АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ ТІЛДІК АХУАЛ (əлеуметтік жəне аналитикалық зерттеу)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ
АЛМАТЫ ҚАЛАСЫ

МЕМЛЕКЕТТІК ТІЛДІ ДАМЫТУ ИНСТИТУТЫ

АЛМАТЫ ОБЛЫСЫНДАҒЫ
ТІЛДІК АХУАЛ

(əлеуметтік жəне аналитикалық зерттеу)

Алматы қ., 2018 жыл

УДК
ББК
А

Алматы облысының Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының
тапсырысымен дайындалған

Жалпы редакциясын басқарған:
Айдар Карбозұлы Башбаев – Алматы облыстық Тілдерді дамыту жөнін-
дегі басқармасының басшысы
Редакция алқасы:
Қапалбек Б.С. – филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Жүнісбек Е.С. – Мемлекеттік тілді дамыту институтының ғылыми қызметкері
Құрастырушы:
Абасилов А.– филология ғылымдарының кандидаты, доцент
Пікір жазғандар:
Баяндина С.Ж. – филология ғылымдарының докторы, профессор
Исмагулова Б.Х. – филология ғылымдарының докторы, профессор

Алматы облысындағы тілдік ахуал (əлеуметтік жəне аналитикалық
зерттеу) / Құрас. Абасилов А. - Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту
институты, 2018. – 96 бет

ISBN
Зерттеуде Алматы облысындағы тілдік ахуал қарастырылып, бірнеше
өңірлік проблемалар көрсетілген. Атап айтқанда тұрғындардың тілдерді мең-
геру деңгейі, облыстағы тілдік ахуалдың бағалануы, облыс көлемінде жүр-
гізіліп жатқан ономастикалық жұмыстар, мемлекеттік тілді қолданысқа то-
лығымен енгізу шаралары, облыстағы көрнекі ақпарат пен жарнама тілінің
жай-күйі, проблемалары, латын əліпбиіне қиындықсыз ауысу мəселелері,
тұрғындардың үштілділікке көзқарастары, тіл саясатының жүргізілуіне қан-
дай жағдайлар кері əсер ететіндігі т.б. жайттар жан-жақты талданады.
Еңбектегі талдауларға Алматы облысы бойынша жиналған деректер мен
жалпы республикадағы мемлекеттік тілдің жай-күйі жайлы мəліметтер не-
гіз болды. Зерттеу осы салаға жауап беретін, онымен айналысып жүрген ма-
мандарға арналған.

УДК
ББК

ISBN © Алматы облысының Тілдерді
дамыту жөніндегі басқармасы, 2018

© Мемлекеттік тілді дамыту
институты, 2018

© Абасилов А., 2018

Алматы облысындағы тілдік ахуал

ГЛОССАРИЙ

Осы еңбекте сəйкесінше анықтамаларымен алынған төмендегідей
терминдер пайдаланылды:

Білім беру тілі – өңірлік немесе ұлттық деңгейлерде бастауыш
жəне орта білім беру құралы ретінде пайдаланылатын тіл.

Диаспора (грек. διασπορά – шашыраңқылық) – халықтың бір бөлі-
гінің (этникалық қауымдастық) өз отанымен сəйкестік сезімін сақтап,
туған елінен тыс тұруы.

Диаспора тілі – өзінің байырғы аумағынан я мемлекетінен тысқа-
ры жерде тұратын нақты бір этникалық топтың (диаспораның) тілі.

Жергілікті тіл – белгілі бір жерде қолданылатын (локалды) тіл; тіл-
дің заңнамалық актілерде үнемі құптала бермейтін ерекше мəртебесі.

Көптілділік (лат. multum көп + lingua тіл) – осымен бірдей: муль-
тилингвизм; дара адамның я қоғамның екіден көп тілді пайдалануы.

Қостілділік – билингвизм секілді, жеке адамның немесе қоғам-
ның екі тілді алма-кезек қолдануы.

Қазақ тілі – қазақ ұлтының тілі, Қазақстан Республикасының
мемлекеттік тілі. Түркі тілдерінің Ата тілі, қазақ тілі түркі тілдерінің
қыпшақ тобына (татар, башқұрт, қараша-балқар, құмық, қарайым,
қырым татары жəне қарағаш, ноғай) жатады.

Мемлекеттік тіл – ерекше саяси-құқықтық дəрежесі бар, белгілі
бір мемлекет аумағында таралған тіл; мемлекеттік жəне қоғамдық
өмірде барынша маңызды қызмет атқаратын ең жоғары қоғамдық қыз-
меттегі тіл; тəуелсіз мемлекеттің лингвистикалық егемендігінің не-
гізгі белгісі, мемлекеттік рəміздермен (ту, елтаңба, гимн) тең дəреже-
де, мемлекет Конституциясында жəне тіл туралы заңдарда ресми
түрде бекітілген тіл.

Ресми тіл – белгілі бір аумақта таралған жəне тиісті құқықтық
(заңды) дəрежесі бар, ең жоғары қоғамдық қызметтегі тіл; мемлекет-
тік тіл сияқты, бірақ құқық бойынша кейбір елдерде мемлекеттік тіл-
ден айырмашылығы бар.

Тілді меңгеру дəрежесі – тілдік білім мен дағдының деңгейі, бұл
тіл білудің бір түрі ретінде қарастырылатын төрт түрлі тілдік əрекет-
тің: айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым дағдысы негізінде
анықталады.

3

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Тіл саясаты – ұлттық саясаттың ажырамас бөлігі; тілдің даму
жолында белгілі бір субъектілердің (мемлекеттік билік, қоғамдық
топтар, партиялар мен таптар жəне т.б. ) саналы жəне мақсатты түр-
дегі ықпал етуінің теориясы мен тəжірибесі; қатынастың жаңа тілдік
құралын жасау мен жетілдіруде қазіргі қызмет етіп отырған тілдерді
мақсатты бағытталған жəне ғылыми негізделген басқару.

Титулдық ұлт тілі – ұлттық-мемлекеттік немесе ұлттық-ау-
мақтық құрылымдағы мемлекет аты аталған ұлт (этнос) тілі.

Тілді реттеу – тілдік қауымдастықта тілдердің теңгерімін сақтау,
тіл иелерінің қалауына орай тілдің дамуын қамтамасыз ету үдерісі.

Тілдік ахуал – тілдің/тілдердің қоғамда нақты қолданылу аясы;
қандай да бір əкімшілік-аумақтық бөліністе (этностық қауымдас-
тықта) қолданылатын, белгілі бір тарихи кезеңдегі тілдің өмір сүру
формаларының, аймақтық жəне əлеуметтік диалектілердің, койне,
жаргондардың жиынтығы.

Тілдік заңнама – тілдік саясатты білдіретін заңдық форма; жеке бір
мемлекет шегінде тілдің/тілдердің нұсқаларының қолданылуын рет-
тейтін заңдар, конституциялардың жекелеген баптары т.с.с.

Тілдік жоспарлау – тіл дамуын саналы түрде реттеу; саяси, білім
беру, лингвистикалық немесе басқа да осы үшін арнайы құрылған не
қажетті уəкілеттігі бар ұйымдардың тілге саналы түрде өзгеріс ен-
гізуі; релеванттық əлеуметтік, экономикалық, саяси, демографиялық
жəне психологиялық ауысымдардағы, сондай-ақ тілдік ұжым мүдде-
леріне байланысты тіл дамытуды қайта қарау жəне реформалау.

Тілдік басқару – қоғамдағы тілдер теңдігін сақтау үдерісі, тіл
тұтынушыларының тілегіне сəйкес əрбір тілді сақтау мен дамытуды
қамтамасыз ету үдерісі.

Тілдік идеология (грек. ideaұғым + logos ілім, ғылым) – əлеумет-
тік топтың тілге деген қатынасын, тіл мен қоғам, ұлт, этностың ара-
сындағы, ұлт пен мемлекеттің арасындағы қатынастарды анықтай-
тын көзқарастар мен идеялардың жүйесі, тілді сақтау я тілдік ахуал-
ды өзгерту мақсаттарынан тұратын жүйе.

Тілдің қызметі – тілдің өмір сүру мəні мен көрінуі. Тілдің негізгі
қызметіне қарым-қатынастық жəне танымдық қызметі жатады.

Тілдік реформа (лат. reformare өзгерту, қайта құру) – тілді жетіл-
діру мен дамыту жолындағы мақсатпен əлеуметтік-тілдік шаралар
жасау (жаңалықтар енгізу), мыс. , емлені реформалау, жазуды рефор-
малау т.с.с.

4

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Тұрғылықты тіл – ор. коренной язык, ағыл. native ethnos –
дəстүрлі тұрғылықты аумағымен мызғымас тарихи байланысы бар,
өсіп келе жатқан ұрпақ үшін мəдениетін, салт-дəстүрін, тілін сақтап
қалуға, дамытуға, қалдыруға талпынатын тұрғылықты этностың тілі.

Ұлттық тіл – ұлттың ортақ тілі; ұлттың қарым-қатынас құралы
болып табылатын жəне ауызша əрі жазбаша түрде өмір сүретін əлеу-
меттік-тарихи категория.

Этникалық тіл – этникалық топтың тілі, сол топпен (өзін-
өзі) бірдейлестіретін тіл

Этносаралық қатынас тілі – дəнекер тіл; көпұлтты бір мемлекет
шегіндегі түрлі этникалық топтардың өкілдерінің қатысым құралы
ретінде пайдаланылатын тіл.

Этнотілдік ахуал (грек. ethnos халық, тайпа + тіл жəне лат. situacio
жағдай, хал, ахуал) – мемлекеттің, əкімшілік-саяси құрылымның, ау-
мақтық бірлестіктің, өңірдің шегіндегі этностар мен тілдердің
жағдайы мен иерархиясы.

Халықаралық тіл – əр басқа мемлекеттің Халықтарының өкіл-
дері үшін қарым-қатынас құралы қызметін атқаратын тіл.

5

Алматы облысындағы тілдік ахуал

КІРІСПЕ

Алматы облысының Тілдерді дамыту жөніндегі басқармасының
тапсырысымен Мемлекеттік тілді дамыту институты 2012 жылдан
бері үздіксіз облыстың тілдік ахуалына əлеуметтік лингвистикалық
зерттеу жүргізіп келеді [1]

Қазақстан – тіл саясатына мəн беретін əлемдегі бірден-бір мемле-
кет. Тіл тек қана ішкі саяси мəселелерді реттеудің кілті ғана емес,
сонымен қатар мемлекет тұрғындарының адами капиталын қалыптас-
тырудың табысты жолы екендігі де белгілі. Кейбір мамандардың ай-
тып жүргеніндей, Сингапурдың да небəрі соңғы жиырма жылдықта
əлемдік алдыңғы қатарлы экономикалық держава болуына да оның
тілдік саясаты (ағылшын тілі мен қытай тілінің қатар қолданылуы)
əсер еткен көрінеді. Мұндай экономикалық факторға құрылған тілдік
саясат үлкен зерттеулер мен аналитикалық сараптауларға, көлемді
материалдар мен деректерге сүйеніп жасалатыны белгілі. Бұл тұрғы-
дан, əрине, тілдік саясаттың əлемдік тəжірибесін, мемлекет ішіндегі
тілдік ахуал тенденцияларын қарастырып, мəлімдеп отыратын социо-
лингвистикалық зерттеулердің де маңызы зор екенін айтапсқа бол-
майды.

Қазақстандағы əлеуметтік-экономикалық дамуы жағынан ал-
дыңғы облыстардың бірі əрі мол этностық колориті қалыптасқан Ал-
маты облысы мемлекеттік тілдік саясатына тікелей əсер ете алатын
бірден-бір аймақ болып табылады. Сондықтан аталған аймақтың тіл-
дік жағдайын, оның қазақстандық тілдік ахуалмен анологиялық си-
патын анықтау маңызды мəселелердің бірі болмақ.

Алматы облысы Қазақстанның өзге облыс, аймақтарымен салыс-
тырғанда шартты түрде қазақтілді аймақ болғанымен, жергілікті
ұлттардың көптігі (105 этнос) мен аумағындағы тұрғындар санының
молдығы (Қазақстанда халқы жағынан екінші орында) тілдік жағда-
ятты күрделендіре түседі.

Аталған облыстың тілдік ахуалын сипаттауға көмектесетін экс-
тралингвистикалық əрі лингвистикалық фактілерді алып талдау ал-
дағы мақсатымыз болмақ.

Əлеуметтік лингвистика – тілдің құрылымын, дамуы мен қызмет
етуін қоғамдық бірлікте қарастыратын, тілдің қоғамға, қоғамның тіл-

6

Алматы облысындағы тілдік ахуал

ге əсер етуін зерттейтін ғылым. Сондай-ақ ол тілдің қоғамдық қыз-
метін, оның түрлері жəне тілдің қызмет етуінің нақтылы тарихи əле-
уметтік жағдайда тəуелділігін зерттейтін тіл білімінің дербес саласы.
Əлеуметтік-коммуникативтік жүйе, оның компоненттерін нысана
етеді. Əлеуметтік лингвистиканың бірден-бір маңызды нысанасы бо-
лып табылатын этнолингвистикалық жəне тілдік жағдаят проблема-
сын, ондағы біртілділік, қостілділік, көптілділік жəне диглоссия
мəселелерін зерттейді.

Тілдердің əлеуметтік лингвистикалық классификациясын, яғни
тілдердің атқарып отырған қоғамдық қызметі бойынша топтасты-
рылуын, əлемдік тілдер, олардың əлеуметтік қызметі мен құрылым-
дық мəнін (кең таралымдығы, саналы түрде таңдалып қабылдануы,
қызмет ету аясы, өзіндік құрылымдық ерекшелігі, байлығы мен
тұжырымдылығы т.б.) болашақ тілі жөніндегі мəселелерді нысана
етеді.

Тілдің саралануының негізгі түрлерін: əлеуметтік, қызметтік,
стильдік, аумақтық, т.б. қолданыстарын, тілдің саралануына əсер
ететін факторлары: қоғамдық өмір салалары, əлеуметтік орта, сөйлеу
жағдаятын т.б. зерттейді.

Сондықтан аталған мəселелер төңірегінде Алматы облысының
тілдк ахуалын, орын алып отырған негізгі тенденциялар мен үрді-
стерін ашып көрсету, оның Қазақстандық тілдік ахуалмен байланы-
сын, ұқсастығын қарастыру алдағы орындалуға тиісті мəселелеріміз
болмақ.

2011-2019 жылдарға арналған тілдерді қолдану мен дамытудың
бағдарламасы бүгінгі таңда елдегі мемлекеттік тілді қолданушылар-
дың бүгінгі таңдағы 60 пайыздық көрсеткіштен 95 пайыздық көрсет-
кішке дейін көтеруді көздейді. Сонымен бірге бүгінгі таңдағы қа-
зақстандықтардың орыс тілін меңгеру деңгейі - ел тұрғындарының
90 пайызынан аз болмауы керек.

Социологиялық зерттеулерді жүргізудуің өзектілігі көпэтни-
калық Алматы облысындағы шынайы тіл ахуалын талдау қажет-
тілігімен айқындала түседі. Зерттеу нəтижелері тіл саясатын
жоспарлы түрде жүргізуге, ұсыныстар əзірлеуге мүмкіндік бе-
реді, мемлекеттік тілдің Қазақстанда тұрып жатқан барлық этно-
стар тілдерін сақтай отырып, толық көлемде қолданылуын қамта-
масыз етеді.

Жұмыстың мақсаттары мен міндеттері.

7

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Мақсаты - Алматы облысындағы тілдік ахуалды зерттеу мен
бағалау, тұрғындарының тіл мəдениеті мен тілдерді меңгеру деңгейін
анықтау, сондай-ақ облыста тіл ахуалын дамытуға ұсыныстар əзір-
леу.

Міндеттері:
- облыс тұрғындары арасында қазақ, орыс, ағылшын тілдерінің
қолданыс деңгейін анықтау;
- тұрғындардың үш тілді: қазақ, орыс, ағылшын тілдерін білу дең-
гейін анықтау;
- мемлекеттік тілдің əртүрлі қызмет салаларында қолданылуын
анықтау;
- облыс тұрғындарының Қазақстандағы жəне облыстағы тілдік
ахуал тенденциялары туралы хабардарлық дəрежесін зерттеу;
- тұрғындардың өңірде жүргізіліп отырған тіл саясатынан не күтіп
отырғандығының сипатын бағалау;
- мемлекеттік тілді қолдану саласындағы негативтік стереотиптер
мен қате түсініктерді алдын-ала айқындау;
- өңірдегі халықтың ономастикалық жұмысқа қанағаттанушылық
деңгейін зерттеу;
- шешімін талап етіп отырған тіл дамуы проблемаларын зерттеу,
қорытындылар мен ұсыныстар əзірлеу.
Тілді сақтаушыларды зерттеу нысаны - тілдік топтардың өкілдері.
Респонденттерді іріктеп алу көлемі–1830 адам.
Зерттеу субьектісі – Қазақстан Республикасының Алматы облы-
сы.
Зерттеу тақырыбы - Алматы облысының тілдік ахуалы жəне қа-
зақ, орыс, ағылшын тілдерін меңгеру деңгейі.
Қызмет көрсету орыны - Алматы облысының 3 қаласы мен 17
ауданы.
Күтілетін нəтижелер:
- Алматы облысындағы тілдік ерекшеліктерді анықтау;
-Алматы облысындағы тілдік ахуалдың позитивтік динамикасын
ашып көрсету;
-əртүрлі салалардағы қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қолданудың
ерекшеліктерін ашып көрсету;
-Алматы облысының аумағында тұрып жатқан қазақтар мен этни-
калық топ өкілдерінің тілдік тəртібі ерекшеліктерін ашып көрсе-
ту;

8

Алматы облысындағы тілдік ахуал

-Алматы облысы тұрғындарының қазақ, орыс, ағылшын жəне эт-
никалық тілдерді меңгеру деңгейін анықтау;

-мемлекеттік, орыс, ағылшын жəне этникалық тілдерді үйрену
уəждерін зерттеу;

-Қазақстан Республикасында мемлекеттік тіл саясатын жүзеге
асырудың нəтижелері.

