wit klapa
mikul dhawet sing bener mikul angkring isi wadhah dhawet
ndheplok gethuk sing bener ndheplok tela supaya dadi gethuk
ndhudhuk sumur sing bener ndhudhuk lemah kanggo gawe sumur
ndondomi klambi sing bener ndondomi bakal digawe klambi
nganam klasa sing bener nganam pandhan/mendhong digawe klasa
ngethok gedhang sing bener ngethok wit gendhang
nguleng sambel sing bener nguleg lombok sakbumbune digawe sambel
nunggu manuk sing bener nunggu pari supaya ora dipangan manuk
nyangking banyu sing bener nyangking ember isi banyu
D. HOMONIM LAN HOMOGRAF
Homonim yaiku tembung kang padha penulisane, padha pocapane nanging beda tegese.
1. Tuladha
asma tegese a. jeneng, nama
b. lara napas/mengi
beton tegese a. isi nangka
b. cor-coran semen, watu, krikil lan gesik
bledug tegese a. anak gajah
b. lebu sing katut angin
catur tegese a. papat
b. gunem, omong
enggal tegese a. cepet, gelis age-age, ndhang
b. anyar
golek tegese a. araning wayang kayu/ boneka saka kayu
b. ngupadi, ngupaya
jumeneng tegese a. ngadeg
b. dadi, madeg
kala tegese a. jaring
b. nalika, ndhek, wektu, wayah
kalong tegese a. suda
b. araning kewan kang saba bengi bangsane lawa
kedalon tegese a. kewengen
b. kematengen tumprp woh-wohan
krama tegese a. rabi, omah-omah
b. aturan
labuh tegese a. araning mangsa sawise ketiga dadi rendheng
b. minggir/mandheg tumpraping prahu
mundhut tegese a. tuku
b. njupuk
ngasta tegese a. mulang
b. nggawa
ngelih tegese a. luwe, weteng kosong
b. mindhah
ngukur tegese a. ngilangi rasa gatel nganggo kuku
b. arep ngerti dawane utawa ambane
sepet tegese a. arane rasa
b. kulit klapa
sekar tegese a. tembang
b. kembang
serat tegese a. layang
b. garis/ototing kayu
sura tegese a. araning sasi jawa
b. wani kendel
timur tegese a. enom, muda
b. wetan
wani tegese a. ora wedi, gelem
b. nantang
waja tegese a. untu
b. araning wesi
wayah tegese a. putu
b. wektu, mangsa
weling tegese a. araning ula
b. wekas
Homograf yaiku tembung padha penulisane, beda pacopane, beda tegese.
meri tegese a. anak bebek
b. iri
geger tegese a. awak sisih mburi
b. pereng
apel tegese a. buah
b. dolang neng kanca wadon
E. PARIBASAN
Paribasan yaiku unen-unen ajeg panganggone tegese wantah ora ngemu surasa pepindhane.
1. Tuladha
Adigang, adigung, adiguna : Ngendelekake kekuatan, keluhuran lan kepinteran.
Ana catur mungkur : Ora ngrungokake omongan, guneman sing ala.
Angon mangsa : Golek wektu kang becik/ prayoga.
Anak polah bapa kepradhah : Wong tuwa bakal ngrasakake tumindhake anak.
Tumindak ala lan becik iku bakal ketara/dingerteni
Becik ketitik ala ketara : tembe mburine.
Sing bodho lan sing pinter padha dene nemu cilaka.
Busuk ketekuk pinter keblinger : Pakulinan ala ora bisa ilang yen durung mati.
Karepe arep ngirit ananging jebul entek akeh.
Ciri wanci lelai ginawa mati : Nyacad, akeh omonge ananging uga mrantasi ing gawe.
Nyacad nanging duwe pamrih.
Cincing-cincing maksa klebus : Saben panggonan duwe cara dewe.
Criwis cawis : Sanjan wong liya yen nandhang rekasa bakal dibelani.
Dahwen ati open : Durung nyambut gawe nanging duwe pepenginan
warna-warna.
Desa mawa cara, negara mawa : Ngunek-unekake wong sakatoge.
Katone sugih nanging sejatine
tata kacingkrangan/kekurangan
Lelungan tekan ngendi-ngendi
Dudu sanak dudu kadang yen : Seneng njaluk ora gelem menehi
Gegayuhan kudu nganggo ragad.
mati melu kelangan Ngalembana ananging niyate ngasorake.
Kabeh pegawean kudu dicoba dhisik bisa lan orane.
Durung pecus keselak besus : Tumindak kesusu/grusa-grusu bakal ora
kebeneran/gawe rugi.
Entek amek kurang golek : Melu seneng-seneng nanging ora melu ngetokake
Garang-garing : ragad.
Uripe ngrekasa banget.
Njajah desa milang kori : Umuk ananging ora sembada.
Jalukan ora wewehan : Prakara kang sarwa gawe ewuh.
Jer basuki mawa beya : Ethok-ethok ora ngerti tumindak ala sing dilakoni.
Njunjung ngentebake : Anak kang bisa njunjung drajate wong tuwa.
Kalah cacak menang cacak : Tumindhak ala sarana kongkonan.
Kebat kliwat gancang pincang : Mleset saka pambatange.
Ngati-ati sadurunge nemu cilaka.
Keplok ora tembok : Sing sapa ngalang-alangi malang-malang putung
kekarepane bakal disingkirake.
Ketula-tula ketali : Rukun bisa dadi kuwat lan yen crah agawe bubrah
Kumenthus ora pecus : cecongkrahan njalari ringkih.
Maju tatu mundur ajur : Rukun nganti tumekaning pati.
Mbuwang tilas : Nyambut gawe kanthi mempeng tanpa duwe pamrih.
Mikul dhuwur mendhem jero : Sapa sing salah bakal konangan.
Nabok nyilih tangan : Kekuatan sing gedhe bakal pangastuti sirna dening
Nyolong pethek : tumindak becik.
Pupur sadurunge benjut : Tega rekasane nanging isih menehi pitulungan.
Rawe-rawe rantas : Ninggalake papan pasulayan, peperangan.
Katone mitulungi nanging malah gawe rekasa sing
Rukun agawe sentosa : ditulungi.
Sabaya mukti sabaya mati :
Sepi ing pamrih rame ing gawe :
Sing sapa salah seleh :
Sura dira jayaningrat lebur :
Tega larane ora tega patine :
Tinggal glanggang colong playu :
Tulung menthung :
Tuna sathak bathi sanak : Rugi bandha nanging bathi pasuduluran.
Ulat madhep ati karep : Wis mantep banget kekarepane.
Undhaking pawarta sudane : Kabar iku beda karo nyatane.
kiriman
Welas tanpa alis : Karepe ngeman nanging malah gawe kapitunan.
Yitna yuwana lena kena : Sing ngati-ati bakal slamet dene sing sembrana bakal
nemu cilaka.
F. BEBASAN
Bebasan yaiku unen-unen ajeg panggone ngemu surasa pepindan kang dipindahake sifate utawa kahanane
wong.
1. Tuladha
Adol lenga kari busik : Andum barang marang wong liya nanging awake
dhewe malah ora keduman.
Aji godhong jati aking : Asor banget, ora ana ajine.
(garing).
Ancik-ancik pucuking eri : Uripe tansah kuwatir.
Anggenthong umos : Ora bisa nyimpen wadi.
Angon ulat ngumbar tangan : Ngulatake kahanan jalaran arep gelem rekasane.
Arep jamuare emoh : Gelem kepenake nanging ora gelem rekasane.
watange
Diwenehi ati ngrogoh : Diwenehi ananging isih kurang trima, njaluk maneh.
rempela
Dikena iwake aja nganti : Kaleksanan panjangkane nanging ora gawe
bitheg banyune kapitunan.
Emban cindhe emban : Ora adil (pilih kasih).
siladan
Esuk dhele sore tempe : Ora teteg atine, gampang molah malih.
Gawe luwangan ngurugi : Golek utangan kanggo nyaur utang.
luwangan
Golek-golek ketanggor wong : Golek utangan malah diutangi.
luru-luru
Gupak pulud ora mangan : Melu rekasa ora ngrasakake kepenake.
nangkane
Njagakake endhoge si blorok: Njagakake barang kang durug mesthi ana.
Kadang konang : Sing diaku sedulur mung sing sugih.
Ketepang ngrangsang : Gegayuhan sing mokal bisane kelakon jalaran
gunung kegedhen pejangka/kekarepan.
Kaya banyu karo lenga : Paseduluran sing ora bisa rukun.
Kakehan gludhug kurang : Kakehan omong nanging ora ana nyatane.
udan
Kebanjiran segara madu : Oleh kabegjan kang gedhe.
Kegedhen empyak kurang : Kegedhen panjangka kurang srana.
cagak
Kajugrugan gunung menyan : Oleh kabegjan kang gedhe.
Kekudhung walulang macan : Tumindak kanthi aling aling wong duwe panguwasa.
Kerot tanpa untu : Duwe kakarepan ora duwe sarana.
Kerubuhan gunung : Nemu kesusahan.
Kongsi jambul wanen : Nganti tuwa banget.
Rebutan barang sepele.
Madu bolu tanpa isi : Wong kang luput saka bebaya.
Mung kari nemu kepenake.
Mrojol selaning garu : Gawe rusuh ana ing papan kang wis tentrem.
Gawe nesu wong kang wis lilih atine.
Nglungguhi klasa gumelar :
Weweh marang wong sugih, saengga tanpa guna.
Ngubak-ubak banyu bening : Nggoleki barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo
rekasane.
Nguthik-uthik macan : Njagokake wong kang ora pinter, jalaran isih sedulur.
dhedhe Omongane sajak kepenak jebul angel ladenane.
Ora gelem cawe-cawe menehi pawitan apa-apa.
Nguyahi segara : Mungsuhan karo wong sing duwe panguwasa.
Padudon jalaran barang sepele.
Nututi layangan pedhot : Nindakake pegawean kang cocog karo karepe.
Cedhak karo wong ala, nanging ing batin isih
Nyugokake bugel kayu : kepengin nglakoni.
Ninggalake tumindak ala, nanging ing batin isih
sempu kepengin nglakoni.
Nindakake pegawean sawarna, ananging asile luwih
Othak athik didudut tugel : saka siji.
Wis akeh banget dosa kaluputane.
Ora uwur ora sembur : Biyene wong durjana/culika, saiki dadi wong sing
alim.
