Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
6/2020 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ: Муталиф СОДИҚОВ
Козимджан КАМИЛОВ
Икрам МУСЛИМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен» рес
Холмўмин ЁДГОРОВ публика танловида «Энг яхши ёритилган
Бахтиёр ИСАКОВ ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бўйича ғолиб
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ деб топилган.
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Акмал МУРОДОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Шахноза АХАТОВА
Омонбой ОҚЮЛОВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Азиз МИРЗАЕВ Ҳ/р 20210000300101763001
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
МФО 00850, СТИР 201403038
ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан Email: [email protected]
босилган матнлар. Веб-сайт: www: odilsudlov.sud.uz
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача Босишга 2020 йил 17 июнда рухсат этил-
бўлиши мумкин. ди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
қайтарилмайди. фаланди. Буюртма ‒25.
Нашр адади 5580 нусха.
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. Навбатчи муҳаррир
Муталиф СОДИҚОВ
Журнал Ўзбекистон Республикаси Ва-
зирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттес ИНДЕКС:
тация комиссияси Раёсатининг 2013 йил якка тартибдаги обуначилар
30 декабрдаги 201/3-сонли қарори билан
докторлик диссертациялари бўйича илмий учун ‒ 908;
мақолалар чоп этиладиган нашрлар рўйха- ташкилотлар учун ‒ 909.
тига киритилган.
Сотувда келишилган нархда
2017 йил 29 ноябрда Ўзбекистон матбу-
от ва ахборот агентлигида 0026-рақам би- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа босмахонасида чоп этилди.
б ошлаг ан. Босмахона манзили: 100 139,
Тошкент шаҳри, Учтепа тумани, 22-д аҳа, 17-уй
C «Одил судлов»
2 МУНДАРИЖА
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
А. Рузиқулов. Прокурор ва адвокатнинг жиноят процессида иштироки...............................3
МУНОСАБАТ
М. Очилова. Судлар ва оммавий ахборот воситаларининг ҳамкорлиги...........................8
НУҚТАИ НАЗАР
М. Хайитов. Ўзбекистонда маъмурий судлар.........................................................................11
МУЛОҲАЗА
Н. Акбаров. Иш юритишни тугатишнинг айрим жиҳатлари..................................................15
МАЪМУРИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
Х. Рахимов. Далилларни талаб қилиб олиш...........................................................................17
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Д. Махмудов. Суғуртанинг молиявий хизматлар тизимидаги ўрни.....................................19
КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ
М.Саидов. Корпоратив низолар бўйича судга тааллуқлиликнинг айрим масалалари........22
ФАОЛИЯТ
Ш. Мирзаев. Ишчанлик обрўсини ҳуқуқий ҳимоя қилиш....................................................27
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
Б. Муминов. Англо-саксон ҳуқуқ тизимида суд назорати.....................................................29
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО
Х. Қурбонова. Суд қарори асосида уйга киритиш................................................................ 32
С. Акбаров. Фуқаролик судларида давлат божини ундириш.................................................35
Г. Холматова. Ундирувни қарздорнинг гаров мулкига қаратиш бўйича суд амалиёти.....37
МУАММО ВА ЕЧИМ
М. Зиядуллаев. Ўзбекистон ижтимоий ҳимоя тизимида пенсия таъминотининг роли ва
аҳамияти..........................................................................................................................................40
ЎЗБЕКИСТОН ВА ДУНЁ
М. Сафаров. Ташқи меҳнат миграциясини бошқариш: хориж тажрибаси ва Ўзбекистонда-
ги саъй-ҳаракатлар..........................................................................................................................42
ҚУТЛАЙМИЗ!...........................................................................................................................46
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA.........................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ТАД/ҚИҚОТ, 3
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
ПРОКУРОР ВА АДВОКАТНИНГ
ЖИНОЯТ ПРОЦЕССИДА ИШТИРОКИ
Ҳар бир ҳуқуқ соҳасида айнан ўша муно- воҳ; б) эксперт; в) таржимон; г) холис;
сабатларга киришувчи иштирокчилар бўла- д) мутахассис; е) суд мажлиси котиби.
ди. Бироқ, ҳуқуқ соҳаларида иштирокчилар
ўзига хос ҳуқуқий мақомга эга бўлиб, улар Умуман олганда, жиноят процесси ишти-
турлича номланади. рокчилари ўз ваколат доираларида жиноят
ишлари юритуви фаолиятининг аниқ ва ўз
Жиноят процессининг ҳар бир иштирок- вақтида бажарилишига хизмат қиладилар.
чиси ўзига хос функция, яъни ўз фаолият
йўналишини ифода этувчи хизмат бурчини Одил судлов жараёнининг тарафлари
ўтайди. Ушбу функцияларнинг хусусияти сифатида айблов тараф – прокурор ҳамда
процесснинг мазкур иштирокчилари бажа- ҳимоя тараф – адвокат эътироф этилади.
