ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้

เอกสารประกอบการสอนรายวิชา ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ (MS01200) (Southern Isan Music) ภิภพ ปิ่นแก้ว สาขาวิชาดนตรี คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏอุดรธานี

ค ำน ำ เอกสารประกอบการสอนเล่มนี้เป็นเอกสารประกอบการสอนในรายวิชาดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ (MS01200) ซึ่งเป็นวิชาที่เปิดสอนในหลักสูตรศิลปบัณฑิต สาขาวิชาดนตรี(หลักสูตร 4 ปี) ผู้จัดท าได้รวบรวม และเรียบเรียงข้อมูลมาจากเอกสารต่างๆ โดยประกอบไปด้วยเนื้อหาที่เกี่ยวกับดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้กันตรึม การปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ หน้าทับเพลงกันตรึม และการประสมวงกันตรึม ข้อมูลต่างๆ ที่มีในเอกสาร ประกอบการสอนเล่มนี้ ผู้จัดท าได้รวบรวมมาจากเอกสาร หนังสือ และต าราที่เกี่ยวข้องกับการสร้างหนังสือ เรียนดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ซึ่งหลายส่วนเป็นเอกสารดั้งเดิม ทั้งนี้เพื่อให้สอดคล้องกับวัตถุประสงค์ของรายวิชา ที่ต้องการให้ผู้เรียนเกิดความรู้ความเข้าใจเกี่ยวกับดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้จึงมีความจ าเป็นต้องใช้เอกสารเดิม และอ้างอิงจากผู้ที่ได้รวบรวมและเรียบเรียงไว้แล้วบ้าง เพื่อให้เกิดประโยชน์ต่อผู้เรียนมากที่สุด ผู้จัดท าขอขอบคุณเจ้าของเอกสาร หนังสือ ต ารา ทุกฉบับ และผู้ที่ได้รวบรวมข้อมูลที่ส าคัญต่างๆ ที่ผู้จัดได้น าความรู้มาบรรจุไว้ในเอกสารประกอบการสอนเล่มนี้ ไว้ ณ โอกาสนี้ ภิภพ ปิ่นแก้ว

สารบัญ หน้า ค ำน ำ ....................................................................................................................... ................ (1) สำรบัญ ............................................................................................................................. ....... (3) สำรบัญภำพ ........................................................................................................... .................. (6) แผนบริหำรกำรสอนประจ ำวิชำ ............................................................................................... (7) แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 1 ...................................................................................... 1 บทที่ 1 ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้........................................................................................ 3 เครื่องดนตรีพื้นบ้ำนอีสำนใต้................................................................................ 4 วงดนตรีพื้นบ้ำนอีสำนใต้ …………………………………………………………………………... 7 พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับกำรถ่ำยทอดควำมรู้…………………………………………………… 11 ควำมเชื่อและข้อปฏิบัติ …………………………………………………………………………….. 13 บทสรุป ................................................................................................................ 13 ค ำถำมท้ำยบท ..................................................................................................... 15 เอกสำรอ้ำงอิง ...................................................................................................... 16 แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 2 ...................................................................................... 17 บทที่ 2 กันตรึม........................................................................................................ ........ 19 อัตลักษณ์กันตรึม ……………………………………………………………………………………. 20 จุดมุ่งหมำยกำรเล่นกันตรึม ……………………………………………………………………….. 20 วิวัฒนำกำรของกันตรึม …………………………………………………………………………..… 21 เครื่องดนตรีวงกันตรึม ........................................................................................... 22 กำรแต่งกำยและกำรบรรเลงกันตรึม .................................................................... 26 เพลงกันตรึม ......................................................................................................... 27 บทร้องกันตรึม ..................................................................................................... 28 บทสรุป …………………………………………………………………………………………………… 29 ค ำถำมท้ำยบท ..................................................................................................... 30 เอกสำรอ้ำงอิง ...................................................................................................... 31

(4) สารบัญ(ต่อ) หน้า แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 3 ...................................................................................... 35 บทที่ 3 การปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ ………………………………………………………………… 39 ซอกันตรึม ....................................................................................................... 39 ส่วนประกอบซอกันตรึม ................................................................................... 39 ท่ำทำงกำรปฏิบัติซอกันตรึม ................................................................................ 41 ระบบเสียงซอกันตรึม ........................................................................................... 43 ระบบกำรวำงนิ้ว .................................................................................................... 43 แบบฝึกคันชักและกำรไล่ระดับเสียงซอกันตรึม …………………………………………….. 44 แบบฝึกปฏิบัติเพลงกันตรึมเบื้องต้น ………………………………………………………….... 48 ปี่อ้อ ……………………………………………………………………………………………………….. 52 ส่วนประกอบปี่อ้อ ................................................................................................ 53 ท่ำทำงกำรปฏิบัติปี่อ้อ .......................................................................................... 54 ระบบเสียงปี่อ้อ .................................................................................................... 54 ระบบกำรวำงนิ้ว .................................................................................................. 55 แบบฝึกกำรปฏิบัติปี่อ้อแบบไล่ระดับเสียง ............................................................ 55 แบบฝึกปฏิบัติเพลงกันตรึมเบื้องต้น …………………………………………………………….. 57 บทสรุป ................................................................................................................ 60 แบบทดสอบกำรปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ …………………………………………………. 61 ค ำถำมท้ำยบท ..................................................................................................... 62 เอกสำรอ้ำงอิง ...................................................................................................... 63 แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 4 ...................................................................................... 67 บทที่ 4 หน้าทับเพลงกันตรึม........................................................................................... 69 กลองกันตรึม ....................................................................................................... 70 ฉิ่ง ........................................................................................................................ 74 ฉำบเล็ก ............................................................................................................... 77 กรับไม้ ................................................................................................................. 79 หน้ำทับเพลงกันตรึม………………………………………………………………………………… 81 บทสรุป ................................................................................................................ 88 แบบทดสอบกำรปฏิบัติหน้ำทับเพลงกันตรึม ……………………………………………….. 89 ค ำถำมท้ำยบท ..................................................................................................... 91 เอกสำรอ้ำงอิง ...................................................................................................... 92

(5) สารบัญ(ต่อ) หน้า แผนบริหารการสอนประจ าบทที่5 ......................................................................................... 95 บทที่ 5 การประสมวงกันตรึม ......................................................................................... 97 แบบฝึกปฏิบัติเพลงกันตรึม .................................................................................. 97 แบบฝึกปฏิบัติเพลงกันตรึมที่ใช้ประกอบกำรแสดง .............................................. 103 บทสรุป ................................................................................................................ 109 แบบทดสอบปฏิบัติกำรประสมวงกันตรึม …………………………………………………...... 108 ค ำถำมท้ำยบท ..................................................................................................... 113 เอกสำรอ้ำงอิง ...................................................................................................... 114 บรรณำนุกรม ........................................................................................................................... 115

(6) สารบัญภาพ หน้า ภาพที่ 2.1 ซอกันตรึม ……………………………………………………………………………………...... 22 ภาพที่ 2.2 ปี่อ้อ ……………………………………………………………….................................. 23 ภาพที่ 2.3 กลองกันตรึม ..………………………………………………………………........................ 24 ภาพที่ 2.4 ฉิ่ง ……………………………………………………………........................................ 24 ภาพที่ 2.5 ฉาบเล็ก ..……………………………………………………………………………………... 25 ภาพที่ 2.6 กรับไม้………………………………………………………………………....................... 25 ภาพที่ 3.1 ส่วนประกอบซอกันตรึม …………………………………………………………………. 41 ภาพที่ 3.2 ท่านั่งการปฏิบัติซอกันตรึม ………………………………………..…………………... 42 ภาพที่ 3.3 ส่วนประกอบปี่อ้อด้านหน้า ....................................................................... 53 ภาพที่ 3.4 ส่วนประกอบปี่อ้อด้านหลัง ........................................................................... 53 ภาพที่ 3.5 ท่านั่งการปฏิบัติปี่อ้อ ………………………………………………….…........................ 54 ภาพที่ 3.6 ระบบการวางนิ้วปี่อ้อ ………………………………………………….…........................ 55 ภาพที่ 4.1 กลองกันตรึม …………………………………………………………………………………..... 70 ภาพที่ 4.2 ท่านั่งการตีกลองกันตรึม …………………………………………………........................ 71 ภาพที่ 4.3 การตีกลองกันตรึมเสียงโจ๊ะ .......................................................................... 71 ภาพที่ 4.4 การตีกลองกันตรึมเสียงตรึม ……………………………………………………………...... 72 ภาพที่ 4.5 การตีกลองกันตรึมเสียงเจิง ……………………………………………………………….... 73 ภาพที่ 4.6 ฉิ่ง …………………………………………………………………………………………….......... 75 ภาพที่ 4.7 ท่านั่งการตีฉิ่ง ………………………………………………………………………………….... 75 ภาพที่ 4.8 การตีฉิ่งเสียงฉิ่ง ……………………………………………………………………………….... 76 ภาพที่ 4.9 การตีฉิ่งเสียงฉับ ............................................................................................. 76 ภาพที่ 4.10 ฉาบเล็ก .................................................................................................... 77 ภาพที่ 4.11 ท่านั่งการตีฉาบเล็ก ...................................................... ............................. 78 ภาพที่ 4.12 การตีฉาบเล็กเสียงแฉ่ ............................................................................... 78 ภาพที่ 4.13 การตีฉาบเล็กเสียงวับ ............................................................................... 79 ภาพที่ 4.14 กรับไม้ ...................................................................................................... 80 ภาพที่ 4.15 ท่านั่งการตีกรับไม้ ..................................................................................... 80 ภาพที่ 4.16 การตีกรับไม้ .............................................................................................. 81

แผนบริหารการสอน รหัสวิชา MS01200 รายวิชา ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ หน่วยกิต 2(0-4-2) ผู้สอน อาจารย์ภิภพ ปิ่นแก้ว ค าอธิบายรายวิชา เพื่อให้นักศึกษาเข้าใจถึงที่มา ความส าคัญ และความรู้ของเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ วงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ เพลงพื้นบ้านอีสานใต้ สามารถบรรเลงเครื่องก ากับจังหวะหน้าทับอีสานใต้ ปฏิบัติเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ตามความถนัด และเข้าใจถึงหลักการประสมวงดนตรีพื้นบ้าน อีสานใต้ จุดประสงค์ทั่วไป ในการเรียนการสอนวิชาปฏิบัติดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้มีจุดประสงค์ดังนี้ 1. มีความรู้ความเข้าใจถึงลักษณะของดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ประเภทของเครื่องดนตรี พื้นบ้านอีสานใต้ การประสมวงของดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ และเพลงพื้นบ้านอีสานใต้ 2. มีความรู้ความเข้าใจกันตรึม 3. สามารถปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อได้อย่างถูกต้อง 4. สามารถปฎิบัติหน้าทับเพลงกันตรึมได้อย่างถูกต้อง 5. สามารถบรรเลงการประสมวงกันตรึมได้ เนื้อหา บทที่ 1 ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 4 ชั่วโมง วัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ วงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้

(8) ความเชื่อและข้อปฏิบัติ บทสรุป ค าถามท้ายบท เอกสารอ้างอิง บทที่ 2 กันตรึม 4 ชั่วโมง ลักษณะกันตรึม จุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม วิวัฒนาการของกันตรึม เครื่องดนตรี การแต่งกาย และการบรรเลงกันตรึม เพลงกันตรึมและบทร้องกันตรึม บทสรุป ค าถามท้ายบท เอกสารอ้างอิง บทที่ 3 การปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ 32 ชั่วโมง ซอกันตรึม แบบฝึกการปฏิบัติซอกันตรึม การปฏิบัติเพลงกันตรึมเบื้องต้น ปี่อ้อ แบบฝึกการปฏิบัติปี่อ้อ การปฏิบัติเพลงกันตรึมเบื้องต้น บทสรุป แบบทดสอบการปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ ค าถามท้ายบท เอกสารอ้างอิง บทที่ 4 หน้าทับเพลงกันตรึม 8 ชั่วโมง หน้าทับ กลองกันตรึม ฉิ่ง ฉาบเล็ก กรับไม้ หน้าทับเพลงกันตรึม บทสรุป แบบทดสอบการปฏิบัติหน้าทับเพลงกันตรึม

(9) ค าถามท้ายบท เอกสารอ้างอิง บทที่ 5 การประสมวงกันตรึม 16 ชั่วโมง การประสมวงกันตรึม การปฏิบัติเพลงกันตรึม การปฏิบัติเพลงกันตรึมที่ใช้ประกอบการแสดง บทสรุป แบบทดสอบปฏิบัติการประสมวงกันตรึม ค าถามท้ายบท เอกสารอ้างอิง กิจกรรมการเรียนการสอน 1. วิธีการสอนแบบอภิปราย ก าหนดหัวข้ออภิปรายเพื่อให้ผู้เรียนแสดงความคิดเห็น แล้วร่วมกันสรุปสาระเป็นข้อสรุป จากนั้นผู้สอนและผู้เรียนน าข้อสรุปมาสรุปบทเรียนร่วมกัน 2. วิธีการสอนแบบสาธิต ผู้สอนอธิบายพร้อมสาธิตการปฏิบัติเครื่องดนตรีวงกันตรึม โดยให้ผู้เรียนสังเกตการสาธิต แล้วร่วมกันอภิปราย และสรุปการเรียนรู้ที่ได้จากการสาธิต 3. วิธีการสอนแบบปฏิบัติ ผู้เรียนฝึกปฏิบัติเครื่องดนตรีวงกันตรึมที่ก าหนด ตามล าดับ ขั้นตอน ได้แก่ ฝึกปฏิบัติซอกันตรึม ฝึกปฏิบัติปี่อ้อ ฝึกปฏิบัติหน้าทับเพลงกันตรึม และปฏิบัติการ ประสมวงกันตรึมตามเอกสารประกอบการสอน สื่อการเรียนการสอน 1. เอกสารประกอบการสอน 2. เครื่องดนตรีวงกันตรึม 3. โน้ตเพลงกันตรึม 4. โปรแกรม Power point

(10) การวัดและประเมินผลการเรียน 1. การวัดผลและการประเมินคะแนนเต็ม 100 คะแนน ดังนี้ 1.1 การสอบย่อยครั้งที่ 1 (การปฏิบัติซอกันตรึมเพลงกันตรึมเบื้องต้น) 15 คะแนน 1.2 การสอบย่อยครั้งที่ 2 (การปฏิบัติปี่อ้อเพลงกันตรึมเบื้องต้น) 15 คะแนน 1.3 การสอบย่อยครั้งที่ 3 (การปฏิบัติหน้าทับเพลงกันตรึม) 20 คะแนน 1.5 การสอบกลางภาค (การประสมวงกันตรึม) 20 คะแนน 1.6 การสอบปลายภาค (การประสมวงกันตรึมเพลงประกอบการแสดง) 30 คะแนน 2. การประเมินผล ก าหนดเกณฑ์การให้ระดับผลการเรียนดังนี้ คะแนน 80 – 100 ระดับผลการเรียน A คะแนน 75 – 79 ระดับผลการเรียน B+ คะแนน 70 – 74 ระดับผลการเรียน B คะแนน 65 – 69 ระดับผลการเรียน C+ คะแนน 60 – 64 ระดับผลการเรียน C คะแนน 55 – 59 ระดับผลการเรียน D+ คะแนน 50 – 54 ระดับผลการเรียน D คะแนน 0 – 49 ระดับผลการเรียน F

แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 1 ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ จุดประสงค์เชิงพฤติกรรม หลังจากได้ศึกษาบทเรียนนี้แล้ว นักศึกษาควรมีพฤติกรรม ดังนี้ 1. มีความเข้าใจในวัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 2. มีความเข้าใจในเรื่องเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 3. มีความเข้าใจในเรื่องวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 4. มีความเข้าใจในพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้ 5. มีความเข้าใจในความเชื่อและข้อปฏิบัติ เนื้อหาสาระ 1. วัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 2. เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 3. วงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 4. พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้ 5. ความเชื่อและข้อปฏิบัติ กิจกรรมการเรียนการสอน สัปดาห์ที่ 1 (4 ชั่วโมง) 1. ปฐมนิเทศนักศึกษา ดังนี้ 1.1 ชี้แจงแผนบริหารการสอนโดยภาพรวม เกี่ยวกับเนื้อหารูปแบบการเรียการสอน ในรายวิชาและเกณฑ์การให้คะแนน 1.2 สร้างข้อตกลงร่วมกับนักศึกษาในรายวิชานี้ 2. ครูอธิบายถึงวัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 3. ครูเปิดเพลงที่บรรเลงด้วยเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้พร้อมอธิบายลักษณะของเพลง พื้นบ้านอีสานใต้ให้นักศึกษาฟัง 4. ครูให้นักศึกษาดูเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้และอธิบายส่วนประกอบของเครื่อง ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้