Pandengan karo srengenge :
Rebut balung tanpa isi :
Rindhik asu digitik :
Sandhing kebo gupak :
Sedhakep angawe-awe :
Suduk gunting tatu loro :
Wis kebak sundukane :
Yiyidan mungging rampadan :
G. SALOKA
Saloka yaiku unen-unen ajeg panganggone ngemu surasa pepindhan kang dipindahake wonge.
1. Tuladha
Asu belang kalung wang : Wong ala (asor) ananging sugih bandha.
Asu gedhe menang kerahe : Luwih dhuwur pangkate, luwih gedhe panguwasane.
Ati bengkong oleh oncong : Wong duwe niat ala, ana sing nyarujuki, oleh dalan.
Baladewa ilang gapite : Ilang kekuatane.
Bathok bolu isi madu : Wong asor nanging sugih kepinteran.
Bebek mungsuh mliwis : Wong pinter mungsuh pinter, sijine kalah ubed utawa
kalah trampil.
Belo melu seton : Melu anut grubyug nanging ora ngreti karepe.
Cebol nggayuh lintang : Gegayuhan kang mokal bisane kelakon.
Cecak nguntal empyak/cagak : Gegayuhan kang ora timbang karo kekuwatane.
Dhandhang diunekake : Ala diunekake becik, becik diunek-ake ala.
kuntul, kuntul diunekake
dhandhang
Dhemit ora ndulit, setan ora : Tansah diparingi slamet.
doyan
Dom sumuruping banyu : Laku sesidheman kanggo nyumurupi wewadi.
Emprit abuntut bedhug : Prekara sepele dadi gedhe.
Endhas gundhul dikepeti : Wis kepenak isi dienak-enakake.
Gagak nganggo elaring merak : Wong asor (cilik) tumindak kaya wong luhur.
Lair lan batine ora padha bakal ketara.
Gajah alingan suket teki : Nerjang wewalere/janjine dhewe.
Wong gedhe pasulayan, wong cilik dadi kurban.
Gajah ngidak rapah :
Wong sing kumudu-kudu ditakoni, dijaluki piwulang.
Gajah perang karo gajah : Menehi dijaluk bali (murungake janji kang wis
diucapake).
kancil mati ing tengah Wong sing kena apus kanthi gampang.
Kumpulane wong becik kelebon wong ala tumindake.
Gong lumaku tinabuh : Wis kapok banget.
Pakulinane anak lumrahe niru wong tuwa.
Idu didilat maneh : Wong pinter nanging ora ana kang merlokake.
Wis kelangan, isih ngetokake wragat kanggo nggoleki.
Iwak klebu ing wuwu : Rekasa jalaran kakehan anak.
Wong lunga wis suwe, bali ing omahe maneh.
Jati ketlusuban ruyung : Wong tuwa njaluk warah marang wong enom.
Wong didadekake wong luhur.
Jaran kerubuhan empyak : Sagrombolan wong tumindak ala.
Angel ninggalake pakulinan ala.
Kacang ora ninggal lanjaran : Prekara cilik dadi ngambra-ambra(gedhe).
Njarag marani bebaya.
Kebo bule mati setra : Rupane ayu/bagus tur ya apik bebudene.
Dituturi bola-bali tetep ora nggugu.
Kebo ilang tombok kandhang :
Kepenak malah golek rekasa.
Kebo kabotan sungu : Rampung saka dayane dhewe.
Kebo mulih ing kandhange : Dipercaya malah gawe rusak
Dipasrahi tunggu sing dadi kesenengane.
Kebo nusu gudel : Wong ala dipasrahi nunggu barang pengaji, wekasan
malah ngentek-enteki.
Kere munggah bale : Mungsuh wong sih isih sanak sedulur.
Wong sing kumudu-kudu ditakoni.
Kethek saranggon : Nemu cilaka jalaran saka guneme dhewe.
Wis cocog banget.
Klenthing wadhah masin : Wong cilik mungsuh wong kang duwe panguwasa.
Wong bodho kanggone mung yen kekurangan wae.
Kriwikan dadi grojogan : Prakara ala ngabra-ambra, prekara becik mung kari
sethithik.
Kutuk marani sunduk : Omahe magrong-magrong, sejatine kekurangan.
Lahang karoban manis :
Lambe satumang kari :
samerang
Legan golek momongan :
Opor bebek mentas awake :
dhewek
Palang mangan tandur :
Pecruk tunggu bara :
Pitik trondhol diumbar ing :
pedaringan
Satru munggwing cangklakan :
Sumur lumaku tinimba :
Tekek mati ulone :
Tumbu oleh tutup :
Timun mungsuh duren :
Timun wungkuk jaga imbuh :
Tunggak jarak mrajak, :
tunggak jati mati
Yuyu rumpung mbarong :
ronge
H. BASA KAWI
1. Arane Dina
Ahad/Ngaat/Minggu : Radite/dhite
Senin : Soma
Selasa : Anggara
Rebo : Budha
Kemis : Respati
Jumuah : Sukra
Setu : Tumpak
1. Arane Pasaran
Pon : Palguna
Wage : Cemengan
Kliwon : Kasih
Legi : Manis
Paing : Jenar
1. Arane Sasi Jawa lan Sasi Arab
Sura : Muharam
Sapar : Syafar
Mulud : Rabiul awal
Bakdamulud : Rabiul akhir
Jumadilawal : Jumadil ula
Jumadilakhir : Jumadiltsani
Rejeb : Rajab
Ruwah : Sya’ban
Pasa : Ramadhan
Sawal : Syawal
Dulkaidah/sela/apit : Zulkaidah
Besar : Zulhijah
1. Arane Taun
1. Alip
2. Ehe
3. Jimawal
4. Je
5. Dal
6. Be
7. Wawu
8. jumakir
2. Arane Windu
Adi : Linuwih
Kunthara : Ulah
Sangara : Banjir
Sancaya : Srawung
1. Arane Wilangan
1 : eka
2 : dwi
3 : tri
4 : catur
5 : panca
6 : sad
7 : sapta
8 : hastha
9 : nawa
10 : dasa
100 : satus
1.000 : sastra
10.000 : saleksa
100.000 : sakethi
1.000.000 : sayuta
1. Araning Warna
abang : rekta
putih : seta/pinggul
kuning : pita/jenar
ijo : wilis
ireng : langking/kresna
biru : maya/nila
1. Tegese Tembung Kawi
A
agni : geni
aji : ratu
akasa : langit
amba : aku
andaka : bantheng
angga : awak
angkara : srakah
ardi : gunung
aris : alon
arsa : arep
astha : wolu
atmaja : anak
aywa : aja
B
bantala : lemah
baskara : srengenge
basuki : slamet
brama : geni
bramantya : nesu
brastha : rusak
C
cakara : rodha
candra : rembulan
caraka : utusan
catur : papat
cipta : pikir
citra : rupa/gambar
D
dahana : geni
danawa : buta
dasa : sepuluh
datan : ora
dirgantara : langit
ditya/diyu : buta
driya : ati
duk : nalika
duksina : kidul
dulu : deleng
duta : utusan
duhkita : susah
dwi : loro
dwi pangga : gajah
dwija : guru
E
eka : siji
enu : dalan
erawati : bledheg
emawa : segara
esa : siji
esthi : karep
G
gahana : jurang
garba : weteng
gapura : lawang
gagana : langit
giri : gunung
gita : cepet/age
gung : gedhe
guntur : gludug
guruh : bledheg
gya : enggal
gahana : jurang
garba : weteng
gapura : lawang
gagana : langit
giri : gunung
gita : cepet/age
gung : gedhe
guntur : gludug
guruh : bledheg
gya : enggal
J
jala : banyu
jaladara : mendhung
jaladri : segara
janma : manungsa
jaya : menang
jenar : kuning
K :
kaga : manu
kadya : kaya
kalbu : ati
kalpika : ali-ali
kapti : karep
kapiyarsa : keprungu
kardi/karya : gawe
karta : aman
kartika : lintang
kayun : karep
kencana : emas
kintaka : layang
kisma : lemah
kresna : ireng
kukila : manuk
kuncara : misuwur
kusuma : kembang
kuwawa : kuwat
L
lampus : mati
langking : ireng
lastri : bengi
laya : panggon
lebda : pinter
lena : mati
lir : kaya
loh jinawi : subur banget
ludira : getih papan
lumaksana : mlaku
M
madya : tengah
makarya : nyambut gawe
manggala : panggede
manjing : mlebu
marga : dalan
marta : sabar
maruta : angin
mijil : metu
mina : iwak
mitra : kanca
miyarsa : krungu
mudha : enom
mulat : weruh
murwani : miwiti
murda : sirah
muksa : ilang
mustaka : sirah
N
nala : ati
narendra : ratu
narmada : kali
nata : ratu
nawala : layang
nendra : turu
netra : mripat
nuladha : niru/nyonto
nuswa : pulo
P
pabaratan : peperangan
pada : sikil
palagan : peperangan
palastra : mati
pambayun : pembarep
panca : lima
pancakara : padu/perang
panti : omah
pangaksama : pangapura
pangastuti : sembah
pangupajiwa : panguripan
paramarta : luhur
pawiyatan : sekolah
pindha : kaya
pita : kuning
padangga : gamelan
praja : negara
pralaya : mati
prapta : teka
pratiwi : lemah
prawira : kendel
priya : lanang
priyangga : dhewe
puma : rampung
puspita : kembang
R
rahayu : slamet
raga : awak
ratri : bengi
rawi : srengenge
rekta : abang
rena : ibu
roga : lara
rukmi : emas
S
samirana : angin
samodra : segara
sasana : papan/panggonan
sanggraha : cawisan
sardula : macan
sarira : badan
sarpa : ula
sasangka : rembulan
sasmita : tandha
siswa : murid
sitaresmi : rembulan
siwi : anak
soca : mripat
sona : asu
songsong : payung
sotya : inten
sudarma : bapak
sudarsana : contoh
sato : kewan
seta : putih
segra : gelis/cepet
sila : patrap
sira : kowe
sirna : ilang
sudira : digdaya
sungkawa : susah
sunu, suta : anak
sura : wani
sweda : kringet
T
tan : ora
tanaya : anak
taru : wit
taruna : enom
tinon : katon
tirta : banyu
trusta : seneng
turangga : jaran
tyas : ati
U
upaya : golek
upiksa : weruh
usada : tamba
utama : becik
W
waluya : waras
wana : alas
wanara : kethek
wardaya : ati
warih/we : banyu
warsa : taun
wasana : pungkasan
waspa : luh
wastra : sandangan
wibi : ibu
wicara : gunem
widya : pinter
wil : buta
wilis : ijo
wira : prajurit
wisma : omah
wisuda : angkat
wiyati : langit
wredha : tuwa
wukir : gunung
wuyung : kasmaran
Y
yasa : gawe
yayah : bapak
yitna : ngati-ati
yoga : anak
yogya : becik
yuda : perang
yuwana : slamet
ywa : aja
I. TEMBUNG ENTAR
Tembung entar yaiku tembung-tembung sing duwe teges ora sakbenere.