радиган вазифаларга ва уларнинг муҳофаза Негаки, бу икки иштирокчининг асосий ва-
қилинадиган манфаатларига боғлиқ ҳолда зифаси суд жараёнида тортишув тамойили-
белгиланади. ни ишга солиб, ишнинг пировард натижа-
сини рўёбга чиқаришдан иборатдир.
Амалдаги жиноят-процессуал қонун-
чиликка кўра, жиноят судлов ишларини Прокурор Ўзбекистон Республикаси
юритиш иштирокчилари қуйидагича тас- «Прок уратура тўғрисида»ги Қонунининг
нифланган: 3-моддасида кўрсатилган қоидаларга бино-
ан жиноятчиликка қарши кураш олиб бо-
1. Жиноят ишини юритишга масъул рувчи органлар устидан прокурор назора-
бўлган давлат органлари ва мансабдор тини таъминлайди ва уларнинг фаолиятини
шахсл ар: а) суд; б) прокурор; в) терговчи; мувофиқлаштиради. Ушбу вазифа прокура-
г) тергов бошқармаси, бўлими, бўлинма- тура фаолиятининг асосий йўналишлари-
си, гуруҳи бошлиғи ва унинг ўринбосари; дан бири ҳисобланади.
д) суриштирув органлари; е) терговга қадар
текширув органлари; Ўзбекистон Республикаси Жиноят-про-
цессуал кодексининг 382-моддасига му-
2. Жиноят процессида ўз моддий, маъна- вофиқ прокурор терговга қадар текширув,
вий ва шахсий манфаатларини ҳимоя қилади- суриштирув, дастлабки тергов органлари
ган иштирокчилар: а) айбланувчи; б) гумон томонидан қонунларнинг ижро этилиши
қилинувчи; в) жабрланувчи; г) фуқаровий устидан назоратни амалга ошириб, ўз вако-
даъвогар; д) фуқаровий жавобгар; лати доирасида:
3. Ўзгалар манфаатини ҳимоя қиладиган терговга қадар текширув, суриштирув
иштирокчилар: а) ҳимоячи; б) гувоҳ адво- ва дастлабки тергов органларидан ишлар-
кати; в) қонуний вакил; г) вакиллар; ни текшириш учун, содир этилган жиноят-
ларга оид тезкор-қидирув, терговга қадар
4. Жамоатчилик номидан иштирок этув- текширув, суриштирув, дастлабки тергов
чи: а) жамоат бирлашмалари, жамоалар ва ишларини олиб борилишига доир ҳужжат-
уларнинг вакиллари; б) жамоат айбловчи- ларни, материалларни ва бошқа маълумот-
лари; в) жамоат ҳимоячилари; ларни талаб қилиб олади, содир этилган ёки
тайёрланаётган жиноятлар ҳақидаги ариза
5. Одил судлов ишларини амалга оши-
ришга ёрдам берувчи иштирокчилар: а) гу- «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
4 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
ва маълумотларни қабул қилиш, рўйхатдан Жин оят-процессуал кодексида назарда
ўтказиш ва ҳал этиш тўғрисидаги қонун та- тутилган тартибга мувофиқ дастлабки
лаблари қай даражада ижро этилаётганлиги- тергов органларига терговга қадар тек-
ни ҳар ойда камида бир марта текширади; шириш ўтказиш, ишларни қўзғатиш ва
тергов қилиш билан боғлиқ бўлган барча
терговчиларнинг қонунга хилоф ҳамда кўрсатмаларини бажариш мажбурийдир.