Ғылыми жəне іс жүзіндегі маңыздылығы:
Зерттеу нəтижелерін Қазақстан Республикасындағы орталық мем-
лекеттік органдары жəне Алматы облыстық тілдерді дамыту басқар-
масы мемлекеттік тілді одан əрі дамытуға, этносаралық қарым-қаты-
настарды нығайтуда жобалар əзірлеуге пайдалана алатын болады.
Зерттеу нəтижелері, сөзсіз Қазақстан Республикасындағы əлеу-
меттік-саяси ахуалды сақтау мақсатында этносаралық қарым-қаты-
настар мен тілдерді дамыту жөніндегі түрлі мемлекеттік бағдарлама-
ларды түзету үшін маңызды.
Зерттеу кезеңдері:
Зерттеу төмендегі кезеңдерден тұрады:
1. Тіл ахуалының ағымдағы жағдайын бірнеше бағыттарда каби-
неттік зерттеу:
а) мемлекеттік тілде ісқағаздарды жүргізуде қолданылуын реттей-
тін нормативтік-құқықтық базасын зерттеу;
б) мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі мемлекетік бағдарламалар-
ды зерттеу;
в) Алматы облысындағы тілдік ахуалды талдау.
Зерттеу жүргізудің алдында жекелеген аспектілер мен факторлар-
ды анықтау жұмыстары жүргізіледі. Алматы облысында мемлекеттік
тілді ісқағаздарын жүргізуге толықтай енгізу мен олардың шарттары
тілдік ахуалдың адекватты көрінісін қалыптастыруға қажеттіліктер
зерттелінеді. Бұл жұмысқа Алматы облысы аумағында қызмет атқа-
ратын өнеркəсіп, көлік, коммуникацияның түрлі салаларының, кəсіп-
керлік, білім беру, медицина, қызмет көрсету,саласы, қаржы, несие
мекемелерінің қызметкерлері жəне мəдени ұлттық орталықтары
қамтылады.
2. Сауалнама жүргізуге дайындық.
3. Зерттеудің барлық бағыттары бойынша далалық жұмыстарын
жүргізу.
4. Алынған деректерді өңдеу жəне талдау.
5. Қорытынды талдау есебін əзірлеу.

9

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Зерттеу аймақтары:
Талдықорған, Қапшағай, Текелі қалалары жəне Ақсу, Алакөл,
Балқаш, Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл, Кербұлақ, Көксу, Қара-
тал, Қарасай, Панфилов, Райымбек, Сарқант, Талғар, Ұйғыр, Іле
аудандары.
Жүзеге асыру мерзімі:
2018 жылдың қазан-қараша айлары.
Зерттеу əдістері:
Ақпарат жинақтаудың негізгі əдісі болып ақпаратты зерттеудегі
алғашқы деректердің екіншлей ақпаратын зерттеу болып табылды.
Сыртқы екіншілей дереккөз ретінде ұлттық ресми ұйымдардың
басылымдары, Алматы облыстық тілдерді дамыту басқармасының,
облыстық статистика басқармасының ақпараттары алынады.
Алғашқы, бірінші тұрған деректер - сауал, бақылау жəне интервью.
Сауал 20 сұрақты қамтыған үлгіге сəйкес сауалнама көмегі, жеке-
леген интервью əдісімен жүргізілді. Терең алынған интервью əдісі
Алматы облысы аумағындағы мемлекеттік тілдің қолданылуының
түрлі аспектілері не өте сирек, бірегей ақпарат алуда пайдаланылды.
Сауалнамаларда тілдік таңдауды айқындайтын əлеуметтік бел-
гілері көрсетілді, олардың негізгілерін көрсетейік:
1. Жасы. Бұл параметр əртүрлі дəуірдегі тіл саясатының тенден-
цияларын (орта жастағылардың қостілділікті дамыту, сиректеу мо-
нотілді аға ұрпақты) бейнелейді, жас ұрпақтың тілдерді меңгеру
көрінісіне қарай тілдерді дамыту үшін жорамал жасауға мүмкіндік
береді.
2. Мекенжайы: қала, село. Біз қала жəне село тұрғындарының
тұрақты байланысы, халықтың көші-қонының күшейе түсу жағдай-
ында, село жəне қала тұрғындары арасындағы айырмашылықтың аз
болуы мүмкін екенін жəне оның қалада қазақтардың орыстармен өза-
ра байланысы селоға қарағанда басымдырақ екенін түсінеміз. Ішкі
көші – қондық процестер урбанизацияға əкеп соқтырды, сондықтан
«қала-село» көрінісі міндетті түрде оппозициялықты білдірмейді.
Соған қарамастан ауылдық өмірдің тұрмыс-салты, дəстүрі сақталуда
жəне село тұрғындарының тілдік тəртібін анықтап отыр.
3. Қалада тұрудың ұзақ мерзімі. Мəлімет деректері қалада тұру-
дың ұзақтығы, қалалық орта тілді білуге қаншалықты ықпалын тигі-
зетінін көрсетеді. Қалада ұзақ мерзім тұрып жатқан информанттар
орыс тілін белсендірек қолданады.

10

Алматы облысындағы тілдік ахуал

4. Аумаққа жатқызылуы: Талдықорған, Қапшағай, Текелі қала-
лары жəне Ақсу, Алакөл, Балқаш, Еңбекшіқазақ, Ескелді, Жамбыл,
Кербұлақ, Көксу, Қаратал, Қарасай, Панфилов, Райымбек, Сарқант,
Талғар, Ұйғыр, Іле аудандарында қазақ, орыс жəне басқа да этнос-
тардың шағын, ыңғайласқан халықтардың мекен орындары болып
табылады.

5. Білім беру. Білім берудің гуманитарлық, табиғат, ғылыми, тех-
никалық сияқты салаларына сəйкес жіктелуі əртүрлі салаларда жұ-
мыс жасап жүрген жеке адамдардың орыс тілін қолдану ерекшелік-
терін ашып көрсетуге мүмкіндік береді. Бұл параметр сондай-ақ
ағылшын тілінің функциясын анықтау үшін де маңызды.

6. Қызмет көрсету саласы. Жұмыс орынындағы қарым-қатынас-
тың тілдік таңдауы белгілі дəрежеде тəуелсіз емес: белгілі бір өн-
дірістік міндеттерді шешу үшін өзара түсінісу керек. Өндірістік сала-
да қай тілді қолдану мəселесі екі немесе көптілділіктің таралу сипа-
тына маңызды болып келеді. Оның үстіне қазіргі жағдайда ағылшын
тілінің функциялық индикациясында да кəсіпорын қызметімен, ше-
тел капиталының, шетел фирмаларының қатысуына байланысты.

Далалық жұмыстардың сапасын қамтамасыз ету. Далалық
жұмыстардың сапасын қамтамасыз етудің мақсатында төмендегідей
шаралар алынды:

Біріншіден, респонденттердің дұрыс іріктеп алынғандығын
анықтау мақсатында интервью алу жағдайы бақылауға алынды, сон-
дай-ақ қажетті іс-əрекеттердің орындалуы да қадағаланды.

Екіншіден, маршруттық парақтар, есептер, т.б. техникалық құ-
жаттар пайдаланылды. Олардың толтырылуы интервью берушілер
үшін міндетті болды.

Үшіншіден, зерттеудің далалық кезеңдерін өткізудің алдында ин-
тервью берушілер үшін тренингтер ұйымдастырылып, сауалдарға
жауап беру үйретілді, осылардың барысында интервью берушілер
сауалнамамен жəне интервью жүргізудің ережелерімен таныстырыл-
ды. Сауалнама толтырудың 100 пайыздық тексерілуі жүзеге асырыл-
ды.

Сауалға қатысушыларға интервью жүргізу күндізгі де, кешкі
уақытта да жүргізілді. Бұл өңір тұрғындарының əлеуметтік-кəсіби
жəне демографиялық үлестерін сақтауға, еңбекке орналасу жəне
зерттеу нəтижелерінің шынайылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік
берді.

11

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Алынған статистикалық көрсеткіштердің кемшіліктері аса мəн бе-
рерлік емес, мұның өзі осы əлеуметтік сауал нəтижелерін бас жиын-
тыққа, яғни облыс халқына бағыттауға мүмкіндік береді жəне қажет-
ті қорытындылар жасауға жол ашады.

Сауалнама əлеуметтік лингвистикалық зерттеулердің негізгі та-
лаптарына жауап береді. Олардың принциптері:

1) сұрақтардың мазмұны мен үлгілері қатаң белгіленген тəртібі;
2) жауап үлгілерінің дəл көрсетілуі. Сұрақтардың екі: ашық та жа-
бық та түрлері пайдаланды. Жабық сұрақтар бірнеше ұсыныстардың
жауаптарына бір вариантты таңдап алуын мүмкін етеді. Сұрақтың
ашық түрі информанттан ерікті формада жауап алуы мүмкін етеді.
3) зерттеу тақырыбына эмоционалды қатынас білдіруге болмай-
ды.
4) сауалнаманы теру информанттар үшін қарапайым жəне қолай-
лы жауап беру талаптарына орай жүргізіледі.
Жобаны жүзеге асырудың негізі жəне теориялық-əдістемелік
базасы. Заңнамалық негізі. Республикадағы тіл саясаты Қазақстан
Республикасының Конституциясына, тілдер туралы заңдарға (1989
жылдың 22 қыркүйегіндегі и жəне 1997 жылдың 11 шілдесіндегі),
Қазақстан Республикасының тіл саясаты жөніндегі Тұжырымдама-
сына (1996 жылдың 4 қарашасы), тілдерді қолдану мен дамытудың
(1998 жылдың 5 қазаны, 2001-2010 жылдарға, 2011-2019 жылдарға
арналған) Мемлекеттік бағдарламаларына, Қазақстан Республикасы-
ның Президентінің Жолдауларына, басқа да тілдік қатынастарды рет-
тейтін мемлекеттік-құқықтық аспектілеріне сəйкес жүргізілді.
2007 жылы «Жаңа Қазақстан-жаңа əлемде» атты Жолдауында
Н. Назарбаев «Тілдердің үштұғырлығы» мəдени жобасын кезең-ке-
зеңмен жүзеге асыруды ұсынды. Н. Ə. Назарбаевтың «Нұротан» пар-
тиясы Саяси Кеңесінің мəжілісіндегі баяндамасында «Тілдердің
тұғырлылығы», «Парасатты ұлт - 2020» ұлттық жобаларын жүзеге
асыру қарқынын тездету қажеттілігіне тоқталды, қазақ тілін мемле-
кеттік тіл ретінде оқытудың сапасын арттыру, халықаралық тəжірибе
мен заманауи бағдарламалар мен оқыту технологиясын кең енгізуді
жəне қолдануды атап көрсетті.
Жоғарыда аталған құжаттар мен бағдарламалардың негізгі қағи-
даларынан халықтың барлық топтары мен өңірлерді қамтитын тіл-
дерді оқытудың тиімді əдістемелерін қолдана отырып ойластырылған
тілдік жоспарлау тұжырымдамасын анықтау қажет.

12

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Қазақстан Республикасындағы тілдік саясатты жүзеге асырудың
тиімділігін арттыру тілдік жоспарлауға сүйенген елдегі шынайы
лингвистикалық ахуалды түсінбейінше мүмкін емес. Тілдік саясат-
тың жаңа бағыттарын ескере отырып, тілдердің үштұғырлылығына
байланысты, Қазақстанның коммуникативтік кеңістігінде үш тілдің
іс жүзіндегі функцияларын зерттеудің рөлі арта түседі. Əсіресе, мем-
лекеттік тіл ретінде қазақ тілінің əлеуметтік-коммуникативтік функ-
циялары, орыс тілінің ресми тіл ретінде қазақ тілімен тең қолда-
нылуы, көптеген жағдайда полиэтникалық мемлекетте ұлтаралық
қатынас тілі ретіндегі нақты рөлін ашып көрсету ерекше өзекті. Сон-
дай-ақ ағылшын тілін халықаралық қатынас тілі ретінде табысты та-
рату əлемдік қауымдастықта еліміздің интеграциясының міндетті
шарты болып табылады.

Қазақстандағы тілдік жоспарлау мен тілдік саясаттың, тілдік аху-
алдың көптеген теориялық аспектілерін қазақстандық (Б.А. Əбдікəрі-
мов, А.Е. Ағманова, Ө.А. Айтбаев, О.Б. Алтынбекова, С.А. Асанба-
ева, А. Абасилов, М.М. Арынов, З.К. Ахметжанова, Г.А. Досмухам-
бетова, М.К. Исаев, Ə. Қайдаров, С. Калмыков, А.Е. Карлинский,
Д.Ж. Касымова, М.М. Копыленко, Б.Ж. Кұрманова, Н.С. Пак,
С.Т. Саина, Ж.С. Смағұлова, С.Ю. Сон, Э.Д. Сүлейменова, Б.Х. Хаса-
нов, Е.А. Хасенов, Н.Ж. Шаймерденова жəне көптеген басқалары)
жəне шетелдік (В.М. Алпатов, А.Н. Баскаков, В.Н. Белоусов,
Е.Н. Верещагин, М. Давлатназаров, М.И. Исаев, Макконел,
В.Ю. Михальченко, К. Мусаев, О.Д. Нестерова, В.П. Нерознак,
В.М. Солнцев, В. Андерсон, В. Фирман, М. Олкот, В. Риверс жəне
көптеген басқалары) əлеуметтік лингвистердің еңбектері қаралды.

Түрлі макро жəне микроқоғамдастықтардағы тілдік ахуалды зерт-
теу қазіргі замандағы əлеуметтік лингвистиканың өзекті жəне күр-
делі міндеттері болып табылады. Ғылымда əлі күнге дейін тілдік аху-
алдың ортақ бірізді алынған жəне бірден бір ұғым түсінігі жоқ. Оның
себебі біртілді де, көптілді де ортаға қатысты белгілер шкаласының
жоғында.

Қазақстан Республикасында тілдік саясат пен тілдерді дамытудың
мемлекеттік бағдарламаларын тиімді жүзеге асыру мақсатында елде-
гі жəне оның жеке өңірлеріндегі тілдік ахуалды талдау, қазақ, орыс,
ағылшын, басқа да тілдерді шын мəніндегі функцияларын анықтап
беру өзекті мəселе болып отыр, өйткені ол тілдерді жоспарлауда ұсы-
ныстар əзірлеуге мүмкіндік береді.

13

Алматы облысындағы тілдік ахуал

1. АЛМАТЫ ОБЛЫСЫННЫҢ ТІЛДІК АХУАЛЫ:
ЗЕРТТЕУ НЫСАНЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ

1.1. Тілдік ахуал: ғылыми-теориялық сипаты

Кез келген елде тілдің қызмет етуі қалыптасқан тілдік ахуалға,
яғни бір тілдің өмір сүру формаларының (сондай-ақ стильдерінің)
немесе белгілі бір географиялық аймақ не əкімшілік-саяси
құрылымдағы аумақтық-əлеуметтік қатынастағы жəне қызмет-
тік əрекеттестік шегіндегі тілдердің жиынтығына байланысты бола-
ды.

Тілдік ахуал мен тіл саясатын зерттеуге маңызды үлес қосқан ға-
лымдар: У. Стюарт, Ю.Д. Дешериев, Г.В. Степанов, А.Д. Швейцер,
Л.В. Никольский, Б.Х. Хасанов, А. Орысбаев, Э.Д. Сүлейменова
жəне т.б.

Тілдік ахуалды сипаттауда ғалымдар тілдің төрт ерекшелігін ай-
қындауды ұсынады:

- тарихи шарттылық (тілдің табиғи жағдайда қызметтік даму
үдерісінде қалыптасуы, ұлттық жəне этникалық дəстүрлермен байла-
нысы);

- қалыпқа түсу (тілде кодификацияланған грамматикалық жəне
лексикалық нормалардың болуы);

- өміршеңдік (бұл ана тілім деп танитын ұжымның бар болуымен
анықталады);

- біркелкілік (тілдің негізгі сөздік қоры мен оның грамматикалық
құрылымы біртектілікке, тіпті тілдің ерте даму кезеңіне апаратын-
дығы). Осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, олар тілдердің мына-
дай типтерін бөліп көрсетеді: стандартты, классикалық, жергілікті,
креольді, пиджин.