1. Tuladha
abang-abang lambe : ora temenan utawa mung lelamisan.
abang raine : wirang, isin.
adol bagus, adol ayu : mamerake baguse, mamerake ayune.
adus kringet : nyambut gawe abot, mempeng
ala jenenge : ora dipercaya awong liya
alus tembunge : omongane kepenak dirungokake
atine ana wulune : duwe kekarepan ala, drengki srei
bau suku : tenaga, abdi
mbukak wadi : ngandhakake wewadine/rahasiane
mbuwang tilas : nutupi tumindake sing ala
cagak elek : srana supaya betah melek
cagak urip : srana kanggo nyukupi kebutuhane urip
cepak rejekine : gampang golek rejeki
cilik atine : sumelang, kuwatir
cupet nalare : ora bisa mikir
dadi gawe : ngrepotake wong liya
dawa tangane : seneng colong jupuk
ndhedher kabecikan : tumindak becik
dhuwur pangkate : dadi panguwasa
enetk atine : keweden, kuwatir banget
entheng tangane : seneng milara, cengkiling
enthenge tangan : seneng nyambut gawe
gedhe atine : tatag, ora gampang sumelang
gedhe endhase : sumanagkean, gumedhe
gedhe omonge : seneng umuk
nggedhekake puluk : ora gelem prihatin
nggenggem tangan : ora gelem nyambut gawe, kesed
golek urip : nyambut gawe kanggo nyukupi urip
idu geni : kabeh guneme kudu bisa klakon
jembar kawruhe : akeh ngelmune
jembar segarane : sugih pangapurane
kandel kulite : digdaya, sekti
kaku atine : tansah sulaya, nesu wae
kembang lambe : tansah dadi pocapan, gunem
kulak warta : golek kabar
kuwat drajad : cocog dadi panguwasa, pemimpin
lambe tipis : akeh omonge, criwis
landhep dhengkul : bodho banget
landhep pikire : pinter
lara ati : serik
lara ayu : lara cacar
lobok atine : sabar
lumah tangan : ora gelem cawe-cawe
lunyu ilate : gunemane mencla-mencle
manis rembuge : omongane gawe seneng
mata dhuwiten : petung banget, srakah marang dhuwit
mati sandhang pangane : ora ana dalan kanggo golek sandhang pangan
mati ilate : ora bisa ngrasakake gurihe pangan
meres kringet : nyambut gawe nganthi peng-pengan
mogel ilate : seneng mangan sarwa enak
nandur kabecikan : tumindak, gawe becik
ngangsu kawruh : sekolah, meguru
ngatonake siyunge : nuduhake panguwasane
ngatonake dhadhane : sumbar, umuk, pamer
ngendhaleni hawa napsu : nyegah kekarepan ala
nyolok mata : tumindake ketara banget, cetha banget
oleh wirang : kisinan
ora duwe ati : wedi, kuwatir banget
padhang hawa : ndonya
padhang pikirane : seneng
padhang ulate : sumeh, grapyak
panas atine : nesu banget
papan kiwa : ora andhakan, nisih
pedhes rembuge, tembunge : guneme gawe serik
peteng atine, pikire : susah
pingget atine : serik, gela
rai gedheg : ora duwe isin
rupak raine : cugetan
rupak jagade : judheg, ora bisa lunga-lunga
sepi kawruhe : bodho
sepi ing pamrih : ora duwe pamrih, melik
sesak dhadhane : mangkel, serik
tadhah udan : lirangan gedhang sing ndhuwur dhewe
tatu atine : serik banget
tipis lambene : seneng nyatur wong liya, criwis
thukul pikire : akeh akale
thukul turune : duwe turun/anak
udan tangis : akeh sing padha nangis
ulate peteng : nesu
utang nyawa, pati : gawe pepati
utang wirang : gawe wirange wong liya
weteng kadut, karet : akeh pagane/tadhahe
wedi getih : jirih
wedi kangelan : ora gelem rekasa, kesed
J. TEMBUNG KOSOK BALEN
Tembung kosok balen yaiku tembung sing tegese lelawanan.
1. Tuladha
A
Abot >< entheng
andhap asor >< degsura, murang tata
adhem >< panas
Adol >< tuku
agung >< asat
Akeh >< sethithik
Ala >< becik
angel >< gampang
angok >< rob
anggak >< grapyak
Apal >< lali
Atos >< empuk
B
bagus >< ala
bandel >< gembeng
banter >< rindhing/ alon
Bathi >< tuna/ rugi
barang para >< barang pengaji
Becik >< ala
Begja >< cilaka
bener >< luput
bening >< butheg
brangasan >< sabar
boros >< irit
buneg >< lejar
bungah >< susah
C
cedhak >< adoh
cendhak >< dawa
cethek >< jero
cethil >< loma
Ciut >< amba
Crah >< rukun
culika >< jujur
Cuwa >< lega
D
Dawa >< cendhak
dhuwur >< cendhek
Duka >< rena
dursila >< susila
E
Eling >< lali
Entek >< isih
G
gabug >< mentes
gedhe >< cilik
Gela >< marem, lega
Gemi >< boros
gething >< seneng
goroh >< jujur
grapyak >< anggak
gundhul >< ketel
J
Jago >< babon
jembar >< ciyut
Jero >< cethek
Jirih >< kendel
Jujur >< culika
K
Kaku >< lemes
Kalah >< menang
Kalis >< nandhang/ketaman
kandel >< tipis
Kasar >< alus
ketiga >< rendheng
kemproh >< resikan
kendel >< jirih
kepenak >< rekasa
Kerep >< arang
kereng >< sabar
kesusu >< sareh
kladuk >< kurang
Kuru >< lemu
L
Lali >< eling
landhep >< kethul
lantip >< bodho
larang >< murah
Lega >< gela
lembut >< agal
Lemu >< kuru
Loh >< cengkar
longgar >< sesak
Luhur >< asor
lumrah >< aneh
M
mapag >< ngeterake
marem >< gela
mencutake >< nyebahi
mentah >< mateng
mentereng >< prasaja
Miris >< tatag
mukti/mulya >< sengsara
mursal >< bekti
muspra >< guna
murah >< larang
mungsuh >< kanca/bala
N
nacad >< ngalem
Nesu >< rena
nistha >< utama
ngajeni >< ngina
ngakoni >< nyelaki
ngati-ati >< sembrana
ngebreh >< ngirit
ngebon >< kontan
P
padhang >< peteng
Padu >< rukun
prasaja >< mubra-mubru
pungkasan >< wiwitan
purwa >< pracima
R
Rame >< sepi
rampung >< wiwit
rancag >< rendhet
rekasa >< kepenak
resikan >< kemproh
Rikat >< alon
S >< brangasan
Sabar >< kesusu
Sareh >< kanca
Satru >< cemplang
sedhep >< seneng
Sedih >< tliti
sleder >< anggak
semanak >< mulya
sengsara >< wigati
sepele >< kesed
sregep >< cengkar
subur/loh >< tambah
Suda >< bungah
Susah
T >< kuwatir
Tabah >< nganggo
Tanpa >< mangsuli
Takon >< lunga
Teka >< cidra
temen >< kandel
Tipis >< moderen
tradhisional >< adol
Tuku >< kurang/cumpen
Turah
U >< ganjaran
ukuman >< nyata
umuk >< mati
Urip
W >< ngelih/luwe
wareg >< kulon
wetan >< wani
Wedi >< sepele
wigati >< mbedhel
wuled >< payu/laris
wudhu >< pembarep
wuragil >< suda/kalong
wutuh
Y >< goroh/apus-apus
yekti/nyata
K. TEMBUNG GARBA
Tembung garba yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji kanthi nyuda cacahing wandane, lumrahe tinemu
ing tembang, minangka kanggo njumbuhake guru wilangan.
1. Tuladha
ana + ing dadi aneng tegese ana (manggon) ing
arane + iki dadi aranireki tegese jenenge iki
dadi + ewuh dadi dadyewuh tegese ora gampang, sarwa ewuh
dhemen + anyar dadi dhemenyar tegese senenge yen isih anyar
dupi + arsa dadi dupyarsa tegese nalika arep
jalu
kajuwara + estri dadi jalwestri tegese lanang wadon
kapireng
lagi + ing dadi kajwareng tegese kondhang ing
lagi+ana
lebda + arsa dadi kapyarsa tegese keprungu
lumaku
lumebu + antuk dadi lagyantuk tegese lagi antuk/oleh
maha
maha + ing dadi lagyaning tegese lagi ana ing
malebu
mardika + ing dadi lebdeng tegese mumpuni, pinter ing
murba + ing adi lumakweng tegese mlaku ing
nara
narpa + ing dadi lumebeng tegese mlebu ing
nata
nuju + raja dadi maharja tegese ratu linuwih
prapta
prawira + resi dadi maharsi tegese pendhita linuwih
priya + ing dadi malebeng tegese mlebu ing
ratu
sami + ing+rat dadi tegese ing jagad/donya
sira
siti mardikengrat
siniwaka
sumbang + ing dadi murbeng tegese kuwasa ing
sura
taksih + indra dadi narendra tegese ratuning jalma
tumenga
tumeka + endah dadi narpendah tegese ratu sing ayu
tumuju
wira + ing dadi nateng tegese ratu ing
+ ari dadi nujwari tegese sawijining dina
+ ing dadi prapteng tegese teka ing
+ utama dadi tegese prajurit utama/senapati
prawiratama
+ agung dadi ratwagung tegese ratu binathara/ratu utama
+ agung dadi ratwagung tegese panah utama
+ arsa dadi samyarsa tegese padha arep
+ iku dadi sireku tegese kowe iku
+ inggil dadi sitinggil tegese lemah sing dhuwur papane
+ ing dadi siniwakeng tegese diadhep dening
+ asih dadi sumbangsih tegese weweh kanggo tandha asih
+ ing+yuda dadi surengyuda tegese wani perang/dewaning perang
+ alit dadi taksyalit tegese isih cilik
+ ing dadi tumengeng tegese madhep ing (mendhuwur)
+ ing dadi tumekeng tegese tekan ing
+ ing dadi tumujweng tegese marani/tumuju ing
+ utama dadi wiratama tegese prajurit utama/senapati
L. TEMBUNG SAROJA
Tembung saroja yaiku tembung loro utawa lewih padha tegese dirangkep dadi siji, nduweni teges mbangetake.