асоссиз қарорларини бекор қилади;
Процессуал ва тергов ҳаракатлари усти-
жиноятларни тергов қилиш, қамоқ ёки дан прокурорлик назоратининг вазифала-
уй қамоғи эҳтиёт чораси ҳамда лавозим- рини қуйидаги қоидалардан келиб чиққан
дан четлаштириш, тиббий муассасага жой- ҳолда таҳлил қилиш мумкин:
лаштириш каби процессуал мажбурлов
чораларини қўллаш юзасидан, шунингдек жиноят содир этишда гумон қилинган
мурдани эксгумация қилиш, почта-телеграф шахслар фақат қонунда кўрсатилган тартиб
жўнатмаларини хатлаш каби тергов ҳаракат- ва асослардагина ушланиши лозим;
ларига рухсат беришни сўраб илтимосно-
ма қўзғатиш, ўзгартириш ёки бекор қилиш, ҳеч ким ноқонуний ва асосланмаган ра-
жиноят тавсифини белгилаш, ишда айбла- вишда жиноий жавобгарликка тортилиши
нувчи тариқасида иштирок этишга жалб қи- ва ҳуқуқлари чекланмаслиги керак;
лиш, айрим тергов ҳаракатларини бажариш
ва жиноят содир этган шахсларни қидириш ҳеч бир шахс суднинг ажримисиз қа-
тўғрисида ёзма кўрсатмалар беради; моққа олиниши мумкин эмас;
шахсларни ушлаш, мажбурий келти- жиноят иши қўзғатишнинг ва тергов
риш, қидириш, тинтув ўтказиш, олиб қў олиб боришнинг қонунда кўрсатилган тар-
йиш, бошқа тергов ҳаракатларини бажариш тибига, унинг муддатларига риоя этиш ва
тўғрисидаги қарорларни ижро этишни топ- процесс иштирокчилари ҳуқуқларининг
ширади, шунингдек прокурор ёки прокура- ҳимоясига эътибор қаратиши шарт;
тура терговчиси қўлидаги ишлар юзасидан
жиноятларни очиш ва жиноят содир этган ҳар бир жиноят иши Жиноят-процес
шахсларни аниқлаш учун зарур чоралар суал кодексида кўрсатилган меъёрларга
кўриш тўғрисида кўрсатмалар беради; асосан барча шароитлар ҳисобга олиниб,
ҳар томонлама, тўла ва холисона, айбланув-
дастлабки терговда иштирок этади ҳамда чининг айблилиги ва айбсизлигини исбот
зарур ҳолларда ҳар қандай иш бўйича ай- қиладиган, айбни оғирлаштирадиган ва
рим тергов ҳаракатларини шахсан бажара- енгиллаштирадиган барча ҳолатлар аниқ
ди ёки терговни тўлиқ амалга оширади; ланиб, тергов қилиниши шарт;
жиноят-процессуал қонунда белгилан- содир этилган жиноятнинг сабаб
ган тартибда тергов юритиш муддатини лари, уни содир этишга замин тайёрлаган
узайтиради; шароитлар аниқланиб, уларни бартараф
этиш чоралари кўрилиши керак.
ишларни дастлабки тергов органларига
қўшимча тергов ўтказиш тўғрисида ўз кўр- Прокурорнинг суддаги иштироки судга
сатмалари билан қайтаради; далилларни ҳар томонлама, тўла ва холисона
таҳлил этишга, жиноий жавобгарликка тор-
ҳар қандай ишни суриштирув органлари- тилаётган шахснинг айбли ёки айбсиз эканли-
дан олиб терговчига беради, шунингдек уни гини исботлашга, содир этилган жиноятнинг
бир дастлабки тергов органидан бошқ асига, тўғри малакаланишига, шахсга нисбатан адо-
бир терговчидан бошқасига ўтказади; латли жазо тайинланиши ёки унинг жазодан
озод қилинишига ёрдам беради.
терговчини, агар у ишнинг тергов чоғи-
да қонун бузилишига йўл қўйган бўл- Прокурор жиноят ишлари бўйича судлар-
са, дастлабки тергов ишларини давом да иштирок этиб, ўз ваколатлари доирасида:
эттиришдан четлатади. Прокурорнинг
судьянинг жиноят ишини суд муҳока-
масига тайёрлаш тўғрисидаги қарорининг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 5
қонунийлигига эътибор беради; га, ундирилиши лозим бўлган фуқаролик
судда давлат айбловини қўллаб-қув даъвосига, жиноят туфайли етказилган мод-
дий зарарни ундиришга ва шунга ўхшаш ма-
ватлайди; салалар юзасидан ўз фикрини билдириш.
суд муҳокамаси даврида юзага келган
Прокурор, албатта, ҳар қандай жиноят
масалалар юзасидан ўз фикр ва хулоса иши бўйича шу кўрсатилган тартибда айб
ларини беради; лов нутқини тузиши шарт эмас. Жиноят
ишининг ўзига хос хусусиятларига, жино-
агар давлат, жамият ва фуқароларнинг ят иши бўйича тўпланган материалларнинг
манфаатларини ҳимоялаш талаб этилса, тузилишига қараб айблов нутқининг қайд
даъволар келтиради ва уларни судда ҳимоя этилган элементлари мазмуни ва бутун
қилади; ҳажм и аниқ воқеа ҳолатлари таъсирида ўз-
гариши мумкин1.
суднинг асосланмаган ва ноқонуний
қарорлари, ажримлари устидан протест Лекин, прокурорнинг давлат айбловини
келтиради; қўллаб-қувватлаш фаолияти асосан суд жа-
раёнида намоён бўлади. Апелляция, касса-
протест ёки шикоятлар бўйича кўрила- ция ва назорат тартибида суд қарорларининг
ётган апелляция, кассация ва назорат инс қонунийлиги ва асосланганлигини текши-
танцияси судларига ўз хулосаларини тақ- риш босқичида иш юритилишида прокурор
дим этади; марказий ўринлардан бирини эгаллайди.