Тілдік ахуалды сипаттау үшін тілдің қарым-қатынас құралы ретін-
дегі қызметін типологиялық белгі ретіндегі пайдаланады. Осыған
байланысты ол тілдің мынадай қызметтерін көрсетеді:

1. Ресми қызмет – тілді саясат саласында жəне мемлекеттік
басқаруда қолдану.

2. Топтық – тілді осы немесе басқа этникалық не əлеуметтік мə-
дени топтың ішінде қолданылу.

14

Алматы облысындағы тілдік ахуал

3. Кең коммуникациялық – тілді мемлекет шегінде ұлтаралық қа-
тынас үшін lingua franca ретінде қолдану.

4. Білім берушілік – тілді халыққа білім беру жүйесінде қарым-қа-
тынас құралы ретінде қолдану.

5. Əдеби – тілді көркем əдебиетте қолданылу.
6. Діни– тілді діни ғұрыптарды орындауда қолданылу.
7. Техникалық – тілді халықаралық ғылыми-техникалық əдебиет-
пен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету үшін қолданылу [2].
Тілдік ахуал типологиясы сандық, сапалық жəне бағалауыштық
белгілерге құрылады. Сандық белгілерге жататындар:
-тілдік ахуалдың компоненті болып табылатын идиомалар саны
(түрлі тілдік құрылымдар – тіл, диалекті, говор, əдеби тіл жəне басқа
да тілдің өмір сүру формалары);
-зерттеліп отырған ареал тұрғындарының əрбір идеомаларындағы
сөйлеушілердің саны;
-нақты бір идиома қызмет ететін қатынас саласының саны;
-қызметі басым идиомалар саны.
Тілдік ахуалдың сапалық белгілеріне мыналар жатады:
-тілдік ахуалды құрайтын идиомалардың лингвистикалық сипаты
(əртүрлі тілдер немесе бір тілдің ішкі өмір сүру формаларының түр-
лері): (біртілді жəне көптілді тілдік жағдаяттар);
-идиомалардың арасындағы құрылымды-генетикалық арақаты-
нас: гомогендік жəне гомоморфты (туыстық жəне типологиялық ұқ-
састық) тілдік жағдаяттар немесе гетерогенді жəне гетероморфты
(туыстық емес жəне типологиялық əртүрлі) тілдік жағдаяттар;
-идиомалардың қызметтік əралуандығы – идеомалардың теңсізді-
гі: гармонды жəне дисгармонды тілдік жағдаяттар;
-мемлекет көлеміндегі басым қолданылатын идеомалар сипа-
ты(металект – жергілікті жəне «импортталған»), көптілділік үшін:
эндоглосты жəне экзоглосты тілдік жағдаяттар.
Бағалау белгілері идиомаларға ішкі жəне сыртқы баға береді (диг-
лосты жəне диглосты емес тілдік жағдаяттар).
Əр елдің тілдік ахуалын зерттеу нəтижелері оларға белгілі бір
факторлардың əсер ететінін көрсетеді. Ол факторлар объективті жəне
субъективті болып бөлінеді.
Объективті факторларға мыналар жатады:
-таза лингвистикалық факторлар: а) белгілі бір аумақтағы
немесе мемлекеттегі тұрғындардың лингвистикалық құрамы,

15

Алматы облысындағы тілдік ахуал

б) тілдер арасындағы, говорлар мен диалектілер арасындағы мате-
риалды жəне типологияллық ерекшеліктері;

-мəдени-тарихи факторлар: а) тұрғындардың материалды
жəне рухани мəдениетінің бірлігі мен ерекшелігі; б) аймақтағы не-
месе мемлекеттегі тілдердің əдеби дəстүрінің болуы немесе болма-
уы, сондай-ақ оның даму қарқыны;

-демографиялық факторлар: а) тілдердегі сөйлеушілер саны, б)
ұлт пен халық өкілдерінің шоғыр қоныстануы в) туу жəне өлім дең-
гейі;

-географиялық факторлар:а) физика-георграфиялық ланд-
шафт, б) адамдар қатынасына кедергі жасайтын бөгеттер, в)
ақпараттың табиғи жолының барлығы;

-экономикалық факторлар: а) тауар-ақша қатынасының тууы,
б) жергілікті нарықтың дамуы жəне олардың жалпыұлттық жəне
əлемдік нарықпен байланысы;

-əлеуметтік-тарихи факторлар: а) қоғамның таптық жікке
бөлінуі, б) қоғамдық-экономикалық құрылым сипаты, в)тұрғындар-
дың жаппай көші-қоны, г) аймақтағы немесе мемлекеттегі тарихи
өзгерістер [3].

Осы аталған барлық факторлар өзара байланысты жəне өзара
шарттасқан. Айталық, географиялық факторлар айтарлықтай дəре-
жеде лингвистикалық, демографиялық жəне экономикалық фактор-
ларды ескереді; экономикалық фактор демографиялық фактормен
өзара байланысты, əрі олардың екеуі де лингвистикалық факторға
əсер етеді, ал ол өз кезегінде экономикалық фактордың күшеюіне
жағдай жасайды. Бұдан басқа, əлеуметтік-тарихи экономикалық, де-
мографиялық жəне лингвистикалық факторларға əсер етеді [3].

Тілдік ахуалға əсер етуші объективті факторлардың
өзара байланысы

Географиялық

Демографиялық Экономикалық Жеке Мəдени-
лингвистикалық тарихи

Əлеуметтік-тарихи

16

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Тілдік жағдайды тұрақтандыру мақсатында субъективті фактор-
лардың ықпалы зерттеледі: əлеуметтік (ұлт жəне басқа да этникалық
топ өкілдерінің өз тіліннің даралығын ұғынуы) жəне соның негізінде
тілдік саясат қалыптасады.

Қазақстан Республикасындағы тілдік ахуалды экзоглосты, тең-
герімсіз, диглосты жəне демографиялық əркелкілік ретінде сипатта-
лады [4, 281 б. ].

Э.Д. Сүлейменованың пікірінше: «Современные геополитиче-
ские и идеологические процессы обусловили изменение самой
концепции государственности, в т. ч. участие этнонационального
компонента в общественной жизни и государственно-политическом
устройстве, с которым связан всплеск и устойчивое развитие
национального самосознания, ярко выраженного стремления к
развитию этнических языков и культур. Немаловажными фактора-
ми, способствовавшими успешности новой языковой политики,
оказались изменения в казахстанском обществе, которые в значи-
тельной степени повлияли на этноязыковую панораму страны и
распределение языков в общем коммуникативном пространстве»
[5].

2009 жылғы санақ бойынша Қазақстанда қазақтардың саны
10098,6 мың адамды (63,1%) құрайды. Қазақстан Респбликасының
тілдік ахуалының қалыптасуы мен өзгеруінде қазақ халқының саны
маңызды орын алады.

Қазақтар санының динамикасына жасалған талдау əртүрлі тарихи
кезеңдерде қазақ халқының үлесі бірқалыпты болмағанын, оның қа-
зақ тілінің қызмет етуіне ықпал еткенін көрсетеді.

1.2. Алматы облысының тарихи жəне этнолингвистикалық
ахуалы

Алматы облысы – Қазақстан Республикасының қазіргі оңтүстік
шығысындағы облыс. Алматы облысы 1932 жылдың 20 ақпанында
құрылып, орталығы Алматы қаласы болып белгіленген. 2001 жыл-
дың сəуірінен бастап ҚР Президентінің Жарлығымен облыс орта-
лығы Алматы қаласынан 1944 жылы құрылған Талдықорған қаласы-
на ауыстырылды. Қазіргі таңда облыстың əкімшілік орталығы – Тал-
дықорған қаласы. Тұрғыны 2 017 638 адам (2011).

Облыс құрамына 17 аудан жəне облыстың қарауына жататын 3

17

Алматы облысындағы тілдік ахуал

қала (Талдықорған, Қапшағай, Текелі) кіреді. Аумағы 223,9 мың шар-
шы шақырымды құрайды. Өңірде 777 елді мекен бар. Өңірде 105 ұлт
пен ұлыстың өкілі бар.

Алматы облысының батыс бөлігі Жамбыл облысымен, сол-
түстік-батыс бөлігі Қарағанды облысымен, солтүстік-шығыс бө-
лігі Шығыс Қазақстан облысымен, шығысында Қытай Халық Респу-
бликасымен, оңтүстігінде Қырғыз Республикасымен шектесіп
жатыр.

Тұрғындарының орташа тығыздығы 1 км2-ге 7,3 адамнан (1997),
тау етегінде (теңіз деңгейінен 500-900 м) 1 км2-ге 19 адамнан, Балқаш
атырабында 1 км2-ге 2,6 адамнан келеді. Олардың 30,3 пайызы (Ал-
маты қаласын қоспағанда) қалада тұрады. Қалалары: Талдықорған,
Қапшағай, Текелі, Талғар, Жаркент, Үштөбе, Үшарал, Қаскелең, Есік,
Сарқан.

Облыс аумағында полиметалл кендерінің, қоңыр жəне тас көмір-
лердің, жанғыш тақта тастың, вольфрам мен молибден кендерінің, əк
тастардың, кварц құмдарының, гипстің, көзелік жəне отқа төзімді
балшықтардың кен орындары барланған.

Алматы облысының жері ежелден Сақ, Үйсін, Қаңлы тайпалары-
ның, Ұлы жүз қазақтарының атамекені болды. Одан бұрын бұл ата
қоныста Ұлы түрік қағанаты, Батыс түрік қағанаты, Түргеш, Қарлұқ,
Қарахан жəне Қидан мемлекеттері сиякты түрлі мемлекеттер бой кө-
теріп, көшпенді халықтардың үлкен державасы империяларына ай-
налған.

Қазіргі Алматы облысының территориясы бұрынғы Жетісу ай-
мағы ежелгі көшпенді мəдениет пен отырықшы мəдениеттің түй-
іскен мекені болғандықтан, мұнда ежелгі қоныстар мен тарихи
жəдігерлердің мол қоры табылған. Əлемге танымал, адамзат құн-
дылығы ретінде ЮНЕСКО тізіміне енгізілген б. э. д. XIV-XIII ғғ.
тамғалы петроглифтері бар. Сонымен қатар, аймақта патша қорған-
дары деп аталатын сақ патшалары жерленген қабір, қорғандары
бар. Есік қорғанына «Алтын адам» табылған, Қарғалы диадемасы
бар, Ортағасырда Жетісу аймағының Құлан, Алмалық, Талхиз қала-
ларыарқылы Ұлы Жібек жолы өткен. Қойыны құтты, шөбі шүйгін
«Жер жаннаты – Жетісу» деп аталатын аймақ өзінің суы мол, шөбі
шалғын болғандықтан бұлай аталмаса керек, Жетісу аймағы ежелгі
адамзат өркениетінің орталығы болғандықтан да дəл осылай аталса
керек.

18

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Алматы облысының картасы

1-сурет

Кейін Жетісу аймағында Қазақ Хандығы құрылып, елдің еркіндігі
үшін күрескен майдан алаңына айналды. Жоңғар шапқыншылығына
қарсы күш біріктірген қазақ батырлары Жетісу аймағында, Аңырақай
даласында қамлмақ шабуылына тойтарыс беріп, қазақ тарихындағы
ұлы шайқасты бастан өткерді.

Жетісудың шұрайлы жеріне қызыққан Ресей империясы бұл
аймаққа өз əскерлерін, отырықшы батрақтарын əкеліп қоныстан-
дыра бастады. 1854 жылы қазіргі Алматы қаласының орнында
Верный бекінісі қаланып, кейін үлкен қала-бекініске айналды. 19
ғасырдың ортасында Жетісуді патшалық Ресей жаулап алды. 1848
жылы. 10 қаңтарда отаршылық-əкімшілік құрылым – Ұлы Орда
приставтығы құрылды. Ол 1856 жылы Алатау округі деп аталды.

19

Алматы облысындағы тілдік ахуал

1867 жылы Түркістан генерал-губернаторлығы құрылғанда қазіргі
Алматы облысының бірталай бөлігі Верный уезі атанып, Жетісу
облысының құрамына кірді. Сонымен қатар орталығы Верный
(Алматы) бекінісі болып белгіленген жаңа облысқа Жаркент, Қа-
пал, Сергиополь, Тоқмақ, Ыстықкөл уездері енді. 1882-1897 жыл-
дары Жетісу облысы Дала генерал-губернаторлығына қарады.
1897 жылдан бастап ол Түркістан генерал-губернаторлығының,
1918-1924 жылдары Түркістан АКСР-і құрамында болып келді.
1921 жылдың 5 ақпанында аудан комитетінің салтанатты жиынын-
да Верный қаласының атауын өзгерту туралы шешім қабылданды.
Верный қаласы Алма-Ата деп аталынды. 1924 жылы Орта Азияда
жүргізілген ұлттық-территориялық межелеу нəтижесінде Жетісу
облысының қазақ аудандары Қазақ АКСР-іне енді. 1929-1932
жылдары Алматы округі деп аталды. 1932 жылдың 10 наурызында
Алматы облысы болып қайта құрылды. 1944 жылы 16 наурызда
Алматы облысынан Талдықорған облысы бөлініп шықты. Тал-
дықорған облысы 1959-1967 жылдары Алматы облысы құрамында
болып, 1967 жылы 23 желтоқсанда қайта бөлінді. 1997 жылы 22
сəуірде Талдықорған облысы таратылып, оның аудандары Алматы
облысына қосылды.

Алматы облысында қазіргі таңда «Алтын-Емел» Ұлттық паркі,
Ақсу-Жабағылы қорығы, Түрген шатқалы мен Шарын каньоны,
«Əнші құм» мен Қайыңды көлі, Жамбыл мұражайы, «Медеу» мұз ай-
дыны орналасқан.

Қазіргі уақытта Алматы облысында 105 этнос өкілі өмір сүріп жа-
тыр. Бұл өз кезегінде, облыстың этнолингвистикалық кеңістігінің
кең екендігін əрі контрастылы, көпқабатты екендігін аңғартады. Қа-
зақстаның өзге аймақтары тəрізді Алматы облысы да көпэтносты ай-
мақ болып табылады.

Қазақстанның барлық облыстарын қарастыра отырып, Алматы
қаласындағы саны көп этностарға мыналарды жатқсызсақ болады:
қазақтар, ұйғырлар, кəрістер, түріктер, дүңғендер, күрдтер,
шешендер, өзбектер жəне əзірбайжандар. Айта кететін бір нəрсе,
Алматы облысындағы саны жағынан көп этностардың көпшілігі
(кəріс, күрд, шешендерді қоспағанда) түркітілдес ұлттар екендігін
байқаймыз. Сондықтан Алматы облысы Қазақстандағы түркітек-
тес ұлттардың доминантынан тұрған облыс деп толықтай айта ала-
мыз.

20

Алматы облысындағы тілдік ахуал

1-кесте

11,8 1353066 11497349 Қазақ 60,4 151918 251525 Ұйғыр Кəріс Түрік Өзбек 101061 Əзірбайжан
Дүңғен
Күрд
Шешен

15 15893 106287 106373 534968
64129
43119
32516
Ұлттардың
жалпы саны 36095 4362
1453 16521
Алматы 14228
облысындағы 5911
ұлттардың саны
34 0,8
Үлестік 2,3 16,35
көрсеткіші % 33
18,2
Кестеден байқағанымыздай, Алматы облысында еліміздегі ірі эт-
нос өкілдерінің көпшілігі шоғырланған. Титулды ұлт (қазақ) Қа-
зақстанның барлық аймақтарында кең тарағандықтан, барлық облы-
старда қазақ ұлтының таралу үлесі салыстырмалы түрде бірдей.

Қазақстанның əртүрлі аймағында оның тарихи-экономикалық əрі
географиялық факторларына байланысты əртүрлі этнос өкілдері жи-
налып қалған. Біздің жағдайымызда, Алматы облысында ұйғыр, дүн-
ген, кəріс, орыс, шешен, күрд, өзбек, түрік ұлттарының қалыптасқан
үлкен шоғыры байқалады. Аталған ұлттардың облыс аймағына жи-
нақталуының өзіндік себептері бар.

Мəселен, XIX ғасырдың 70-80-жылдары патша үкіметінің баста-
масы бойынша ұйғырлар мен дүнгендер Жетісу жеріне қоныс аудара
бастады. Бұған дейін олар Қытайдың Іле өлкесінің аумағында тұрып
келген еді. Онда тұрған ұйғырлар мен дүнгендер XVIII ғасырда жəне
XIX ғасырдың бірінші жартысында Қытай үкіметіне қарсы бірнеше
рет көтеріліс жасады. Олар өздерінің ұлттық тəуелсіздігі жолында
күресті. Алайда Қытай əскерлері ол көтерілістерді аяусыз басып-жа-
ныштады. Ұйғырлар мен дүнгендердің күресі барысында Іле өл-
кесінде Іле сұлтандығы құрылған болатын. Бұл мемлекеттік бір-
лестіктің құрылуы ондағы ішкі қарама-қайшылықтарды асқындырып
жіберді. 1871 жылы Ресей əскерлері ол аймақты жаулап алды. Патша

21

Алматы облысындағы тілдік ахуал

үкіметі өлке тұрғындарының отбасылық істеріне жəне мүліктің қа-
рым-қатынастарына араласпау саясатын ұстанды. Олардың жергілік-
ті өкімет органдары құрылды. Бірақ оларды патша əкімшілігі өз
бақылауында ұстады. Жалпы жағдай едəуір тұрақтандырылғандай
болды.