1. Tuladha
A
abang branang angkara murka
adhem ayem ajur jejer
adi luhung akal budi apes krama
akal budi arum wangi
amrik angambar atut runtut
ndhap asor ayem trentem
B
babak bundhas bibit kawit
bagas waras blaka suta
bala kuswa bot repot
bau suku budi pekerti
baya pekewuh
C colong jupuk
campur bawur
ciri wanci dhawuh pangandika
D dhodhok seleh
dana driyah
darma bekti ewuh pakewuh
E
edi peni gilir gumanti
G girang gumuyu
gagah prakosa guna sarana
galap gangsul guyup rukun
gandes luwes godha rencana
gemah ripah
gemi setiti jejel riyel
gethok tular
J kebat kliwat
jalma manungsa kesampar kesandhung
japa mantra kocap kacarita
K
kabur kanginan lir pendah
kajen keringan loh jinawi
kepalu kepenthung
L mukti wibawa
lagak lageyan mula buka
lega lila murba wasesa
lila legawa murub mubyar
M
malang megung nungsang njempalik
mobah mosik nyampar nyandhung
mubeng minger
mudha taruna polah tingkah
N pokal gawe
nistha papa puji pandonga
njarah rayah
O sembah sungkem
owah gingsir sepi mamring
P
padhang njinglang
papa cintraka
perang tanding
S
sabar drana
sabar narima
salah kaprah sih kawelasan
salang tunjang sih tresna
sanak kadang sisik melik
sanak sedulur solah bawa
sapa aruh solah tingkah
sato kewan suka rena
sekti mandraguna sumbang surung
seger kuwarsanae
T tepa palupi
tambal sulam tepa tuladha
tanem tuwuh terang terwaca
tapa brata tindak tanduk
tata cara tukar padu
tata krama tumpang tindhih
tata trapsila tumpuk undhung
tedheng aling-aling tutur sembur
teguh santosa
U udha-usuk
uba rampe
W welas asih
wadya bala wor suh
was sumelang
watak wantu
M.TEMBUNG CAMBORAN
Tembung camboran yaiku tembung loro kang digandeng dadi siji.
1. Tembung camboran diperang ana loro, yaiku:
• Tembung camboran wutuh/tunggal
Yaiku tembung loro digawe dadi siji nduwe teges anyar.
Tuladha:
anjani putra : anoman
bala pecah : barang gamapang pecah
bapa biyung : wong sing ngukir jiwa raga
buntut urang : rambut ing githok
gantung kepuh : ora tau ganti sandhangan
gantung siwur : katurunan kang kaping pitu
gotong mayit : anak 3 wadon kabeh
gilir kacang : anak akeh giliran lanang lan wadon
imagiri : araning panggonan (desa) ing bantul
jaran kepang : wewangunan kaya jaran digawe saka kepang
juru kunci : tukang ngrumat papan kramat, sareyan
kacamata : tesmak, piranti kanggo ndeleng
kadhal menek : araning gelung (pungkasaning gurung)
kala menjing : jendholan ing gulu tumrap wong lanang
karang malang : araning desa
mata tuwa : wong tuwane bojo
nagasari : araning panganan
perang rusak : araning bathik
randha royal : araning panganan
semar mendem : araning panganan
tutup keyong : peperangan omah kampung
udan riris : corak bathik
wanasaba : araning kutha
• Tumbang camboran tugel/wudhar
Yaiku tembung loro digandeng dadi siji kang tegese cedhak karo tembunge.
Tuladha:
bangjo : abang ijo
bulik : ibu cilik
dhelik : gedhe cilik
dhengus : gedhe bagus
dubang : idu abang
kakkong : tungkak bokong
kongel : bokong cengel
kosik : mengko dhisik
lunglit : balung kulit
pakdhe : bapak gedhe
pakpuh : bapak sepuh
perko : emper toko
tingwe : nglinting dhewe
thukmis : bathuk klimis
N. TEMBUNG YOGYA SWARA
Tembung yogya swara yaiku tembung loro sing meh padha pangucape, mung beda wanda pungkasan, duwe
teges lanang wadon.
1. Tuladha
1. hapsara-hapsari
2. bathara-bathari
3. dewa-dewi
4. gandarwa-gandarwi
5. kedhana-kedhini
6. pemudha-pemudhi
7. putra-putri
8. raseksa-raseksi
9. widadara-widadari
10. yaksa-yaksi
PARIBASAN
A
Adhang-adhang tetese embun : njagakake barang mung sak oleh-olehe.
Adigang, adigung, adiguna : ngendelake kekuwatane, kaluhurane lan kepinterane.
Aji godhong garing (aking) : wis ora ana ajine / asor banget.
Ana catur mungkur : ora gelem ngrungokake rerasan kang ora becik.
Ana daulate ora ana begjane : arep nemu kabegjan nanging ora sida (untub-untub).
Ana gula ana semut : papan sing akeh rejekine, mesti akeh sing nekani.
Anak polah bapa kepradah : tingkah polahe anak dadi tanggungjawabe wong tuwa.
Anggenthong umos (bocor/rembes) : wong kang ora bisa nyimpen wewadi.
Angon mongso : golek waktu kang prayoga kanggo tumindak.
Angon ulat ngumbar tangan : ngulatake kahanan menawa kalimpe banjur dicolong.
Arep jamure emoh watange : gelem kepenake ora gelem rekasane.
Asu rebutan balung : rebutan barang kang sepele.
Asu belang kalung wang : wong asor nanging sugih.
Asu gedhe menang kerahe : wong kang dhuwur pangkate mesti bae gede panguwasane.
Asu marani gebuk : njarak / sengaja marani bebaya.
Ati bengkong oleh obor : wong kang duwe niyat ala malah oleh dalan.
B
Baladewa ilang gapite (jepit wayang) : ilang kekuwatane / kaluhurane.
Banyu pinerang ora bakal pedhot (sigar) : pasulayan sedulur ora bakal medhotake sedulurane.
Bathang lelaku : lunga ijen ngambah panggonan kang mbebayani.
Bathok bolu isi madu (bolong telu) : wong asor nanging sugih kepinteran.
Blaba wuda : saking lomane nganti awake dhewe ora keduman.
Bebek mungsuh mliwis : wong pinter mungsuh wong kang podho pintere.
Becik ketitik ala ketara : becik lan ala bakal konangan ing tembe mburine.
Belo melu seton (malem minggu) : manut grubyuk ora ngerti karepe (taklid).
Beras wutah arang bali menyang takere : barang kang wis owah ora bakal bali kaya maune.
Bidhung api rowang : ethok-ethok nulung nanging sejatine arep ngrusuhi.
Balilu tan pinter durung nglakoni (bodho) : wong bodho sering nglakoni, kalah pinter ro wong pinter
nanging durung tau nglakoni.
Bubuk oleh leng : wong duwe niyat ala oleh dalan.
Bung pring petung : bocah kang longgor (gelis gedhe).
Buntel kadut, ora kinang ora udud : wong nyambut gawe borongan ora oleh mangan lan udud.
Buru (mburu) uceng kelangan dheleg : golek barang sepele malah kelangan barang luwih gedhe.
Busuk ketekuk, pinter keblinger : wong bodho lan pinter padha wae nemu cilaka.
C
Carang canthel : ora diajak guneman nanging melu-melu ngrembug.
Car-cor kaya kurang janganan : ngomong ceplas-ceplos oran dipikir disik.
Cathok gawel (timangan sabuk) : seneng cawe-cawe mesthi ora diajak guneman.
Cebol nggayuh lintang : kekarepan kang ora mokal bisa kelakon.
Cecak nguntal cagak (empyak) : gegayuhan kang ora imbang karo kekuwatane.
Cedhak celeng boloten (gupak lendhut) : cedhak karo wong ala bakal katut ala.
Cedhak kebo gupak : cedhak karo wong ala bakal katut ala.
Ciri wanci lelai ginawa mati : pakulinan ala ora bisa diowahi yen durung nganti mati.
Cincing-cincing meksa klebus : karepe ngirit nanging malah entek akeh.
Criwis cawis : seneng maido nanging yo seneng menehi/muruki.
Cuplak andheng-andheng, yen ora pernah panggonane bakal disingkirake : wong kang njalari ala
becike disingkirake.
D
Dadiya banyu emoh nyawuk, dadiya godhong emoh nyuwek, dadiyo suket emoh nyenggut : wis ora
gelem nyanak / emoh sapa aruh.
Dahwen ati open (seneng nacad) : nacad nanging mbenerake wong liya.
Dandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dandhang : ala dianggep becik, becik dianggep ala.
Desa mawa cara, negara mawa tata : saben panggonan duwe cara utawa adat dhewe-dhewe.
Dhemit ora ndulit, setan ora doyan : tansah diparingi slamet, ora ana kang ngganggu gawe.
Digarokake dilukoke : dikongkon nyambut gawe abot.
Didhadhunga medhot, dipalangana mlumpat : wong kang kenceng karepe ora kena dipenggak.
Diwenehi ati ngrogoh rempela : diwenehi sithik ora trima, malah njaluk sing akeh.
Dom sumuruping mbanyu : laku sesideman kanggo meruhi wewadi.
Dudu sanak dudu kadang, yen mati melu kelangan : senajan wong liya yen lagi nemoni rekasa bakal
dibelani.
Duka yayah sinipi, jaja bang mawinga-wingi : wong kang nesu banget.
Dudutan lan anculan (tali memeden sawah) : padha kethikan, sing siji ethok-ethok ora ngerti.
Durung pecus keselak besus : durung sembada nanging kepengin sing ora-ora.
E
Eman-eman ora keduman : karepe eman malah awake dewe ora keduman.
Emban cindhe emban siladan (slendang iratan pring) : pilih kasih / ora adil.
Embat-embat celarat (klarap) : wong nyambut gawe kanthi ngati-ati banget.
Emprit abuntut bedhug : perkara sing maune sepele dadi gedhe / ngambra-ambra.
Endhas gundul dikepeti : wis kepenak ditambahi kepenak maneh.