Зеро, у жиноят процессининг иштирокчи-
судларнинг ҳукм, қарор ва ажрим си сифатида ўз ваколатлари доирасида би-
ларининг қонунийлиги ва муддатларини ринчи инстанция судларининг қарорлари,
текширади; ажримлари устидан келтирган протестлари
ишнинг юқори инстанция судларида кўри-
судларнинг ҳукм, ажрим ва қарор лишига сабаб бўлади. Юқори инстанция
ларининг бажарилиши устидан назорат судларида ҳам прокурор асосан давлат айб
олиб боради; ловини ва ўзи келтирган протестнинг қону-
нийлигини асослаб бериши лозим.
ҳукм, ажрим ва қарорлар қонун томо
нидан назорат тартибида қайта кўриб чи Хулоса қилиб айтганда, прокурор жино-
қиладиган ҳолатларда, янги очилган ҳолат- ят процессининг энг фаол иштирокчилари-
лар бўйича жиноят иши қайта тикланадиган дан бири бўлиб, фақат у жиноят иш юриту-
ҳолларда керакли чораларни кўради. вининг барча босқичларида, яъни жиноят
ишини қўзғатиш босқичидан то суд ҳукми
Прокурорнинг суд муҳокамасидаги айб кучга кириб, ижрога қаратилгунга қадар
лов нутқи қуйидаги элементларни ўз ичига иштирок этади. Шу билан бирга унинг про-
олади: цессуал ҳолати ҳам турли босқичларда тур-
лича кўринишга эга бўлади.
жиноятга ижтимоий-сиёсий, ҳуқу
қий-психологик баҳо бериш; Ҳимоячи жиноят процессида қонунда кўр-
сатилган тартибда гумон қилинувчи, айбла-
ишнинг ҳақиқий ҳолатларини баён қи- нувчи ёки судланувчининг ҳуқуқ ва манфаат-
лиш; ларини ҳимоя қилиш ва уларга зарур юридик
ёрдам кўрсатиш ваколатига эга шахсдир.
далилларни таҳлил қилиш ва уларга
баҳо бериш; Жиноят ишлари юритувида ҳимоячи-
нинг процессуал мақомини таҳлил қилишда
қилмишга берилган юридик квалифи 2008 йил 31 декабрдаги «Адвокат ура инс
кацияни асослаш; титути такомиллаштирилиши муносабати
судланувчининг шахсини тавсифлаш;
айбдорнинг айбини енгиллаштирувчи ва
оғирлаштирувчи ҳолатларни таҳлил қилиш
ва уларга баҳо бериш;
жиноятларни содир этилишига сабаб
бўлган шарт-шароитларни таҳлил қилиш ва
уларни бартараф этиш чораларини таклиф
қилиш, тайинланиши лозим бўлган жазо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
6 ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН
билан Ўзбекистон Республикасининг ай- гумон қилинувчи, айбланувчи, судланув-
рим қонун ҳужжатларига ўзгартиш ва қў- чи жиноят процессининг иштирокчиси си-
шимчалар киритиш тўғрисида»ги Қонуни, фатида процессуал ҳуқуқлар доирасига эга
Ўзбекистон Республикаси Президентининг бўлиб, уларга қўйилган айбловдан ҳимоя-
2018 йил 12 майдаги «Адвокатура инсти- ланиш учун ўзини-ўзи, ўз қонуний манфа-
тути самарадорлигини тубдан ошириш атларини ҳимоя этишга имкон беради;
ва адвокатларнинг мустақиллигини кен-
гайтириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги гумон қилинувчи, айбланувчи, судла-
ПФ-5441-сонли Фармонининг аҳамиятини нувчи ҳимоячи ёрдамидан фойдаланиши,
эътироф этиб, мазкур нормалар билан ад- ҳимоячининг иштироки зарур бўлган баъзи
вокатнинг процессуал ваколати ва мақоми ҳолларда бу ёрдамни қонун асосида бево-
янада оширилганини алоҳида таъкидлаш сита олиши мумкин;
лозим.