Алайда дүние жүзі жұртшылығының қысым жасауымен ол өлкені
Қытайға қайтару жөнінде келіссөздер жүргізіле бастады. Міне, осы
кезде ұйғырлар мен дүнгендердің бұдан былайғы тағдыры туралы
мəселе көтерілді. 1881 жылы екі империя арасында Санкт-Петербург
бейбіт келісімшарты жасалды. Ұйғырлар мен дүнгендер бір жылдың
ішінде Жетісу облысының аумағына қоныс аударуы жөнінде өздері
нақты шешім қабылдауға құқықты болды. Бұл мəселе бойынша жер-
гілікті халықтың арасында пікірі сұрастырылды. Сөйтіп 100 мыңға
жуық ұйғыр мен дүнген Қазақстан аумағына өтуге тілек білдірді.
Кейін де ұйғырлар мен дүнгендердің Қазақстан жеріне қоныстануы
шектелген жоқ: Қытай жазалаушыларынан қашқан дүнгендер 1877
жылдан бастап Қазақстан жеріне қоныстана бастады. Ал ұйғырлар-
дың Жетісу жеріне қоныс аударуы 1881 жылғы күзде басталып, 1884
жылға дейін жалғасты. Ұйғырлар мен дүнгендер белгілі бір аумақта
өз алдарына жеке қоныстануды қалады. Сөйтіп қоныс аударушылар
негізінен Жетісу жеріндегі Верный жəне Жаркент уездеріне орналас-
тырылды.

Қазақстандағы корей (кəріс) диаспорасының да өз тағдыры бар.
Кəрістер өздерін коре сарам («Коре елінің адамдары»),чосон сарам
(«Чосон елінің адамдары»),хангук сарам («Хангук елінің адамдары»)
деп бөледі. Ал Қазақстандағы кəрістер өздерін коре сарам, яғни
«Коре елінің адамдары» деп атайды. Кəрістердің Қазақстан жеріне
қоныстануы 1939 жылы күштеп депортациялануымен байланысты.
Нəтижесінде 96453 кəріс халқы еркінен тыс көшіріліп, қазіргі Қызы-
лорда, бұрынғы Талдықорған облысында қарасты Қаратал, Көксу ау-
дандарына орналастырылды. Қазіргі уақытта əлемнің əртүрлі мемле-
кеттерінде өмір сүріп жатқан корей диаспорасының жалпы саны 7
млн-нан асады . Оның 1,52 % құрайтын 103 952 корей біздің елімізде
өмір сүріп жатыр.

1990 жылы Алматы қаласында Қазақстан корейлерінің құрылтай
съезі өтті, онда корей мəдени орталықтарының Республикалық қа-
уымдастығы құрылды. Кейіннен ол Корей мəдени орталықтарының
Қауымдастығы деп өзгертілді. Қауымдастықты Юрий Андреевич

22

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Цхай басқарды. Барлық облыстарда дерлік ана тілін үйрену бойынша
топтар, көркемөнерпаздар ұжымы құрылған. Алматы қаласындағы
Корей Республикасының білім беру Министрлігінің білім беру меке-
месі Білім беру Орталығы ашылған алғашқы күндерінен бастап мə-
дени орталықтарға зор көмек көрсетуде. Қауымдастық корей өнері
фестивальдарын өткізіп отырады, жалпы білім беретін мектептердің
оқушылары мен жоғары оқу орындарының студенттері арасында тіл-
ді жетік білу бойынша республикалық сайыстар ұйымдастырылып
тұрады. Сайыстың жеңімпаздары Халықаралық сайысқа қатысу үшін
Тэджон қаласына жіберіледі. Корей тілінің оқытушылары Корей Рес-
публикасының жоғары оқу орындарында машықтанудан өтіп тұра-
ды. Қазақстанның республикалық радиохабарларында 20 жылдан
астам уақыттан бері корей тілінде хабарлар шығып тұрады. «Коре
ильбо» республикалық газеті шығарылады. Халықаралық байланы-
стар мен ынтымақтастықтар кең өріс алуда, негізінен – Корей Респу-
бликасының радио жəне теледидар Корпорациясымен. Қазақстан ко-
рейлерінің Қауымдастығы ұлттық мəдениетті қайта өрлету мен да-
мытуға, халықтар арасындағы достықты нығайтуға, этносаралық
келісімді сақтауға ұмтылады. Маңызды міндеттерінің бірі –халықа-
ралық мəдени жəне экономикалық байланыстарды орнату жəне да-
мыту. Ұрпақтар сабақтастығына, жастар қозғалысын дамытуға көп
көңіл бөлінеді.

Ал Қазақстандағы түрік диаспорасының да өз тарихы бар. Бұл ди-
аспора өздерін «ақысқа» (месхет түріктері) түріктері деп атайды. Бұл
түріктер 1944 жылдың қараша айында Сталиннің өктемдігі кезінде
Орта Азия мен Қазақстан аумағына қоныс аударған халықтардың
бірі. Оның тарихи Отаны – қазіргі Грузияның оңтүстік-батыс аудан-
дары саналады. Кезінде осы аудандар Осман империясының құрамы-
на еніп, Ахыск патшалығын құраған. 1829 жылғы түрік-орыс соғы-
сынан кейін аталмыш жерлер Ресей империясының қол астына өтіп,
Ахалцих уезд атағын алған. Осы кезеңде шекара жабылып, түрік
халқымен қарым қатынас үзіліп қалады. Сол уақыттан бастап
“Ахыск” түріктері деп аталып, жаңа түріктер тарихы басталды. Олар
өздерінің түп тамыры түрік ұлтынан тарағандықтарын мойындайды.
Қазіргі таңда месхед түркінің көпшілігі Казақстанның онтүстігіне
шоғырланған.

Түрік мəдени орталығы 1991 жылы ақпан айында Алматы қала-
сында құрылып, 1996 жылы Қазақстан Республикасының түрік қоға-

23

Алматы облысындағы тілдік ахуал

мы деп өзгертілген. Қоғамның филиалдары Қазақстанның оңтүстік
аймағы мен оның аудандарында да ашылған. Түрік ұлттық мəдени
орталының төрағасы ретінде Курбанов Шамиль Мажилисович тағай-
ындалған. Орталық өз қызметін мəдениет деңгейінің көтерілуіне,
əдет-ғұрыптары мен ұлттық сананың сақталып қалуына жəне өз ұл-
тының білімін көтеруге бағыттаған. Түріктердің көп шоғырланған
Алматы, Тараз, Шымкент қалаларында түрік тілін үйрететін бірнеше
оқу орны жұмыс істейді. Түрік диаспорасы өз араларында өкіл
кеңесін сайлап отырады.

Біз зерттеп отырған түрік ұлты Қазақстанға күштеп қоныс аударуға
ұшырағандардың ішінде жалғыз немесе бірінші болған жоқ. Төң-
керіске дейінгі депортацияны есептемегенде, Кеңестік кезеңнің 1930
жылдың екінші жартысында, осы қайғыны алғашқылардың бірі болып
басынан кешкендердің қатарында: күрдтер, кəрістер жəне ирандықтар
да болды. Күрдтер да Кавказ аймағынан 1937 жылдан бастап Қа-
зақстанға қоныстандырыла басталды. 1944 жылы Грузиядан 94 955
адам күштеп көшіріп жіберілген болса, олардың негізгі бөлігі
түрік-месхетиндер, күрдтер, хемшидтер жəне əзірбайжандар. Месхе-
тия мұсылмандарын күштеп жер аудару 1944 жылдың 14 қарашасынан
басталып, 1945 жылдың қаңтарында аяқталды. Оның барысында 220
елдімекеннен 86 мың мұсылман көшірілу жоспарланған, ал шын
мəнінде 96367 адам күштеп қоныс аударылған. Осы тізімде түріктер
66823, күрдтер 8843, хемшиндер 13997 тұрғындарды құрады.

Шешен диаспорасы Қазақстанға дəл осы кезеңдерде қоныстана
бастады. Қазақстандағы шешендер өздерін нахчи деп атайды. 1944
жылы ақпан айында шешендер мен ингуштар өздерінің туған жері-
нен Қазақстанға жер аударылған. Қазіргі таңда Қазақстанда 32 519
шешен диаспорасы өмір сүріп жатыр, соның ішінде 5911 шешен
халқы Алматыда өмір сүріп жатыр. 2004 жылдың мамыр айында
Алматы қаласында шешен мен ингуш халықтарының Қазақстанға
жер аударылуының 60 жылдығына арналған «Депортациядан инте-
грацияға» деген халықаралық конференция болып өтті. Осы конфе-
ренцияның жұмысына Иордания, Түркия, Германия, Азербайжан,
Қырғызстан, Ресейден келген делегаттар қатысты.

Сонымен бірге, Алматы қаласы мен Астана, өзге де қалаларда
«Вайнах» шешен-ингуш этномəдени бірлестігі құрылған.

Өзбек диаспорасы Қазақстанға 1910-1940 жылдар аралығынан
бастап қоныстана бастаған. Өзбек ағайындарының қоныс аударуы

24

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Өзбекстандағы қуғын-сүргінге байланысты. Алғашқы толқыны
Шымкент, Қызылорда жақтарға қоныс аударған.

Қазақстанда 81 дана өзбек мектептері жұмыс істейді. Өзбек тілін-
де газет-журналдар шығарылады. Қазақстан халықтары ассамблея-
сының құрамында өзбектердің ұлттық мəдени орталық жұмыс істей-
ді. Алматы облысындағы өзбек мəдени орталығы 2006 жылы
құрылған. Орталық мəдени құндылықтарын, дəстүрін үйрету, ана
тілін оқыту, мəдени-ағартушылық сұраныстарын қанағаттандыру
бағытыннда жұмыс жасайды.

Кеңес өкіметінің ыдырауымен Қазақстандағы көптеген славян-
тектес ұлт өкілдері көші-қон процесін күрделендіріп, халық саны-
ның өзгеруі мен ұлттық құрамының сандық басымдығы төмендеуі
орын алған болатын. Қазіргі күннің өзінде Алматы облысында
көпұлттылық сақтап отыр, қазақ ұлтының басымдылығы (68%) ай-
қын байқалады. Сонымен қатар, орыс ұлтының саны 16%-ға азайып,
оның орнын азия халықтары – түріктер, күрдтер, тəжіктер мен қы-
рғыздар, кəрістер мен əзірбайжандар басты (2-кесте).

Алматы облысының этникалық құрамының өзгерісі
2-кесте

1989 % 1999 % 2009 % 2015 %

Барлығы 1642917 100 1558534 100 1807894 100 1922107 100

Қазақтар 741737 45,15 926137 59,42 1223181 67,66 1353066 70,4

Орыстар 518315 31,55 339984 21,81 306383 16,95 280718 14,60

Ұйғырлар 128057 7,79 140725 9,03 144063 7,97 151918 7,90

Түріктер 18352 1,12 29448 1,89 35599 1,96 36095 1,88

Əзірбайжандар 18922 1,15 16073 1,03 14881 0,82 16521 0,86

Кəрістер 18483 1,13 17488 1,12 16627 0,92 15893 0,83

Күрдтер 8966 0,55 13264 0,85 13517 0,75 14228 0,74

Татарлар 19551 1,19 15647 1,00 13513 0,75 12861 0,67

Немістер 94123 5,73 18927 1,21 8709 0,48 8742 0,45

Украиндар 29971 1,82 13512 0,87 6458 0,36 4547 0,23

Шешендер 9304 0,57 6091 0,39 5891 0,32 5911 0,30

Өзбектер 736 0,04 2650 0,17 3581 0,2 4362 0,22

Қырғыздар 1536 0,09 1231 0,08 2174 0,12 3201 0,17

Гректер 5016 0,31 2052 0,13 1535 0,08 1539 0,08

Дұнғандар 570 0,03 1542 0,10 1608 0,09 1453 0,07

Поляктар 2909 0,18 2106 0,14 1321 0,07 1126 0,05

Белорустар 4721 0,29 2053 0,13 879 0,04 643 0,03

Басқа ұлттар 40000 2,43 37791 2,42 11071 0,65 12984 0,67

25

Алматы облысындағы тілдік ахуал

1989-2015 жылдар аралығындағы ұлттар санының азаю жəне кө-
бею үрдістерінің аралық көрсеткіштерінен байқалғаны славянтектес
ұлттардың азаюы, есесіне түркітектес ұлттардың көбеюі орын алған.
Титулды ұлттың прогресті өсімі орын алған, дегенмен мұны облыс-
тағы халық санының азаюымен байланыстыруға болмайды. Өйткені
облыстағы халық саны тек алғашқы онжылдықта ғана азайған, кейін
бірқалыпты өсім құбылысы орын алып, 1989 жылғы санақтағы ха-
лық санынан асып түседі. Сонда да титулды ұлттың (қазақтың)
үлестік салмағы азаймаған, тек көбейіп қана отырған.

Славянтектес халықтардың облыстан «жылжуы» жалпы Қа-
зақстанның тілдік ахуалында орын алып отырған басты тенденция
болып отыр. Бұл, өз кезегінде, Қазақстанның да, жекелеген облыс-
тардың да тілдік ландшафтысына əсер етеді. Облыстағы орыс ұлты
1989 жылдан 2015 жылға дейін 15%-ға, украиндар 1,5%-ға, белорус-
тар 0,26%-ға азайған. Есесіне түркітектес халықтар салыстырмалы
түрде бірқалыпты позициясын сақтай алған.

1.3. Алматы облысындағы этностар жəне олардың тілдерінің
қызметтік жүктемелері

Белгілі бір этникалық қауымдастықтағы тіл проблемаларын, оның
ішінде, мемлекеттік тіл мəселелерін шешуді саналы түрде жоспарлау
мен реттеу, алдымен, сол аумақтың өзіне тəн қалыптасқан əлеумет-
тік-коммуникативтік жүйесін сипаттап, ондағы мемлекеттік тілдің
орнын анықтауды қажет етеді. Бұл жүйе əр алуан этнолингвистика-
лық жəне тілдік жағдаяттардан тұрады.

Социолингвистикалық əдебиеттерде этнолингвистикалық ахуал
деп белгілі бір əкімшілік аумақта тұратын этностар құрамы мен
олардың тілдерінің сол аумақ шегінде таралуының жай-күйін айта-
ды.

Алматы облысындағы этнолингвистикалық ахуалын сипаттауға
жалпылай жəне нақтылай қатысы бар қолдағы мəліметтерді есепке
алсақ, одан жалпы Қазақстанның жəне оның өзге аймақтарындағы-
дай көпэтносты екендігін көруге болады.

Қазіргі қоғамды демократияландыру кезеңінде адам факторының
белсенділігі тілдік өмірімізде де байқалуда. Республикамызда тіл
дамуын жоспарлау ісін, тіл құрылысын тиімді жүргізу үшін халық
санағы қорытындыларын пайдаланудың мəні зор.

26

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Халық санағының материалы – бүкіл елді əрбір адамына дейін
қамтыған жалғыз құжат. Онда, əрине, əрбір адамның өзін-өзі бағала-
уында психологиялық тосқауылдар кездесіп, кейбір субъективті қате-
лер жіберілуі мүмкін, бірақ ол бүкіл халықтың санына шаққанда еле-
улі қате бола алмайды. Соңғы 4-5 жылдан бері республиканың əртүр-
лі аймағында əлеуметтік лингвистикалық зерттеулер жүргізіп ке-
леміз. Оның алғашқы қорытындылары мен халық санағы мəліметтері
арасында ауыз толтырып айтарлықтай алшақтық жоқ десе де болған-
дай.