Endhas pethak ketiban empyak : wong kang bola-bali nemu cilaka.
Enggon welut didoli udhet : panggone wong pinter dipameri kepinteran sing ora sepirowa.
Entek ngamek kurang golek : anggone nyeneni/nguneni sakatoge.
Entek jarake : wis entek kasugihane.
Esuk dhele sore tempe : wong kang ora tetep atine (mencla mencle).
G
Gagak nganggo lar-e merak : wong asor / wong cilik tumindak kaya wong luhur (gedhe).
Gajah alingan suket teki : lair lan batine ora padha, mesthi bakal ketara.
Gajah (nggajah) elar : sarwa gedhe lan dhuwur kekarepane.
Gajah ngidak rapah (godhong garing) : nerang wewalere dewe.
Gajah perang karo gajah, kancil mati ing tengahe : wong gedhe sing padha pasulayan, wong cilik sing
dadi korbane.
Garang garing : wong semugih nanging sejatine kekurangan.
Gawe luwangan kanggo ngurungi luwangan : golek utang kanggo nyaur utang.
Gayuk-gayuk tuna, nggayuh-nggayuh luput : samubarang kang dikarepake ora bisa keturutan.
Gliyak-gliyak tumindak, sareh pakoleh : senajan alon-alon anggone tumindak, nanging bisa
kaleksanan karepe.
Golek banyu bening : meguru golek kawruh kang becik.
Golek-golek ketemu wong luru-luru : karepe arep golek utangan malah dijaluki utang.
Gupak pulute ora mangan nangkane : melu rekasa nanging ora melu ngrasakake kepenake.
I
Idu didilat maneh : murungake janji kang wis diucapake.
Iwak lumebu wuwu : wong kena apus kanthi gampang.
J
(n)Jagakake endhoge si blorok : njagagake barang kang durung mesthi ana lan orane.
(n)Jajah desa milang kori : lelungan menyang ngendi-endi.
Jalma angkara mati murka : nemoni cilaka jalaran saka angkara murkane.
(n)Jalukan ora wewehan : seneng njejaluk ora seneng menehi.
Jati ketlusupan ruyung : kumpulane wong becik kelebon wong ala.
Jaran kerubuhan empyak : wong wis kanji (kapok) banget.
Jarit lawas ing sampire : duwe kapinteran nanging ora digunakake.
Jer basuki mawa bea : samubarang gegayuhan mbutuhake wragat.
Jujul muwul : perkara kang nambah-nambahi rekasa.
(n)Junjung ngetebake / ngebrukake : ngalembana nanging duwe maksud ngasorake.
K
Kacang ora ninggal lanjaran : kebiasa-ane anak nirokake wong tuwane.
Kadang konang : gelem ngakoni sedulur mung karo sing sugih.
Kala cacak menang cacak : samubarang panggawean becik dicoba dhisik bisa lan orane.
Kandhang langit, bantal ombak, kemul mega : wong sing ora duwe papan panggonan.
Katepang ngrangsang gunung : kegedhen karep/panjangka sing mokal bisa kelakon.
Katon kaya cempaka sawakul : tansah disenengi wong akeh.
Kaya banyu karo lenga : wong kang ora bisa rukun.
Kakehan gludug kurang udan : akeh omonge ora ana nyatane.
Kabanjiran segara madu : nemu kabegjan kang gedhe banget.
Kebat kliwat, gancang pincang : tumindak kesusu mesthi ora kebeneran.
Kebo bule mati setra : wong pinter nanging ora ana kang mbutuhake.
Kebo ilang tombok kandhang : wis kelangan, isih tombok wragat kanggo nggoleki, malah ora ketemu.
Kebo kabotan sungu : rekasa kakehan anak / tanggungan.
Kebo lumumput ing palang : ngadili perkara ora nganggo waton.
Kebo mulih menyang kandhange : wong lunga adoh bali menyang omahe / asale.
Kebo nusu gudel : wong tuwa njaluk wulang wong enom.
Kegedhen empyak kurang cagak : kegedhen karep nanging ora sembada.
Kajugrugan gunung menyan : oleh kabegjan kang gedhe banget.
Kekudhung walulang macan : ngapusi nggawa jenenge wong kang diwedeni.
Kelacak kepathak : ora bisa mungkir jalaran wis kebukten.
Kena iwake aja nganti buthek banyune : sing dikarepake bisa kelakon nanging aja nganti dadi
rame/rusak.
Kencana katon wingko : senajan apik nanging ora disenengi.
Kendel ngringkel, dhadang ora godak : ngakune kendel tur pinter jebule jirih tur bodho.
Kenes ora ethes : wong sugih amuk nanging bodho.
Keplok ora tombok : wong senengane komentar thok nanging ora gelem tumindak.
Kere munggah mbale : batur dipek bojo karo bendarane.
Kere nemoni malem : wong kang bedigasan / serakah.
Kerot ora duwe untu : duwe kekarepan nanging ora duwe beaya / wragat.
Kerubuhan gunung : wong nemoni kesusahan sing gedhe banget.
Kesandhung ing rata, kebentus ing tawang : nemoni cilaka kang ora kenyana-nyana.
Ketula-tula ketali : wong kang tansah nandang sengsara.
Kethek saranggon : kumpulane wong kang tindakane ala.
Kleyang kabur kanginan, ora sanak ora kadhang : wong kang ora duwe panggonan sing tetep.
Klenthing wadah uyah : angel ninggalake pakulinan tumindak ala.
Kongsi jambul wanen : nganti tumekan tuwa banget.
Krokot ing galeng : wong kang mlarat banget.
Kriwikan dadi grojogan : prakara kang maune cilik dadi gedhe banget.
Kumenthus ora pecus : seneng umuk nanging ora sembada.
Kurung munggah lumbung : wong asor / cilik didadekake wong gedhe.
Kuthuk nggendhong kemiri : manganggo kang sarwo apik/aji liwat dalan kang mbebayani.
Kutuk marani sunduk, ula marani gebuk : njarag marani bebaya.
Kuncung nganti temekan gelung : suwe banget anggone ngenteni.
L
Ladak kecangklak : wong kang angkuh nemoni pakewuh, marga tumindake dewe.
Lahang karoban manis : rupane bagus / ayu tur luhur budine.
Lambe satumang kari samerang : dituturi bola-bali meksa ora digugu.
Lanang kemangi : wong lanang kang jireh.
Legan golek momongan : wis kepenak malah golek rekasa.
Lumpuh ngideri jagad : duwe karepan kang mokal bisa keturutan.
M
Maju tatu mundur ajur : perkara kang sarwa pakwuh.
Matang tuna numbak luput : tansah luput kabh panggayuhan.
Mbuang tilas : ethok-ethok ora ngerti marang tumindak kang ala sing lagi dilakoni.
Meneng widara uleran : katon anteng nanging sejatin ala atine.
Menthung koja kena sembagine : rumangsane ngapusi nanging sejatine malah kena apus.
Merangi tatal : mentahi rembug kang wis mateng.
Mikul dhuwur mendhem jero : bisa njunjung drajate wong tuwa.
Milih-milih tebu oleh boleng : kakehan milih wekasan oleh kang ora becik.
Mrojol selaning garu : wong kang luput saka bebaya.
Mubra-mubra mblabar madu : wong sing sarwa kecukupan.
N
Nabok anyilih tangan : tumindak ala kanthi kongkonan uwong liya.
Ngagar metu kawul : ngojok-ojoki supaya dadi pasulayan, nanging sing diojoki ora mempan.
Ngajari bebek nglangi : panggawean sing ora ana paedahe.
Ngalasake negara : wong sing ora manut pranatane negara.
Ngalem legining gula : ngalembana kepinterane wong kang pancen pinter/sugih.
Ngaturake kidang lumayu : ngaturake barang kang wis ora ana.
Nglungguhi klasa gumelar : nindakake panggawean kang wis tumata.
Ngontragake gunung : wong cilik/asor bisa ngalahake wong luhur/gedhe, nganti gawe gegere wong
akeh.
Nguthik-uthik macan dhedhe : njarag wong kang wis lilih nepsune.
Nguyahi segara : weweh marang wong sugih kang ora ana pituwase.
Nucuk ngiberake : wis disuguhi mangan mulih isih mbrekat.
Nututi layangan pedhot : nggoleki barang sepele sing wis ilang.
Nyangoni kawula minggat : ndandani barang sing tansah rusak.
Nyolong pethek : tansah mleset saka pametheke/pambatange.
O
Obah ngarep kobet mburi : tumindake penggede dadi contone/panutane kawula alit.
Opor bebek mentas awake dhewek : rampung saka rekadayane dhewe.
Ora ana banyu mili menduwur : watake anak biasane niru wong tuwane.
Ora ana kukus tanpa geni : ora ana sbab tanpa akibat.
Ora gonjo ora unus : wong kang ala atine lan rupane.
Ora mambu enthong irus : dudu sanak dudu kadhang.
Ora tembung ora tawung : njupuk barang liyan ora kandha disik.
Ora uwur ora sembur : ora gelem cawe-cawe babar pisan.
Ora kinang ora udud : ora mangan apa-apa.
Othak athik didudut angel : guneme sajak kepenak, bareng ditemeni jebule angel.
P
Palang mangan tandur : diwenehi kapercayan malah gawe kapitunan.
Pandengan karo srengenge : memungsuhan karo penguwasa.
Pandhitane antake : laire katon suci batine ala.
Pecruk (manuk kag magan iwak) tunggu bara : dipasrahi barang kang dadi kesenengan.
Pitik trondhol diumbar ing padaringan : wong ala dipasrahi barang kang aji, wekasane malah
ngentek-entekake.
Pupur sadurunge benjut : ngati-ati sadurunge benjut.
R
Rampek-rampek kethek : nyedak-nyedak mung arep gawe kapitunan.
Rawe-rawe rantas malang-malang putung : samubarang kang ngalang-alangi bakal disingkirake.
Rebut balung tanpa isi : pasulayan merga barang kang sepele.
Rindhik asu digitik : dikongkon nindakake penggawean kang cocok karo kekarepane.
Rupa nggendhong rega : barang apik regane larang.
Rukun agawe santosa, crah agawe bubrah : yen padha rukun mesti padha santosa, yen padha
congkrah mesthi padha bubrah/rusak.
S
Sabar sareh mesthi bakal pikoleh : tumindak samubarang aja kesusu supaya kasil.
Sabaya pati, sabaya mukti : kerukunan kang nganti tekan pati.