суриштирувчи, терговчи, прокурор ва суд
Хусусан, адвокатларнинг ўзларининг гумон қилинувчи, айбланувчи, судланувчи-
ҳимоя остидаги шахслар билан аудио ва га унинг процессуал ҳуқуқ ва мажбурият
видеокузатув қурилмалари бўлмаган мах- ларини тушунтиришга мажбур бўлиб, улар-
сус хоналарда ҳамда бегона шахсларнинг га ҳимояланиш манфаатларини, шахсий
иштирокисиз ўз вақтида ва ҳеч қандай тў- ҳуқуқ ва моддий ҳуқуқини идора қилиши
сиқларсиз учрашиши; адвокат ўз профес- учун шароитл ар яратиб беришлари лозим;
сионал фаолиятини амалга ошириши учун,
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-про- гумон қилинувчи, айбланувчи, судла-
цессуал кодексининг 19-моддасига қатъий нувчи шахснинг шахсий ва моддий ҳуқуқ
риоя этган ҳолда, суд биносига компьютер, ларини муҳофаза қилиш, уларни таъмин-
мобиль ва бошқа алоқа воситаларини мо- лаш борасида суриштирувчи, терговчи,
неликсиз, ёпиқ суд мажлисидан ташқари, прокурор ва суд зарурият бўлмаса, унинг
олиб кириш ҳуқуқига эга эканлиги (суд шахсий ҳаётига оид маълумотларни овоза
биноси ичкарисида фойдаланишда суд қилмаслик, ушбу шахсларнинг қадр-қим-
жараёнини ўтказиш тартибини бузмаган мати ва шаънига қарши, саломатлигига
ҳолда); адвокатларнинг малакали юридик хавф туғдирадиган ҳаракатлар қилмаслик,
ёрдам кўрсатиш учун зарур бўлган, дав- уларнинг вояга етмаган ва ёлғиз қолган
лат ва бошқа органлардан ҳамда корхона, болаларига нисбатан ҳомийликни ўрна-
муассаса ва ташкилотлардан маълумотно- тиш бўйича тегишли чораларни кўриш,
малар, тавсифномалар ва бошқа ҳужжат- ушбу шахсларнинг мулки ва турар жойини
лар ёки уларнинг нусхаларини олиш учун сақлаш чораларини, ушбу шахсларнинг қа-
сўровлари сўров қабул қилинган пайтдан риндошлари билан дастлабки тергов тамом
бошлаб кўпи билан ўн беш кун муддатда бўлганда учраштириш юклатилган.
бажарилиши шартлиги; адвокат сўрови-
га кўра маълумотларни ўз вақтида тақдим Одатда ишда ҳимоячи сифатида адвокат-
этмаслик, ёлғон ёки нотўғри маълумотлар- лар иштирок этадилар. Адвокатнинг ишда
ни тақдим этганликда айбдор мансабдор иштирок этишига у адвокат гувоҳномасини
шахслар адвокатнинг судга тўғридан-тўғри кўрсатганидан ва муайян ишни юритишга
мурожаатига асосан белгиланган тартибда ваколатли эканлигини тасдиқловчи ордер-
маъмурий жавобгарликка тортилиши шу- ни тақдим этганидан кейин йўл қўйилади.
лар жумласидандир.
Гумон қилинувчининг, айбланувчининг,
Жиноят процессида ҳимоя ҳуқуқи билан судланувчининг яқин қариндошлари ёки
таъминлашнинг мазмуни қуйидагилардан қонуний вакилларидан бирининг адво-
иборат: кат билан бир қаторда ҳимоячи сифатида
иштирок этишига гумон қилинувчининг,
айбланувчининг, судланувчининг илтимос-
номаси бўйича суриштирувчининг, тергов-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ЖИНОЯТ-ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚИ ВА ЖАРАЁН 7
чининг қарори ёки суд ажримига биноан ўзгартиришга эришиш; жавобгарликни
йўл қўйилиши мумкин. енгиллаштирувчи ҳолатларни аниқлашга
уриниш ва бошқалардан иборат турли про-
Гумон қилинувчи, айбланувчи, судла- цессуал ҳаракатлар тушунилади. Бошқача
нувчининг илтимосига кўра суриштирувчи, қилиб айтганда, айбланувчининг қонуний
терговчи, прокурор ёки суд ишда ҳимоячи- манфаатларини ҳимоя қилиш, айбсиз шахс
нинг иштирок этишини таъминлайди. ни судлаш ёки жавобгарликка тортилиши-
ни бартараф қилиш, адолатсиз тарзда оғир
Суриштирувчи, терговчи, прокурор ёки жазо белгиланишининг олдини олиш, бар-
суд ишнинг мураккаблиги ва бошқа ҳолат- ча енгиллаштирувчи ҳолатлар мажмуасини
лари туфайли гумон қилинувчи, айбланув- ҳисобга олишни ўз ичига олади.
чи ёки судланувчи ўз ҳуқуқларини амал-
га оширишда қийналиши мумкин деган Ҳимоячининг мустақиллиги у умуман
хулосага келса, бошқа ишлар бўйича ҳам ҳимоясидаги шахснинг ихтиёри ва талабла-
ҳимоячининг иштирок этишини шарт, деб ри билан ҳисоблашмасдан фаолият кўрса-
топишга ҳақлидир2. тиши лозим, деган маънони англатмайди.
Жиноят-процессуал кодексининг 53-модда- Ҳимоячи айбланувчининг ноқонуний
сига биноан ҳимоячи гумонни ёки айбини рад уринишларига эргашмаслиги лозим, лекин
этадиган ёхуд жавобгарликни енгиллашти- у ўз ҳимоясидаги шахснинг қонун билан
радиган ҳолатларни аниқлаш учун қонун- асосланган талабларини ҳисобга олиши
да назарда тутилган барча восита ва усул шарт ва бу маънода ҳимоячининг мустақил-
ларини қўллаши ҳамда гумон қилинувчига, лиги нисбийдир.