2 5. ครูให้นักศึกษาดูการบรรเลงของวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 6. ครูอธิบายถึงเรื่องพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้ของนักดนตรี 7. ครูอธิบายถึงเรื่องความเชื่อและข้อปฏิบัติของนักดนตรี 8. ครูสรุปเนื้อหาในบทที่ 1 และให้ข้อเสนอแนะกับนักศึกษา 9. ครูให้นักศึกษาซักถาม และท าแบบฝึกหัดท้ายบท 10. ครูเฉลยแบบฝึกหัดท้ายบท และแจ้งผลการประเมินการท าแบบฝึกหัดท้ายบท สื่อการเรียนการสอน 1. เอกสารประกอบการเรียนการสอน “เรื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้” 2. การน าเสนอด้วย Power point 3. ซีดีเพลงพื้นบ้านอีสานใต้ 4. ซีดีการแสดงวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 5. เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ การวัดผลและประเมินผล 1. จุดประสงค์ 1.1 มีความเข้าใจในวัฒนธรรมดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 1.2 มีความเข้าใจในเรื่องเครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 1.3 มีความเข้าใจในเรื่องวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 1.4. มีความเข้าใจในหน้าที่ และโอกาสในการบรรเลงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 1.5 มีความใจในพิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้ 1.6 มีความเข้าใจในความเชื่อและข้อปฏิบัติ 2. วิธีการ 2.1 การท าแบบฝึกหัด 3. เครื่องมือในการวัด 3.1 แบบฝึกหัดท้ายบท 4. เกณฑ์ในการวัดผลและประเมินผล 4.1 ตอบถูก 5 ข้อ ระดับดีมาก 4.2 ตอบถูก 4 ข้อ ระดับดี 4.3 ตอบถูก 3 ข้อ ระดับปานกลาง 4.4 ตอบถูก 2 ข้อ ระดับพอใช้ 4.5 ตอบถูก 1 ข้อ ระดับแก้ไข

3 บทที่ 1 ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ ภาคอีสานเป็นภูมิภาคหนึ่งที่มีความหลากหลายทางด้านศิลปวัฒนธรรม ขนบธรรมเนียม ประเพณี มีความเชื่อแตกต่างกันในแต่ละท้องถิ่น เนื่องมาจากภาคอีสานมีกลุ่มชาติพันธุ์หลากหลาย เชื้อชาติอพยพเข้ามาอยู่รวมกัน เช่น กลุ่มชาติพันธุ์ลาว เขมร ส่วย มอญ ญวน และกลุ่มชาติพันธุ์อื่นๆ กลุ่มชาติพันธุ์เขมรที่อาศัยอยู่ในประเทศไทย หรือภาษาราชการเรียก “เขมรถิ่นไทย” จะเรียก ตนเอง ว่า แขม แขมร์ ขะแมร์ ขแมร์ (มีการเขียนแตกต่างกันหลายต ารา) หากต้องการจะบ่งบอกถึงถิ่นของ ภาษาและชาติพันธุ์ ชาวเขมรถิ่นไทยเรียกภาษาและชาติพันธุ์ของตนเอง ว่า “คแมลือ” ซึ่งแปลว่า เขมรสูง เรียกภาษาเขมรและชาวเขมรในประเทศกัมพูชาว่า “คแมกรอม” ที่แปลว่าเขมรต่ า (ศูนย์วัฒนธรรมอีสานใต้จังหวัดบุรีรัมย์, 2562: 1) ดนตรีเป็นศิลปะอย่างหนึ่งที่มีคุณค่ามหาศาล มนุษย์ได้น าเอาคุณค่าของดนตรีมาใช้ ประโยชน์มากมาย ทั้งในด้านสร้างความบันเทิงและด้านพิธีกรรมเกี่ยวกับความเชื่อ ด้านความบันเทิง นั้น ดนตรีท าให้จิตใจเบิกบานร่าเริงแจ่มใส ซึ่งสังเกตได้ว่าที่ใดมีเสียงดนตรีที่นั่นมักจะมีความ สนุกสนานรื่นเริง ส่วนทางด้านพิธีกรรมเกี่ยวกับความเชื่อนั้น มนุษย์มีความเชื่อว่าเสียงดนตรีท าให้ สิ่งลึกลับที่มีอ านาจเหนือธรรมชาติพึงพอใจ และบันดาลให้มนุษย์มีความสุขความเจริญบังเกิดความ อุดมสมบูรณ์และความปลอดภัย มนุษย์จึงได้จัดพิธีกรรมต่างๆ ขึ้นตามความเชื่อ โดยมีดนตรีเป็น ส่วนประกอบ เช่น การเซ่นไหว้ การบวงสรวง การเรียกขวัญ การสู่ขวัญ เป็นต้น จะเห็นว่าดนตรีมี คุณค่าต่อวิถีชีวิตหลายอย่าง (สุกิจ พลประถม, 2538: 1) ดนตรีพื้นอีสานใต้ เริ่มแรกเกิดบริเวณจังหวัดบุรีรัมย์ จังหวัดสุรินทร์ และจังหวัดศรีสะเกษ ชาวบ้านแถบนั้นนิยมเล่นดนตรีกันมาก เมื่อชาวบ้านน าสัตว์เลี้ยง เช่น วัว ควาย ช้าง ม้า ไปเลี้ยงตาม ชายป่าชายทุ่ง มักมีเครื่องดนตรีติดตัวไปเล่นด้วยมีทั้ง พิณ ซอ ปี่ และโหวด ส าหรับคนที่อยู่บ้าน หากมีเวลาว่างก็จะเล่นดนตรีเช่นเดียวกัน และมีโอกาสได้เล่นเครื่องดนตรีที่หลากหลายกว่าคน ที่ไปเลี้ยงสัตว์โดยจะเล่นเครื่องดนตรีที่มีน้ าหนักมากต้องวางเล่นกับพื้น เช่น ฆ้อง กลอง ระนาด เป็นต้น ชุมชนใดมีนักดนตรีหลายคนก็รวมตัวกันเล่นเป็นคณะ ท าให้เกิดวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ หลายรูปแบบ ขนาดของวงมีตั้งแต่ 10-20 คน ปัจจุบันการสืบทอดวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ มีการ สืบทอด อยู่ 2 กลุ่มใหญ่ คือกลุ่มที่ 1 กลุ่มเชื้อสายเขมร ได้แก่ จังหวัดสุรินทร์ จังหวัดศรีสะเกษ และ จังหวัดบุรีรัมย์เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ประกอบไปด้วย ซอกันตรึม ปี่ กระจับปี่ กลอง ฉิ่ง ฉาบ กรับไม้ ส่วนกลุ่มที่ 2 คือกลุ่มเชื้อสายโคราชที่อพยพเข้ามาตั้งหลักแหล่งถิ่นฐาน ที่กระจายเข้าสู่ ขอนแก่น มหาสารคาม ร้อยเอ็ด และจังหวัดอื่นๆ ของภาคอีสาน (ทวี ถาวโร และพิสิฏฐ์ บุญไชย, 2539: 1-3) การเรียนวิชาดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้โดยศึกษาเนื้อหาและองค์ประกอบของสื่อการเรียนการ สอน ที่มีความเหมาะสมกับผู้เรียน และสอดคล้องกับวัตถุประสงค์ เพื่อพัฒนาสื่อการการสอนวิชา ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ โดยพัฒนาสื่อการเรียน เพื่อให้ผู้เรียนได้ปฏิบัติทักษะด้วยตัวเองอย่าง มีประสิทธิภาพ เนื้อหาและกิจกรรมการเรียนการสอน โดยเรียงล าดับเนื้อหาจากง่ายไปหายาก การเรียนการสอนเรียนเป็นลักษณะรายบุคคลและเป็นกลุ่ม ท าให้ผู้เรียนสามารถเรียนวิชาดนตรี

4 พื้นบ้านอีสานใต้ได้อย่างมีประสิทธิภาพ ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ที่สร้างแบบแผนการเรียนการสอน มาตั้งแต่อดีต และสามารถสืบทอดมาจนถึงปัจจุบัน โดยมีการปรับปรุงเปลี่ยนแปลงแก้ไขเนื้อหา และมีพัฒนาการเรียนการสอน มาตามล าดับให้เหมาะสมกับผู้เรียน โดยองค์ประกอบและเนื้อหาของ วิชาดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ที่เป็นพื้นฐานของการเรียนรู้ ซึ่งประกอบไปด้วยเนื้อหา ดังนี้ เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ กลุ่มวัฒนธรรมอีสานใต้ หมายถึง ชาวอีสานที่อาศัยอยู่ในจังหวัดนครราชสีมา บุรีรัมย์ สุรินทร์ และศรีสะเกษ บางทีเรียกว่า กลุ่มเจรียง – กันตรึม เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้หรือกลุ่ม เจรียง - กันตรึม แบ่งตามลักษณะการบรรเลงได้ 4 ประเภท ดังนี้ 1. เครื่องดนตรีประเภทดีด เป็นเครื่องดนตรีที่มีกล่องเสียง ที่มีสายขึงจากอีกด้านหนึ่งไปยังอีกด้านหนึ่งสามารถใช้ มือดีดและใช้ไม้ดีดได้ เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ ประเภทเครื่องดีดมีเครื่องดนตรีต่างๆ ดังนี้ 1.1 กราเปอ (จะเข้) เป็นเครื่องดีดที่มีรูปร่างคล้ายจระเข้ สันนิษฐานว่ามาจาก มอญครั้งเมื่อพม่ารบชนะได้มอญเป็นเมืองขึ้น และมีการติดต่อสัมพันธ์กับกรุงศรีอยุธยา ดังปรากฏใน ภาพจิตรกรรมฝาผนัง หรือภาพแกะสลักวงมโหรีเครื่องสีในสมัยกรุงศรีอยุธยา ไม่มีจะเข้ร่วมบรรเลง เพราะถือว่าเป็นเครื่องดนตรีของต่างชาติ ต่อมาในสมัยรัชกาลที่สองแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ได้มีการน า จะเข้เข้าร่วมบรรเลงด้วย ไม้ดีดที่ท าด้วยกระดูกหรืองา จะเข้มีขนาดกว้าง 20 เซนติเมตร มีความยาว 155 เซนติเมตร หนา 3-4 เซนติเมตร ส่วนหัวกว้างที่สุด 20 เซนติเมตร ยาว 35 เซนติเมตร จะเข้ มีสาย 2 สาย คือสายเอก (สายนอก) ระดับเสียงลา (โดยประมาณ) และสายทุ้ม (สายใน) ระดับเสียงเร 1.2 จับเปยหรือกระจับปี่ มีลักษณะคล้าย “ซึง” (เครื่องดนตรีภาคเหนือมีลักษณะ คล้าย “พิณ” ของภาคอีสาน) ที่เรียกว่า “กระจับปี่” เข้าใจว่าเพี้ยนจาก “กัจฉิป” เป็นค าชวา เพลี้ยน มาจาก “กัจฉปะ” เป็นภาษาสันสกฤต แปลว่า “เต่า” เพราะลักษณะตัวกล่องเสียงของกระจับปี่เดิม มีรูปร่างเหมือนกระดองเต่าขนาดส่วนหัววัดความโค้งได้ยาว 37 เซนติเมตร ส่วนคอยาว 49 เซนติเมตร กล่องเสียงยาว 36 เซนติเมตร กว้าง 30 เซนติเมตร หนา 6 เซนติเมตร ความยาวของสาย วัดจากลูกบิดถึงหย่อง 75 เซนติเมตร กว้างที่สุด 30 เซนติเมตร 1.3 พิณน้ าเต้า เป็นพิณสายเดียวคันทวนท าด้วยไม้ยาวประมาณ 75 เซนติเมตร ส่วนปลายคันทวนมีโลหะสวมไว้ยึดสาย ตัวกล่องเสียงท าจากน้ าเต้าแห้ง เวลาดีดให้ใช้กล่องเสียง ประกบกับกล้ามเนื้อหน้าอก โดยใช้มือขวาดีดสาย ส่วนมือซ้ายใช้กดสายเลือกเสียง ใช้บรรเลงเดี่ยว ประสมเสียงขับร้อง

5 2. เครื่องดนตรีประเภทสี เครื่องดนตรีประเภทสีชาวอีสานใต้เรียกว่า “ตรัว” เป็นเครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลง แนวท านองหลักในวงมโหรีและวงกันตรึม มีลักษณะส่วนประกอบส าคัญ คือ กะโหลกซอ คันทวน หรือคันซอ ที่ปลายคันทวนจะติดลูกบิดขึงสาย 2 สาย สายซอท าด้วยเส้นลวด ซออีสานใต้มี 4 ขนาด ดังนี้ 2.1 ตรัวจี้(ซอเล็ก) มีรูปร่างคล้ายกับซอด้วง แต่ขนาดเล็กกว่า และมีเสียงสูง กะโหลกซอท าด้วยเขาควาย ไม้เนื้อแข็งหรือวัสดุอื่นๆ คันทวนท าด้วยไม้เนื้อแข็ง สายซอท าด้วยสาย เบรกจักรยานมี 2 สายคือ สายทุ้มเสียงเร (เสียงต่ า) สายเอกเสียงลา (เสียงสูง) ซึ่งเมื่อเปรียบเทียบสาย ซอทั้งสองแล้วจะมีเสียงห่างกันเป็นคู่ 5 เปอร์เฟ็คท์ 2.2 ตรัวกะนาร์(ซอกลาง) มีรูปร่างเหมือนซอด้วง แต่กะโหลกซอใหญ่กว่า ตรัวจี้ และมีเสียงต่ ากว่า มี 2 สาย คือ สายทุ้มเสียงซอล สายเอกเสียงเร ซึ่งเปรียบเทียบสายซอทั้งสองแล้ว จะมีเสียงห่างกันเป็นขั้นคู่ 5 เปอร์เฟ็คท์ 2.3 ตรัวธม (ซอใหญ่) มีรูปร่างเหมือนซอด้วง แต่กะโหลกซอใหญ่กว่า และมีเสียง ทุ้ม มี2 สาย คือ สายทุ้มเสียงเร และสายเอกเสียงลา เมื่อพิจารณาดูแล้วเสียงซอตรัวธม ตรงกันกับ เสียงซอตรัวอี้ แต่เสียงต่ ากว่าหนึ่งเท่าหรือหนึ่งคู่แปด 2.4 ตรัวอู้(ซออู้) มีรูปร่างเหมือน ซออู้แต่ใช้สายลวดเป็นสายซอทั้งสองสาย ตั้งสายห่างกันเป็นขั้นคู่ 5 เปอร์เฟ็คท์เช่นเดียวกันกับซออู้ 3. เครื่องดนตรีประเภทตี เป็นเครื่องดนตรีที่ท าด้วยไม้ เหล็ก โลหะ และหนัง ที่สามารถใช้มือตีและไม้ตีได้ เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ประเภทเครื่องตีมีเครื่องดนตรีต่างๆ ดังนี้ 3.1 กลองกันตรึม เป็นกลอง “โทน” เดิมเรียกว่า “ทับ” ซึ่งเป็นการเรียกตามเสียง กลอง แต่ชาวอีสานใต้เรียกว่า “กันตรึม” ตามเสียงกลองที่ดัง “โจ๊ะคะครึม” หรือ “โจ๊ะกันตรึม” ตัวกลองกลึงจากไม้ขนุนหรือไม้มะพร้าว หน้ากลองมีเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 20 เซนติเมตร ล าตัว กลองยาวประมาณ 60 เซนติเมตร การบรรเลงจะใช้กลอง 2 ใบ คือ กลองเสียงสูงเรียกว่า “ตัวผู้” กลองเสียงต่ าเรียกว่า “ตัวเมีย” ตีด้วยปลายมือ 3 .2 กล องตึ้งห รือกล องตุ้ม เป็ น กล อง 2 ห น้ าขน าดให ญ่ห น้ากล องมี เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 60 เซนติเมตร ตัวกลองยาวประมาณ 70 เซนติเมตรขึ้นไป รูปร่างคล้าย กลองทัด