Алматы облысында соңғы халық санағының мəліметінде қарасты-
рылған тіркеу бойынша 105 ұлт, ұлыс өкілі тұрады. Олардың ішінде
облыс көлемінде өтіп жатқан əлеуметтік жəне тілдік процестерде қо-
мақты рөл атқаратын этностар бар. Бұл облыс тұрғындарының 67,7
пайызын құрайтын қазақтардың өзі, 16,9 пайызын құрайтын орыстар
жəне үлес салмағы 8,0 пайызға жететін ұйғырлар. Облыс тұрғында-
рының қалған бөлігін əртүрлі этностар құрайды. Олардың ішінен
сандық үлесі жағынан алғашқы ондыққа кіретіндерге: түріктер – 2,0
пайыз (35599 адам), кəрістер – 0,9 пайыз (16627 адам), əзірбайжандар
– 0,8 пайыз (14881 адам), күрдтер – 0,7 пайыз (13517 адам), татарлар
– 0,7 пайыз (13513 адам), немістер – 0,5 пайыз (8709 адам) жəне укра-
индар – 0,4 пайыз (6458 адам) жатады. Облыс тұрғындарының қа-
зақтардан өзгесінің барлығы бұрынғы одақтық республикадан кел-
гендер, ал кейбіреулері сырт елдердегі ірі жəне аз санды халықтар-
дың өкілдері болып табылады (3-кестеге қараңыз) [6. ]

Алматы облысы халқының ұлттық құрамы
3-кесте

Қала халқы Ауыл халқы

р/с Халықтың Барлық Алатын Барлық
ұлттық құрамы халық үлесі % саны

Алатын
үлесі %
Барлық

саны
Алатын
үлесі %

Барлығы 1807894 416858 23,1 1391036 76,9
соның ішінде:
1223181 67,7 240641 19,7 982540 80,3
1 Қазақтар 306383 16,9 120835 39,4 185548 60,6
2 Орыстар 144063 8,0 18219 12,6 125844 87,4
3 Ұйғырлар 35599 2,0 8300 23,3 27299 76,7
4 Түріктер 16627 0,9 8258 49,7 8369 50,3
5 Кəрістер
27

Алматы облысындағы тілдік ахуал

6 Əзірбайжандар 14881 0,8 2656 17,8 12225 82,2
0,7 1711 12,7 11806 87,3
7 Күрдтер 13517 0,7 5142 38,1 8371 61,9
0,5 2980 34,2 5729 65,8
8 Татарлар 13513 0,4 2370 36,7 4088 63,3
0,3 972 16,5 4919 83,5
9 Немістер 8709 0,2 796 22,2 2785 77,8
0,1 193 8,9 1981 91,1
10 Украиндар 6458 0,1 638 39,7 970 60,3
0,1 311 20,3 1224 79,7
11 Шешендер 5891 0,1 239 19,6 982 80,4
0,0 297 31,7 582 68,3
12 Өзбектер 3581 0,0 69 10,6 579 89,4
0,0 141 22,1 496 77,9
13 Қырғыздар 2174 0,0 321 54,8 262 45,2
0,0 30 5,2 548 94,8
14 Дүнгендер 1608 0,0 246 47,4 273 52,6
0,0 47 9,7 437 90,3
15 Гректер 1535 0,0 133 27,8 345 72,2
0,0 239 50,1 238 49,9
16 Поляктар 1221 0,0 149 32,9 304 67,1
0,0 95 31,5 207 68,5
17 Белорустар 879 0,0 102 34,0 198 66,0
0,0 90 33,7 177 66,3
18 Қарақалпақтар 648 0,0 45 18,8 194 81,2
0,0 44 24,2 138 75,8
19 Тəжіктер 637 0,0 32 19,0 136 81,0
0,0 51 32,1 108 67,9
20 Ингуштар 586 0,0 28 23,3 92 76,7
0,0 40 44,9 49 55,1
21 Балқарлар 578 0,0 11 12,4 78 87,6
0,0 32 36,0 57 64,0
22 Қытайлар 519 0,0 35 39,8 53 60,2
0,0 32 41,0 46 59,0
23 Сығандар 484 0,0 9 12,5 63 87,5
0,0 17 26,2 48 73,8
24 Армяндар 478
0,0 11 18,6 48 81,4
25 Молдавандар 477

26 Қарым татарлары 453

27 Грузиндер 302

28 Башқұрттар 300

29 Түркімендер 267

30 Болгарлар 239

31 Мордвалар 182

32 Лезгиндер 168

33 Чуваштар 159

34 Удмурттар 120

35 Литвалықтар 89

36 Марийлер 89

37 Еврейлер 89

38 Қалмақтар 88

39 Қараймдар 78

40 Карелдер 72

41 Арабтар 65

Үндістан жəне 59
42 пəкістан

халықтары

28

Алматы облысындағы тілдік ахуал

43 Моңғолдар 57 0,0 10 17,5 47 82,5
33 63,5
44 Парсылар 52 0,0 19 36,5 36 78,3
28 65,1
45 Эстондар 46 0,0 10 21,7 26 63,4
26 65,0
46 Осетиндер 43 0,0 15 34,9 24 64,9
23 65,7
47 Аварлар 41 0,0 15 36,6 24 68,6
24 72,7
48 Латыштар 40 0,0 14 35,0 19 59,4
19 65,5
49 Буряттар 37 0,0 13 35,1 16 59,3
25 96,2
50 Хакастар 35 0,0 12 34,3 13 65,0
16 80,0
51 Гагауыздар 35 0,0 11 31,4 11 57,9
19 100
52 Қарашайлар 33 0,0 9 27,3 8 42,1
12 66,7
53 Хантылар 32 0,0 13 40,6 12 66,7
16 94,1
54 Хорваттар 29 0,0 10 34,5 8 53,3
15 100
55 Коми-пермяктар 27 0,0 11 40,7 10 90,9
9 100
56 Румындар 26 0,0 1 3,8 8 100
2 25,0
57 Алтайлар 20 0,0 7 35,0 1 14,3
5 83,3
58 Кабардиндер 20 0,0 4 20,0 5 83,3
5 83,3
59 Коряктар 19 0,0 8 42,1 4 66,7
5 100
60 Татылар 19 0,0 0 0,0 0 0,0
4 80,0
61 Шорлар 19 0,0 11 57,9 5 100
3 75,0
62 Ауғандар 18 0,0 6 33,3 1 25,0

63 Сахалар 18 0,0 6 33,3

64 Белудждар 17 0,0 1 5,9

65 Лактар 15 0,0 7 46,7

66 Ассирийлер 15 0,0 0 0,0

67 Америкалықтар 11 0,0 1 9,1

68 Қырмшақтар 9 0,0 0 0,0

69 Француздар 8 0,0 0 0,0

70 Құмықтар 8 0,0 6 75,0

71 Грузин еврейлері 7 0,0 6 85,7

72 Черкестер 6 0,0 1 16,7

73 Талыштар 6 0,0 1 16,7

74 Голландықтар 6 0,0 1 16,7

75 Финдер 6 0,0 2 33,3

76 Сербтер 5 0,0 0 0,0

77 Кубалықтар 5 0,0 5 100

78 Тау еврейлері 5 0,0 1 20,0

79 Абазиндер 5 0,0 0 0,0

80 Ноғайлар 4 0,0 1 25,0

81 Венгерлер 4 0,0 3 75,0

29

Алматы облысындағы тілдік ахуал

82 Чувандар 4 0,0 0 0,0 4 100
83 Шведтер 3 0,0 2 66,7 1 33,3
84 Ағылшындар 3 0,0 0 0,0 3 100
85 Адыгейлер 3 0,0 0 0,0 3 100
86 Табасарандар 3 0,0 0 0,0 3 100
87 Даргиндер 2 0,0 2 100 0 0,0
88 Тувалықтар 2 0,0 1 50,0 1 100
89 Ливтер 2 0,0 0 0,0 2 100
90 Мансилер 2 0,0 1 50,0 1 50,0
91 Австриялықтар 2 0,0 0 0,0 2 100
92 Испандықтар 2 0,0 2 100 0 0,0
93 Чехтар 2 0,0 0 0,0 1 100
94 Нивхилар 2 0,0 0 0,0 2 100
95 Абхаз 1 0,0 0 0,0 1 100
96 Агул 1 0,0 0 0,0 1 100
97 Коми 1 0,0 0 0,0 1 100
98 Чукча 1 0,0 0 0,0 1 100
99 Нанай 1 0,0 0 0,0 1 100
100 Эвен 1 0,0 1 100 0 0,0
101 Удин 1 0,0 0 0,0 1 100
102 Албан 1 0,0 1 100
103 Вьетнам 1 0 0,0 1 100
104 Итальян 1 0 100 0 0,0
105 Жапон 1 1 0,0 1 100
0

Алматы облысындағы осы көрсетілген біршама ірі этностардың
сандық динамикасына қарасақ, 1970 жылы облыстағы барлық тұрғын
1272,5 мың адамды құрады. Соның ішінде 38,3 % қазақтар, 37,9 %
орыстар 7,0 % ұйғырлар, 6,6 % немістер, 2,3 % украиндар, 1,3 %
татарлар, 1,3 % кəрістер, 0,6 % шешендер, 0,4 % гректер, 0,3 % күрд-
тер, 0,3 % белорустар жəне 1,9 % өзге этностар болған.

Ал кеңес үкіметінің 1989 жылғы санағында облыстағы 1642,9
мың тұрғынның 45,2 % қазақтар, 31,6 % орыстар, 7,8 % ұйғырлар, 5,7
% немістер, 1,8 % украиндар, 1,2 % татарлар, 1,2 % əзірбайжандар,
1,1 % кəрістер, 1,1 % түріктер, 0,6 % шешендер, 0,6 % күрдтер, 0,3 %
белорустар, 0,3 % гректер, 1,7 % өзге этностар құраған.

Тəуелсіз Қазақстанда жүргізілген 1999 жылғы санақ мəліметі бой-
ынша Алматы облысының аумағында 1558,5 мың адам тұрды. Оның
59,4 % қазақтар, 21,8 % орыстар, 9,0 % ұйғырлар, 1,8 % түріктер, 1,2

30

Алматы облысындағы тілдік ахуал

% немістер, 1,1 % кəрістер, 1,0 % татарлар 1,0 % əзірбайжандар, 0,9
% күрдтер, 0,9 % украиндар, 0,4 % шешендер, 0,1 % белорустар, 0,1
% гректер, 1,4 % өзгелер құрады.

Осыдан көріп отырғанымыздай, егер 1970 жылы қазақтар мен
орыстар саны жағынан бір-біріне шамалас болса, 1999 жылы бұл эт-
ностардың арасындағы айырмашылық қазақтардың пайдасына екі
есеге дейін өзгерген [7. 167-168-бб. ].

Соңғы 2009 жылғы халық санағының мəліметі бойынша Алматы
облысындағы барлық халықтың саны 1 807 894 адам, бұл республи-
ка халқының 11,7 пайызын құрайды. Оның ішінде 886 365 ер адам,
яғни облыс халқының 49,0 пайызын құраса, 921 529 əйел адам, об-
лыс халқының 51,0 пайызын құрайды. Облыс халқының 76,9 пайызы
(1 391 036 адам) ауылдық жерде, 23,1 пайызы (416 858 адам) қалада
тұрады. Белгілі бір əкімшілік-аумақтың этнолингвистикалық жағдая-
тын сөз еткенде ондағы этностар саны мен қоныстану процесін көр-
сетумен қатар олардың тілдерінің сол аумақта таралуын, атқарып
отырған қоғамдық қызмет деңгейін де қарастыру керек. Қазақстан-
дық социолингвист-ғалымдар Республикадағы тілдерді сөйлеу-
шілерінің саны мен атқарып келе жатқан қоғамдық қызметінің
көлеміне қарай шартты түрде үш топқа бөліп көрсетеді:

1. Қоғамдық қызмет ауқымы кең тілдер.
2. Қоғамдық қызметінің ауқымы тар тілдер.
3. Қоғамдық қызметі нашар дамыған тілдер.
Тілдерді осылайша жіктеушілік зерттеу нысаны болып отырған
Алматы облысына да тəн. Мұнда да республикадағыдай, алғашқы
топқа қазақ жəне орыс тілдері жатады. Ал екінші топтағы тілдерге,
яғни қоғамдық қызметі біршама көлемдіректері облыстағы ұйғыр,
түрік, кəріс, əзірбайжан, күрд, татар, неміс, украин, шешен, өзбек,
қырғыз т.б. тілдер (бұл тілдер жайында толық мəлімет кейінгі тарауда
арнайы беріледі).
Ал үшінші топтағы аз санды жазуы жоқ, тек өз этникалық қа-
уымдастық өкілдері арасында ауызша түрде ғана, соның өзінде сирек
қолданылатын біршама тілдер бар.
Соңғы халық санағының мəліметі бойынша Алматы облысында
1 223 181 қазақ тұрады. Қазақ халқы осы Қазақстан жерінде ерте
заманнан өзінің «ел» деп аталатын төл мемлекетін құрып, оның тəу-
елсіздігі мен дербестігін сақтауда «мың өліп, мың тірілген» бір-
ден-бір ұлт болып табылады. Қазақтар бүгінгі таңда көпэтносты рес-

31

Алматы облысындағы тілдік ахуал

публика халқының жартысынан астамын (63,1 пайызын) құрайды,
яғни кең байтақ Қазақстан жерінде қазақ кездеспейтін жер жоқ. Ай-
талық, зерттеу нысаны болып отырған бір ғана Алматы облысының
өзінде қазақтар 16 ауданның 15-інде жəне облысқа қарайтын 3 қала-
ның 2-інде басым көпшілікті құрайды. Тек бір қалада (Текелі қала-
сында орыстардан кейінгі екінші орынды алады. Орыстар – 48,8
пайыз, қазақтар - 43,2) жəне бір ауданда (Ұйғыр ауданында ұйғыр-
лардан кейінгі екінші орынды алады. Ұйғырлар – 55,5 пайыз, қа-
зақтар – 42,3 пайыз. )

Осыдан көріп отырғанымыздай, қазақтілді орта облыстың кез кел-
ген жерінде кездеседі. Қазақтардың 98,7 пайызы өз ұлтының тілін
ана тілім деп санаса, қалған 1,3 пайызы өзге тілді ана тілім деп көр-
сетеді. Бұл – 16 364 қазақ, оның 7 884-і еркек, 8 480-і əйел. Олардың
4 705-і қалада тұрса, 11 659-ы ауылда тұрады.

Соңғы халық санағының мəліметінде облыс тұрғындарының 15
жас жəне одан жоғары жастағыларының 1 131 094-і (83,7 %) қазақ
тілін ауызша түсінемін, 981 202-і (72,6 %) еркін оқи аламын жəне 939
180-і (69,5 %) еркін жаза аламын деп көрсетеді. Оның ішінде қа-
зақтардың 97,1 пайызы өз тілін ауызша түсініп, сөйлей алады, 94,6
пайызы еркін оқиды жəне 92,3 пайызы еркін жаза алады.

Облыста саны жағынан екінші орынды алатын ірі этнос - оры-
стардың 37,2 пайызы ауызша түсінемін, 10,4 пайызы еркін оқи ала-
мын жəне 7,7 пайызы еркін жаза аламын деп мəлімдейді. Саны
жағынан үшінші басымдыққа ие ұйғырлардың 96,7 пайызы ауызша
түсінетінін, 75,3 пайызы еркін оқи алатынын, 65,7 пайызы еркін жаза
алатынын көрсетеді.

Осыған қарағанда, қазақ тілін меңгеріп, оның мемлекеттік мəрте-
бесін жүзеге асыруда барынша атсалысып, тікелей көмекті қазақ
халқына туыстас этнос өкілдері көрсетеді. Олардың ішінде бірінші
кезекте қарақалпақтарды (100%), қырғыздарды (98,3%), түркімен-
дерді (96,3%), түріктерді (97,7%), өзбектерді (93,9%), башқұрттарды
(92,9%) айтуға болады (№8-кестеге қараңыз).

Ал орыстар, сондай-ақ славянтілдес украин, белорус, поляк т.б.
мемлекеттік тіл - қазақ тілін меңгеруге əлі де ден қоймағандығы бай-
қалады. Айталық, жоғарыда айтқандай, орыстардың 62,8 пайызы,
украиндардың 64,9 пайызы, белорустардың 69 пайызы, поляктардың
54,2 пайызы осы уақытқа дейін қазақ тілін ауызекі сөйлеу түрінде де
меңгермеген.

32

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Орыстар облыстың барлық аумағында кездеседі, алайда қо-
ныстану жағдайлары біркелкі емес. Алматы облысында жалпы
қазақстандық орыстардың 8,1 пайызы тұрады. Олардың басым
көпшілігі, яғни 60,6 пайызы ауылда тұрса, қалған 39,4 пайызы қа-
лада тұрады. Орыстардың ең шоғыр орналасқан жерлеріне Текелі
қаласы жатады, онда олар барлық тұрғындардың – 48,8 % құрай-
ды. Талдықорған қаласында – 25,3 %, Қапшағай қаласы – 34,5 %.
Сондай-ақ Қаратал ауданында – 23,4 %, Талғар ауданында – 22,5
%, Ескелді ауданында – 20,5 %, Сарқанд ауданында – 18,0 %, Қа-
расай ауданында – 17,5 %, жəне Еңбекшіқазақ ауданында - 15,6 %
орыс этносы тұрады. Ал ең аз қоныстанған жерлері Райымбек ау-
даны, онда олар барлық халықтың небəрі 0,2 % құраса, Ұйғыр
ауданында– 1,9 %, Ақсу ауданы – 3,9 % Панфилов ауданы – 4,4 %
құрайды.

Соңғы санақ мəліметінде орыстардың 95,5 пайызы (292 962 адам)
өз ұлтының тілін ана тілім деп санаса, 4,5 пайызы (13 691 адам) басқа
ұлттың тілін ана тілім деп есептейді. Оның 6454-і ер адам болса,
7237-і əйел кісі.

Халық санғының мəліметінде 15 жас жəне одан жоғары жастағы-
лардың ішінде орыс тілін ауызша түсінемін дейтіндер 91,6 пайызды
құраса, соның 84,3 пайызы еркін оқи аламын, 80,5 пайызы еркін жаза
аламын деп көрсеткен.

Ал орыстардың өз этносының тілін сол жастағылардың 96,4 пай-
ызы ауызша түсінемін, 95,4 пайызы еркін оқи аламын, 93,6 пайызы
еркін жаза аламын деп мəлімдеген.

Орыс тілін орыстардың өздерінен де жақсы меңгерген этностарға
алдымен марийлер – 100% (барлығы 76 адам), лезгиндер – 99,3 %,
болгарлар – 99,1 %, гректер – 98,7 %, армяндар – 98,7 %, грузиндер
– 98,5 % т.б. жатады.