айбланувчига ёки судланувчига зарур юри-
дик ёрдам кўрсатиши; ҳақиқатни аниқлаш- Ўзбекистон Республикасининг «Адво-
га, далилларни йўқ қилиш, сохталаштириш, катура тўғрисида»ги Қонуни нормалари,
гувоҳларни кўндиришга уриниш ва қонунга авв ало, адвокатдан ахлоқий софлик, қонун-
хилоф бошқа ҳаракатлар билан тўсқинлик ларга аниқ ва оғишмай амал қилишнинг на-
қилмаслиги; ишнинг тергови ва суд мажлиси мунаси бўлишни талаб этади.
вақтида тартибга риоя этиши шарт.
Адвокатнинг касбий бурчи унга иш
Ишда иштирок этиш ҳақида шартнома бўйича барча далилларни объектив, ҳар
тузилган ёки тайинланган вақтидан бошлаб томонлама ва сидқидилдан таҳлил қилиш
адвокат ҳимояга ҳақли ҳисобланади ва бу ва- ва баҳо бериш, фактларни атайлаб бузиб
зифани бажаришни рад этишга ҳақли эмас. кўрсатмаслик, суд ва терговни чалғитиш-
га уринмаслик, текширилаётган ҳодиса
Айбланувчининг ҳуқуқ ва қонуний ман- ларга қонунийлик ва ахлоқ позициясидан
фаатларини ҳимоя қилиш ҳимоячининг туриб баҳо бериш мажбуриятини юклайди.
асосий бурчидир. Айбланувчининг қону- Ҳимоячи ҳақиқий, ўзига маълум бўлган
ний манфаатларини ҳимоя қилиш деган- далиллардан фойдаланиши ёки унга маъ-
да, айблов асоссизлиги муносабати билан лумбўлган фактларга зид келувчи ишдаги
жиноят ишини бекор қилишга эришиш; маълумотларни қўллаши мумкин эмас.
иш ҳолатларига биноан жавобгарликни
енгиллаштириш мақсадида жиноят иши- А. РУЗИҚУЛОВ,
нинг малакаланиши (квалификация)ни ўз- жиноят ишлари бўйича
гартиришга эришиш; тегишли асос бўлган Навоий вилоят суди раиси
ҳолда эҳтиёт чорасини бекор қилиш ёки
1 Г.З.Тўлаганова ва С.М.Рахмоновларнинг умумий таҳрири остида. Жиноят-процессуал ҳуқуқи.
Дарслик.–T.: ТДЮУ, 2017. – 91-б.
2 Г.З.Тўлаганова ва С.М.Рахмоновларнинг умумий таҳрири остида. Жиноят-процессуал ҳуқуқи.
Дарслик.–T.: ТДЮУ, 2017. – 112-б.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
8 МУНОСАБАТ
СУДЛАР ВА ОММАВИЙ АХБОРОТ
ВОСИТАЛАРИНИНГ ҲАМКОРЛИГИ
Сўнгги йилларда кенг кўламли ва моҳия- «Судлар тўғрисида»ги Қонуннинг 7-мод-
тан чуқур суд-ҳуқуқ ислоҳотлари натижаси- дасига мувофиқ ҳамма судларда ишлар
да мамлакатимиз суд ҳокимияти ривожлани- очиқ кўрилади. Ишларни ёпиқ мажлисда
шининг мутлақо янги даври бошланди. кўриб чиқишга фақат қонунда белгиланган
ҳолларда йўл қўйилади.
Дарҳақиқат, бугунги кунда Ўзбекистонда
Президентимиз ташаббуси билан суд-ҳуқуқ Мазкур Қонун талабига биноан, юқори-
соҳасидаги ислоҳотлар том маънода юксак да қайд қилинган Пленум қарорида суд му
даражага кўтарилди. Унинг ҳуқуқий асос ҳокамасининг ошкоралиги, судлар фаолия-
ларини такомиллаштириш юзасидан Консти- ти тўғрисида жамоатчиликка ўз вақтида ва
туциямизга суд ҳокимияти мустақиллигини объектив ахборот бериш жамиятда ҳуқуқий
таъминлаш билан боғлиқ қўшимча ва ўзгар- хабардорлик даражаси ошишига имкон
тишлар киритилди. яратади, одил судловни амалга ошириш-
нинг муҳим кафолати ҳисобланади, судлов
«Судлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Рес фаолияти устидан жамоатчилик назорати-
публикаси Қонунининг бир қатор моддалари ни таъминлаш ва судга нисбатан жамият
янги нормалар билан бойитилди. ишончини оширишнинг самарали воситаси
ҳисобланади.