Sadumuk bathuk sanyari bumi : pasulayan nganti dilabuhi tekaning pati.
Sandhing kebo gupak : cedhak wong tumindak ala, bisa-bisa katut ala.
Satru mungging cangklakan : mungsuh wong kang isih sanak sedulur.
Sadhakep awe-awe : wis ninggalake tumindak ala, nanging batien isih kepengin nglakoni maneh.
Sembur-sembur adus, siram-siram bayem : bisa kalaksanan marga oleh pandongane wong akeh.
Sepi ing pamrih, rame ing gawe : nindakake panggaweyan kanthi ora melik/pamrih apa-apa.
Sing sapa salah bakal seleh : sing sapa salah bakal konangan.
Sluman slumun slamet : senajan kurang ati-ati isih diparingi slamet.
Sumur lumaku tinimba, gong lumaku tinabuh : wong kang kumudu-kudu dijaluki piwulang/ditakoni.
T
Tebu tuwuh socane : prakara kang wus apik, bubrah marga ana sing ngrusuhi.
Tega larane ora tega patine : senajan negakake rekasane, nanging isih menehi pitulungan.
Tekek mati ing ulone : nemoni cilaka margo saka guneme dhewe.
Tembang rawat-rawat, ujare mbok bakul sunambiwara : kabar kang durung mesthi salah lan benere.
Timun jinara : prakara gampang banget.
Timun mungsuh duren : wong cilik mungsuh wang kuwat/panguwasa, mesthi kalahe.
Timun wungkuk jaga imbuh : wong bodho kanggone yen kekurangan wae.
Tinggal glanggang colong playu : ninggalake papan pasulayan.
Tulung (nulung) menthung : katone nulungi jebule malah nyilakani.
Tumbak cucukan : wong sing seneng adu-adu.
Tuna sathak bathi sanak : rugi bandha nanging bathi paseduluran.
Tunggak jarak mrajak tunggak jati mati : prakara ala ngambra-ambra, prakara becik kari sethitik.
U
Ucul saka kudangan : luput saka gegayuhane.
Ulat madhep ati manteb : wis manteb banget kekarepane.
Undaking pawarta, sudaning kiriman : biasane pawarta iku beda karo kasunyatane.
Ungak-ungak pager arang : ngisin-isini.
W
Welas tanpa lalis : karepe welas nanging malah gawe kapitunan.
Wis kebak sundukane : wis akeh banget kaluputane.
Wiwit kuncung nganti gelung : wiwit cilik nganti gedhe tuwa.
Y
Yitna yuwana mati lena : sing ngati-ati bakal slamet, sing sembrana bakal cilaka.
Yiyidan mungging rampadan : biyene wong durjana/culika saiki dadi wong sing alim.
Yuwana mati lena : wong becik nemoni cilaka marga kurang ngati-ati.
Yuyu rumpung mbarong ronge : omahe magrong-magrong nanging sejatine mlarat.
SANEPA
01. Abang dluwang (putih/pucęt bangęt)
02. Abót kapúk (entheng bangęt)
03. Abót męrang sagędhęng (entheng bangęt)
04. Agal glepúng (lumer bangęt)
05. Aji gódhóng garíng (ora ĺnĺ ajiné)
06. Amba gódhóng kélór (ciyút bangęt)
06. Antęng kitiran (polah ora karuwan)
07. Arang kranjang (kęręp bangęt)
08. Arang wulu kucing (akeh/kerep bangęt)
09. Arúm jamban (bangęr bangęt)
10. Atós dębóg (ęmpuk bangęt)
11. Bantęr kéyong (alon bangęt)
12. Bęning lęri (buthęg bangęt)
13. Bénjo tampah (bundęr bangęt)
14. Brintík linggís (lurús/kaku bangęt)
15. Dhuwúr kęncúr (ęndhek bangęt)
16. Gędhe guręm (cilík bangęt)
17. Jęro tapak męri (cęthek bangęt)
18. Kandęl kulít bawang (tipís bangęt)
19. Kędhep tęsmak (jingglęng/męnthęlęng)
20. Kuníng silít kwali (iręng bangęt)
21. Kuru semangka (lęmu bangęt)
22. Landhęp dhęngkúl (kęthúl bangęt)
23. Lęgi bratawali (pait bangęt)
24. Lęmęs pikulan (kaku bangęt)
25. Lónjóng mimís (mlayu)(bantęr bangęt)
26. Pait madu (lęgi bangęt)
27. Pęręt bęton (lunyu bangęt)
28. Ręsík pęcęren (ręgęd bangęt)
29. Rindhík asu digitík (cępęt bangęt)
30. Suwé banyu sinaring (cępęt bangęt)
31. Suwé mijęt wóhing ranti (cępęt bangęt)
SALOKA
Asu belang kalung wang: Wong ala (asor) ananging sugih bandha.
Asu gedhe menang kerahe : Luwih dhuwur pangkate, luwih gedhe panguwasane.
Ati bengkong oleh oncong : Wong duwe niat ala, ana sing nyarujuki, oleh dalan.
Baladewa ilang gapite : Ilang kekuatane.
Bathok bolu isi madu : Wong asor nanging sugih kepinteran.
Bebek mungsuh mliwis : Wong pinter mungsuh pinter, sijine kalah ubed utawa kalah trampil.
Belo melu seton : Melu anut grubyug nanging ora ngreti karepe.
Cebol nggayuh lintang : Gegayuhan kang mokal bisane kelakon.
Cecak nguntal empyak/cagak : Gegayuhan kang ora timbang karo kekuwatane.
Dhandhang diunekake kuntul, kuntul diunekake dhandhang : Ala diunekake becik, becik
diunek-ake ala.
Dhemit ora ndulit, setan ora doyan : Tansah diparingi slamet.
Dom sumuruping banyu: Laku sesidheman kanggo nyumurupi wewadi.
Emprit abuntut bedhug : Prekara sepele dadi gedhe.
Endhas gundhul dikepeti : Wis kepenak isi dienak-enakake.
Gagak nganggo elaring merak : Wong asor (cilik) tumindak kaya wong luhur.
Gajah alingan suket teki : Lair lan batine ora padha bakal ketara.
Gajah ngidak rapah : Nerjang wewalere/janjine dhewe.
Gajah perang karo gajah kancil mati ing tengah : Wong gedhe pasulayan, wong cilik dadi
kurban.
Gong lumaku tinabuh : Wong sing kumudu-kudu ditakoni, dijaluki piwulang.
Idu didilat maneh : Menehi dijaluk bali (murungake janji kang wis diucapake).
Iwak klebu ing wuwu : Wong sing kena apus kanthi gampang.
Jati ketlusuban ruyung : Kumpulane wong becik kelebon wong ala tumindake.
Jaran kerubuhan empyak : Wis kapok banget.
Kacang ora ninggal lanjaran : Pakulinane anak lumrahe niru wong tuwa.
Kebo bule mati setra : Wong pinter nanging ora ana kang merlokake.
Kebo ilang tombok kandhang : Wis kelangan, isih ngetokake wragat kanggo nggoleki.
Kebo kabotan sungu : Rekasa jalaran kakehan anak.
Kebo mulih ing kandhange : Wong lunga wis suwe, bali ing omahe maneh.
Kebo nusu gudel : Wong tuwa njaluk warah marang wong enom.
Kere munggah bale : Wong didadekake wong luhur.
Kethek saranggon : Sagrombolan wong tumindak ala.
Klenthing wadhah masin : Angel ninggalake pakulinan ala.
Kriwikan dadi grojogan : Prekara cilik dadi ngambra-ambra(gedhe).
Kutuk marani sunduk : Njarag marani bebaya.
Lahang karoban manis : Rupane ayu/bagus tur ya apik bebudene.
Lambe satumang kari samerang : Dituturi bola-bali tetep ora nggugu.
Legan golek momongan : Kepenak malah golek rekasa.
Opor bebek mentas awake dhewek : Rampung saka dayane dhewe.
Palang mangan tandur : Dipercaya malah gawe rusak
Pecruk tunggu bara : Dipasrahi tunggu sing dadi kesenengane.
Pitik trondhol diumbar ing pedaringan : Wong ala dipasrahi nunggu barang pengaji, wekasan
malah ngentek-enteki.
Satru munggwing cangklakan : Mungsuh wong sih isih sanak sedulur.
Sumur lumaku tinimba : Wong sing kumudu-kudu ditakoni.
Tekek mati ulone : Nemu cilaka jalaran saka guneme dhewe.
Tumbu oleh tutup : Wis cocog banget.
Timun mungsuh duren : Wong cilik mungsuh wong kang duwe panguwasa.
Timun wungkuk jaga imbuh : Wong bodho kanggone mung yen kekurangan wae.
Tunggak jarak mrajak, tunggak jati mati : Prakara ala ngabra-ambra, prekara becik mung kari
sethithik.
Yuyu rumpung mbarong ronge : Omahe magrong-magrong, sejatine kekurangan.