6 3.3 ฆ้องมุงหรือฆ้องโหม่ง เป็นฆ้องท าด้วยโลหะทองเหลืองมีขนาดเส้นผ่าศูนย์กลาง ประมาณ 50 เซนติเมตร ตรงกลางหน้าฆ้องมีปุ่มนูนสูงขึ้นประมาณ 10 เซนติเมตร ใช้ไม้นวมที่มี ผ้าหุ้มเป็นไม้ส าหรับตี 3.4 ฆ้องราว เป็นฆ้องหลายใบอยู่บนราวเหมือนฆ้องวง แต่รางเป็นเส้นตรง ประกอบฆ้อง 9 ลูก ใช้ในการบรรเลงประกอบจังหวะเท่านั้น 3.5 อันเร เป็นท่อนไม้มีลักษณะรูปร่างและขนาดคล้ายสากต าข้าว จ านวน 2 คู่ คู่แรกยาวประมาณ 1 เมตร อีกคู่ยาวประมาณ 2 เมตร ใช้ผู้เล่น 2 คน อยู่คนละปลายสากคู่ยาวใช้มือ จับหัวสากข้างละมือและกระทุ้งสากให้กระทบกัน เป็นกระสวนจังหวะประกอบการร า ที่เรียกว่า “ร าเข้าสาก” หรือ “เรือมอันเร” 4. เครื่องดนตรีประเภทเป่า เป็นเครื่องดนตรีประเภทเครื่องเป่าที่มีลิ้น แต่ละชนิดก็จะมีความแตกต่างกันออกไป ส่วนมากเครื่องจะเป่าจะท ามาจากไม้และเป็นเครื่องดนตรีที่ระบบเสียงเกิดขึ้นจากการเป่าลมผ่านลิ้น เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ ประเภทเครื่องเป่ามีเครื่องดนตรีต่างๆ ดังนี้ 4.1 เป็ยออ (ปี่อ้อ) เป็นปี่ลิ้นคู่ ลิ้นท าด้วยไม้อ้อเหลาให้บางแล้วน ามาประกอบกัน ตัวปี่ท าด้วยท่อไม้อ้อ แล้วเจาะรูนับ 7-8 รู กับรูนิ้วหัวแม่มือซ้ายเหมือนขลุ่ยไทย ขนาดท่อมี เส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 2 เซนติเมตร ยาวประมาณ 25 เซนติเมตร 4.2 เป็ยเญ็น (ปี่เจรียง) เป็นปี่ลิ้นเดียว ลิ้นปี่ท าด้วยโลหะเหมือนปี่จุมของภาคเหนือ มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลาง 0.5 เซนติเมตร ยาวประมาณ 30 เซนติเมตร เจาะรูนับ7-8 รู กับรู นิ้วหัวแม่มือซ้าย การบรรเลงเช่นเดียวกับเป็ยออ 4.3 เป็ยจรวง เป็นปี่ชนิดเดียวกับเป็ยเญ็น แต่มีขนาดใหญ่กว่า มีเสียงต่ ากว่า ประมาณหนึ่งคู่แปด 4.4 เป็ยเน หรือปี่ไฉน หรือปี่สะไน เป็นปี่ลิ้นคู่ ลิ้นท าด้วยใบตาล ตัวปี่ท าด้วยไม้ เนื้อแข็งกลึงเป็นรูปทรงกรวย ตรงปลายมีปากล าโพง ล าตัวยาวประมาณ 20 เซนติเมตร และเจาะรู นับ 6-7 รูกับรูส าหรับนิ้วหัวแม่มือซ้าย ระบบเสียงของแป็ยเนเป็น ระบบเพนตาโทนิค 4.5 สะไนง์ (ปี่เขาควาย) ตัวปี่ท าจากกระบอกเขาควาย ลิ้นปี่ท าด้วยแผ่นโลหะ เหมือนลิ้นแคนติดไว้ที่ส่วนเกือบปลายเขาควาย ส่วนโคนเขาควายเป็นเหมือนปากล าโพง ผู้เป่าต้องเป่า บริเวณที่ฝังลิ้นสะไนง์ ใช้เป่าเป็นสัญญาณในการคล้องช้างของชาวส่วย ซึ่งชาวอีสานเรียกว่า “สะไนง์” 4.6 เป็ยสไล (ปี่ใน) เป็นปี่ลิ้นคู่ ตัวปี่ท าด้วยไม้กลึงทรงกระบอก ป่องตรงกลางไม่ มีล าโพงมีรูนับจ านวน 6 รูส าหรับเปลี่ยนทางลมท าให้เกิดระดับเสียงต่างๆ “เป็ยสไล” มีส่วนประกอบ

7 ส าคัญ คือ ลิ้นท าด้วยใบตาลแห้ง ตัดกลมข้างละ 2 ชั้น ก าพวดเป็นหลอดโลหะทองเหลือง ยาวประมาณ 5.5 เซนติเมตร และตัวปี่ท าจากไม้กลึงกลม มีรูนับส าหรับเปลี่ยนระดับเสียง วงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ การละเล่นประกอบดนตรีที่ได้รับการสืบทอดมาตั้งแต่โบราณ เป็นเอกลักษณ์ที่ส าคัญอย่าง หนึ่ง ซึ่งได้ถือว่าเป็นวงดนตรีที่เป็นพื้นฐานในการละเล่นอย่างอื่นๆ การประสมวงดนตรีกลุ่มวัฒนธรรม อีสานใต้แบ่งออกได้เป็น 5 ประเภท ได้แก่ วงกันตรึม วงมโหรี วงตุ้มโมง วงดนตรีประกอบ เรือมมะม๊วด และวงดนตรีประกอบเรือมอันเร ซึ่งมีเครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลง หน้าที่การบรรเลงของ เครื่องดนตรีและโอกาสในการบรรเลงงานต่างๆ ดังนี้(ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้, 2563: 1) 1. วงกันตรึม วงกันตรึมดั้งเดิมจะไม่มีซอเข้ามาประสมวงเลย แต่ปัจจุบันการบรรเลงวงกันตรึม ในวงดนตรี ที่ใช้การบรรเลงซอเข้ามาประสม คือ ซอกันตรึม 1 คัน กลองกันตรึม 1 คู่ ฉิ่ง 1 คู่ และฉาบเล็ก 1 คู่ เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงวงกันตรึม มีดังนี้ 1. ปี่อ้อ 1 เลา 2. ปี่สไล 1 เลา 3. ซอกันตรึม 1 คัน 4. กลองกันตรึม 2 ใบ 5. ฉิ่ง 1 คู่ 6. ฉาบเล็ก 1 คู่ 1.1 หน้าที่การบรรเลงของเครื่องดนตรี ปี่อ้อ และปี่ใน หรือบางทีอาจจะใช้ซอกันตรึม เป็นเครื่องดนตรีที่ส าหรับบรรเลงเป็น ท านองหลัก กลองกันตรึมจะคุมจังหวะหน้าทับ พร้อมกับเครื่องดนตรีประกอบจังหวะ ฉิ่ง และฉาบ 1.2 โอกาสในการบรรเลง วงกันตรึม เป็นวงที่นิยมใช้บรรเลงในงานมงคลทั่วไปของชาวจังหวัดสุรินทร์ บุรีรัมย์ และศรีสะเกษ เช่น งานแต่งงาน งานโกนจุก งานบวชนาค และงานเทศกาลต่างๆ รูปแบบการแสดง ดั้งเดิมไม่มีการฟ้อนร าประกอบ แต่ปัจจุบันมีการฟ้อนร าและการขับร้องของผู้หญิงประกอบ ส่วนการ แต่งกายจะแต่งตามสบายหรือแต่งตามประเพณีนิยมของชาวบ้านหรือแบบพื้นบ้านอีสานใต้

8 2. วงมโหรี มโหรีอีสานใต้” หรือ “มโหรีอีสานตอนล่าง” หรือบ้างก็เรียก “มโหรีเขมร” เมื่อน ามาเทียบ เคียงกับรูปแบบของการประสมวงดนตรีที่มีความใกล้เคียงกันในประเทศกัมพูชา อันเป็นรากฐานทาง วัฒนธรรมที่มีอิทธิพลต่อทั้งความเชื่อและวิถีชีวิตของชาวไทยเชื้อสายเขมร พบว่า ในประเทศกัมพูชา มีวงดนตรีที่ใช้บรรเลงเพื่อการขับกล่อมชนิดหนึ่ง เรียกว่า “มโหรี” เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงวงมโหรี มีดังนี้ 1. ตรัว (เล็ก, กลาง, ใหญ่) 1-2 คัน 2. ตรัวเอก (ซออู้) 1-2 คัน 3. ระนาด 1 ราง 4. จับเปย หรือกระจับปี่ 1 ตัว 5. ปี่สไล 1 เลา 6. กลองกันตรึม 2 ใบ 7. ร ามะนา 1 ใบ 8. ฉิ่ง 1 คู่ 9. ฉาบเล็ก 1 คู่ 2.1 หน้าที่การบรรเลงของเครื่องดนตรี ปี่สไล เป็นเครื่องดนตรีบรรเลงท านองหลัก และบรรเลงน าเครื่องดนตรีอื่นๆ จากนั้น ตรัวต่างๆ ระนาด และเครื่องดนตรีประกอบจังหวะจึงบรรเลงตามจะเห็นว่า วงมโหรีจะมีเครื่องดนตรี ครบทุกกลุ่มเป็นวงใหญ่ และเป็นวงดั้งเดิมของการประสมวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ 2.2 โอกาสในการบรรเลง วงมโหรีเป็นวงที่มีเครื่องดนตรีคล้ายกับวงมโหรีอีสานเหนือ จะมีความแตกต่างกันที่ มโหรีของชาวอีสานใต้ใช้กลองกันตรึม ส่วนมโหรีอีสานเหนือใช้กลองร ามะนาอย่างเดียว วงมโหรีอีสาน ใต้นี้ชาวบ้านนิยมใช้ประกอบขบวนแห่ต่างๆ เช่น งานแห่นาค แห่เจ้าบ่าวแต่งงาน แห่กัณฑ์หลอน แห่กฐิน เป็นต้น ส่วนการบรรเลงประโคมงานหรือนั่งบรรเลงจะมีค่อนข้างน้อย

9 3. วงตุ้มโมง วงตุ้มโมงนี้ ถือว่าส าคัญมาก หากว่าใครที่เสียชีวิตไปแล้ว ได้วงตุ้มโมงไปเล่นในงานศพ ถือว่า บุคคลนั้น เป็นผู้มีบุญมีบุญวาสนาสูงส่ง ส าหรับคนที่มาเล่นก็มีความภาคภูมิใจ ที่ได้รื้อฟื้นวงตุ้มโมง มาเล่น ชาวสุรินทร์ส่วนใหญ่จะรู้จักเพียงกันตรึม เพลงพื้นบ้านของคนไทยเชื้อสายเขมร แต่น้อยคนนัก ที่จะรู้จัก “ตุ้มโมง” เพราะหายไปร่วม 30 ปี เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงวงตุ้มโมง มีดังนี้ 1. ฆ้องหุ่ย (ฆ้องชัย) 1 ใบ 2. กลองเพลขนาดใหญ่ 1 ใบ 3. ปี่สไล 1 ใบ 4. ฆ้องราว 9 ใบ 3.1 หน้าที่การบรรเลงของเครื่องดนตรี ปี่สไล ขนาดเล็กที่มีเสียงเล็กแหลม มเป็นเครื่องบรรเลงท านองหลัก ส่วนฆ้องหุ่ยใบ ใหญ่เสียงทุ้ม เน้นจังหวะกับกลองเพลขนาดใหญ่ (อาจจะใช้กลองทัดขนาดใหญ่แทน) ฆ้องราวบรรเลง สลับจังหวะตามท านอง เนื่องจากปี่สไลขนาดเล็กมีเสียงเล็กแหลม มีระดับเสียงสูงท าให้ซอขึ้นสาย ล าบากวงนี้จึงไม่มีซอบรรเลงร่วม 3.2 โอกาสในการบรรเลง วงตุ้มโมง เป็นวงดนตรีที่ใช้ในบรรเลงงานศพที่ชาวสุรินทร์ เรียกว่า “มอดอาโย” กล่าวคือมีการงานศพหรือที่ชาวอีสานเหนือเรียกว่า “งานงันเฮือนดี” ในงานมีการสวดมาลัย โดยชาวบ้านผู้มีความสามารถจะมาอ่านหนังสือผูกภาษาเขมร ซึ่งมีเนื้อหาเกี่ยวกับบุญบาปและความ ดีความชั่ว ท านองในการอ่านจะช้าให้อารมณ์โศกเศร้า การอ่านหนังสือผูกดังกล่าวจะสลับคล้ายการ บรรเลงของวงตุ้มโมง 4. วงดนตรีประกอบเรือมมะม็วด พิธีกรรมจวลมะม็วด เป็นวัฒนธรรมที่สืบทอดกันมาตั้งแต่บรรพบุรุษของชาวเขมร โดยมี ความเชื่อว่า วิญญาณของสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ภูตผีปีศาจ และดวงวิญญาณของบรรพบุรุษมีอยู่จริง ในอดีตทุก ชุมชนหมู่บ้านชาวเขมรสุรินทร์ ต่างร่วมกันจัดงาน “พิธีกรรมจวลมะม็วด” ระหว่างหลังฤดูการเก็บ เกี่ยว ไปถึงก่อนฤดูการผลิตใหญ่ “ท านา” เพื่อเป็นศิริมงคล กระทั่งเป็นประเพณีประจ าปีของชุมชน สืบต่อๆ กันมาถึงปัจจุบัน โดยหลักๆ แล้วชาวเขมรสุรินทร์ มักจะน าพิธีกรรมนี้มาใช้ เพื่อการรักษา การเจ็บไข้ได้ป่วย และเนื่องจากในพิธีกรรมนี้ มีการใช้ศาสตร์ดนตรี กันตรึม วงปี่พาทย์บรรเลงเพลง

10 ประกอบ เพื่ออัญเชิญจิตวิญญาณ และสิ่งศักดิ์สิทธิ์ให้มาประทับที่ร่างทรงของแม่มด ปัจจุบันจึงนิยมเรียก ความหมายพิธีการนี้ว่า “การรักษาด้วยเสียงดนตรี เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงวงดนตรีประกอบเรือมมะม็วด มีดังนี้ 1. ตรัว 1 คัน 2. ปี่อ้อ 1 เลา 3. ปี่สไล 1 เลา 4. กลองกันตรึม 2 ใบ 5. กลองตะโพน 1 ใบ 6. ฉิ่ง 1 คู่ 7. กรับ 1คู่ 4.1 หน้าที่การบรรเลงของเครื่องดนตรี ปี่สไล ซอตรัว ปี่อ้อ เป็นเครื่องบรรเลงท านอง และใช้เครื่องประกอบจังหวะบรรเลง เช่นเดียวกับวงมโหรี แต่มีกลองตะโพน มาบรรเลงร่วม ถ้าเป็นวงเล็กจะลดปี่ลงเหลือ ซอตรัว และ ปี่อ้อ อย่างละ 1 เลา กลองกันตรึม 2 ใบ และนักร้องซึ่งเรียกว่า “เจรีญหรือเจรียง” 1 คน (คนตีกลอง อาจจะท าหน้าที่ร้องด้วยก็ได้) 4.2 โอกาสในการบรรเลง วงดนตรีประกอบเรือมมะม็วด เป็นวงดนตรีที่ใช้บรรเลงประกอบพิธีกรรมรักษาคน ป่วยที่มีอาการผิดปกติ แต่ผู้ที่ท าหน้าที่เป็นหมอทรงเรียกว่า “มะม็วด” (แม่มด) หรือหมอล าผีฟ้า ของชาวอีสานใต้ ดนตรีบรรเลงและนักร้องจะร้องประกอบจนเทพที่เขานับถือเสด็จเข้าประทับ เมื่อเข้าประทับทรงแล้วก็มีการฟ้อนร า นับว่าดนตรีใช้รักษาคนป่วยนี้เป็นพิธีที่ให้ผลทางจิตใจกับคน ป่วยมาก และมีความเชื่อว่าพิธีนี้จะน าความเจ็บไข้ออกจากร่างกายคนไข้ 5. วงดนตรีประกอบเรือมอันเร เรือมอันเร เป็นศิลปะการแสดงอย่างหนึ่งในหมู่ชาวไทยเชื้อสายเขมร ในแถบบริเวณอีสานใต้ มีลักษณะคล้ายการละเล่นลาวกระทบไม้ของไทย เดิมนั้นนิยมเรียกว่า “ลูดอันเร” ซึ่ง ค าว่า “ลูด” หมายถึง การเต้น หรือกระโดด ส่วนค าว่า “อันเร” หมายถึง “สาก” ซึ่งก็คือ สากต าข้าว นั่นเอง ลูดอันเร จึงหมายถึง การเต้นสาก หรือระบ าสาก ในภายหลังมีการเปลี่ยนแปลงการละเล่น และ เรียกว่า “เรือมอันเร” โดยค าว่า เรือม หมายถึง การร า ดังนั้น เรือมอันเร จึงหมายถึง ร าสาก มีนัยบ่ง บอกถึงความอ่อนโยนและนุ่มนวลกว่าเดิม การเล่นเรือมอันเรนั้น นิยมเล่นหลังเสร็จฤดูเก็บเกี่ยว