Ұйғырлар – халықтың 8,0 пайызын құрайтын облыстағы үшінші
ірі этностардың бірі. Олардың 87,4 пайызы ауылдық жерлерде қоны-
станған, соның ішінде басым бөлігі Ұйғыр ауданында – 55,5 %, Пан-
филов ауданында – 27,1 %, Еңбекшіқазақ ауданында – 18,6 % тұрады.
Қалалы жерлерде ұйғырлардың небəрі 12,6 % орналасқан.

Ұйғырлардың 83,7 пайызы өз ұлтының тілін ана тілім деп санаса,
16,3 пайызы өзге ұлт тілін ана тілім деп қабылдаған.

Соңғы халық санағының мəліметінде ұйғырлардың 15 жас жəне
одан жоғары жастағыларының қазақ тілін ауызша түсінемін дегені

33

Алматы облысындағы тілдік ахуал

96,7 %, оның ішінде 75,3 % еркін оқи аламын, 65,7 % еркін жаза ала-
мын деп көрсеткен. Ал орыс тілін осы жастағы ұйғырлардың 95,5 %
ауызша түсінемін, 86,4 % еркін оқи аламын, 79,6 % еркін жаза ала-
мын деп мəлімдейді.

Түріктер – облыс халқының 2,0 пайызын құрайтын көп санды ди-
аспоралардың бірі. Түріктер де ұйғырлар сияқты ауылдық жерлерге
қоныстанған. Олардың ауылда тұратыны – 76,7 % болса, қаладағысы
– 23,3 %. Олар облыстың барлық аймағында бірдей кездесе бермейді.
Олардың біршама тығыз қоныстанған жерлері – Еңбекшіқазақ ауда-
ны – 5,0 %, Қарасай ауданы – 5,0 %, Талғар ауданы – 3,0 %, Жамбыл
ауданы – 2,0 %, Іле ауданы – 1,5%. Қалған аудандар мен қалаларда
олар өте сирек, санаулы түрде кездеседі.

Түріктердің 91,7 % өз ұлтының тілін ана тілім деп санаса, 8,3 %
ғана өзге тілді ана тілім деп есептейді.

Санақ қорытындысында түріктердің 15 жас жəне одан жоғары
жастағыларының 89,0 % қазақ тілін ауызша түсінемін десе, соның
45,1 % еркін оқи аламын, 38,4 % еркін жаза аламын деп көрсеткен.
Ал орыс тілін осы жастағылардың 97,6 % ауызша түсінемін, 92,7%
еркін оқи аламын, 90,0% еркін жаза аламын деген.

Кəрістер. Кəрістер облыс халқының 0,9 пайызын құрайды. Олар-
дың 50,3 пайызы ауылдық жерде тұрса, 49,7 пайызы қалада тұрады.
Қалалықтар мен ауылдықтар шамалас. Кəрістер көп шоғырланған
жерлері: Қаратал ауданы (8,3 %), Талдықорған қаласы (3,1 %),
Қапшағай қаласы (2,4 %), Текелі қласы (1,3 %), Көксу ауданы (1,3 %),
Ескелді ауданы (1,1 %).

Облыстағы кəріс диаспорасының 42,4 % өз ұлтының тілін ана
тілім деп санаса, 57,6 % өзге тілді ана тілім деп есептейді.

Халық санағының мəліметінде 15 жас жəне одан жоғары жастағы
кəрістердің қазақ тілін ауызша түсінетіні – 40,4 %, еркін оқи алатыны
– 12,0% жəне еркін жаза аламын дейтіні – 9,4 % екен. Ал орыс тілін
осы жастағы кəрістердің 97,5 % ауызша түсінемін, 96,4 % еркін оқи-
мын, 95,2 % еркін жазамын деп көрсеткен.

Əзірбайжандар облыс халқының 0,8 пайызын құрайды, барлығы
– 14 881 адам. Олардың басым көпшілігі ауылдық жерлерге қоныс
тепкен, яғни 82,2 % ауылда тұрады. Қалада тұратыны – 17,8%. Əзір-
байжандар облыстың санаулы ғана аудандарында кездеседі. Олар:
Көксу ауданы (3,3 %), Қарасай ауданы (1,6 %), Талғар ауданы (1,5 %),
Іле ауданы (1,5 %), Еңбекшіқазақ ауданы (1,3 %).

34

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Əзірбайжандардың ішінде өз ұлтының тілін ана тілім деп санай-
тыны – 81,2 %, ал 40,8 % өзге этнос тілін ана тілім деп қабылдаған.

Облыстағы əзірбайжандардың 15 жас жəне одан жоғары жастағы-
ларының ішінде 81,2 % қазақ тілін ауызша түсінетіндігін, 41,9 % ер-
кін оқи алатынын, 35,8 % еркін жаза алатынын санақ қорытынды-
сында мəлімдеген. Ал орыс тілін сол жастағы əзірбайжандардың 97,3
% ауызша түсінемін, 91,1 % еркін оқи аламын, 88,4 % еркін жаза ала-
мын деп көрсетіпті.

Күрдтер облыс халқының 0,7 пайызын құрайды. Олар Іле ауда-
нында (2,3 %), Қарасай ауданында (1,3 %), Еңбекшіқазақ ауданында
(1,2 %) шоғыр қоныстанған. Басым бөлігі ауылдық жерде – 87,3 %,
қалған бөлігі – 12,7 % қалаға орналасқан. Күрдтер ана тілін жақсы
сақтаған этносқа жатады. Облыстағы күрдтердің 84,9 % өз тілін ана
тілім деп санаса, 15,1 % ғана ана тілін өзге тілге ауыстырған.

15 жас жəне одан жоғары жастағы күрд азаматтарының 71,4 %
қазақ тілін ауызша түсінеді, 27,6 % еркін оқи алады, 23,1 % еркін
жаза алады. Олардың ішінде орыс тілін осы жастағылардың 97,0 %
ауызша түсінемін десе, 91,7 % еркін оқи аламын, 89,1 % еркін жаза
аламын деп көрсеткен санақ мəліметінде.

Татар диаспорасы да күрдтер сияқты облыс халқының 0,7 пай-
зын құрайды. Жалпы саны – 13 513 адам. Татарлардың 38,1 % қала-
да, 61,9 % ауылдық елді-мекендерге қоныстанған. Олар облыс қала-
лары мен аудандарына шашырай қоныстанған, барлық жерлерде
жалпы тұрғындардың ішінде шамамен 5-6 орындарды алады.

Татарлардың жартысынан астамы, яғни 57,4 % өз ұлтының тілін
ана тілім деп санаса, 42,6 % ана тілін өзге ұлт тіліне ауыстырған.

Соңғы халық санағының мəліметінде 15 жас жəне одан жоғары
жастағы татарлардың 83,2 % қазақ тілін ауызша түсінемін десе, 52,7 %
еркін оқи аламын, 45,6 % еркін жаза аламын деп көрсеткен. Ал орыс
тілін сол жастағы татар этносы өкілдерінің 97,7 % ауызша түсетіндігін,
95,1 % еркін оқи алатынын, 93,1 % еркін жаза алатынын мəлімдеген.

Немістер. Олар облыс халқының 0,5 пайызын ғана құрайды. Бар-
лығы -8709 адам. Облыстағы неміс диаспорасының басым бөлігі, яғни
65,8 % ауылдық жерде, қалған 34,2 % қалалы жерде тұрады. Немістер
зерттеліп отырған облыста, жалпы Қазақстанда өз ана тілін жоғалта
бастаған диаспораларға жатады. Бүгінгі күні Алматы облысындағы
барлық немістің ішінде небəрі 30,1 % ғана өз ұлтының тілін ана тілім
деп санайды. Ал қалған 69,9 % өзге тілді ана тілімен ауыстырған.

35

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Санақ мəліметінде 15 жас жəне одан жоғары жастағы немістердің
қазақ тілін ауызша түсінемін дегені – 38,3 %, еркін оқи аламын дей-
тіні – 12,4 %, еркін жаза аламын деп көрсеткені – 9,5 %. Дəл осы
жастағы немістердің 97,6% орыс тілін ауызша түсінемін, 96,4 % ер-
кін оқимын, 95,1 % еркін жазамын деп көрсеткен.

Украиндар. Украиндар - облыс халқының 0,4 пайызын құрап,
жалпы есепте оныншы орынды алатын диаспора. Олардың да басым
бөлігі 63,3% ауылдық жерде, қалған 36,7 % қалалы жерде қоны-
станған. Украиндар да немістер мен белорустар сияқты өз ана тілін
жоғалтып, орыс тіліне қарай біржола ауыса бастағандар қатарына
жатады. Мысалы, облыстағы украин этносының небəрі 28,1 % ғана
өз ұлтының тілін ана тілім деп санаса, 71,9 % өзге тілді (соның ішін-
де орыс тілін) ана тілім деп есептейді.

Санақ мəліметтеріне сүйенсек, украиндардың ішінде (15 жас жəне
одан жоғары жастағы) қазақ тілін ауызша түсінетіні – 35,1% болса,
соның 8,8 % еркін оқи аламын, 6,1 % еркін жаза аламын деп көрсе-
теді. Осы жастағы украиндардың орыс тілін меңгеруіне келер болсақ,
олардың орыс тілін ауызша түсінетіні – 97,5 %, еркін оқи алатыны –
96,3 %, еркін жаза алатыны – 94,7 % екен.

Міне, бұл санамаланып сипатталған он этнос жоғарыда айтып өт-
кеніміздей, облыс көлемінде өтіп жатқан əлеуметтік жəне тілдік про-
цестерде қомақты рөл атқаратын этностар. Сондықтан оларға жеке-
лей тоқталдық.

Облыстағы этнолингвистикалық жағдаят шеңберінде қамтылып
өтуге тиісті мəселелердің біріне ана тілін жəне екінші тілді білу дең-
гейлерін қарастыру жатады. Өз ұлтының тілін меңгеру – бұл ұлттық
сана-сезімнің өсу деңгейінің көрсеткіші жəне əрбір адамның қасиетті
борышы. Ал өзге ұлт тілін меңгеру жəне күнделікті өмірде қолдану
– əлеуметтік қажеттілік, өмір шындығы.

Алматы облысындағы этнос тілдерінің меңгерілуі əр алуан. Жал-
пы алғанда мынадай: өз ұлтының тілін ана тілім деп санайтындар
барлық тұрғындардың 94,4 пайызын құрайды. Ал өзге ұлт тілін ана
тілім деп санайтындар – 1,7 пайыз.

Облыста өз ұлтының тілін ана тілім деп санап, оны меңгеруге ба-
рынша ден қойған этностарға қазақтар мен орыстан басқа этностар
ішінен: түріктерді (91,7 %), күрдтерді (84,9 %), шешендерді (84,6 %),
ұйғырларды (83,7 %), балқарларды (77,7 %), дүнгендерді (76,2 %),
қырғыздарды (70,7 %), өзбектерді (68,8 %), ингуштарды (67,6 %),

36

Алматы облысындағы тілдік ахуал

лезгиндерді (64,9 %) т.б. айтуға болады.
Облыста ана тілін ауыстырып, өзге тілге біржола көше бастаған

оннан аса диаспора өкілдері бар. Олар: қырым татарлары – 100 %
өзге тілді ана тілім деп санайды, еврейлер – 80,9 % өзге тілді ана
тілім деп көрсеткен, марийлердің 79,8 % ана тілін жоғалтқан, белору-
стардың 77,4 % ана тілін ауыстырған, сол сияқты мордвалардың 75,8
%, удмурдтардың 75,8%, литвалықтардың 75,3 %, поляктардың 72,1
%, украиндардың 71,9 %, немістердің 69,9 %, молдавандардың 69,0%,
башқұрттардың 61,3 %, қытайлардың 60,5 %, түркімендердің 59,6 %,
болгарлардың 55,2 % өзге тілді ана тілім деп санайды.

1.4. Мемлекеттік тілдің меңгерілу деңгейлері, мəселелері

Халық мемлекеттік тілді меңгеруге ден қойды жəне оны күнделік-
ті өмірде нақты қолданады деп айтуға əбден болады. Өйткені бүгінгі
таңда Қазақстан халқының 74,0 пайызы (8 988 520 адам) мемлекеттік
тілді меңгерген. Соның ішінде соңғы халық санағының мəліметі
бойынша Алматы облысындағы 15 жас жəне одан жоғары жастағы-
лардың 83,7 пайызы (1 131 094 адам) мемлекеттік тілді ауызша түсі-
немін десе, соның ішінде 72,6 пайызы (981202 адам) еркін оқи ала-
мын, 69,5 пайызы (939 180 адам) еркін жаза аламын деп көрсетеді.
Мұнан əрбір үш адамның екеуі мемлекеттік тілді меңгерген, біреуі
нашар болса да біледі деген тұжырым жасауға болады. Бұл – бəсте-
суге болмайтын нақтылы факт, басқаша айтқанда, мемлекеттік тілдің
еркін қанат жайып, өз мəртебесінде қызмет етуінің нақтылы көрінісі
(4-кестеге қараңыз).

Алматы облысы халқының мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі
(15 жас жəне одан жоғары жастағылар)
4-кесте

Мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі

Барлық ауызша оның ішінде
саны түсінеді
р/с Этнос аттары еркін оқиды оның ішінде
еркін жазады

саны % саны % саны %

Барлық халық, 1351044 1131094 83,7 981202 72,6 939180 69,5
оның ішінде:

1 Қазақтар 888993 863568 97,1 840579 94,6 820833 92,3

37

Алматы облысындағы тілдік ахуал

2 Орыстар 252643 93947 37,2 26308 10,4 19505 7,7
3 Ұйғырлар 104645 101159 96,7 78811 75,3 68749 65,7
4 Түріктер 26137 23274 89,0 11797 45,1 10043 38,4
5 Кəрістер 13536 5463 40,4 1625 12,0 1277 9,4
6 Əзірбайжандар
7 Татарлар 11296 9175 81,2 4737 41,9 4047 35,8
8 Күрдтер
9 Немістер 11231 9346 83,2 5924 52,7 5124 45,6
10 Украиндар 9597 6853 71,4 2648 27,6 2221 23,1
11 Шешендер 7239 2771 38,3 896 12,4 685 9,5
12 Өзбектер 5896 2067 35,1 516 8,8 361 6,1
13 Қырғыздар
14 Гректер 4570 3247 71,1 1403 30,7 1148 25,1
15 Дүнгендер
16 Поляктар 2780 2496 89,8 1728 62,2 1520 54,7
17 Белорустар 1666 1562 93,8 1237 74,2 1111 66,7
18 Балқарлар 1279 40,9 11,0 106
19 Қарақалпақтар 1148 523 81,0 141 43,6 435 8,3
930 500 37,9
20 Ингуштар
21 Қытайлар 1057 484 45,8 135 12,8 88 8,3
22 Молдавандар
23 Тəжіктер 815 253 31,0 60 7,4 40 4,9
24 Армяндар 495 416 84,0 278 56,2 258 52,1
25 Сығандар 483 467 96,7 429 88,8 412 85,3
26 Қырым
438 261 59,6 90 20,5 68 15,5
татарлары 437 236 54,0 135 30,9 130 29,7
27 Башқұрттар
28 Грузиндер 416 140 33,7 43 10,3 25 6,0
29 Болгарлар
30 Түркімендер 397 298 75,1 156 39,3 126 31,7
31 Мордвалар 397 178 44,3 50 12,6 37 9,3
32 Лезгиндер 384 190 49,5 77 20,1 65 16,9
33 Чуваштар 378 329 87,0 207 54,8 171 45,2
34 Удмурттар
35 Литвалықтар 267 199 74,5 121 45,3 105 39,3
36 Марийлер
37 Еврейлер 263 155 58,9 71 27,0 60 22,8
38 Қалмақтар
39 Қараймдар 215 114 53,0 50 23,3 40 18,6

181 137 75,7 75 41,4 64 35,4

171 50 29,2 18 10,5 14 8,2

149 83 55,7 16 10,7 11 7,4

147 67 45,6 17 11,6 13 8,8

110 31 28,2 10 9,1 7 6,4

81 36 44,4 11 13,6 10 12,3

76 32 42,1 16 21,1 15 19,7

76 26 34,2 9 11,8 7 9,2

74 41 55,4 27 36,5 22 29,7

67 34 50,7 14 20,9 14 20,9

38

Алматы облысындағы тілдік ахуал

40 Карелдер 59 39 66,1 27 45,8 26 44,1
41 Моңғолдар 37 80,4
42 Эстондар 46 42 91,3 39 84,8
43 Парсылар 2 4,9
44 Осетиндер 41 22 53,7 5 12,2 16 40,0
45 Буряттар
46 Латыштар 40 28 70,0 17 42,5 0 0,0
47 Аварлар 9 25,7
48 Хакастар 37 16 43,2 1 2,7 9 26,5
49 Гагауыздар 6 18,2
50 Үндістан жəне 35 26 74,3 11 31,4 5 15,6
11 37,9
пəкістан 34 16 47,1 9 26,5 5 17,2
халықтары
51 Қарашайлар 33 24 72,7 8 24,2 6 20,7
52 Хантылар 7 25,9
53 Коми-пермяктар 32 20 62,5 6 18,8 0 0,0
54 Арабтар 7 30,4
55 Румындар 29 19 65,5 11 37,9 1 5,0
56 Хорваттар 3 15,8
57 Алтайлар 29 12 41,4 5 17,2 4 22,2
58 Шорлар 5 27,8
59 Белудждар 29 17 58,6 9 31,0 2 11,8
60 Кабардиндер 5 33,3
61 Коряктар 27 13 48,1 7 25,9 0 0,0
62 Татылар 11 78,6
63 Ауғандар 27 8 29,6 1 3,7 5 35,7
64 Ассирийлер 2 14,3
65 Сахалар 23 12 52,2 7 30,4 4 30,8
66 Лактар 3 27,3
67 Америкалықтар 20 6 30,0 1 5,0 4 57,1
68 Қырмшақтар 4 57,1
69 Құмықтар 19 6 31,6 3 15,8 4 66,7
70 Талыштар 3 50,0
71 Финдер 18 8 44,4 4 22,2 0 0,0
72 Грузин 0 0,0
еврейлері 18 9 50,0 5 27,8
73 Голландықтар 0 0,0
74 Сербтер 17 8 47,1 2 11,8 0 0,0
75 Абазиндер 0 0,0
15 11 73,3 5 33,3