WANGSALAN
1. Wangsalan padinan
Isih enom kok njangan gori. (jangan gori = gudheg)
Ditakoni malah ngembang suruh. (kembang suruh=drenges)
We, kok banjur ngewoh kesambi. (who kesambi=kucacil)
Ya, aku gelem, nanging balung jagung lho! (balung jagung=janggel)
Wah, sajake lagi nglapa mudha. (klapa mudha = degan)
Kowe iku, kok mung mutra bebek. (putra bebek = meri)
Jenang gula, Mas, welingku wingi! (jenang gula = glali)
Dheweke lagi madder bungkuk. (wader bungkuk = urang)
Anggone nyambut gawe mung nguler kambang. (uler kambang = lintah)
Wong mung guyon wae kok njur mentil kacal. (pentil kacang = besengut)
Wah, nyega mambu. Aja ngono, Yu! (sega mambu = amer)
Jenang sela, Mas. Kula boten mampir. (jenang sela = apu)
Lha rak mbalung ula, apa-apa dipangan! (balung ula = gragasan)
2. Wangsalan kang rinacik ukara
Ayam wana, ywa nasar tindak dursila. (bekisar)
Balung janur, nyata sira mangka usada. (sada)
Balung klapa, ethok-ethok ora priksa. (bathok)
Balung ula, dakgagas gawe rekasa. (gragasan)
Bebek rawa, yen uwis enggal mrenea. (mliwis)
Cagak griya, tan yogya duhka nastapa. (saka)
Carang wreksa, nora gampang nganggit ukara. (pang)
Cecak toya, aja mingkar ing ubaya. (baya)
Cubung wulung, asiha maring sasama. (tlasih)
Damar mancung, cupet temen nalarira. (upet)
Dewanata, saru temen tindakira. (Guru)
Doming jala, aja seneng coba-coba. (coba)
Dhadhung peksi, mangsa kala tindak mriki. (kala)
Enthong palwa, tindak salah tanpa prayoga. (welah)
Gayung sumur, amba sadermi umatur. (timba)
Gelang sweda, yen lali nuli elingna. (ali-ali)
Gender wreksa, bobot timbang aneng sira. (gambang)
Impen nyata, bandara asing mring amba. (daradasih)
Jae wana, poyang-paying solahira. (lempuyang)
Jalak pita, adhang-adhang sihing bapa (podhang)
Jamang wakul, aja kurang ing pamengku. (wengku)
Kapi jarwa, dakpethek mangsa luputa. (kethek)
Kapi kresna, wong petung nora prayoga. (lutung)
Kasut wreksa, paran bayan wartanira. (gamparan)
Kawi sekar, kang sregep ngapus pustaka. (puspa)
Kawis wana, budi alus tur prasaja. (maja)
Kendhal jeram, mangga sareng uluk salam. (sereng)
Kendhal pipa, klelat-klelet tan prayoga. (klelet)
Kendhal teko, sun anti tan teka-teka. (weka)
Kelor wana, aja eru mring bandara. (weru)
Kukus gantung, sawangane sajak bingung. (sawang)
Laler gora, watak wengis tan utama. (pitak)
Macan wisma, memancing tindak duraka. (kucing)
Mendhung seta, lega legawaning driya. (mega)
Menyan seta, tuwas tiwas labuh nyawa. (tawas)
Nata mudha, kepati sengseming driya. (adipati)
Ombak agung, pakulun nyuwun panggunggung. (alun)
Pandhan wisma, ati panas tan saranta. (nanas)
Pandhu putra, den tata sabarang karya. (Puntadewa)
Peken alit, pangajab mangsa wurunga. (warung)
Pucang wana, dhang-dhang sihing bandara. (sadhang)
Roning kamal, mumpung anom sing tawakal. (sinom)
Sarpa kresna, mung andika sun pracaya. (dumung)
Sarung jagung, abot entheng wani tanggung. (klobot)
Taji kisma, sun kudang dadi sujanma. (luku)
Udan riris, sugih miskin wis ginaris. (grimis)
Uler kambang, amba titah mung cumadhang. (lintah)
Ula langking, ngumungna kabeh piweling. (dumung)
Yuyu agung, pinething dadya tumenggung. (kepithing)
3. Wangsalan kang dumadi saka rong ukara utawa rong gatra. Gatra kapisan minangka wangsalan
(cangkriman), ukara kapindho minangka bedhekane utawa wangsulane.
Tualadha:
Gentha dara, ari Senen basa kuna. (sawangan; Soma)
Sawangane, narima asrah ing jiwa.
Ancur kaca, kaca kocak munggwing netra. (banyu rasa; tesmak)
Den rinasa, tindak mamak tan prayoga.
Ari Sena, Sena gelung minagkara. (Arjuna; Wrekodara)
Puji arja, mrih antuk sihing bandara.
Balung pakel, gendheyo sisaning kalong. (pelo; sontrot)
Kari loke, ketanggor padha jarote.
Bayem harda, hardening ngrasuk busana. (lateng; besus)
Mari anteng, besuse kaya katara.
Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra. (pang; pati urip)
Nora gampang, wong urip ing alam donya.
Cubung wulung, wulung wido mangsa rowang. (tlasih, alap-alap)
Asiha, alapen badan kawula.
Durna putra, putra-putri ing Mandura. (Aswatama; Sumbadra)
Janmotama, pinuji sinuba-suba.
Dhikir Buda, Buda Manis yen jinarwa. (puja; Rebo Legi)
Amemuja, mbeboleh margane begja.
Gayung sumur, kewan gung granane dawa. (timba; esthi)
Aja kemba, mangesthi saliring karya.
Jarwa palwa, palwa kandheg ing samodra. (prau; labuh)
Prasajaa, nglabuhi tindak utama.
Jenang sela, sela lembat ing narmada. (apu; wedhi)
Den pepundhi, wulang wuruking pandhita.
Kukus gantung, taru wilis lalap tedha. (sawang; luntas)
Sun sesawang, cah sigit ngentasi karya.
Kolik priya, priya tinilar kang garwa. (tuhu; dhudha)
Lamun tuhu, pepadha tresna ing kalbu.
Kresna putra, putrane sang Dananjaya. (Samba; Abimanyu)
Sing sambada, nyenyuwun maring Hyang Suksma.
Kroncong asta, pithing alit welut wana. (gelang; ula)
Ja sumelang, cah ayu sun ela-ela.
Lembu rekta, kucing gung saba ing wana. (bantheng; sima)
Pathenthengan, ulahing janma brangasan.
Mamet tirta, tirta manis wit kalapa. )ngangsu; legen)
Suka rena, kalegan ancasing driya.
Medhar sabda, sabda kang kladuk sudira. (guneman; wani)
Den tumanem, memuni wedharing cipta.
Marga tirta, tirta mijil ing sarira. (urung-urung; kringet)
Jinurungna, kriya kridhaning wardaya.
Nata dewa, dewa kang sirah dipangga. (Pramesthi; Gana)
Mangesthia, tindak-tanduking sujana.
Ngreka puspa, puspa seta rum gandanya. (nggubah; mlathi)
Nggubah basa, basa pangesthining rasa.
Ngreka wreksa, wreksa langking sisa agni. (ngukir; areng)
Lenging piker, binareng krenteging ati.
Petis manis, sarining kaca benggala. (kecap; banyu rasa)
Aja ngucap, yen durung tunggal sarasa.
Pita jarwa, jarwane tembung usada. (kuning; tamba)
Ninging cipta, sinuba ing rasa mulya.
Rema seta, wanara raja Kiskendha. (uwa; Sugriwa)
Pra wanita, den asih tresna ing garwa.
Saron bumbung, bumbung lit sumbering swara. (angklung; suling)
Cecengklungen, ngeling-eling mring paduka.
Sarpa kresna, arine raja Ngalengka. (dumung; Kumbakarna)
Mung andika, sun pinta ngentasi karya.
Sendhang arga, arga geni lor Ngayoja. (tlaga; Merapi)
Mangga-mangga, api-api tan uninga.
Sopir kreta, kreta muluk ing gagana. (kusir; motor mabur)
Siring nala, ambudi suburing praja.
Teken palwa, palwa agung manca nagari. (satang; sekoci)
Nora ngetang, lara lapa saben wanci.
Tepi wastra, wastra tumrap pranaja. (kemadha; kemben)
Tanpa tidha, saben ari nambut karya.
Uler toya, toya mijil saking netra. (lintah; eluh)
Satitahe, uger nora ngluh ing driya.
Uwi wana, wana kang wus tinarbuka. (gadhung; talun)
Adol gendhung, angelun isining donya.
Wohing tanjung, wanara anjani putra. (kecik; Anoman)
Becik apa, wong anom suthik rekasa.
Welut wana, walang wilis sabeng arga. (ula; gambuh)
Atur kula, anggambuh mring Hyang Wisesa.
We ing wreksa, wreksa kang rineka janma. (tlutuh; golek)
Wus kapatuh, mbudidaya golek praja.
4. Wangsalan sinawung ing tembang
Sinom
Jamang wakul Kamandaka,
kawengku ing jinem wangi,
kayu malang munggeng wangan,
sun wota sabudineki,
roning kacang wak mami,
yen tan panggih sira nglayung,
toya mijil sing wiyat,
roning pisang leash ing wit,
edanira tan waras dening usada.
(Babad Pasir: IV.4)
Kinanthi
Sastra pangandheging kidung,
sudarma Basudewaji,
ngestu pada mring kusuma,
manjanma ping sakethi,
pusara pangiket gangsa,
tumutur tan sedya kari.
(Mangkunagara IV, Manuhara: II, 11)
BEBASAN
Bebasan yaiku unen-unen ajeg panggone ngemu surasa pepindan kang dipindahake sifate utawa
kahanane wong.
Adol lenga kari busik : Andum barang marang wong liya nanging awake dhewe malah ora
keduman.
Aji godhong jati aking (garing). : Asor banget, ora ana ajine.
Ancik-ancik pucuking eri : Uripe tansah kuwatir.
Anggenthong umos : Ora bisa nyimpen wadi.
Angon ulat ngumbar tangan : Ngulatake kahanan jalaran arep gelem rekasane.
Arep jamuare emoh watange : Gelem kepenake nanging ora gelem rekasane.
Diwenehi ati ngrogoh rempela : Diwenehi ananging isih kurang trima, njaluk maneh.
Dikena iwake aja nganti bitheg banyune : Kaleksanan panjangkane nanging ora gawe
kapitunan.
Emban cindhe emban siladan : Ora adil (pilih kasih).
Esuk dhele sore tempe : Ora teteg atine, gampang molah malih.
Gawe luwangan ngurugi luwangan : Golek utangan kanggo nyaur utang.
Golek-golek ketanggor wong luru-luru : Golek utangan malah diutangi.
Gupak pulud ora mangan nangkane : Melu rekasa ora ngrasakake kepenake.
Njagakake endhoge si blorok : Njagakake barang kang durug mesthi ana.
Kadang konang : Sing diaku sedulur mung sing sugih.
Ketepang ngrangsang gunung : Gegayuhan sing mokal bisane kelakon jalaran kegedhen
pejangka/kekarepan.
Kaya banyu karo lenga : Paseduluran sing ora bisa rukun.
Kakehan gludhug kurang udan : Kakehan omong nanging ora ana nyatane.
Kebanjiran segara madu: Oleh kabegjan kang gedhe.
Kegedhen empyak kurang cagak: Kegedhen panjangka kurang srana.
Kajugrugan gunung menyan : Oleh kabegjan kang gedhe.
Kekudhung walulang macan : Tumindak kanthi aling aling wong duwe panguwasa.
Kerot tanpa untu : Duwe kakarepan ora duwe sarana.
Kerubuhan gunung : Nemu kesusahan.
Kongsi jambul wanen : Nganti tuwa banget.
Madu bolu tanpa isi : Rebutan barang sepele.
Mrojol selaning garu : Wong kang luput saka bebaya.
Nglungguhi klasa gumelar : Mung kari nemu kepenake.