11 คือ ประมาณเดือนสี่ถึงเดือนห้า (ราวเดือนมีนาคม - เมษายน) อันเป็นช่วงเทศกาลปีใหม่ (สงกรานต์) ของชาวไทยเชื้อสายเขมรด้วย การละเล่นมักจะมีขึ้นในตอนค่ า หลังต าข้าวหรือขณะต าข้าว เสียงกระทบของสากจะมีจังหวะสนุกสนาน ท าให้หนุ่มสาวร้องเพลงและร าด้วยกันอย่างสนุกสนาน เครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลงวงดนตรีประกอบเรือมอันเร มีดังนี้ 1. ตรัวอู้ 1 คัน 2. ปี่อ้อ 1 เลา 3. ปี่สไล 1 เลา 4. กลองกันตรึม 1 ใบ 5. ฉิ่ง 1 คู่ 6. ฉาบเล็ก 1 คู่ 7. กรับ 1 คู่ 5.1 หน้าที่การบรรเลงของเครื่องดนตรี ประกอบด้วยเครื่องดนตรีเช่นเดียวกับวงดนตรีประกอบเรือมมะม็วด แต่ใช้ตรัวอู้ ขนาดกลางที่มีเสียงต่ า เสียงดนตรีจะประกอบกับเสียงกระทบสากไม้(อันเร) 5.2 โอกาสในการบรรเลง วงดนตรีประกอบเรือมอันเร เป็นวงดนตรีที่ใช้ประกอบการเต้นสากของชาวอีสานใต้ปัจจุบัน ยังใช้แสดงการร ากระทบไม้ในงานแสดงและงานเทศกาลต่างๆ พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้ ตามความเชื่อของชาวอีสานใต้จะมีพิธีกรรมเรียกว่าการไหว้ครู แม้ว่าในแต่ละท้องถิ่นจะมี จุดประสงค์ในการไหว้ครูเหมือนกัน แต่รูปแบบของการไหว้ครูจะแตกต่างกันในรายละเอียดตาม ความเชื่อและการถ่ายทอดที่สืบต่อกันมาจากบรรพบุรุษ กรูก าเนิด (ครูที่มาพร้อมกับการเกิด) ชาว เขมรส่วยเชื่อว่าทุกคนที่เกิดมามี เทพเจ้าองค์หนึ่งที่เรียกชื่อว่า “ครู” ตามมารักษา ดังนั้น ทันทีที่ ทารกคลอดออกมา พ่อแม่หรือปู่ย่าตายายจะท า กรูก าเนิดต้อนรับทันที ความเชื่อในกรูก าเนิดนี้ ท าให้คนเขมรส่วย ถือว่าศีรษะเป็นสิ่งสูงเท้าเป็นสิ่งต่ า เนื่องจากครูจะสถิตรักษาอยู่ที่ศีรษะ ดังนั้น ห้ามเอามือจับศีรษะ ห้ามเอาเท้าถูกศีรษะ เพราะครูจะโกรธ ที่เรียกว่า “ผิดครู” ซึ่งถ้าผิดครูแล้ว จะเกิดอาการปวดศีรษะ ปวดตา ซึมเศร้า บางคนที่ครูฤทธิ์แรง ถึงกับเป็นบ้าไปก็มี กรูก าเนิดนี้ ท าหน้าที่ประดุจทหาร คอยให้ความคุ้มครองป้องกันตัวเจ้าของ นักดนตรีชาวอีสานใต้ให้ความนับถือ แก่ครูผู้ประสิทธิประสาทวิชาความรู้ รวมทั้งมีความเชื่อ เกี่ยวกับพิธีกรรมการไหว้ครูว่าจะก่อให้เกิด

12 ความเป็นสิริมงคลแก่ผู้เรียน ชาวอีสานใต้ยึดถือปฏิบัติและให้ความส าคัญกับพิธีกรรมอย่างเคร่งครัด ความเชื่อเรื่องครูก าเนิดหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ มีส่วนท าให้ศิลปินชาวอีสานใต้รักษาและสืบทอดศิลปะการ ดนตรีวงมโหรีอีสานใต้ไว้จนถึงปัจจุบันนี้พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอด แบ่งออกได้เป็น 4 พิธีกรรม ดังนี้(บุษกร บิณฑสันต์ และข าคม พรประสิทธิ์, 2558: 46-48) 1. พิธีกรรมเมื่อเริ่มเรียน พิธีกรรมเมื่อเริ่มเรียน เรียกว่า “ตั้งครู” หรือ “ขึ้นครู” ผู้เรียนจะต้องน าเอาเครื่องบูชาครูมา มอบให้แก่ “โจมบูน” อันหมายถึง ครูผู้ให้ก าเนิด เพื่อเป็นการแสดงความเคารพนอบน้อมในการ ฝาก ตนเป็นศิษย์แก่ผู้สอน และจะต้องมีเงินจ านวนหนึ่ง เรียกว่า “เงินตั้งครู” หรือค่าบูชาครูใส่ลงใน เครื่อง บูชาครู ซึ่งจะมีความแตกต่างกันไปในแต่ละวง ครูหรือนายวงจะเป็นผู้ประกอบพิธีนี้โดยตรง เมื่อได้รับ เครื่องบูชาจากศิษย์ที่น ามามอบให้แล้ว ครูจะใช้น้ ามนต์หรือเหล้าประพรมลงบนเครื่องบูชา และบน เครื่องดนตรีที่จะใช้ในการเรียนพร้อมกับกล่าวค าบูชาครู ซึ่งเป็นทั้งบทสวดที่เป็นบาลีและ ภาษาถิ่น เพื่ออัญเชิญครูลงมารับเครื่องเซ่นไหว้ทั้งหลาย 2. พิธีกรรมเมื่อส าเร็จการศึกษาเล่าเรียน พิธีกรรมเมื่อส าเร็จการศึกษาเล่าเรียน เรียกว่า “ยกครู” เมื่อผู้เรียนได้ศึกษาไปจนจบ กระบวน เพลงจนเป็นที่พอใจของครูแล้ว จะมีการเรียกให้ศิษย์น าเครื่องบูชาครูมาท าพิธีเพื่อแสดงว่า ได้เสร็จสิ้น การเรียนจากครู และสามารถน าความรู้ไปประกอบเป็นอาชีพได้ต่อไป ส าหรับเครื่องบูชา นั้นจะมี ความคล้ายคลึงกับเครื่องบูชาในพิธีตั้งครู แต่จะมีการใส่ “ค่ายกครู” ลงในเครื่องบูชาครูตาม จ านวนที่ ครูเป็นผู้ก าหนดหรือตามศรัทธาของผู้เป็นศิษย์ ถือเป็นการตอบแทนครูที่อ านวยพรให้ผู้เรียน ประสบ ความส าเร็จในการเรียน และไปประกอบอาชีพเป็นนักดนตรีได้ 3. พิธีกรรมเพื่อแสดงความเคารพและระลึกถึงครู พิธีกรรมเพื่อแสดงความเคารพและระลึกถึงครู เรียกว่า “ไหว้ครู” หมายถึง การรวบรวม สมาชิกที่อยู่ในวง และสมาชิกบางคนที่ได้แยกย้ายออกไปประกอบอาชีพตามที่ต่าง ๆ มาท าพิธีบูชาครู ร่วมกัน เพื่อระลึกถึงครูดนตรีที่ล่วงลับไปแล้วหรือสิ่งศักดิ์สิทธิ์ต่าง ๆ ที่สมาชิกในวงดนตรีเคารพนับถือ เพื่อเป็นการขอบคุณที่ได้ให้วิชาความรู้จนสามารถน าไปประกอบอาชีพได้ นอกจากนี้ยังเป็นการพบปะ สังสรรค์กันในหมู่ศิษย์และสมาชิกในครอบครัวอีกด้วย พิธีไหว้ครูนี้นิยมจัดขึ้นในเวลากลางคืน ร่วมกับ การบรรเลงถวายครูด้วยวงมโหรีอีสานใต้โดยสมาชิกในวงและผู้ร่วมพิธี ช่วงเวลาการจัดพิธีไหว้ครู ใน แต่ละพื้นที่นั้นจะปฏิบัติต่างกันออกไป โดยจะนับวันตามปฏิทินจันทรคติเป็นหลัก 4. พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการแสดง พิธีจัดขึ้นเฉพาะกาลระหว่างการแสดงหรือในวาระอื่น ๆ ก่อนการบรรเลงแต่ละครั้ง สิ่งที่จะ ขาดเสียมิได้คือ การประกอบพิธียกขันครูเพื่อเป็นการขออนุญาตครู ในการบรรเลงเพลงที่เชื่อว่าเป็น สิ่งที่ครูสร้างสรรค์ขึ้น ในขณะเดียวกัน ศิลปินก็เชิญครูให้ลงมาปกป้องภยันตรายทั้งปวงให้แก่ ผู้ร่วมงาน บางคณะใช้เหล้าประพรมลงบนเครื่องดนตรีทุก ๆ เครื่องก่อนและหลังการบรรเลงเพลง หนึ่ง ๆ นอกจากพิธียกขันครูแล้วยังมีพิธี“แต่งครู” หรือ “แก้ครู” หมายถึง พิธีขอขมาเพื่อป้องกัน ปัดเป่าสิ่งไม่ดีหรืออาเพศต่าง ๆ ที่อาจเกิดขึ้นหรือบังเกิดขึ้นแล้วกับสมาชิกในวง เช่น ความผิดพลาด

13 ในการแสดง การเจ็บป่วยของสมาชิกในวง หรือความเสียหายของเครื่องดนตรีที่ใช้บรรเลง เพื่อเป็น การขอขมาลาโทษและแก้ไขการ “ผิดครู” อันหมายถึงสิ่งที่ได้ประพฤติล่วงเกินหรือขาดตกบกพร่อง ธรรมเนียมประเพณีหรือข้อปฏิบัติที่สมาชิกในวงเชื่อถือ โดยนายวงจะเป็นผู้ประกอบพิธีเอง ความเชื่อและข้อปฏิบัติ นักดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ มีความเชื่อและข้อปฏิบัติต่างๆ ที่มีความคล้ายคลึงกัน โดยมีความ เชื่อว่า หากไม่ปฏิบัติตามก็จะเกิดการ “ผิดครู” ซึ่งถือเป็นการลบหลู่และไม่แสดงความเคารพจะมีผล ท าให้เกิดอุปสรรคต่าง ๆ กับผู้ที่ประพฤติเช่นนั้น เช่น มีอาการเจ็บไข้ไม่สบาย หลงลืมเพลง เกิดความผิดพลาดในระหว่างการแสดง หรือเกิดความเสียหายกับเครื่องดนตรี ความเชื่อและข้อห้าม ซึ่งมีดังต่อไปนี้(เฉลิมกิต เข่งแก้ว, 2563: 43) 1. ผู้เรียนที่ไม่ได้ท าพิธีไหว้ครูหรือยกครูก่อนเริ่มเรียน เมื่อเรียนไปแล้วก็จะจ าเพลงไม่ได้ หรือ หลงลืม 2. เมื่อผู้เรียนต่อเพลงจบไปแล้วหรือยกครูแล้วจะเลิกเรียนมิได้ เพราะจะถือว่าเป็นการผิดครู 3. ก่อนท าการแสดงจะจัดท าน้ ามนต์ธรณีสารประพรมลงบนเครื่องดนตรีและศิลปินทุกคน ใน วงเพื่อแก้อุบาทว์และสิ่งอัปมงคลต่าง ๆ พร้อมทั้งไหว้เจ้าที่เจ้าทางเพื่อขออนุญาตท าการแสดงและ ขอให้ช่วยให้การแสดงผ่านไปด้วยความราบรื่น ถ้าไม่ปฏิบัติตามความเชื่อดังกล่าวจะเกิดอาการเจ็บ ป่วย การแสดงประสบกับอุปสรรคปัญหาต่าง ๆ เช่น ไฟดับ เครื่องเสียงไม่ดัง 4. เจ้าภาพที่ว่าจ้างศิลปินไปแสดงจะต้องเป็นผู้จัดหาเครื่องบูชาส าหรับพิธีแต่งครูมาให้ด้วย ทุกครั้ง หากเจ้าภาพไม่แต่งขันครูให้ ศิลปินก็จะต้องจัดหามาเอง ถ้าไม่ได้จัดเตรียมมาหรือไม่ได้ไหว ก่อนแสดงก็จะท าให้เล่นไม่ออก 5. ผู้เรียนและศิลปินจะต้องไม่ข้ามเครื่องดนตรี นับเป็นข้อห้ามที่ยึดถือปฏิบัติสืบทอดกันมา ตั้งแต่รุ่นบรรพบุรุษ และยังจะต้องให้ความเคารพเสมือนครูคนหนึ่งด้วย บทสรุป ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้เป็นการแสดงที่นิยมในกลุ่ม ภาคตะวันออกเฉียงเหนือที่มีชายแดน ติดกับประเทศกัมพูชา ซึ่งมีการไปมาหาสู่และถ่ายทอดวัฒนธรรมระหว่างผู้คนของ 2 ประเทศ รวมถึง ด้านภาษาอื่นๆ มาตั้งแต่อดีต ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้มีความเกี่ยวข้องกับวิถีชีวิตของคนในพื้นที่ทั้งใน ส่วนพิธีกรรมและความบันเทิง ปัจจุบันดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ยังคงรักษาขนบการขับร้องและบรรเลง มาแต่เดิมไว้เป็นส่วนใหญ่ ในส่วนของวัฒนธรรมการบรรเลงมิได้มีการก าหนดรูปแบบการประสมวง หรือระเบียบการบรรเลงอย่างชัดเจน มีการจัดรูปแบบการบรรเลงและการประสมวงแตกต่างกันไปแต่

14 ละท้องถิ่น กลุ่มวัฒนธรรมอีสานใต้ที่อาศัยอยู่ในจังหวัดบุรีรัมย์ สุรินทร์ และศรีสะเกษ บางทีเรียกว่า กลุ่มเจรียง - กันตรึม เครื่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้หรือกลุ่มเจรียง - กันตรึม แบ่งตามลักษณะการบรรเลง ได้ 4 ประเภท คือ ดีด สี ตี และเป่า การประสมวงดนตรีกลุ่มวัฒนธรรมอีสานใต้ซึ่งมีวงต่างๆ ได้แก่ วงกันตรึม วงมโหรี วงตุ้มโมง วงดนตรีประกอบเรือมมะม็วด และวงดนตรีประกอบเรือมอันเร ผู้ที่มีความสนใจในการเรียนดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้จะต้องผ่านพิธีไหว้ครูซึ่งถือเป็นพิธีกรรมที่มี ความส าคัญยิ่ง ตลอดจนมีข้อปฏิบัติและข้อห้ามต่างๆ เพื่อป้องกันไม่ให้เกิดการผิดครูขึ้นได้ การเข้าพิธี ยกครูจะเป็นการรับรองว่า ผู้เรียนมีประสบการณ์และคุณวุฒิเพียงพอที่จะน าความรู้ออกไปประกอบ สัมมาอาชีพและสามารถถ่ายทอดความรู้ไปสู่รุ่นต่อไปได้ พิธีกรรมไหว้ครูสะท้อนความเชื่อของศิลปิน อันมีอิทธิพลมาจากความเชื่อตามหลักพระพุทธศาสนาอันเป็นที่นับถือในสังคมของอีสานใต้ และความ เชื่อเรื่องสิ่งเหนือธรรมชาติซึ่งเป็นความเชื่อดั้งเดิมของชาวไทยเชื้อสายเขมร ความเชื่อที่ปรากฏในรูป พิธีกรรมการไหว้ครูและข้อห้ามต่างๆ นับว่ามีส่วนท าให้การสืบทอดดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้ด าเนินไป ตามร่องรอยของขนบประเพณีที่สืบทอดต่อกันมา

15 ค าถามท้ายบท 1. ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้นิยมเล ่นในจังหวัดใดบ้าง และมีต้นก าเนิดมาจากที ่ใด จงอธิบาย 2. เครื ่องดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้แบ ่งออกเป็นกี ่ประเภท แต ่ประเภทมีเครื ่องดนตรี อะไรบ้าง 3. วงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้แบ่งออกได้เป็นกี่วง แต่ละวงมีหน้าที่การบรรเลง และใช้ บรรเลงในโอกาสใดบ้าง จงอธิบาย 4. พิธีกรรมที่เกี่ยวข้องกับการถ่ายทอดความรู้มีอะไรบ้าง จงอธิบาย 5. ความเชื่อและข้อปฏิบัติของนักดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้มีอะไรบ้าง จงอธิบาย

16 เอกสารอ้างอิง เฉลิมกิต เข่งแก้ว. (2563). วงมโหรีพื้นบ้านอีสานใต้ : กรณีศึกษาวงมโหรีวิบูรณ์ชัย ต าบลละหานทราย อ าเภอละหานทราย จังหวัดบุรีรัมย์. สาขาวิชาดนตรีศึกษา คณะครุศาสตร์ มหาวิทยาลัยราชภัฏบุรีรัมย์. ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้. (2563). การประสมวงดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้. ค้นเมื่อ 13 กุมภาพันธ์ 2563, จาก www.krusanti.org. ทวี ถาวโร และพิสิฏฐ์ บุญไชย. (2539). ท าเนียบศิลปินพื้นบ้านมโหรีอีสาน. มหาสารคาม : สถาบันวิจัยศิลปะและวัฒนธรรมอีสาน. บุษกร บิณฑสันต์ และข าคม พรประสิทธิ์. (2558). มโหรีอีสานใต้. กรุงเทพฯ : จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย. วัฒนธรรมอีสานใต้จังหวัดบุรีรัมย์. (2562). ข้อมูลอีสานใต้. ค้นเมื่อ 22 กุมภาพันธ์ 2563, จาก www.museumthailand.com. สุกิจ พลประถม. (2538). ดนตรีพื้นบ้านอีสาน. อุดรธานี : คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์ สถาบันราชภัฏอุดรธานี.

แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 2 กันตรึม จุดประสงค์เชิงพฤติกรรม หลังจากได้ศึกษาบทเรียนนี้แล้วนักศึกษาควรมีพฤติกรรม ดังนี้ 1. มีความเข้าใจในอัตลักษณ์กันตรึม 2. มีความเข้าใจในจุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม 3. มีความเข้าใจในวิวัฒนาการของกันตรึม 4. มีความรู้ในเครื่องดนตรี การแต่งกายและการบรรเลงกันตรึม 5. ความเข้าใจในเพลงกันตรึม และบทร้องกันตรึม เนื้อหาสาระ 1. อัตลักษณ์กันตรึม 2. จุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม 3. วิวัฒนาการกันตรึม 4. เครื่องดนตรี การแต่งกาย และการบรรเลงกันตรึม 5. เพลงกันตรึมและบทร้องกันตรึม กิจกรรมการเรียนการสอน สัปดาห์ที่2 (4 ชั่วโมง) 1. ครูอธิบายถึงอัตลักษณ์ของกันตรึมว่ามีลักษณะเด่นอย่างไร 2. ครูอธิบายถึงจุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม 3. ครูอธิบายถึงวิวัฒนาการกันตรึม 4. ครูอธิบายเรื่องเครื่องดนตรี การแต่งกาย และการบรรเลงกันตรึม 5. ครูอธิบายเรื่องเพลงกันตรึม และบทร้องกันตรึม 6. ครูสรุปเนื้อหาในบทที่ 2 และให้ข้อเสนอแนะกับนักศึกษา 7. ครูให้นักศึกษาซักถาม และท าแบบฝึกหัดท้ายบท 8. ครูเฉลยแบบฝึกหัดท้ายบท และแจ้งผลการประเมินการท าแบบฝึกหัดท้ายบท

18 สื่อการเรียนการสอน 1. เอกสารประกอบการเรียนการสอน “เรื่องกันตรึม” 2. การน าเสนอด้วย Powerpoint 3. ซีดีเพลงกันตรึม 4. ซีดีการแสดงกันตรึม 5. เครื่องดนตรีกันตรึม การวัดผลและประเมินผล 1. จุดประสงค์ 1.1 มีความเข้าใจในอัตลักษณ์กันตรึม 1.2 มีความเข้าใจในจุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม 1.3 มีความเข้าใจในวิวัฒนาการกันตรึม 1.4 มีความรู้ในเครื่องดนตรี การแต่งกายและการบรรเลงกันตรึม 1.5 ความเข้าใจในเพลงกันตรึม และบทร้องกันตรึม 2. วิธีการ 2.1 การท าแบบฝึกหัด 3. เครื่องมือในการวัด 3.1 แบบฝึกหัดท้ายบท 4. เกณฑ์ในการวัดผลและประเมินผล 4.1 ตอบถูก 5 ข้อ ระดับดีมาก 4.2 ตอบถูก 4 ข้อ ระดับดี 4.3 ตอบถูก 3 ข้อ ระดับปานกลาง 4.4 ตอบถูก 2 ข้อ ระดับพอใช้ 4.5 ตอบถูก 1 ข้อ ระดับแก้ไข

19 บทที่ 2 กันตรึม กันตรึม หรือ โจ๊ะกันตรึม เป็นการแสดงอย่างหนึ่งของ ชาวอีสานใต้ในปัจจุบัน จากการสืบ ประวัติการเล่นกันตรึม ไม่สามารถทราบรายละเอียดมากนัก การแสดงแบบนี้ได้สืบทอดมาจากขอมใช้ ส าหรับขับประกอบการแสดงบวงสรวงเวลามีการทรงเจ้าเข้าผี แต่ปัจจุบันกันตรึมใช้เป็นการแสดงเพื่อ ความบันเทิงโดยทั่วไปเป็นการละเล่นที่มีมานานแรกเริ่มนิยมเล่นประกอบพิธีกรรม เรียกว่า “เล่น เพลงอารักษ์” รักษาคนไข้โดยมีความเชื่อว่าผู้ป่วยประพฤติผิดเป็นเหตุท าให้เทวดาอารักษ์ลงโทษ รักษาโดยใช้เครื่องดนตรีกันตรึมประกอบในพิธีกรรมดังกล่าว ยังนิยมกันถึงทุกวันนี้“กันตรึม” ถือเป็น แม่บทของเพลงพื้นบ้านและการละเล่นพื้นบ้านอื่นๆ ของจังหวัดสุรินทร์ ไม่ทราบแน่ชัดว่ามีมาแต่ เมื่อไร ลักษณะเป็นเพลงปฏิพากย์คล้ายเพลงฉ่อย เพลงเรือ หรือล าตัดของภาคกลาง กันตรึมไม่มีแบบ แผนของ ท่าร าที่แน่นอน ไม่เน้นทางด้านการร า แต่เน้นความไพเราะของเสียงร้องและความ สนุกสนานของท านองเพลง (วารสารทางวิชาการราชภัฏบุรีรัมย์, 2541: 51) ลักษณะทั่วไปของเพลงกันตรึม คือ เนื้อร้องเป็นภาษา เขมร จ านวนแต่ละวรรคไม่จ ากัด บทเพลงหนึ่งมี 4 วรรค แต่ละบทไม่จ ากัดความยาวสัมผัสระหว่างบท บางบทก็มีบางบทก็ไม่มี บทเพลงกันตรึม ไม่นิยมร้องเป็นเรื่องราวมักคิดค ากลอนให้เหมาะกับงานที่เล่นหรือใช้บทร้องเก่าๆ ที่จ ากันมา ท านองเพลงมีหลายจังหวะประมาณ 228 ท านองเพลงมีมากจนบางท านองไม่มีใคร สามารถจ าได้เพราะไม่มีการจดบันทึกเป็นลายลักษณ์อักษร อาศัยการจดจ าเท่านั้น คุณค่าของ บทเพลงกันตรึม อยู่ที่เนื้อร้องส่วนใหญ่แสดงถึงวิถีการด าเนินชีวิตในสังคมชนบท กล่าวถึงการท านา ภารกิจ งานบ้านซึ่งเป็นหน้าที่ของภรรยา การหารายได้เลี้ยงครอบครัวเป็นหน้าที่ของสามี และแสดง ค่านิยมในสังคม อาทิ การเลือกคู่ครองเป็น (คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุ ในคณะกรรมการอ านวยการจัดงานเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว, 2544: 130) วงดนตรีกันตรึมมีบทบาทต่อ ชีวิตประจ าวันของชาวสุรินทร์มาแต่อดีต ไม่ว่าจะเป็นงานพิธี แบบใดๆ เช่น งานแต่งงาน งานศพงานพิธีกรรมต่างๆ หรือใช้บรรเลงในพิธีเซ่นสรวง บูชา ทรงเจ้า เข้าผี เป็นต้น งานพิธีต่างๆ ของกลุ่มชาวไทยเขมรส่วนมากมัก จะใช้วงกันตรึมบรรเลงยืนพื้นตลอดงาน ปัจจุบัน วงกันตรึมใช้เป็นการละเล่นเพื่อความบันเทิงโดยทั่วไป มีการสืบทอดตามแบบการละเล่น พื้นบ้านแบบรุ่นสู่รุ่น คือเมื่อผู้เล่นกันตรึมคณะเดิมชราภาพหรือย้ายถิ่นที่อยู่ ก็จะถ่ายทอดให้แก่ผู้สนใจ เพื่อสานต่อ (สงบ บุญคล้อย, 2542: 6) การละเล่นพื้นบ้านของชาวไทยเชื้อสายเขมรในเขตอีสานใต้ ซึ่งเป็นชุมชนที่ใช้ภาษาเขมรเป็น ภาษาถิ่น เช่น จังหวัดสุรินทร์ บุรีรัมย์ และศรีสะเกษ ตามประวัติแต่โบราณใช้ส าหรับขับร้อง ประกอบการร่ายร าบวงสรวง ร าคู่ และร าหมู่ ต่อมามีวิวัฒนาการของการเล่นคล้ายกับการเล่นเพลง ปฏิพากย์ ในภาคกลาง มีกลองที่เรียกว่า “กลองกันตรึม” เป็นหลัก การเล่นจะเริ่มด้วยบทไหว้ครู เพื่อ ระลึกถึงคุณของพระพุทธเจ้า พระวิศวกรรม ครูบาอาจารย์ และเริ่มทักทายกัน เล่นได้ทุกโอกาสไม่ ก าหนดว่าเป็นงานมงคลหรืออวมงคล

20 อัตลักษณ์กันตรึม กันตรึม เป็นการแสดงที่มีอัตลักษณ์ที่โดดเด่นในเรื่องของความรักความสามัคคีที่สืบทอดมา อย่างมั่นคง ที่เยาวชนรุ่นหลังมีความชื่นชอบในจังหวะการแสดงที่มีหลายรูปแบบทั้ง ช้า ปานกลาง เร็ว และสนุกสนาน แม้คนที่ฟังภาษาเขมรไม่รู้เรื่องเมื่อได้ฟังก็มีความสนุกสนานเพลิดเพลิน การแสดง กันตรึม มีความส าคัญคุณค่าทางสังคมและทางจิตใจ ที่มีในวิถีการด าเนินชีวิตของชุมชนนั้นๆ ฟังได้ ทุกชาติทุกภาษา กันตรึมนั้นในปัจจุบันมีการจัดตั้งเป็นวงเป็นคณะฝึกฝนแสดงได้ ทุกโอกาสทุกสถานที่ ทุกงานเทศกาลไม่ว่าจะเป็นงานมงคลหรืออวมงคลการแสดงกันตรึมจะแพร่หลายในแถบจังหวัด สุรินทร์ บุรีรัมย์ ศรีสะเกษ และอุบลราชธานี (ส านักงานวัฒนธรรมจังหวัดศรีสะเกษ, 2560: 1) ผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยในอีสานตอนใต้ของไทยมีวัฒนธรรมหลายอย่างที่แสดงถึงอัตลักษณ์ ของกลุ่ม วัฒนธรรมที่รู้จักกันแพร่หลายที่สุดคือเพลงกันตรึม ถ่ายทอดด้วยภาษาเขมรถิ่นไทยและมี เนื้อหาเกี่ยวกับความรัก เรื่องราวสุขทุกข์ในชีวิต และการสั่งสอนจริยธรรม แต่เมื่อราว พ.ศ.2545 เป็น ต้นมาได้เกิดเพลงกันตรึมกลุ่มใหม่ที่ยังคงถ่ายทอดด้วยภาษาเขมรถิ่นไทย แต่มีเนื้อหาเกี่ยวกับ ประเพณีแซนโฎนตาซึ่งเป็นประเพณีที่เชิดชูหัวใจของวัฒนธรรมเขมรถิ่นไทยอัตลักษณ์อันหลากหลาย ของชนกลุ่มน้อย ชาติพันธุ์เขมรในบริบทสังคมไทย กระแสท้องถิ่นนิยมที่กระตุ้นการผลิตสื่อชาติพันธุ์ เพื่อร่วมปกป้องวัฒนธรรม ของกลุ่มที่อยู่ในภาวะวิกฤต และปัจจัยด้านภูมิศาสตร์ ประวัติศาสตร์ เศรษฐกิจ วัฒนธรรม การเมืองระดับท้องถิ่นและระดับชาติที่มีอิทธิพลต่อการประกอบสร้างอัตลักษณ์ (ดิเรก หงษ์ทอง, 2559: 1) ดังข้อมูลที่กล่าวมาแล้ว อัตลักษณ์ของผู้พูดภาษาภาษาเขมรถิ่นไทยทุกรุ่นเป็นพุทธศาสนิกชน อัตลักษณ์ที่มีพลวัตของคนต่างรุ่น เช่น ผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยรุ่นเก่าเป็นคนเขมร ส่วนผู้พูดภาษา เขมรถิ่นไทยรุ่นใหม่เป็นคนไทย และอัตลักษณ์ใหม่ของคนรุ่นใหม่ เช่น ผู้พูดภาษาเขมรถิ่นไทยรุ่นใหม่ เป็นผู้สืบทอดวัฒนธรรม และอารยธรรมเขมรโบราณในบริบทสังคมไทย เพลงกันตรึมประยุกต์แสดง การผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมเขมรกับวัฒนธรรมไทยและวัฒนธรรมอื่นๆ ท าให้เพลงมีความเป็น ไทยมากขึ้น โดยมีปัจจัยส าคัญที่อยู่เบื้องหลังการผสมผสานทางวัฒนธรรม คือ อิทธิพลทางการเมือง การปกครองของรัฐไทย อิทธิพลทางวัฒนธรรมของกลุ่มชาติพันธุ์ในภาคอีสาน และกระแสโลกาภิวัตน์ จุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม จุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึม ตามความเชื่อของคนในท้องถิ่นจะพิธีการทรงเจ้าเข้าผีเป็นความ เชื่อทางไสยศาสตร์ เช่น โจลมะม็วดบองบ็อด เพื่อเป็นการรักษาคนป่วย การเล่นกันตรึมเพื่อเป็นการ เฉลิมฉลองเกี่ยวกับงานมงคลต่าง ๆ เช่น ท าบุญบ้าน บวชนาค โกนจุก บุญฉลองอัฐิ และบุญกฐิน เล่น ในเฉลิมฉลองในงานประจ าปี เช่น ปีใหม่ สงกราต์ลอยกระทง และเทศกาลรื่นเริงเป็นการรักษาศิลปะ ประเพณีการละเล่นพื้นบ้านมิให้สูญหายส่งเสริมการแสดงด้านดนตรีเพราะถือว่ากันตรึมเป็นดนตรีที่มี ความส าคัญมาแต่โบราณ และเป็นดนตรี ถือว่ามีความไพเราะเข้าถึงจิตใจ ของผู้ฟัง มากกว่าดนตรี

21 ประเภทอื่นๆ ในชุมชนที่ใช้ภาษาเขมรเขตอีสานใต้ ได้แก่ จังหวัดบุรีรัมย์ สุรินทร์ และศรีสะเกษ ในสมัยโบราณงานแต่งงานถือว่าจะขาดดนตรีกันตรึมไม่ได้ เจ้าสาวบางคนถึงกับวางเงื่อนไขว่าหากไม่ เอากันตรึมมากล่อมหอ จะไม่ยอมร่วมหอลงโรงด้วย และถึงกับมีการเลิกราการแต่งงานกลางคันก็มี เพราะถือว่าไม่สมบูรณ์แบบ ท าให้เจ้าสาวเสียขวัญและก าลังใจ หรืออาจจะมีอันเป็นไปอย่างใดอย่าง หนึ่งก็ได้ซึ่งหมายถึงการหย่าร้างหรือพลัดพราก จากกันจะเห็นว่ากันตรึมก็มีรูปแบบการเล่น เช่นเดียวกับ การเล่นดนตรีของไทยภาคกลาง คือเมื่อก่อนจะเล่นต้องมีการไหว้ครู เพื่อให้เป็นศิริมงคล แก่ผู้เล่น หลังจากไหว้ครูเสร็จแล้วจึงเริ่มเล่น โดยนักแสดงจะต้องเริ่มต้น ด้วยบทไหว้ครูก่อน เช่นกัน หลังจากนั้นจึงร้องบทต่างๆ ไป เนื้อหาที่ร้องส่วนใหญ่เป็นการเกี่ยวพาราสีกัน และร้องโต้ตอบกัน ระหว่างฝ่ายขายและฝ่ายหญิง เช่น เดียวกับการเล่นพื้นเมืองของภาคกลาง เช่น ร าตัด หรือ เพลง สักวา ส าหรับภาษาที่ใช้ร้องส่วนมากจะใช้ภาษา ไทยเขมร กลอนที่ร้องส่วนมากจะใช้การท่องจ าที่สืบ ทอดกันมา (กันตรึม ดนตรีแห่งชีวิต, 2549: 1) ดังข้อมูลที่กล่าวมาแล้ว กันตรึมเป็นการละเล่นที่มีดนตรีประกอบ และถือว่าดนตรี มีความส าคัญที่มีบทบาทตั้งแต่อดีตจนถึงปัจจุบัน การเล่นกันตรึมได้รับความนิยมมากในแถบจังหวัด สุรินทร์ บุรีรัมย์และศรีสะเกษ การเล่นกันตรึมได้รับการถ่ายทอดมาแต่ขอม แต่เดิมการเล่นใช้ส าหรับ ประกอบการบวงสรวง เวลามีการทรงเจ้าเข้าผีหรืองานพิธีกรรม การบรรเลงกันตรึมจะมีจังหวะ ลีลาที่แตกต่างกันไปตามพิธีการต่างๆ เช่น งานแต่งงานก็บรรเลงอย่างหนึ่ง งานศพก็บรรเลงอีกอย่าง หนึ่ง และเครื่องดนตรีที่น ามาบรรเลงก็ต้องให้เหมาะสมกับงาน แต่ถ้าเป็นงานศพก็มักจะใช้ปี่อ้อ (เป็ยออ) มาบรรเลง แต่ถ้าเป็นงานแต่งงานมักใช้ปี่เจรียงหรือเปยเญ็น แทนปี่อ้อ วิวัฒนาการกันตรึม วิวัฒนาการของวงกันตรึม ที่ได้รับอิทธิพลมาจากเพลงปฏิพากย์ของเขมร ในประเทศกัมพูชา ซึ่งมี ลักษณะคล้ายคลึงกับเพลงปฏิพากย์ภาคกลางของประเทศไทยทั้ง โครงสร้างของ เพลง วิธีการ แสดง และเครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบ ได้แก่ กลองโทน ซอ และใช้การปรบมือเข้าจังหวะเพลงปฏิพากย์ ที่เล่นกันใน ประเทศกัมพูชาจะมีเพลงปรบเกอย เพลงอายัย เพลงอมตูก และเจรียง ต่างๆ เป็นต้น วิวัฒนาการจากการใช้กลอง (สก็วล) ซึ่งเสียงตีกลองจะดัง “โจ๊ะกันตรึม” จึงได้น าเสียงที่ดังนั้นมาตั้ง เป็นชื่อวงดนตรี เรียกว่า “กันตรึม" การเล่นกันตรึมจะมีผู้ร้องทั้งฝ่ายชายและฝ่ายหญิง ผู้แสดงจะร้อง และไปด้วย เป็นการท าให้เข้ากับจังหวะดนตรี ท่าร าไม่มีแบบแผนตายตัว ปัจจุบันคณะกันตรึม บางคณะที่ยังเล่นอยู่ก็มีแบบการร าที่ไม่แน่นอน เนื่องจากกันตรึมไม่เน้นทางด้านการร า แต่จะเน้นที่ ความไพเราะของเสียงร้อง และความสนุกสนานของท่วงท านองเพลงกันตรึมที่มีหลากหลาย (พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติสุรินทร์, 2563: 2) ดังข้อมูลที่กล่าวมาแล้ว วิวัฒนาการของกันตรึม ในอดีตการเล่นกันตรึม จะมีผู้ร้องทั้งฝ่ายชาย และฝ่ายหญิงเป็นผู้แสดงและจะร้องไปด้วย ท่าร าไม่มีแบบแผนตายตัว แต่ในปัจจุบันวงกันตรึม บางคณะได้พัฒนาน าเครื่องดนตรีสากลมาบรรเลงรวมกันในวงกันตรึม เช่น กลองชุด กีตาร์ เบส และ คีย์บอร์ด เพื่อปรับให้เข้ากับสภาพการเปลี่ยนแปลง และเปลี่ยนไปตามความนิยมของผู้ชม