15 3 20,0 0 0,0

14 13 92,9 11 78,6

14 6 42,9 5 35,7

14 9 64,3 4 28,6

13 9 69,2 5 38,5

11 7 63,6 4 36,4

7 5 71,4 4 57,1

7 7 100,0 5 71,4

6 6 100,0 4 66,7

6 5 83,3 3 50,0

6 0 0,0 0 0,0

5 2 40,0 0 0,0

5 1 20,0 1 20,0

5 1 20,0 0 0,0

5 0 0,0 0 0,0

39

Алматы облысындағы тілдік ахуал

76 Черкестер 4 1 25,0 1 25,0 1 25,0
77 Тау еврейлері 1 25,5
78 Ноғайлар 4 3 75,5 1 25,5 2 66,7
79 Венгерлер 0 0,0
3 2 66,7 2 66,7
80 Чувандар 0 0,0
81 Ағылшындар 3 0 0,0 0 0,0 1 33,3
82 Адыгейлер 1 33,3
83 Француздар 3 1 33,3 0 0,0 0 0,0
84 Кубалықтар 0 0,0
85 Шведтер 3 2 66,7 1 33,3 0 0,0
86 Табасарандар 0 0,0
87 Тувалықтар 3 3 100,0 1 33,3 0 0,0
88 Мансилер 0 0,0
89 Австриялықтар 2 1 50,0 0 0,0 0 0,0

90 Испандықтар 2 0 0,0 0 0,0 1 50,0
91 Чехтар 0 0,0
92 Нивхилар 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0
93 Абхаз 0 0,0
94 Агул 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0
95 Коми 0 0,0
96 Чукча 2 2 100,0 0 0,0 0 0,0
97 Нанай 0 0,0
98 Эвен 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0
99 Даргиндр 0 0,0
100 Албан 2 0 0,0 0 0,0 0 0,0
101 Вьетнам 0 0,0
102 Итальян 2 1 50,0 1 50,0 0 0,0
103 Жапон 0 0,0
2 2 100,0 0 0,0

1 1 100,0 0 0,0

1 1 100,0 1 100,0

1 0 0,0 0 0,0

1 1 100,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 0 0,0 0 0,0

1 1 100,0 0 0,0

Соңғы 2009 жылғы халық санағының мəліметі бойынша облыс-
тағы 15 жас жəне одан жоғары жастағы 1 351 044 тұрғынның (103
этнос өкілі) ішінде мемлекеттік тілді меңгеру деңгейі бойынша алда
тұрған этнос өкілдері: алдымен қазақтардың өзі, ұйғырлар, қарақал-
пақтар, қырғыздар, өзбектер, түріктер, қырым татарлары, балқарлар,
татарлар, дүнгендер, түркімендер, тəжіктер, башқұрттар, күрдтер,
шешендер т.б.

Ал мемлекеттік тілді меңгеруде əлі қажеттілік таныта қоймай, ба-
рынша шешіле кірісе қоймаған, дегенмен жартысына жуығы толық
сөйлемесе де түсіне бастаған этнос өкілдеріне төмендегілер жатады:

40

Алматы облысындағы тілдік ахуал

орыстар, кəрістер, украиндар, немістер, гректер, поляктар, белору-
стар, молдавандар, армяндар, литвалықтар т.б.

Облыстағы ең аз санды этностар арасында мемлекеттік тілді тү-
гелге дерлігі меңгерген диаспора өкілдері кездеседі. Олар: моңғол-
дар, парсылар, буряттар, кабардиндер, татылар, америкалықтар, қы-
рымшақтар, құмықтар, талыштар, ноғайлар, адыгейлер т.б.

Ал сол аз санды диаспоралар ішінде мемлекеттік тілді мүлдем
білмейтіндер де бар. Олар: абазиндер, финдер, венгерлер, шведтер,
кубалықтар т.б.

Қазақ тілін толықтай меңгеріп, мемлекеттік мəртебесін жүзеге
асыруда барынша атсалысып, тікелей көмекті қазақ халқына туыстас
этнос өкілдері көрсетеді. Олардың ішінде бірінші кезекте ұйғырлар-
ды – 104 645 (96,7%), қарақалпақтарды (96,7%), қырғыздарды
(93,8%), өзбектерді (89,8%), түріктерді (89,0%), қырым татарларын
(87,0%), балқарларды (84,0%), татарларды (83,2%) т.б. айтуға бола-
ды ( 5-кестеге қараңыз).

Түркітілдес халықтың қазақ тілін меңгеру деңгейі
(15 жас жəне одан жоғары жастағылар)

5-кесте

тілдерді меңгеру деңгейі

Этностар Барлық ауызша еркін оқиды еркін
халық түсінеді жазады

саны % саны % саны %

Барлығы 1351044 1131094 83,7 981202 72,6 939180 69,5

соның ішінде:

Қазақтар 888993 863568 97,1 840579 94,6 820833 92,3

Ұйғырлар 104645 101159 96,7 78811 75,3 68749 65,7

Түріктер 26137 23274 89,0 11797 45,1 10043 38,4

Əзірбайжандар 11296 9175 81,2 4737 41,9 4047 35,8

Татарлар 11231 9346 83,2 5924 52,7 5124 45,6

Өзбектер 2780 2496 89,8 1728 62,2 1520 54,7

Қырғыздар 1666 1562 93,8 1237 74,2 1111 66,7

Балқарлар 495 416 84,0 278 56,2 258 52,1

Қарақалпақтар 483 467 96,7 429 88,8 412 85,3

Қырым татарлары 378 329 87,0 207 54,8 171 45,2

Башқұрттар 267 199 74,5 121 45,3 105 39,3

Түркімендер 181 137 75,7 75 41,4 64 35,4

Мордвалар 171 50 29,2 18 10,5 14 8,2

Чуваштар 147 67 45,6 17 11,6 13 8,8

41

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Қараймдар 67 34 50,7 14 20,9 14 20,9
Хакастар 18,8 5 15,6
Гагауыздар 32 20 62,5 6 37,9 11 37,9
Қарашайлар 31,0 6 20,7
Алтайлар 29 19 65,5 11 22,2 4 22,2
Шорлар 27,8 5 27,8
Сахалар 29 17 58,6 9 38,5 4 30,8
Қырмшақтар 71,4 4 57,1
Құмықтар 18 8 44,4 4 66,7 4 66,7
Ноғайлар 66,7 2 66,7
18 9 50,0 5

13 9 69,2 5

7 7 100,0 5

6 6 100,0 4

3 2 66,7 2

Жоғарыда айтылғандарды негізге алар болсақ, облыс халқының
барлығы дерлік мемлекеттік тілді ауызша болса да, жазбаша болса да
меңгеруге ден қойғанын, оған деген қоғамдық сұраныстың бар екен-
дігін байқауға болады.

Мемлекеттік тілді меңгеру дəрежесі мен оны меңгергендердің
сандық үлесі бойынша қалалықтар жəне ауылдықтар арасындағы ай-
ырмашылық онша көп емес. Мұны қазақы тілдік ортаның əсері
мықты Алматы облысының өзге облыстардан өзіндік ерекшелігі деп
қарау керек. Мысалы, қала тұрғындарының ішінде (15 жас жəне одан
жоғары жастағылардың барлығы 319 596 адам) мемлекеттік тілді
ауызша түсінемін дегені – 73,2 пайыз, ал оның ішінде еркін оқи ала-
мын деп көрсеткендері – 60,6 пайыз. Оның еркін жаза алатыны – 57,9
пайызды көрсетеді. Осы мəліметтерге қарағанда қала халқының орта
есеппен 60 пайызынан астамы мемлекеттік тілді талап деңгейінде
меңгере бастағанын көруге болады.

Ал ауыл халқының осы жастағыларының жалпы саны 1 031 448
адам. Оның ішінде мемлекеттік тілді ауызша түсінемін деп көрсет-
кені 87,0 пайыз болса, соның 76,3 пайызы еркін оқи алатынын жəне
73,1 пайызы еркін жаза алатынын айтады. Бұл ауылдық жерде қазақ
тіліне деген қоғамдық сұраныстың қалаға қарағанда біршама артық
екенін танытады. Бұл - ауыл халқының шамамен 80 пайызға жуығы
мемлекеттік тілді біледі деген сөз.

Сонда қала халқының шамамен 40 пайызына жəне ауыл хал-
қының 20 пайызына мемлекеттік тілді меңгертудің қамына кірісу
керек.

Қала халқының ішінде саны жағынан да, мемлекеттік тілді меңге-
ру үлесі жағынан да алдыңғы қатардағылар: қазақтар (93,3%), қы-
рғыздар (98,8%), өзбектер (93,3%), ұйғырлар (98,9%), түріктер
(91,8%). Ал мемлекеттік тілді меңгеру үлесі төмендерге: орыстар
(60,1%), украиндар (55,9%), белорустар (63,4%), кəрістер (67,8%).

42

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Ауыл тұрғындары ішінде мемлекеттік тілді меңгеруде үлесі жағы-
нан алдыңғы қатардағылар: қазақтар (99,2%), түріктер (99,0%), қыр-
ғыздар (96,9%), өзбектер (97,3%), əзірбайжандар (93,9%), шешендер
(94,9%), татарлар (90,0%). Мемлекеттік тілді меңгеруі бойынша
бұларға қарағанда үлесі төмендерге: украиндар (66,2%), орыстар
(69,4%), молдавандар (68,0%), кəрістер (76,3%) (6-кестені қараңыз).

Славянтілдес халықтардың қазақ тілін меңгеру деңгейі
(15 жас жəне одан жоғары жастағылар)

6-кесте

Этностар Барлық тілдерді меңгеру деңгейі
халық ауызша түсінеді еркін оқиды еркін жазады

саны % саны % саны %

Барлығы 1351044 1131094 83,7 981202 72,6 939180 69,5

соның ішінде:

1 Орыстар 252643 93947 37,2 26308 10,4 19505 7,7

2 Украиндар 5896 2067 35,1 516 8,8 361 6,1

3 Поляктар 1057 484 45,8 135 12,8 88 8,3

4 Белорустар 815 253 31,0 60 7,4 40 4,9

5 Болгарлар 215 114 53,0 50 23,3 40 18,6

6 Хорваттар 19 6 31,6 3 15,8 3 15,8

7 Сербтер 5 1 20,0 0 0,0 0 0,0

8 Чехтар 2 2 100,0 0 0,0 0 0,0

Сол сияқты мемлекеттік тілді меңгергендер ішінде ерлер мен əй-
елдер арасындағы айырмашылық та онша көп емес. Айталық, халық
санағының мəліметінде облыстағы 15 жас жəне одан жоғары жастағы
ер адамдардың ішінде мемлекеттік тілді ауызша түсінемін дейтіндері
– 84,8 пайыз болса, оның 74,0 пайызы еркін оқи аламын, жəне 70,8
пайызы еркін жаза аламын деп мəлімдейді. Бұл – облыстағы ер аза-
маттардың 75 пайыздан астамы күнделікті тұрмыста, өмір салала-
рында мемлекеттік тілді қолданатындығының айғағы.

Санақ мəліметінде дəл осы жастағы əйелдердің ішінде мемлекет-
тік тілді ауызша түсінетіні – 82,7 пайызды көрсетсе, оның 71,3 пайы-
зы еркін оқи алатынын жəне соның ішінде 68,3 пайызы еркін жаза
алатыны көрсетілген. Мұнан облыстағы еркектер мен əйелдердің
мемлекеттік тілді меңгеру деңгейлерінің арақатынасы жақын екенін
көруге болады.

Жалпы, халық санағының немесе сауалнама материалының
мəліметтері тілдің даму ахуалын, қолданылу жағдайын, меңгерілу
деңгейін анықтауда белгілі бір межені көрсетуге, бағыт-бағдар алуға

43

Алматы облысындағы тілдік ахуал

көп көмегі тиеді. Айталық, облыс халқының мемлекеттік тілді меңге-
ру деңгейін санақ материалдары негізінде талдауда мынадай бір қы-
зық жайт байқалады. Аталған этностар мен диаспоралардың қазақ
жəне орыс тілдерін меңгеруінде маңызды айырмашылық байқалады.

Салыстыра қарайық: қазақ тілін ауызша түсінемін дегендердің
саны мен оны еркін оқи аламын, еркін жаза аламын дегендердің ара-
сында біраз, тіпті көп айырма бар. Ал орыс тілін меңгергендер ішінде
мұндай айырма жоқ емес, бар, бірақ елеусіз ғана. Мысалы, облыс-
тағы түріктердің 89,0 пайызы (23 274 адам) қазақ тілін ауызша түсі-
немін десе, соның 45,1 пайызы (11 797 адам) еркін жаза аламын, 38,4
пайызы (10 043 адам) еркін оқи аламын деп көрсетеді. Сол сияқты
қазақ тілін кəрістердің 40,4 пайызы (5463 адам) ауызша түсінемін,
12,0 пайызы (1625 адам) еркін оқи аламын, 9,4 пайызы (1277 адам)
еркін жаза аламын дейді. Түріктердің қазақ тілін меңгерудегі бірінші
деңгейі мен екіншісінің арасында екі есе, ал кəрістердің екі деңгейі
арасында төрт есеге жуық айырмашылық бар. Неге?

Ал орыс тілін меңгеруде сол түріктің 97,6 пайызы (25 502 адам)
ауызша түсінемін десе, соның 92,7 пайызы (24 227 адам) еркін оқи
аламын, 90,0 пайызы (23 522 адам) еркін жаза алатынын айтқан.
Кəрістердің 97,5 пайызы (13 202 адам) орыс тілін ауызша түсінемін,
соның 96,4 пайызы (13053 адам) еркін оқимын, 95,2 пайызы (12 884
адам) еркін жаза аламын деген. Көріп отырғандай, айырма 1 пайызға
жетер-жетпес қана. Бұл неге олай?

Мұның жауабы мынау. Қазақ тілін өзге этнос өкілдері осы уақытқа
дейін арнайы мақсатта ұйымдастырылмаған түрде (стихиялы) өз қа-
жеттеріне қарай көбінесе көшеден, көршілерінен, достарынан,
басқаша айтқанда, қазақы тілдік ортадан үйреніп келді. Сондықтан
олар қазақ тілін тұрмыстық деңгейде, қарапайым ауызекі сөйлеу
тілінде ғана біледі. Əдеби норманы, қажетті грамматиканы меңгер-
меген. Жазу сауаты нашар, тіпті жоқтың қасы. Оқуда сөздің жалпы-
лама немесе тура мағынасын ғана біледі. Сөзді ауыспалы мағынада
қолдануды, фразеологиялық, тұрақты тіркестерді мүлдем игермеген.
Өйткені мектепте қазақ тілі өте қызықсыз, тартымсыз, грамматика-
лық ережелерден ғана тұратын немесе мағынасын ұқпаса да өлең
жаттап, əн салса оңай құтылатын қосымша пəндердің біріне ай-
налған. Бұл қазақ мектебіндегі ағылшын тілі қандай болса, орыс не-
месе аралас мектептерінде қазақ тілі сол ағылшын тілінің күйін ке-
шеді, тіптен одан да жаман.

Ал орыс тілін бұл этнос өкілдері орыс мектебінде бірінші сынып-
тан бастап оқиды. Ана тіліндей меңгереді. Сөз əлемін ұғып, толық
сауаттанып шығады. Өйткені орыс тіліне деген сұраныс күшеймесе,
əлсіреген жоқ.

44

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Қорыта келгенде, адамзат өркениетінің үшінші мыңжылдығында
біз құқықтық зайырлы мемлекетте жəне нарықтық экономика жағдай-
ында жүзеге асырылатын өзіміздің тілдік жоспарлауымызды жасау-
дамыз.

Мемлекеттік органдар жүйесінде мемлекеттік тілге деген қажет-
тілік - жаңа тенденция. Бұл бағыттағы көңіл көншітетін нəтиже Ал-
маты облысында да қарқынды түрде қолға алынған.

Орталық атқарушы органдарда мемлекеттік тілдің қолданыс ая-
сын кеңейту бойынша мақсаты бағытталған жұмыстардың арқасын-
да оған деген қажеттіліктің артуы байқалады.

Алайда жеткен нəтижелерге қарамастан мемлекеттік органдар
жұмыстарындағы мемлекеттік тілді қолдану деңгейін көтеру əлі де
жеткіліксіз.