2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон Респуб
ликасини ривожлантиришнинг бешта усту- Ушбу Қарорда судлар фаолиятига доир
вор йўналиши бўйича Ҳаракатлар страте- ахборотни олиш ҳуқуқини фуқароларнинг
гиясида белгиланган вазифалардан келиб тили, жинсий, ирқий, миллий мансублиги,
чиққан ҳолда қабул қилинган қонунлар, диний, ижтимоий келиб чиқиши, эътиқоди,
фармон ва қарорлар суд тизимини тубдан та- шахси ва ижтимоий мавқеига қараб чеклаш-
комиллаштириш, фуқароларнинг суд ҳимоя- га йўл қўйилмаслиги таъкидланган.
сига бўлган конституциявий ҳуқуқини таъ-
минлашнинг янги босқичини бошлаб берди. Ўзбекистон Республикаси Конституция-
сининг 112-моддасида «Судьялар мустақил-
Суд ҳокимиятининг чинакам мустақилли- дирлар, фақат қонунга бўйсунадилар. Судья
гини ва очиқлигини таъминлаш мақсадида ларнинг одил судловни амалга ошириш
қабул қилинган Ўзбекистон Республикаси борасидаги фаолиятига бирон-бир тарзда
Олий суди Пленумининг 2020 йил 21 фев- аралашишга йўл қўйилмайди ва бундай ара-
ралдаги «Суд муҳокамаси ошкоралигини лашиш қонунга мувофиқ жавобгарликка са-
ва судлар фаолиятига доир ахборот олиш баб бўлади», деб кўрсатилган.
ҳуқуқини таъминлаш тўғрисида»ги 4-сонли
қарори фикримизнинг яққол далилидир. Конституциянинг мазкур талабига бино-
ан суд муҳокамасининг ошкоралиги, судлар
Қарор 31-банддан иборат бўлиб, унинг фаолиятига доир ахборотни олиш фуқаро-
мақсади суд муҳокамаси ошкоралигини, суд- лик, жиноят, иқтисодий ва маъмурий суд
лар фаолиятига доир ахборот олиш ҳуқуқи ишларини юритиш вазифаларини амалга
амалга оширилишини, шунингдек судлар оширишга хизмат қилиши ва судлов фаолия
томонидан мазкур масалага оид қонун ҳуж- тига бирон-бир тарзда аралашишга олиб
жатларининг бир хилда қўлланилишини таъ- келмаслиги лозим.
минлашдир.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
МУНОСАБАТ 9
Қарорда тушунтирилишича, оммавий ах- учун очиқ бўлиши лозимлиги, иш муҳокама-
борот воситалари муайян иш юзасидан суд си ёпиқ суд мажлисида ўтказилиши ҳақида
муҳокамаси натижаларини олдиндан башо- суд мажлиси баённомасида ва иш бўйича
рат қилишга ёки судга бошқача тарзда таъ- қабул қилинган суд ҳужжатининг кириш
сир этишга (босим ўтказишга) ҳақли эмас. қисмида ҳам кўрсатилади, деб тушунтириш
берилган.
Судья суд қарори қонуний кучга кирмаган
иш бўйича интервью беришга ёхуд оммавий Иш муҳокамаси ёпиқ суд мажлисида ўтка-
ахборот воситаларида чиқиш қилишга ҳақли зилиши тўғрисидаги ажрим эълон қилингун-
эмас. га қадар процесс иштирокчилари бўлмаган
шахсл ар, оммавий ахборот воситалари ва-
Суд муҳокамасининг ошкоралиги процесс киллари суд мажлиси залидан четлаштири-
иштирокчиси бўлмаган шахсларга, шу жум- лиши мумкин эмас. Иш муҳокамаси ёпиқ суд
ладан, оммавий ахборот воситалари вакил- мажлисида ўтказилиши тўғрисидаги қарор
ларига суд мажлисида қатнашиш имконияти ишни суд муҳокамасига тайинлаш чоғида
берилиши билан таъминланади. қабул қилинган ҳолларда, процесс иштирок-
чилари бўлмаган шахслар, оммавий ахборот
Очиқ суд мажлисларини процесс ишти- воситалари вакиллари суд мажлиси залига
рокчиси бўлмаган шахслар қатнашишини киритилмайди.
истисно этадиган биноларда ўтказишга йўл
қўйилмайди. Агар суд томонидан жиноят ишининг
муайян қисми ёпиқ суд мажлисида муҳо-
Очиқ суд мажлисида процесс иштирокчи- кама қилиниши тўғрисида қарор қабул
си бўлмаган вояга етмаганлар ҳозир бўли- қилинса, процесс иштирокчиси бўлмаган
шига фақат тегишли процессуал қонун тала- шахслар, оммавий ахборот воситалари ва-
бини инобатга олган ҳолда йўл қўйилади. киллари суд мажлисининг шу қисмига ки-
ритилмайди.