Ngubak-ubak banyu bening : Gawe rusuh ana ing papan kang wis tentrem.
Nguthik-uthik macan dhedhe : Gawe nesu wong kang wis lilih atine.
Nguyahi segara : Weweh marang wong sugih, saengga tanpa guna.
Nututi layangan pedhot : Nggoleki barang sepele, yen ketemu ora sumbut karo rekasane.
Nyugokake bugel kayu sempu : Njagokake wong kang ora pinter, jalaran isih sedulur.
Othak athik didudut tugel : Omongane sajak kepenak jebul angel ladenane.
Ora uwur ora sembur : Ora gelem cawe-cawe menehi pawitan apa-apa.
Pandengan karo srengenge : Mungsuhan karo wong sing duwe panguwasa.
Rebut balung tanpa isi : Padudon jalaran barang sepele.
Rindhik asu digitik : Nindakake pegawean kang cocog karo karepe.
Sandhing kebo gupak : Cedhak karo wong ala, nanging ing batin isih kepengin nglakoni.
Sedhakep angawe-awe : Ninggalake tumindak ala, nanging ing batin isih kepengin nglakoni.
Suduk gunting tatu loro : Nindakake pegawean sawarna, ananging asile luwih saka siji.
Wis kebak sundukane : Wis akeh banget dosa kaluputane.
Yiyidan mungging rampadan : Biyene wong durjana/culika, saiki dadi wong sing alim.
DASANAMA
anak : atmaja, putra, siwi, sunu, suta, yoga
angin : bajra, bayu, maruta, pawana, samirana, sindung riwut.
ati : driya, galih, manah, nala, kalbu, prana, tyas, wardaya.
awak : angga, badan, salira, sarira, raga.
bapak : bapa, sudarma, sudarmi, rama, yayah
banyu : her, warih, ranu, sindu, tirta, we, jala
bodho : blilu, dama, mudha, kumprung, koplo, jugul, pengung, punggung
bumi : bantala, bawana, buwana, basundara, jagad, mandhala, pratala, paratiwi, siti, kisma
buta : asura, danuja, denawa, ditya, diyu, raseksa, yaksa, wil
dalan : delanggung, enu, gili, lurung, marga, margana, sopana
dewa : apsara, apsari, bathara, dewata, sura, hyang, jawata, widadara
gajah : asti, dipa, dwipangga, dirada, esthi, liman
gawe : kardi, karya, karti, yasa
geni : agni, api, apyu, brama, dahana, pawaka
getih : ludira, marus, rah, rudira
gunung : aldaka, ancala, arga, ardi, giri, himawan, meru, parwata, prabata, wukir
ibu : biyang, biyung, indhung, puyengan, rena, umi, wibi
ireng : cemani, cemeng, jlitheng, kresna, langking
iwak : matsura, mina, ulam
jaran : aswa, kapal, kuda, turangga, undhakan, wajik
jeneng : asma, aran, jejuluk, rum-rum, wewangi, tetenger
kali : lepen, narmada
kaya : kadi, kadya, lir, mimba, pendah, pindha
keris : curiga, cudrik, katga, patrem
kethek : juris, kapi, palwaga, rewanda, wanara, wre
kreta : rata, ratangga, pedhati, wirnana, yana
kraton : dhatulaya, kedhaton, pura, puri
kuning : jenar, kapuranta, pita
lanang : jaler, jalu, kakung, priya
langit : akasa, antariksa, awang-awang, bomantara, dirgantara, gegana, jumantara, tawang,
widik-widik, wiyati, wyat
lara : gerah, gering, roga, sakit
lintang : kartika, sasa, sasadara, sudama, taranggana, wintang
macan : sardula, sirna
manuk : kaga, kukila, paksi, peksi
mata : eksi, mripat, netra, paningal, soca
mati : antaka, ngemasi, lalis, lampus, layon, lena, murud, palastra, seda
mayit : bangke, jisim, kunarpa, kuwandha, sawa, wangke
misuwur : kajuwara, kaloka, kalok, kawardi, kawentar, kaonang-onang, kombul,
kondhang, kongas, kontap
omah : graha, panti, wisma, yasa
padu : crah, congkrah, kerengan, padudon, sulaya
panah : astra, bana, jeparing, naraca, sara, warastra
pandita : ajar, dwija, dwijara, maharsi, resi, wiku, wipra, yogiswara
peni : apik, becik, edi, endah
perang : yuda, jurit, laga, pupuh, rana, branta yuda
pinter : guna, lebda, limpat, wasis, widagda, widura, wignya
ratu : aji, buminta, bumipala, dhatu, katong, naradipa, narpati, narendra, nareswara, nata,
raja, sri, sribupati
rembulan : badra, candra, sasadara, sasangka, sasi, sitaresmi, sitengsu, wulan
sedih : dhuhkita, kingkin, rudhatin, rudhita, sungkawa, susah, tikbra, turidha, wigena
segara : ernawa, jalanidhi, jaladri, samudra, tasik
slamet : basuki, raharja, rahayu, swasta, yuwana, widada
srengenge : arka, aruna, bagaskara, bagaspati, baskara, diwangkara, pratangga,
pratanggapati, pratanggakara, radhite, raditya, rawi, surya
ula : sarpa, sawer, naga, taksaka
wadon : dayinta, dyah, estri, juwita, kusuma, retna, rini, wanita, wanodya, gini, putri
weruh : anon, priksa, udani, upiksa, uninga, wikan, wrih
wicara : catur, gunem, ucap, uni
wong : jalma, jana, janma, manungsa, manus, nara
KERATA BASA
anak : kabeh kekarepane kudu ana lan sarwa kepenak
bapak : bab apa-apa sarwa pepak (ngelmune lan pengalamane)
batur : ngembati (nindakake) pitutur
bocah : mangane kaya kebo, pegaweane ora kena dicacah
brekat : apa-apa brak-brek banjur diangkat
cangkir : nyancang pikir
cengkir : kencenging pikir
Desember : gedhe-gedhene sumber
dongeng : dipaido ya keneng (kenging)
garwa : sigarane nyawa
gedhang : digedeng yen bar madhang
gelas : yen tugel ora kena dilas
gerang : segere wis arang-arang
guru : digugu lan ditiru
Januari : hujan sehari-hari
jaka : apa sing dikarepake kepengin enggal tumeka
kaji : tekade mung siji
kathok : diangkat mbaka sitok
kodhok : teka-teka ndhodhok
kutang : sikute diutang
krikil : keri ing sikil
kuping : kaku tur njepiping
kupluk : kaku tur nyempluk
kursi : mungkur anggone ngisi
mantu : dieman-eman meksa metu
maratuwa : mara-mara bereng wis tuwa
piring : sepi yen miring
prawan : yen pepara(lunga) ing wayah awan
sepuh : sebdane ampuh
semah : isen-isenne umah
sirah : isine rah (getih)
siti : isi bulu bekti
sopir : yen ngaso padha mampir
sruwal : saru yen nganti uwal ( ucul)
tandur : olehe nata karo mundur
tapa : tatane kaya wong papa (ora duwe apa-apa)
tarub : ditata supaya katon murub
tebu : anteping kalbu
tuwa : ngenteni metune nyawa
wanita : wani ditata
wedang : ngawe-awe kadang
weteng : ruwet tur peteng
BEBASAN LAN SALOKA MLIGI INGKANG ASRING KAGINAKAKEN ING JAGAD WACANA PAHARGYAN
Ambasakake: wong ngukuhi samubarang saka kira-kira, kaya ta: wong ditakoni têmbung Kawi
sawiji, satêmêne ora wêruh, nanging isin walèh, dadi kang ditakoni mau nêgêsi waton duga-duga,
sarta digagahi.
1. Kaluhuran sabda.
Ambasakake: wong kang kungkulan samubarang calathune
2. Kulak warta adol prungon.
Ambasakake: wong golèk pakabaraning sanak sadulur kang ana ing paran.
3. Kaleyang kabur kanginan.
Ngibarat: wong ngulandara ora karuwan kang didhoki.
4. Kapi rare
Ambasakake: wong tuwa kang solah utawa atine kaya bocah.
Kapi K.W. : kêthèk.
Kapi: mèmpêr (sêmu).
5. Kêpatèn obor.
Ngibarat: wong duwe sanak sadulur ora wêruh, awit ora ana kang anggancarake. Tuwin
wong nalika samubarang kelingan têturutan.
6. Kêputungan laku.
Ngibarat: wong anggolèki samubarang ora olèh dalan, utawa wong lêlungan ora bisa
ambanjur, marga saka ana bekane ing dalan, kaya ta: poproking jaran, tugêling pikulan
sapanunggalane kang ngandhêg-andhêgi laku.
7. Kapasang yoga.
Ngibarat: samubarang kang kapinujon ing gawene.
8. Kêplok ora tombok.
Ngibarat: wong nglakoni samubarang pagawean ora kelangan wragad.
9. Kajênanga kaebora.
Ambasakake: palêmahan dilawêd kaya êndhut, diebora kêna bae, kang duwe ora ngawruhi.
10. Kumaki.
Ambasakake: bocah lanang kang tumuwa-tuwa.
11. Darma sulaksana.
Ngibarat: wong nglakoni adil.
Darma: bêcik, padhang, candhi, patilasan.
Sulaksana: awak luwih yuwana, laku bêcik.
12. Tuna dungkap.
Ambasakake: wong duwe pangarah ora têka, utawa cipta tuwin pêthèk kang ora pramana.
Dungkap: watara: kadung.
13. Tundha bema.
Iku samubarang kang muwuhi beka, kaya ta: wong ngarah samubarang, dibangêti
pangrasane langkah, diarah-arah lirih wêkasan ora têka, sanajan pikir iya mangkono uga.
Dikasap yèn kuwadhagên, dialus, yèn kalusên, wêkasan kêtanggungan, eba kadadean. Bema:
beka.
14. Tumpang suh, katêlah tumpang so.
Ngibarat: samubarang calathu utawa pagawean kang kaledhon, (panjupuke saka wong
nganam suh, manawa kliru panganame iya ora prayoga, kaya ta: prakara ngarêp dadi buri,
prakara buri dadi ngarêp, utawa nalar bêcik kaêtrapake ing ala, nalar kang ala kaêtrapake
ing bêcik.
15. Tunjung tuwuh ing sela.
Ngibarat: samubarang kang mokal-mokal, kaya ta: nêrangake udan, ngandhêg lakuning
angin, nguripake wong mati sapanunggalane kang ora kêna dilakoni ing manusa. Prasasat