22 เครื่องดนตรีวงกันตรึม เครื่องดนตรีที่ใช้ประกอบการเล่นกันตรึม ประกอบด้วย ซอกันตรึม 1 คัน ปี่อ้อ 1 เลา กลอง กันตรึม 1 คู่ ฉิ่ง 1 คู่ ฉาบเล็ก 1 คู่ และกรับไม้ 1 คู่ ในปัจจุบันวงกันตรึมบางคณะได้น าเอาเครื่อง ดนตรีสากลมาใช้ร่วมการบรรเลง เช่นกีตาร์เบสคีย์บอร์ด และกลองชุด เพื่อปรับให้เข้ากับสภาพการ เปลี่ยนแปลงและเปลี่ยนไปตามความนิยมของผู้ชม เครื่องดนตรีวงกันตรึมดั้งเดิม ซึ่งมีลักษณะดังนี้ 1. ซอกันตรึม เป็นเครื่องดนตรีของกลุ่มชาวไทยเชื้อสายเขมรและชาวไทยอีสาน เป็นเครื่องสายใช้สี ท าด้วย ไม้ กะโหลกซอท าด้วยหนังงูมีช่องเสียง อยู่ด้านตรงข้ามหน้าซอ ใช้สายลวดมี 2 สาย คันชักอยู่ระหว่าง สาย คันซอยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มีลูกบิดอยู่ตอนนอกซอใช้รัดด้วยเชือก ขนาดของซอแตกต่าง กันไปตามความประสงค์ของผู้ สร้าง โดยทั่วไปมี 3 ขนาด คือ ขนาดเล็กเรียกว่าตรัวจี้ ขนาดกลาง เรียกว่าตรัวเอก ขนาดใหญ่เรียกว่าตรัวธม บางครั้งจะเห็นมีการดัดแปลงประยุกต์กะโหลกซอ โดยใช้ กระป๋องหรือปิ๊บซึ่งอาจเรียกแทนว่าซอกระป๋องหรือซอปิ๊บได้แบ่งออกได้เป็น 3 ขนาด คือ 1.1 ตรัวจี้เป็นซอที่มีขนาดเล็กที่สุด เทียบเสียงเป็น คู่ 5 1.2 ตรัวเอก เป็นซอขนาดกลาง เทียบเสียงเป็นคู่ 4 1.3 ตรัวธม เป็นซอขนาดใหญ่ เทียบสายเป็นคู่ 5 ภาพที่ 2.1 ซอกันตรึม ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว

23 2. ปี่อ้อ ปี่อ้อ เป็นปี่โบราณของไทยอย่างหนึ่ง ตัวปี่ท าด้วยไม้รวกปล้องเดียวไม่มีข้อยาวประมาณ 24 เซนติเมตร เจาะรูส าหรับเปิดปิดนิ้วเรียงตามล าดับด้านหน้า 7 รู และ มีนิ้วคันด้านหลัง 1 รู เช่นเดียวกับขลุ่ย ลิ้นท าด้วยไม้อ้อล าเล็กๆ ข้อต่อระหว่างลิ้นกับตัวปี่ท าด้วยสายยาง ยาวประมาณ 2 เซนติเมตร ไม้หนีบลิ้นตัดให้แบนเข้าแนบประกบกับลิ้น กว้างประมาณ 0.5 เซนติเมตร ยาวประมาณ 15 เซนติเมตร ด้านปลายมัดด้วยด้ายทั้งสองข้าง ภาพที่ 2.2 ปี่อ้อ ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว 3. กลองกันตรึม กลองกันตรึมรูปร่างคล้ายโทนภาคกลาง ท าด้วยไม้ขนุนหรือต้นมะพร้าวขนาดหน้า กลอง 20 เซนติเมตร ยาว 50-60 เซนติเมตร ขึ้นหนังหน้าเดียว ดึงให้ตึงด้วยเชือก ชุดหนึ่งมี 2 ใบ คือ ตัวผู้เสียงจะสูง และตัวเมียเสียงจะต่ า ตีด้วยมือเปล่า เป็นเครื่องดนตรีอีสานใต้และใช้ตีประกอบ จังหวะในวงกันตรึม และการละเล่นพื้นบ้านต่างๆ

24 ภาพที่ 2.3 กลองกันตรึม ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว 4. ฉิ่ง ฉิ่งเป็นเครื่องดนตรีที่มีมาตั้งแต่สมัยโบราณของชาวเอเชีย ส าหรับประเทศไทยปรากฏพบ หลักฐานการน าฉิ่งมาใช้ในการบรรเลง ตั้งแต่สมัยสุโขทัย ฉิ่งเป็นเครื่องดนตรีประเภทตี มีหน้าที่ ควบคุมจังหวะในวงดนตรี ท าด้วยโลหะผสม เป็นรูปคล้ายถ้วยขนาดเล็กค่อนข้างหนา ตรงกลางมีรู ร้อยเชือกติดกันเป็นคู่ๆ มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 5-7 เซนติเมตรเนื่องจากการตีฉิ่งต้อง เอาขอบฝาข้างหนึ่งกระทบกับอีกฝาข้างหนึ่ง ตีแล้วก็ยกขึ้นก็จะมีเสียงดัง “ฉิ่ง” แต่ถ้าเอาทั้ง2 ฝา ประกบกันไว้จะได้ยินเสียงสั้นๆ “ฉับ” ดังนั้นการเรียกชื่อเครื่องดนตรีชนิดนี้ว่า “ฉิ่ง” ก็เพราะเรียก เสียงตามที่เกิดขึ้นนั้นเอง (เฉลิมศักดิ์ พิกุลศรี, 2542: 50) ภาพที่ 2.4 ฉิ่ง ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว

25 5. ฉาบเล็ก ฉาบเล็กเป็นเครื่องดนตรีประเภทตีท าด้วยโลหะคล้ายฉิ่งแต่หล่อให้บางกว่า ฉาบเล็กมี ขนาดเส้นผ่าศูนย์กลางประมาณ 12-14 เซนติเมตร เป็นเครื่องดนตรีที่ใช้เล่นในจังหวะยกของ ห้องเพลง หรือเรียกอีกอย่างว่า “ฉาบขัด” เสียงฉาบเล็กจะมีเสียงใสดังกังวาน ส่วนมากจะเล่นในเพลง ที่สนุกสนาน ภาพที่ 2.5 ฉาบเล็ก ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว 6. กรับไม้ กรับไม้ท าด้วยไม้ไผ่ผ่าซีก 2 อันเหลาให้เรียบและเกลี้ยง หนาตามขนาดของเนื้อไม้หัวและ ท้ายลดหลั่นกันเล็กน้อย ตีด้วยมือทั้งสองข้างให้ด้านที่เป็นผิวไม้กระทบกัน ตีลงบริเวณใกล้ๆ กับตรง หัวไม้มีเสียงดัง “กรับ” ภาพที่ 2.6 กรับไม้ ที่มา : ภิภพ ปิ่นแก้ว

26 การแต่งกาย การแต่งกายของนักแสดงวงกันตรึม การแสดงแบบอนุรักษ์มีลักษณะดังนี้(รัตติยา มีเจริญ, 2557: 64-65) 1. นักดนตรี แต่งกายแบบเดียวกับการแสดงแบบโบราณ คือ มีรูปแบบการแต่งกายที่เป็น แบบแผนเหมือนกันทุกคน คือ สวมเสื้อคอกลมสีขาวไม่มีลวดลาย หรือเสื้อคอกลมผ่าหน้าคล้ายเสื้อ ม่อฮ่อม และนุ่งผ้าโสร่งลายตาราง 2. นักร้อง ผู้หญิงสวมเสื้อที่ตัดเย็บจากผ้าไหมลวดลายสีสันสวยงาม รูปทรงของเสื้อ แล้วแต่ ความชอบแต่เน้นเข้ารูป และเปิดเผยเนื้อตัวมากขึ้น เช่นเสื้อปาดไหล่ หรือเกาะอก เป็นต้น กระโปรง ยังคงใช้ผ้าแบบเดียวกับเสื้อในการตัดเย็บและเป็นทรงยาว หรืออาจแต่งกายด้วยชุดไทย ประยุกต์ก็ได้ เน้นแต่งหน้าให้คมเข้มมีสีสัน เครื่องประดับต้องเข้าชุดกันทั้งเครื่องประดับศีรษะ ต่างหู สร้อยค า และ ก าไลข้อมือ สวมรองเท้าส้นสูง ส่วนผู้ชายสวมเสื้อแขนยาว สวมสร้อยคอ นุ่งโจงกระเบน และคาดเอว ด้วยผ้าพื้นเมือง สวมถุงเท้ายาวสีขาวและรองเท้าหนังสีด าและบางคนอาจสวมชุดสูทผูกเนคไท ซึ่ง ได้รับอิทธิพลจากการแต่งกายของนักร้องเพลงลูกทุ่งที่แต่งกายแสดงความเป็นสากล 3. นักฟ้อนร า แต่งกายด้วยชุดและเครื่องประดับที่จัดเตรียมไว้อย่างเหมาะสมกับชุดการ แสดง มักเป็นการแต่งกายแบบพื้นเมืองและใช้ผ้าพื้นเมืองที่เป็นผ้าไหมสุรินทร์หรือประยุกต์จาก พื้นเมือง เช่น ในการแสดงชุดเรือมอันเร ผู้ชายนุ่งผ้า “กระนิว” หรือผ้าม่วง สวมเสื้อคอกลมแขนสั้น ผ่าอกกระดุม 1 เม็ด มักเป็นสีสดเช่นสีชมพูหรือสีเหลือง ผ้าขาวม้าคาดเอวและพาดไหล่ ประดับสร้อย ตามฐานะตน ผู้หญิง สวมเสื้อแขนกระบอกผ่าอกติดกระดุมด้านหน้า สีเสื้อมักเป็นสีพื้น คือ สีเหลือง หรือสีครีม มีสไบสีสดตัดกับสีเสื้อพาดไหล่ขวามามัดบริเวณเอวซ้ายนุ่งผ้าไหมพื้นเมืองโดยน าเอาปะ โบร (ตีนซิ่น) มาต่อเป็นเชิงด้านล่าง เกล้ามวยไว้ด้านหลังประดับดอกไม้ สีเหลืองข้างหูด้านซ้าย เครื่องประดับครบชุด คือ “กะเวิล” หรือต่างหู“จาร” หรือสังวาล สร้อยและก าไลข้อเท้า ซึ่งเป็น เครื่องเงินที่เรียกว่า “ประเกือม” และแต่งหน้าให้คมเข้มสวยงาม การแต่งกายดังนี้เป็นการแต่งกาย ที่อนุรักษ์การแต่งกายแบบพื้นเมืองเอาไว้ การบรรเลงกันตรึม การบรรเลงกันตรึมมี 3 รูปแบบ คือ การบรรเลงกันตรึมแบบดั้งเดิม การบรรเลงกันตรึม ประกอบการแสดง และการบรรเลงกันตรึมประยุกต์ โดยการบรรเลงกันตรึม มีพัฒนาการเริ่มต้นจาก กันตรึมแบบดั้งเดิมหรือกันตรึมโบราณ ที่มีเครื่องดนตรีพื้นบ้านประกอบไปด้วย ตรัว ปี่อ้อ กลอง กันตรึม และเครื่องประกอบจังหวะ เป็นวงดนตรีที่ใช้บรรเลงในงานพิธีต่างๆ ทั้งให้ความรื่นเริง และ ใช้ประกอบพิธีกรรม รูปแบบการบรรเลงทั้งท านอง การร้อง เนื้อร้องก็จะแตกต่างไปตามโอกาสที่ใช้ ในการบรรเลง ซึ่งถือเป็นระเบียบแบบแผนอย่างหนึ่งของการบรรเลงกันตรึม จะเห็นได้ว่าการใช้งาน กันตรึมแบบดั้งเดิมเน้นไปที่การใช้ประกอบพิธีการต่างๆ ใช้บรรเลงเพียงอย่างเดียว ไม่มีการร่ายร าที่ เป็นแบบแผนประกอบ อยู่ที่น้ าเสียงลีลาของผู้ร้อง ความไพเราะของเสียงดนตรีและเนื้อหาของ