Мемлекеттік қызметкерлер арасында өздерінің қызметтік бо-
рышын мемлекеттік тілде өтей алу деңгейінде меңгергендер өте аз.
Сондықтан мемлекеттік тіл жəне өзге тілдерді дамытудың 2011-
2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын жүзеге асыру-
дың негізгі міндеттерінің бірі - білікті кадрлар дайындау болып
отыр.

Мемлекеттік органдарға мемлекеттік тілді ендіру процесі бастал-
ды. Бұл мəселе, əсіресе ҚАЗТЕСТ жүйесін ендіруден айқын байқала-
ды жəне бұл мемлекеттік тілге деген сұранысты, қажеттілікті қамта-
масыз ететін нақтылы тетік (механизм) болып отыр.

1.5. Алматы облысында орыс тілінің қолданылуы мен
дамуы, меңгерілу жағдайы

Тілдерді қолдану мен дамытудың 2011-2019 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында Қазақстан халқының лингвистикалық
капиталын сақтау жəне нығайту қажеттігі, соған қатысты іс-шаралар-
дың жүзеге асуы нақты қарастырылған. Соның бір аспектісі қа-
зақстандықтардың бəсекелестік басымдығы ретінде орыс тілін мең-
геру деңгейін сақтау, орыс тілін меңгерген ересек тұрғындардың
үлесін арттыру, коммуникативтік-тілдік кеңістікте орыс тілінің қыз-
метін сақтау жəне орыс тілінде оқытатын, тəлім-тəрбие беретін меке-
мелердің үлесі қамтамасыз ету көзделген. Бұл бағытта елімізде, со-
ның ішінде Алматы облысында нақтылы шаралар қолға алынып, ке-
зең-кезеңімен жүзеге асырылуда.

Орыс тілі – тұтынушылар саны бойынша славян тілдерінің ішінде-
гі біршама ірі тілдердің бірі. Ол үндіеуропа тілдер семьясының славян
тобындағы шығыс славян тармағына жатады. Орыс тілі – орыс ұлты-
ның тілі жəне ТМД мен кезінде КСРО құрамына енген өзге де мемле-

45

Алматы облысындағы тілдік ахуал

кеттерде өмір сүрген көптеген халықтардың ұлтаралық қатынас құра-
лы. Орыс тілі БҰҰ-ның, ЮНЕСКО-ның жəне басқа да халықаралық
ұйымдардың ресми жəне жұмыс тілдерінің бірі болып табылады.

ХХІ ғасыр басында орыс тілін əртүрлі дəрежеде меңгерген
адамдардың саны 250 млн. құраған. Орыс тілін меңгерген адамдар-
дың негізгі бөлігі Ресейде (1989 жылғы халық санағының мəліметі
бойынша 145 млн. адам) жəне КСРО құрамында болған басқа мемле-
кеттерде (88,8 млн. адам) тұрады. Сол мəліметтер бойынша КСРО-да
тұрған 163,5 млн адам орыс тілін өз ана тілі деп мойындаған. Со-
нымен қатар 69 млн. адам ана тілі тұрғысынан орыс тілін еркін мең-
гергенін айтқан. Қазіргі таңда Ресейде 147 млн. адам тұрады, оның
120 млн. этникалық орыстар құрайды.

Ресей Федерациясының Конституциясына сəйкес орыс тілі оның
барлық аумағында мемлекеттік тіл болып табылады. Қазіргі ұлттық
орыс тілі бірнеше формада өмір сүреді. Солардың ішінде жетекші
орынды əдеби тілі алады. Əдеби тілден бөлек аймақтық жəне əлеумет-
тік диалектілері бар. Əдеби тіл екі түрде: жазбаша, ауызша формада.

Аумақтық диалектілер екі үлкен говорға солтүстік жəне оңтүстік,
аралық орта орыс говорлары əдеби тілдің негізіне енген.

Əлеуметтік лингвистика тұрғысынан қарағанда Қазақстандағы
орыс тілі Ресейдегі орыс тілінен ерекшеленеді. Орыс тілі үшін бізде
керек жағдайдың бəрі жасалған. Өзінің этникалық отанынан кейін
орыс тілінің қоғамдық қызметінің дамуына ең қолайлы жағдай ха-
лықтың төрттен бір бөлігін құрайтын Қазақстанда жасалған.

Қазақстандағы орыс тілі тарихи-қоғамдық категория. Орыс тілі
елдегі ішкі этникалық жəне ұлтаралық қарым-қатынас қызметін
атқарады. Мемлекеттік ұйымдарда жəне жергілікті өзін-өзін басқару
органдарында үш формада: ауызша, жазбаша, электронды түрде қа-
зақ тілімен тең дəрежеде ресми түрде қолданылады.

Сонымен қатар қазақ тілімен қоса Қазақстанның шетелдермен
ғана халықаралық ұйымдармен қарым-қатынас жасауда қолданыла-
ды. Бұл тұрғыда орыс тілі Қазақстанда «мемлекеттік үстілік тіл» бо-
лып табылады [8, 190-б. ].

Сондықтан да Қазақстан Республикасындағы тілдер туралы Қа-
зақстан Республикасының заңы мен оны жүзеге асыруға бағытталған
тілдерді дамытуға арналған мемлекеттік бағдарламаларда мемлекет-
тік тілден кейін орыс тілінің лингвонимі тұр.

Орыс тілі халық өмірінің барлық салаларына нық енген, ұлттық-орыс
қостілділігі кеңес өкіметі кезіндегідей қарқынмен дамып келе жатыр.

Қазақстандағы орыстар бұрынғыдай біртілді болып келеді. Орыс
халқы түгелге дерлік өз ана тілін меңгерген, небəрі 14,9 пайызы мемле-
кеттік тілді, 0,9 пайызы ағылшын тілін, 0,4 пайызы неміс тілін меңгерген.

46

Алматы облысындағы тілдік ахуал

Қазақстандағы орыс тілінің күйін орыс ұлттық тілінің аумақтық
нұсқасы деп қарауға болады. Басқаша айтқанда орыс тілінің əлемдегі
қызметі мен жағдайымен салыстыра келе, лингвистикалық объект
тұрғысынан ұлттық орыс тілінің қазақстандық нұсқасы деп анықтау-
ға əбден болады. Сол сияқты орыс тілінің Ресей Федерациясынан
өзге, əсіресе бұрынғы КСРО құрамында болған мемлекеттердегі қыз-
меті мəселесі, сонымен қатар «ана тілі», «бірінші тіл», «екінші тіл»,
«шетел тілі» ұғымдары қоғамдық-лингвистика көзқарасы бойынша
зерттелініп, жаңа түсініктеме алуы қажет.

Орыс тілі Қазақстанның орыс халқы мен орыстілді тұрғындары-
ның қамқорлығымен білім беру мен мемлекеттік басқаруда басты
рөл атқарады.

Біздің елдегі орыс халқының көп бөлігі əдеби орыс тілінде, кейбір
аумақтарда ғана диалектіде сөйлейді. Бірақ Қазақстан аумағындағы
бірде бір диалект əмбебап қарым-қатынас құралы бола алмайды. Ре-
сейліктерге қарағанда қазақстандық орыстарға қалалық ауызекі тіл
тəн емес. Орыстілді қарым-қатынастың негізгі құралы тілдің əдеби
формасы болып табылады.

Бүгінгі орыс лексикасында қазақ тілінен енген сөздер молынан
ұшырасады. Ал олардың көлемін, орыс жəне қазақ тілі қарым-қаты-
насы мəселелерін тілшілер мен мəдениет қайраткерлері арнайы зерт-
теу нысаны ретінде қарастырып отырады.

Тəуелсіздік жағдайында орыс тілі мен басқа да тілдердің қатар
қолданылуына кейбір нақты шаралар қолданылуда. Орыс тілі Қа-
зақстанның барлық аумағында біртілділіктің дамуы мен қалыптасуы-
на ықпал етеді, яғни орыс тілін меңгерген өзге ұлт өкілі өзінің
қоғамдағы сұраныстарын сол тіл арқылы қанағаттандырады. Сөйтіп,
мемлекеттік тіл – қазақ тілі түгілі, өз ана тілін де ұмытады. Мұндай
жағдай əсіресе, елдің солтүстік-шығыс аумағында жəне көптеген қа-
лаларда, соның ішінде Алматы мен Астанада белең алғаны шындық.
Осыдан біртілділіктің дамуының екінші заңдылығын шығарамыз:
елдің жеті солтүстік-шығыс облысы мен республикалық дəрежедегі
екі қаласында жергілікті орыстардың саны біртілділікке тура про-
порционал.

Оның дəлелі мынау: орыс халқының саны 30,0 пайызды құрайтын
жерде біртілділіктің көрсеткіші жоғары, ал біртілділіктің 46,2 пайыз-
ды құраса, ол жерде сəйкесінше орыс халқының саны көп деген сөз.

Біртілділіктің ең жоғарғы көрсеткіші Солтүстік Қазақстан облы-
сында (орыстардың саны - 49,62 %, сəйкесінше біртілділер - 62,0 %),
одан кейін Қостанай (орыстардың саны - 41,22 %, біртілділер - 59,2
%), Қарағанды облысында (орыс халқы - 40,55 %, біртілділер -
56,7%), Ақмола облысында (орыс халқы - 36,48 %, біртілділер -

47

Алматы облысындағы тілдік ахуал

56,0%), Павлодар облысында (орыс халқы - 39,25 %, біртілділер -
52,6%), Астана қаласында (орыс халқы - 27,63 %, біртілділер - 50,7
%), Шығыс Қазақстан облысында (орыс халқы - 42,12 %, біртілділер
- 49,9 %), Алматы қаласында (орыс халқы - 36,17 %, біртілділер –
45,3%).

Бүгінгі күні Қазақстанда 3 793 764 орыс тұрса, оның 306 383-і
Алматы облысында тұрады. Олар облыс халқының 16,9 пайызын
құрайды. Соңғы санақ мəліметінде орыстардың 95,5 пайызы (292 962
адам) өз ұлтының тілін ана тілім деп санаса, 4,5 пайызы (13 691 адам)
басқа ұлттың тілін ана тілім деп есептейді. Оның 6454-і ер адам бол-
са, 7237-і əйел кісі.

Ал енді Алматы облысы тұрғындарының орыс тілін меңгеру дең-
гейіне келер болсақ, соңғы 2009 жылғы халық санағының мəліметін-
де облыс халқының 15 жас жəне одан жоғары жастағыларының (бар-
лығы 1 351 044 адам) 91,6 % орыс тілін ауызша түсінемін десе, соның
ішінде еркін оқимын дегені – 84,3 %, оның ішінде 80,5 % орыс тілін-
де еркін жаза аламын деп көрсетеді (7-кестеге қараңыз).

Алматы облысы халқының орыс тілін меңгеру деңгейі
(15 жас жəне одан жоғары жастағылар)

7-кесте

Орыс тілін меңгеру деңгейі

Барлық ауызша оның ішінде
саны түсінеді
р/с Этнос аттары еркін оқиды оның ішінде
еркін жазады

саны % саны % саны %

Барлығы 1351044 1237841 91,6 1138274 84,3 1087592 80,5

соның ішінде:

1 Қазақтар 888993 792669 89,2 709929 79,9 673371 75,7

2 Орыстар 252643 243631 96,4 240916 95,4 236429 93,6

3 Ұйғырлар 104645 99978 95,5 90446 86,4 83286 79,6

4 Түріктер 26137 25502 97,6 24227 92,7 23522 90,0

5 Кəрістер 13536 13202 97,5 13053 96,4 12884 95,2

6 Əзірбайжандар 11296 10991 97,3 10296 91,1 9982 88,4

7 Татарлар 11231 10969 97,7 10677 95,1 10460 93,1

8 Күрдтер 9597 9313 97,0 8805 91,7 8547 89,1

9 Немістер 7239 7065 97,6 6980 96,4 6881 95,1

10 Украиндар 5896 5749 97,5 5679 96,3 5583 94,7

11 Шешендер 4570 4455 97,5 4213 92,2 4081 89,3

12 Өзбектер 2780 2543 91,5 2204 79,3 2064 74,2

48

Алматы облысындағы тілдік ахуал

13 Қырғыздар 1666 1367 82,1 988 59,3 894 53,7
14 Гректер 1279 1262 98,7 1234 96,5 1209 94,5
15 Дүнгендер 1148 1096 95,5 1051 91,6 1003 87,4
16 Поляктар 1057 1037 98,1 1020 96,5 94,5
17 Белорустар 97,4 96,3 999 95,5
18 Балқарлар 815 794 97,6 785 94,3 778 91,7
19 Қарақалпақтар 495 483 87,2 467 58,2 454 54,7
483 421 281 264
20 Ингуштар 97,9 95,9 95,0
21 Қытайлар 438 429 87,9 420 79,6 416 77,8
22 Молдавандар 437 384 96,6 348 93,3 340 90,1
23 Тəжіктер 416 402 94,0 388 83,9 375 80,6
24 Армяндар 397 373 98,7 333 96,5 320 94,0
25 Сығандар 397 392 96,4 383 79,2 373 74,7
26 Қырым 384 370 97,9 304 94,4 287 92,1
378 370 357 348
татарлары
27 Башқұрттар 267 260 97,4 252 94,4 250 93,6
28 Грузиндер 263 259 98,5 242 92,0 234 89,0
29 Болгарлар 215 213 99,1 209 97,2 207 96,3
30 Түркімендер 181 166 91,7 157 86,7 154 85,1
31 Мордвалар 171 167 97,7 163 95,3 158 92,4
32 Лезгиндер 149 148 99,3 144 96,6 143 96,0
33 Чуваштар 147 146 99,3 143 97,3 140 95,2
34 Удмурттар 110 104 94,5 103 93,6 103 93,6
35 Литвалықтар
36 Марийлер 81 78 96,3 76 93,8 75 92,6
37 Еврейлер 76 76 100,0 74 97,4 74 97,4
38 Қалмақтар 76 74 97,4 74 97,4 74 97,4
39 Қараймдар 74 68 91,9 66 89,2 65 87,8
40 Карелдер 67 66 98,5 63 94,0 62 92,5
41 Моңғолдар 59 59 100,0 51 86,4 51 86,4
42 Эстондар 46 36 78,3 30 65,2 23 50,0
43 Парсылар 41 41 100,0 38 92,7 38 92,7
44 Осетиндер 40 31 77,5 29 72,5 29 72,5
45 Буряттар 37 37 100,0 37 100,0 37 100,0
46 Латыштар 35 34 97,1 32 91,4 31 88,6
47 Аварлар 34 33 97,1 33 97,1 31 91,2
48 Хакастар 33 32 97,0 31 93,9 30 90,9
49 Гагауыздар 32 31 96,9 28 87,5 28 87,5
29 27 93,1 27 93,1 27 93,1

49

Алматы облысындағы тілдік ахуал

50 Үндістан жəне 29 27 93,1 27 93,1 26 89,7
пəкістан
халықтары 29 29 100,0 27 93,1 27 93,1
27 27 100,0 27 100,0 27 100,0
51 Қарашайлар 27 27 100,0 27 100,0 27 100,0
52 Хантылар
53 Коми- 23 23 100,0 20 87,0 19 82,6
20 17 85,0 13 65,0 13 65,0
пермяктар 19 19 100,0 19 100,0 19 100,0
54 Арабтар 18 16 88,9 16 88,9 16 88,9
55 Румындар 18 18 100,0 18 100,0 18 100,0
56 Хорваттар 17 16 94,1 16 94,1 15 88,2
57 Алтайлар 15 15 100,0 14 93,3 14 93,3
58 Шорлар 15 15 100,0 15 100,0 15 100,0
59 Белудждар 14 13 92,9 13 92,9 12 85,7
60 Кабардиндер 14 14 100,0 14 100,0 14 100,0
61 Коряктар 14 14 100,0 14 100,0 14 100,0
62 Татылар 13 13 100,0 13 100,0 13 100,0
63 Ауғандар 11 11 100,0 11 100,0
64 Ассирийлер 9 81,8
7 2 28,6 0 0,0 0 0,0
65 Сахалар 7 6 85,7 5 71,4 4 57,1
66 Лактар 6 6 100,0 6 100,0 6 100,0
67 Америкалықтар 6 5 83,3 5 83,3 5 83,3
68 Қырымшақтар 6 6 100,0 6 100,0 6 100,0
69 Құмықтар 5 5 100,0 4 80,0 1 20,0
70 Талыштар
71 Финдер 5 5 100,0 4 80,0 4 80,0
72 Грузин 5 5 100,0 5 100,0 5 100,0
5 5 100,0 5 100,0 5 100,0
еврейлері 4 4 100,0 4 100,0 4 100,0
73 Голландықтар 4 4 100,0 4 100,0 4 100,0
74 Сербтер 3 3 100,0 3 100,0 3 100,0
75 Абазиндер 3 3 100,0 2 66,7 2 66,7
76 Черкестер 3 3 100,0 3 100,0 3 100,0
77 Тау еврейлері 3 1 33,3 0 0,0 0 0,0
78 Ноғайлар 3 3 100,0 3 100,0 3 100,0
79 Венгерлер 2 2 100,0 1 50,0 1 50,0
80 Чувандар 2 2 100,0 2 100,0 2 100,0
81 Ағылшындар
82 Адыгейлер
83 Француздар
84 Кубалықтар

50