27 บทเพลงที่น ามาร้อง การร่ายร าจึงเป็นเพียงองค์ประกอบหนึ่งเท่านั้น ซึ่งส่วนใหญ่การร่ายร าเป็น ในลักษณะของความชอบ ความพอใจ และความสนุกสนานของผู้ฟัง จึงลุกขึ้นมาร่ายร าโดยไม่มี ระเบียบแบบแผนใดๆ (ยุทธนา ทองน า, 2560: 36-37) ดังข้อมูลที่กล่าวมาแล้ว การเล่นกันตรึม ใช้ผู้เล่นประมาณ 6-8 คน ผู้ร้องเป็นชายและหญิง อาจจะมี 1-2 คู่ หรือชาย 1 คน หญิง 2-3 คน แต่โดยทั่วไปนิยมให้มีชาย 2 คน หญิง 2 คน การเล่น กันตรึมจะเล่นในโอกาสต่างๆ ทั้งในโอกาสเฉลิมฉลองงานมงคล เช่น งานแต่งงาน งานโกนจุก งานบวชนาค เทศกาลปีใหม่ สงกรานต์ งานลอยกระทง เป็นต้น หรืองานอวมงคล นอกจากนี้ยังใช้เล่น ในงานพิธีกรรมความเชื่อ การแสดงวงกันตรึมจะต้องมีพิธีไหว้ครูเพื่อเป็นสิริมงคล ทั้งผู้ดูและผู้เล่น เมื่อไหว้ครูเสร็จก็จะเริ่มบรรเลงเพลง เป็นการโหมโรงเพื่อปลุกใจให้ผู้ชมรู้สึกตื่นเต้น และผู้แสดง ก็จะได้เตรียมตัว จากนั้นจะเริ่มแสดง โดยเริ่มบทไหว้ครูตามธรรมเนียมโบราณดั้งเดิม วิธีการร้องจะขับ ร้องโต้ตอบกันระหว่าง ชาย-หญิง มีการร าประกอบการร้อง ไม่ต้องใช้ลูกคู่ช่วยร้องรับบทเพลง เพลงกันตรึม เพลงกันตรึม มีลักษณะคล้ายเพลงปฏิพากย์ของเพลงภาคกลาง แตกต่างที่เนื้อร้องที่เป็น ภาษาเขมร เนื้อหาของเพลงสะท้อนสภาพ ชีวิตของชุมชนอีสานใต้ในด้านต่างๆ “กันตรึม” เป็นชื่อเรียกการขับร้องเพลงพื้นบ้านของคนในแถบอีสานใต้ที่ใช้ภาษาเขมรเป็นภาษาดั้งเดิม เล่นเฉพาะในงานเข้าทรง แม่มดเพื่อรักษาโรคตามความเชื่อมมาแต่โบราณ ต่อมาได้วิวัฒนาการเป็น การเล่นเพื่อความบันเทิง โดยเฉพาะในงานมงคลต่างๆ เช่น งานแต่งงาน งานโกนจุก งานบวช หรือ งานเทศกาลต่างๆ โดยเฉพาะงานแต่งงานถือเป็นประเพณีว่าจะต้องมีวงกันตรึม เล่นกล่อมหอการเล่น กันตรึมต้องใช้ผู้เล่น จ านวน 6-8 คน มีนักร้องทั้งชายและหญิง ไม่มีแบบแผนที่แน่นอน ผู้ฟ้อนแสดง ท่าตามใจชอบ ให้เข้ากับเสียงจังหวะดนตรี เน้นความไพเราะของเสียงร้องและความสนุกสนานของ ท านองเพลงกันตรึม ที่หลากหลายกว่า 100 ท านอง ต่อมาได้มีผู้คิดท่าร า และก าหนดท่าร าประกอบ เพลงกันตรึม เช่น เรือมกันตรึม เรือมอันเร เรือมกะโน้บติงตอง เรือมม็องก็วลจองได เป็นต้น (วีณา วีสเพ็ญ, 2526: 15) ดังข้อมูลที่กล่าวมาแล้ว เพลงพื้นบ้านกันตรึม ได้พัฒนาจากเพลงของกลุ่มชน และเป็นเพลง อาชีพในที่สุด เพลงพื้นบ้านกันตรึมร่วมสมัยเป็นการแสดงที่ได้รับความนิยมอย่างมาก ท าให้มองเห็น อิทธิพลของวัฒนธรรมตะวันตกที่เข้ามามีบทบาทต่อสังคม ในเรื่องเพลงพื้นบ้านค่อนข้างมาก ส่งผลให้ เพลงพื้นบ้านกันตรึม ต้องปรับเปลี่ยนตัวเองไปเพื่อความอยู่รอดในสังคม เพราะเพลงพื้นบ้านเหล่านี้ เป็นวัฒนธรรม จึงมีการปรับเปลี่ยนตัวเองไปตามสภาพแวดล้อมและสังคมที่เปลี่ยนไป การปรับเปลี่ยน ดังกล่าวเป็นการลดช่องว่างระหว่างวัยคนหนุ่มสาวและคนแก่ กล่าวคือ ยังคงรูปแบบเพลงพื้นบ้าน แบบดั้งเดิมไว้โดยน าส่วนเด่นของเพลงพื้นบ้านอีสานใต้แบบดั้งเดิม และเพิ่มสวนที่เป็นแนวสมัยใหม่ ที่วัยรุ่นชอบ โดยเฉพาะความรวดเร็วของท่วงท านองเพลงรวมสมัย และการเต้นแบบสมัยใหม่เข้ามา ผสมผสานกับเพลงพื้นบ้านแบบเก่า เช่น ลักษณะการเล่นยังร้องโต้ตอบระหว่างชายหญิง ซึ่งบทเพลง

28 ยังสะท้อนให้เห็นถึงวิถีชีวิต ความเป็นอยู่ของชาวบ้าน ใช้ค าพูดแหลมคม มีการร้องรับ ซึ่งยังเป็น รูปแบบดั้งเดิมของคนรุ่นเก่าที่นิยมดูกัน สวนคนรุ่นใหม่จะนิยมเพลงที่มีจังหวะเร็ว ใช้บรรเลงร่วมกับ เครื่องดนตรีสากล บทร้องกันตรึม บทร้องกันตรึม มักใช้บทร้องเท่าที่จ ากันมาเนื้อหาในเพลงกันตรึมแสดงถึงวิธีการด าเนิน ชีวิตประจ าวันในสังคมชนบท เนื้อร้องส่วนใหญ่สะท้อนให้เห็นสภาพการ ด ารงชีวิตตามแบบชาวบ้าน และยังแฝงแง่คิดต่างๆ ไว้อีกด้วยจ าแนกได้ 3 ประเภท ดังนี้(ภูมิจิต เรืองเดช, 2527: 16-17) 1. บทเพลงชั้นสูงหรือเพลงครู เป็นบทเพลงที่มีความไพเราะ ศักดิ์สิทธิ์ ท านองโหยหวนเป็น เพลงช้า นิยมร้องเมื่อเริ่มการแสดง เพื่อระลึกถึงครูผู้ประสิทธิ์ประสาทวิชา และร้องอีกครั้งเมื่อต้องลา ผู้ชมก่อนจบการแสดง ได้แก่ ท านองเพลงชวาบจุมเวียด ท านองเพลงชเรียสเต็ง ท านองเพลงร าเปีย ท านองเพลงดังอีกกรู ท านองเพลงชเรีย และท านองเพลงชแร็ย“เพลงครู”ถือเป็นเพลงชั้นสูงที่เล่นยาก และมีความไพเราะ แสดงถึงความขลังสามารถ สะกดให้ผู้ฟังคล้อยตาม มีฉันทลักษณ์ของบทเพลงที่ เป็นแบบแผนแน่นอน ดังนั้นบทเพลงแต่ละบทเพลง จะมีลักษณะฉันทลักษณ์เหมือนกัน และคล้ายกัน ในการร้องผู้ร้องจะร้องต่อกัน และมีเนื้อความต่อเนื่องกัน บทกลอนที่ใช้ร้องจะใช้กลอน 4 เป็นหลัก ซึ่งมีตัวอย่างบทเพลงดังต่อไปนี้ ตัวอย่างเพลงครูท านองเพลงแซเรียสติ(สาวรุ่น) อ้วฮังอันขยมอาอังอันขยม ทวัดทวายกุนกรูมจะไหล อันเจิญกรูเจาะโมปิคน้องพนม อันเจิญครูเรียะชาคลูนพอง แปลความหมาย โอมองค์ครูข้าบังคมขอถวายครูผู้ยิ่งใหญ่ ขอเชิญครูบาลงมาจากภูเขาน้อย ขอเชิญครูบาช่วยรักษาข้าเทอญ 2. บทเพลงส าหรับขบวนแห่ แต่เดิมใช้กันตรึมบรรเลงหรือประโคมเวลามีขบวนแห่ต่างๆ มีท านองเพลงที่สง่า ครึกครื้น สนุกสนาน นิยมบรรเลงประกอบการขับร้องและร าไปด้วยได้แก่ ท านอง เพลงช าโปงเซาะทม ท านองเพลงร าพาย ท านองเพลงตร็อบดุม ท านองเพลงอันชองสแนงยบ “เพลงขบวนแห่” รูปแบบฉันทลักษณ์ของเพลงที่ใช้ขบวนแห่จะใช้กลอน 4 เช่นเดียวกับเพลงไหว้ครู การขับร้องผู้ร้องจะร้องเดี่ยวหรือโต้ตอบระหว่าง ชาย-หญิง ก็ได้โดยฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งจะร้องคนละ2 บท สลับกับการบรรเลงดนตรีจนกว่าจะเปลี่ยนท านอง ตัวอย่างเพลงขบวนแห่ท านองเพลงอันซองสแนงนบ (วัวแดงเขางาม) อ าเฮย เนียงอ าอ าเฮยเนียงอ าออบน เปรียส ปุดโลก ปด า ยอ า จ านอง บองด าปูย เดือน บาน ชล็อง ออยอ า จ านอง โป รวมคเนียชล็อง

29 แปลความหมาย อ าเอ๋ยน้องอ า อ าเอ๋ยน้องอ า พระพุทธเจ้าท่านฝากค าให้อ าคอยพี่ พี่ปลูก ต้นไม้ต้นหนึ่ง ยังไม่ได้เฉลิมฉลอง เราจะอ าคอยพี่นะน้องฉลองต้นโพธิ์ด้วยกัน 3. บทเพลงเบ็ดเตล็ด เป็นบทเพลงที่มีท านองเร่งเร้าสนุกสนานใช้เป็นบทขับร้องในโอกาส ทั่วๆไป มีหลายท านอง ได้แก่ ท านองเพลงอมตุ๊ก ท านองเพลงงูดตึก ท านองเพลงเคมาแม ท านอง เพลงอาไย ท านองเพลงร าแบ็ย ท านองเพลงกัญจัญเจ้ง ท านองเพลงโมเว๊ยโดนตา ในปัจจุบันได้มี การน าท านองเพลงลูกทุ่งมาประยุกต์เป็นเพลงกันตรึม และเล่นโดยใช้เครื่องดนตรีสากลเพื่อให้เกิด ความสนุกสนาน ถูกใจผู้ชม ซึ่งบทเพลงเหล่านี้จัดอยู่ในบทเพลงเบ็ดเตล็ด “ เพลงเบ็ดเตล็ด” เป็นเพลง ที่บรรเลงเพื่อความสนุกสนาน การบรรเลงขึ้นอยู่กับความสามารถของคนสีซอ ว่ามีความสามารถ มากน้อยเพียงใด ก็จะใช้ความสามารถของตนอย่างเต็มที่ สร้างความสนุกสนานเร้าใจให้กับผู้ชม ก่อนจะเลิกงาน เพลงเบ็ดเตล็ดที่นิยมใช้บรรเลงประกอบด้วย เพลงเชิ้บเชิ้บ เพลงกัญจัญเจ้า เพลงอา ไย เพลงกะโน้มติงตอง เพลงโอละพน่าย เป็นต้น ตัวอย่างเพลงเบ็ดเตล็ดท านองเพลงกัญจัญเจ้ง (เขียดตาปาด) กัญจัญเจ้า โลดตม กัญจัญเจ้าเอย โกน ปชาโจล แมก เมก ลูจ มือยเดกเอย กัญจัญเจ้า กัญจัญเจ้จ ครับ ด็อล นาบอง ย้วตับ ต็อจ กับองชลบ แปลความหมาย เจ้าเขียดตาปาดโดดขึ้นเกาะ เขียดตาปาดเอย หลับลูกเขยนอนแม่ยายแอบ ดูเจ้าเขียดตาปาด เจ้าปราดเปรียวว่องไวเอย ถึงคราเจ้าตายจะเอาตับเปาท าด่าง บทสรุป วงกันตรึมดั้งเดิมเริ่มแรกใช้เล่นในพิธีกรรมเข้าทรง รักษาผู้ป่วย หรือที่เรียกว่า “ดนตรี อารักษ์”ถูกยกสถานะเป็น วงกันตรึมโบราณ เมื่อมีการปรับรูปแบบวงให้เป็นมาตรฐานพร้อมประดิษฐ์ ท่าร านาฏศิลป์เพื่อใช้แสดงบนเวทีเรียกใหม่ว่า “กันตรึมอนุรักษ์” ที่สามารถบรรเลงร่วมกับเครื่อง ดนตรีสากล เช่น เบส กีต้าร์ไฟฟ้า กลองชุด เนื้อร้องแทรกภาษาไทยในบทร้องเพื่อความเข้าใจของคน ต่างวัฒนธรรม นักฟ้อนนักร าเปลี่ยนเป็นผู้เต้นนุ่งสั้นห่มน้อย และสวมรองเท้า แนวดนตรีถูกพัฒนา เป็น “กันตรึมลูกทุ่ง” และ “กันตรึมร็อค” หรือเรียก “กันตรึมประยุกต์” ในโลกสมัยใหม่ การจ าแนกบทเพลงและท านองเพลงกันตรึมดั้งเดิมแบ่งออกเป็น 3 ประเภท คือ (1) เพลง ชั้นสูงหรือเพลงครู ท านองเพลงครูจะเชื่องช้าสง่างามแสดงความศักดิ์สิทธิ์ ใช้บรรเลงก่อนเพลงอื่นๆ (2) เพลงแห่ เป็นท านองสั้นๆ จังหวะครื้นเครง ใช้บรรเลงการน าขบวนแห่ในงานพิธีต่างๆ (3) เพลง เบ็ดเตล็ดเป็นเพลงที่บรรเลงเพื่อความสนุกสนานการบรรเลงขึ้นอยู่กับความสามารถของคนสีซอ ว่ามีความสามารถมากน้อยเพียงใด ที่ใช้ความสามารถของตนอย่างเต็มที่ สร้างความสนุกสนานเร้าใจ ให้กับผู้ชมก่อนจะเลิกงาน

30 ค าถามท้ายบท 1. อัตลักษณ์ของกันตรึมคืออะไร จงอธิบาย 2. จุดมุ่งหมายการเล่นกันตรึมคืออะไร จงอธิบาย 3. วิวัฒนาการของวงกันตรึมคืออะไร จงอธิบาย 4. เครื่องดนตรี การแต่งกาย และวิธีการเล่นของวงกันตรึม มีอะไรบ้าง จงอธิบาย 5. ลักษณะของเพลงกันตรึม และบทร้องกันตรึมมีลักษณะอย่างไร จงอธิบาย

31 เอกสารอ้างอิง กันตรึม ดนตรีแห่งชีวิต. (2549). กันตรึม ดนตรีพื้นบ้านอีสานใต้. ค้นเมื่อ 20 กุมภาพันธ์ 2563, จาก www.cgamejn.wordpress.com. คณะกรรมการฝ่ายประมวลเอกสารและจดหมายเหตุในคณะกรรมการอ านวยการจัดงานเฉลิมพระ เกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว.(2544). วัฒนธรรมพัฒนาการทางประวัติศาสตร์ เอกลักษณ์และภูมิปัญญาจังหวัดศรีสะเกษ. กรุงเทพฯ: กรมศิลปากร. งานมหกรรมวัฒนธรรมแห่งชาติ ครั้งที่13. (2541). วารสารทางวิชาการ. มหาวิทยาลัยราชภัฏ บุรีรัมย์. เฉลิมศักดิ์ พิกุลศรี. (2542). สังคีตนิยมว่าด้วยดนตรีไทย. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : โอเดียนสโตร์. ดิเรก หงส์ทอง. (2559). เพลงกันตรึมเกี่ยวกับประเพณีแซนโฎนตาและอัตลักษณ์ของผู้พูดภาษา เขมรถิ่นไทยใน อีสานตอนใต้ของไทย.วารสารอักษรศาสตร์ปีที่ 45 ฉบับที่ 2. คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ สุรินทร์. (2563). องค์ความรู้กันตรึม. ค้นเมื่อ 20 กุมภาพันธ์ 2563, จาก www.finearts.go.th. ภูมิจิต เรืองเดช. (2527). เพลงพื้นบ้านกันตรึม. พิมพ์ครั้งที่ 3. กรุงเทพฯ : ศูนย์วัฒนธรรมวิทยาลัยครูบุรีรัมย์. ยุทธนา ทองน า. (2560). การบวนการถ่ายทอดการบรรเลงตรัวของครูธงชัย สามสี. วิทยานิพนธ์ปริญญาครุศาสตรมหาบัณฑิต สาขาดนตรีศึกษา จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. รัตติยา มีเจริญ. (2557). วงกันตรึมคณะน้ าผึ้ง เมืองสุริทร์ : การปรับปรนและบทบาทหน้าที่. ปริญญานิพนธ์ปริญญาศิลปกรรมศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาภาษาไทย มหาวิทยาลัย ศรีนครินทรวิโรฒ. วีณา วีสเพ็ญ. (2526). กันตรึม.กรุงเทพฯ: วัชรินทร์การ. สงบ บุญคล้อย. (2542). กันตรึมเพลงพื้นบ้านอีสานใต้.บุรีรัมย์: คณะมนุษยศาสตร์และ สังคมศาสตร์สถาบันราชภัฏบุรีรัมย์. ส านักงานวัฒนธรรมจังหวัดศรีสะเกษ. (2560). กันตรึม. ศรีสะเกษ : กระทรวงวัฒนธรรม.

แผนบริหารการสอนประจ าบทที่ 3 การปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ จุดประสงค์เชิงพฤติกรรม หลังจากได้ศึกษาบทเรียนนี้แล้ว นักศึกษาควรมีพฤติกรรม ดังนี้ 1. เข้าใจลักษณะซอกันตรึมและปี่อ้อ 2. เข้าใจวิธีการปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ 3. สามารถปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อเพลงกันตรึมเบื้องต้นได้ เนื้อหาสาระ 1. การปฏิบัติซอกันตรึม 2. การปฏิบัติปี่อ้อ กิจกรรมการเรียนการสอน สัปดาห์ที่ 3 (4 ชั่วโมง) 1. ครูอธิบายถึงลักษณะและส่วนประกอบซอกันตรึม 2. ครูสาธิตการจับและท่าทางการปฏิบัติซอกันตรึม 3. ครูสอนวิธีการจับและท่าทางการปฏิบัติซอกันตรึม 4. ครูให้นักศึกษาเริ่มการจับซอและท่าทางการปฏิบัติซอกันตรึม 5. ครูให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติสีสายเปล่าตามแบบฝึกที่ 1.1-1.2 ตามเอกสารประกอบการ สอน 6. ครูให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติสีไล่ระดับตามแบบฝึกที่ 2.1-3.4 ตามเอกสารประกอบการ สอน 7. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอตามแบบฝึกที่ 1.1-3.4 ตามเอกสารประกอบการสอน 8. ครูสรุปเนื้อหาและให้ข้อเสนอแนะในการฝึกปฏิบัติซอกันตรึม สัปดาห์ที่ 4 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนการปฏิบัติสีซอสายเปล่าและการไล่ระดับเสียง 2. ครูสาธิตการปฏิบัติซอกันตรึมเพลงปการันเจกให้นักศึกษาฟัง 3. ครูให้นักศึกษาปฏิบัติซอกันตรึมเพลงปการันเจกทีละบรรทัด 4. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติซอเพลงปการันเจกตามเอกสารประกอบการสอน 5. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอเพลงปการันเจก

34 6. ครูสาธิตการปฏิบัติซอเพลงม็องก็วลจองไดให้นักศึกษาฟัง 7. ครูสอนการปฏิบัติซอเพลงม็องก็วลจองไดให้นักศึกษาทีละบรรทัด 8. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติซอเพลงม็องก็วลจองไดตามเอกสารประกอบการสอน 9. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอเพลงปการันเจกและเพลงม็องก็วลจองได 10. ครูสรุปเนื้อหาและให้ข้อเสนอแนะการปฏิบัติซอเพลงปการันเจกและเพลงม็อง ก็วลจองได สัปดาห์ที่5 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนการปฏิบัติซอเพลงปการันเจกและเพลงม็องก็วลจองได 2. ครูสาธิตการปฏิบัติซอกันตรึมเพลงแห่ให้นักศึกษาฟัง 3. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติซอเพลงแห่ให้นักศึกษาทีละบรรทัด 4. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติซอเพลงแห่ตามเอกสารประกอบการสอน 5. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอเพลงแห่ 6. ครูสาธิตการปฏิบัติซอเพลงอมตู๊กให้นักศึกษาฟัง 7. ครูสอนการปฏิบัติซอเพลงอมตู๊กให้นักศึกษาทีละบรรทัด 8. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติซอเพลงอมตู๊กตามเอกสารประกอบการสอน 9. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอเพลงแห่และเพลงอมตู๊ก 10. ครูสรุปเนื้อหาและให้ข้อเสนอแนะการปฏิบัติซอเพลงแห่และเพลงอมตู๊ก สัปดาห์ที่ 6 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอ เพลงปการัจเจก เพลงม็องก็วลจองได เพลงแห่ และเพลงอมตู๊ก 2. ครูสาธิตการปฏิบัติซอเพลงเมืองสุรินทร์ให้นักศึกษาฟัง 3. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติซอเพลงเมืองสุรินทร์ให้นักศึกษาทีละบรรทัด 4. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติซอเพลงเมืองสุรินทร์ตามเอกสารประกอบการสอน 5. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติซอเพลงเมืองสุรินทร์ 6. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนเพลงปการันเจก เพลงม็องก็วลจองได เพลงแห่ เพลงอมตู๊ก และเพลงเมืองสุรินทร์ 7. ครูสรุปเนื้อหาและให้ข้อเสนอแนะการปฏิบัติซอเพลงกันตรึมเบื้องต้น สัปดาห์ที่ 7 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนการปฏิบัติซอเพลงกันตรึมเบื้องต้น 2. การสอบย่อยครั้งที่ 1 ทดสอบการปฏิบัติซอเพลงกันตรึมเบื้องต้น

35 สัปดาห์ที่ 8 (4 ชั่วโมง) 1. ครูอธิบายถึงลักษณะและส่วนประกอบปี่อ้อ 2. ครูสาธิตการจับและท่าทางการปฏิบัติปี่อ้อ 3. ครูสอนวิธีการจับและท่าทางการปฏิบัติปี่อ้อ 4. ครูให้นักศึกษาปฏิบัติการจับปี่อ้อและท่านั่งปฏิบัติปี่อ้อ 5. ครูให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติปี่อ้อตามแบบฝึกที่ 1.1-1.9 ตามเอกสารประกอบการสอน 6. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อตามแบบฝึกที่ 1.1-1.9 ตามเอกสารประกอบการ สอน 7. ครูสาธิตการปฏิบัติปี่อ้อเพลงปการันเจกให้นักศึกษาฟัง 8. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติปี่อ้อเพลงปการันเจกให้นักศึกษาทีละบรรทัด 9. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติปี่อ้อเพลงปการันเจกตามเอกสารประกอบการสอน 10. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อตามแบบฝึกที่ 1.1-1.9 และเพลงปการันเจก 11. ครูสาธิตการปฏิบัติปี่อ้อเพลงม็องก็วลจองไดให้นักศึกษาฟัง 12. ครูสอนการปฏิบัติปี่อ้อเพลงม็องก็วลจองไดให้นักศึกษาทีละบรรทัด 13. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติปี่อ้อเพลงม็องก็วลจองไดตามเอกสารประกอบการสอน 14. ครูสาธิตการปฏิบัติปี่อ้อเพลงแห่ให้นักศึกษาฟัง 15. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติปี่อ้อเพลงแห่ให้นักศึกษาทีละบรรทัด 16. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติปี่อ้อเพลงแห่ตามเอกสารประกอบการสอน 17. ครูและนักศึกษารร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อเพลงแห่ 18. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อเพลงปการันเจก เพลงม็องก็วลจองได และเพลงแห่ 19. ครูสรุปเนื้อหาและข้อเสนอแนะการปฏิบัติปี่อ้อ เพลงปการันเจก เพลงม็องก็วลจองได และเพลงแห่ สัปดาห์ที่9 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนการปฏิบัติปี่อ้อ เพลงปการันเจก เพลงม็องก็วลจองได และเพลงแห่ 2. ครูสาธิตการการปฏิบัติปี่อ้อเพลงอมตู๊กให้นักศึกษาฟัง 3. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติปี่อ้อเพลงอมตู๊กให้นักศึกษาทีละบรรทัด 4. ให้นักศึกษาปฏิบัติปี่อ้อเพลงอมตู๊กเอกสารประกอบการสอน 5. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อเพลงอมตู๊ก 6. ครูสาธิตการปฏิบัติปี่อ้อเพลงเมืองสุรินทร์ให้นักศึกษาฟัง 7. ครูสอนนักศึกษาปฏิบัติปี่อ้อเพลงเมืองสุรินทร์ให้นักศึกษาทีละบรรทัด 8. ให้นักศึกษาฝึกปฏิบัติปี่อ้อเพลงเมืองสุรินทร์ตามเอกสารประกอบการสอน 9. ครูและนักศึกษาร่วมกันปฏิบัติปี่อ้อเพลงเมืองสุรินทร์ 10. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนเพลงปการันเจก เพลงม็องก็วลจองได เพลงแห่ เพลงอมตู๊กและเพลงเมืองสุรินทร์

36 11. ครูสรุปเนื้อหาและให้ข้อเสนอแนะการปฏิบัติเพลงกันตรึมเบื้องต้น สัปดาห์ที่ 10 (4 ชั่วโมง) 1. ครูและนักศึกษาร่วมกันทบทวนการปฏิบัติปี่อ้อเพลงกันตรึมเบื้องต้น 2. การสอบย่อยครั้งที่ 2 ทดสอบการปฏิบัติปี่อ้อกันตรึมเบื้องต้น สื่อการสอน 1. เอกสารประกอบการสอน “เรื่องการปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ” 2. ซอกันตรึม 3. ปี่อ้อ การวัดและประเมินผล 1. จุดประสงค์ 1.1 เข้าใจลักษณะซอกันตรึมและปี่อ้อ 1.2 เข้าใจวิธีการปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ 1.3 สามารถปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อเพลงกันตรึมเบื้องต้นได้อย่างถูกต้อง 2. วิธีการ 2.1 ทดสอบการปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ 3. เครื่องมือในการวัด 3.1 เพลงปการันเจก 3.2 เพลงม็องก็วลจองได 3.3 เพลงแห่ 3.4 เพลงอมตู๊ก 3.5 เพลงเมืองสุรินทร์

37 4. เกณฑ์ในการวัดและประเมินผล 4.1 การปฏิบัติซอกันตรึมเพลงกันตรึมเบื้องต้น ล าดับ ที่ ชื่อ - สกุล เพลงปกา รันเจก 3 คะแนน เพลงม็อง ก็วลจองได 3 คะแนน เพลงแห่ 3 คะแนน เพลงอมตู๊ก 3 คะแนน เพลงเมือง สุรินทร์ 3 คะแนน รวม 15 คะแนน 1. 2. 3. 4. 5. 4.2 การปฏิบัติปี่อ้อเพลงกันตรึมเบื้องต้น ล าดับ ที่ ชื่อ - สกุล เพลงปกา รันเจก 3 คะแนน เพลงม็อง ก็วลจองได 3 คะแนน เพลงแห่ 3 คะแนน เพลงอมตู๊ก 3 คะแนน เพลงเมือง สุรินทร์ 3 คะแนน รวม 15 คะแนน 1. 2. 3. 4. 5.

38

39 บทที่ 3 การปฏิบัติซอกันตรึมและปี่อ้อ ซอกันตรึมหรือ ”ตรัว” เป็นภาษาเขมร แปลว่า “ซอ” เป็นค าเรียกเครื่องดนตรีประเภท เครื่องสี (ซอ) (สุพรรณี เหลือบุญชู, 2545: 35) ตรัวจึงเป็นค าโดยทั่วไปในภาษาชาวบ้านใช้เรียกซอ ขนาดต่างๆ โดยภาพรวมทั้งหมด และเพื่อความชัดเจนภาษาในทางวิชาการได้มีการเติมค าว่า “กันตรึม” ต่อท้ายในการเรียกชื่อเครื่องดนตรีที่ใช้ในวงกันตรึม เช่น ซอกันตรึม กลองกันตรึม เพื่อชี้ เฉพาะให้รู้ว่าซอหรือกลองชนิดนี้เป็นเครื่องดนตรีที่เล่นประจ าอยู่ในวงกันตรึม ดังนั้นค าว่า “ซอกันตรึม” หรือ “ตรัว” หมายถึงซอที่ใช้บรรเลงในวงกันตรึม ที่มาของซอกันตรึม หรือตรัว ไม่มีหลักฐานที่แสดงได้ชัดเจนว่ามาจากที่ใด แต่ก็สันนิษฐานว่า มีที่มาและพัฒนาพร้อมกับวงกันตรึม จากหลักฐานภาพถ่าย “คณะกันตรึม” ในคราวที่สมเด็จฯ กรมพระยาด ารง ราชานุภาพเสด็จทอดพระเนตรปราสาทระแงง (ปราสาทศีขรภูมิ) อ าเภอศีขรภูมิ จังหวัดสุรินทร์ เมื่อ วันที่ 28 มกราคม พ.ศ. 2472 ทางราชการได้จัดให้มีการบรรเลงดนตรีพื้นเมือง ต้อนรับเสด็จ เรียกว่า “ประโคมเจะกันตรึม” ขึ้น (ข าคม พรประสิทธิ์, 2550: 27) ซอกันตรึม ซอกันตรึม เป็นเครื่องดนตรีของกลุ่มชาวไทยเชื้อสาย เขมรและชาวไทยอีสาน เป็นเครื่องสาย ใช้สี ท าด้วยไม้ กะโหลกซอท ามาจากกะลามะพร้าว หน้าซอท ามาจากหนังงูมี2 สาย คันทวนท า มาจากไม้เนื้อแข็ง คันทวนมีลักษณะกลึงกลมเกลี้ยงค่อยๆ ใหญ่จากโคนลงมาหาปลาย ยาวประมาณ 80 เซนติเมตร คันชักท ามาจากไม้เนื้อแข็งอยู่ระหว่างสายยาวประมาณ 60 เซนติเมตร มีลูกบิดอยู่ นอกซอ ใช้รัดด้วยเชือก ขนาดของซอแตกต่างกันไปตามความประสงค์ของผู้สร้าง โดยทั่วไป มี3 ขนาด คือ ขนาดเล็กเรียกว่า ”ตรัวจี้” ขนาดกลางเรียกว่า ”ตรัวเอก” และขนาดใหญ่เรียกว่า ”ตรัวธม” 1. ส่วนประกอบซอกันตรึม ส่วนประกอบของซอกันตรึม จะเอาแน่นอนไม่ได้เพราะต้นมะพร้าวไม่สามารถออกลูกให้ เท่ากันทุกลูกได้ ด้วยเหตุนี้ซอกันตรึม จึงมีกะโหลกเล็กบ้างใหญ่บ้างไม่เท่ากัน เมื่อเป็นเช่นนี้คันทวน จึงจ าเป็นต้องเปลี่ยนแปลงตามขนาดของกะโหลกซอไปด้วย ส่วนประกอบของซอกันตรึม มีดังนี้ (วรรณภา กิ่งแก้ว และวรนุช บุญหาร, 2556: 1) 1.1 คันทวน คันทวนมี 3 ช่วง คือ ทวนบน ทวนกลาง และทวนล่าง คันทวนยาวประมาณ 80 เซนติเมตร คันทวนมีลักษณะกลึงกลมเกลี้ยงค่อยๆ ใหญ่จากโคนลงมาหาปลาย ส่วนของคันทวนจาก เหนือรัดอกขึ้นไปถึงยอดข้างบนเรียกว่า “ทวน” ทวนบนนี้กลึงกลมต่อจากทวนล่างโดยค่อยๆ ใหญ่ขึ้น

40 ไปตอนปลายทีละน้อยเพื่อให้ดูสวยงามรับกับคันทวนที่ค่อยๆ ใหญ่ขึ้นตรงช่วงเหนือกะโหลกขึ้นไป ประมาณ 20 เซนติเมตร เรียกว่า “ทวนล่าง” ส่วน “ทวนกลาง” ยาวประมาณ 12 เซนติเมตร อยู่ระหว่างทวนบนและทวนล่าง 1.2 ลูกบิด ท าด้วยไม้มีไว้เพื่อใช้ในการพันสายซอและบิดสายเอกและสายทุ้ม ลูกบิดอันล่าง ส าหรับสายเอก ลูกบิดอันบนส าหรับสายทุ้ม ลูกบิดทั้งสองอันมีลักษณะเท่ากันและเหมือนกัน 1.3 คันชัก ท าด้วยไม้เนื้อแข็งชนิดเดียวกับคันทวน มีลักษณะกลึงกลมให้เป็นคันคล้ายๆ คันศร ยาวประมาณ 74 เซนติเมตร ก้านคันชักมีหางม้าขึงตึงประกอบ 1.4 หางม้า ที่เรียกว่า “หางม้า”เพราะน าเอาหางม้าจริงๆ มาใช้ท าคันชักซอ แต่ในปัจจุบัน หางม้าจริงมีราคาแพง จึงหันมาใช้เชือกไนล่อนแทนหางม้า ไนล่อนนี้ท าขึ้นเป็นเส้น ละเอียดเหมือน หางม้า แต่ไม่มีปุ่มเล็กๆ เหมือนหางม้าจึงท าให้ไม่ลื่น ฉะนั้นจึงต้องใช้ยางสนถูไปมา เพื่อจะท าให้ ไนล่อนเกิดความฝืดเวลาสีซอจะท าให้เกิดเสียงดัง 1.5 กะโหลกซอ เป็นเหมือนกล่องเสียงของซอกันตรึม กะโหลกซอท าด้วยกะลามะพร้าว หน้ากะโหลกลึกประมาณ 8-9 เซนติเมตร กว้างและยาวประมาณ 9-10 เซนติเมตร ท้ายกะโหลกซอ จะแกะสลักเพื่อเป็นช่องส าหรับให้เสียงออก หรืออาจเป็นรูปอื่นๆ ตามความต้องการและฝีมือของช่าง แกะสลักที่จะตกแต่งให้เกิดความสวยงาม 1.6 หน้าซอ จะขึ้นหน้าซอด้วยหนังงู หนังวัว หรือหนังแพะ มักจะขึ้นด้วยหนังสดเอาโขลกกับ น้ าพริกแกงจนนิ่ม เรียกว่า “หนังแกง” หนังแกงนี้ท าให้ได้เสียงนุ่มนวล น่าฟัง ส่วนกะโหลกทั่วไป มักจะขึ้นหนังหน้าซอด้วยหนังฟอก 1.7 รัดอก อยู่ตรงทวนกลาง รัดอกจะรัดสายซอทั้งสองเข้ากับคันทวน ท ามาจากเชือกฝ้าย หรือดายรัดอกความกว้างของรัดอกที่เหมาะสม คือประมาณ 0.5 เซนติเมตร ระยะของรัดอกระหว่าง คันทวนถึงสายซอประมาณ 2.5 เซนติเมตร ขอบบนของรัดอกซอ อยู่ต่ ากว่าลูกบิดสายเอกประมาณ 0.6 เซนติเมตร 1.8 หมอนซอ ท ามาจากไม้เนื้อแข็งหรือไม้ไผ่ตามความเหมาะสมเป็นชิ้นเล็กๆ เป็นสะพาน เสียงระหว่างสายซอและหน้าซอ 1.9 สายซอ ท าด้วยไหมพันเป็นเกลียว สายจะซอจะพาดอยู่บนหมอนซอมี 2 สาย คือสายเอก และสายทุ้ม ระยะระหว่างสายห่างกันประมาณ 0.7 เซนติเมตร ปัจจุบันได้น าสายลวดมาใช้แทน