Оммавий ахборот воситалари вакиллари-
нинг очиқ суд мажлисида иш бўйича маъ- Қарорнинг 14-бандида қонунга кўра, очиқ
лумотлар олиш мақсадида қатнашиши маъ- суд мажлисини фототасвирга тушириш,
лумот олишнинг қонуний йўли эканлигини видеоёзувни амалга ошириш, шунингдек
инобатга олиб, уларнинг қонунда назарда оммавий ахборот воситаларида трансляция
тутилмаган асосларга кўра, суд мажлиси за-
лига киришига тўсқинлик қилишга йўл қў қилишга фуқаролик ишини кўриш пайтида
йилмайди. – суд мажлисида раислик қилувчининг та-
рафлар розилиги олингандан кейин берган
Процесс иштирокчиси деганда, жино- рухсати билан;
ят-процессуал қонунчилигига биноан муҳо-
кама қилиш учун тайинланган ишда ишти- жиноят, маъмурий, иқтисодий ишни ва
рок этувчи прокурор, ҳимоячи, жамоат маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни
айбловчиси, жамоат ҳимоячиси, шунингдек кўриш пайтида – суд мажлисида раислик қи-
судланувчи, жабрланувчи, фуқаровий даъво- лувчининг тарафлар фикрини эшитгандан
гар, фуқаровий жавобгар ва уларнинг вакил- кейин берган рухсати билан йўл қўйилиши,
лари тушунилади. 16-бандининг иккинчи хатбошисида чет дав-
латлар оммавий ахборот воситалари вакил-
Шунингдек, Қарорда иш муҳокамасини лари суд мажлиси залига улар Ўзбекистон
ёпиқ суд мажлисида ўтказиш тўғрисида суд Республикасида аккредитация қилинганлиги
асослантирилган ажрим чиқариб, унда про- тўғрисида ҳужжат тақдим этган тақдирда ки-
цесс иштирокчилари бўлмаган шахсларнинг, ритилиши ҳақида тушунтириш берилган.
оммавий ахборот воситалари вакилларининг
суд мажлиси залига эркин киришига тўсқин- Процесс иштирокчиси бўлмаган шахс
лик қиладиган аниқ ҳолатлар кўрсатилиши лар, шу жумладан, оммавий ахборот воси-
кераклиги, иш ёпиқ суд мажлисида муҳока- талари вакилларининг очиқ суд мажлисида
ма қилиниши тўғрисидаги маълумот ҳамма
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
10 МУНОСАБАТ
қатнашишини чекловчи ёки уларга монелик Судларда уларнинг фаолияти тўғрисида
қилувчи шароит яратилиши ман этилади ва ахборот олишни таъминловчи қонунга зид
бундай ҳолат процессуал қонун бузилиши бўлмаган ва судьялар мустақиллиги прин-
деб ҳисобланади ва қонунда белгиланган жа- ципини бузмайдиган бошқа усуллардан ҳам
вобгарлик келиб чиқишига сабаб бўлади. фойдаланиш мумкин (хусусан, фуқаролар-
ни, жамоатчилик вакилларини қабул қилиш,
Мазкур қарорда тушунтирилишича, суд- брифинг, интервью, матбуот конференция
лар фаолияти тўғрисидаги ахборот умум- ларини ўтказиш, оммавий ахборот воси-
фойдаланиш учун очиқ ҳисобланади, ахбо- талари ва аҳоли олдида чиқишлар қилиш,
ротдан фойдаланиш қонун билан чекланган пресс-релизлар тарқатиш ва ҳ.к.).
ҳоллар бундан мустасно.
Жамоатчилик билан доимий алоқада
Фойдаланиши чеклаб қўйилган ахборот- бўлишни таъминлаш мақсадида судларнинг
га, жумладан, қуйидагилар киради: расмий вакиллари оммавий ахборот восита-
лари билан ҳамкорлик қилади.
Фойдаланиши чеклаб қўйилган ахборот-
га давлат сирларига доир (Ўзбекистон Рес Маълумки, очиқлик ва ошкоралик ҳар
публикасининг «Давлат сирларини сақлаш қандай ҳокимиятга бўлган ишончнинг асо-
тўғрисида»ги Қонуни 3, 5-моддалари); сий кафолатидир.
қонун билан қўриқланадиган бошқа сир- Қарорда суд ҳокимиятининг очиқлиги ва
га доир (масалан, фарзандликка олиш сири) шаффофлигини таъминлаш мақсадида вил оят
(Ўзбекистон Республикаси Оила кодекси- лар ва уларга тенглаштирилган судлар, туман-
нинг 153-моддаси); лараро, туман (шаҳар) судлари раислари:
шифокорлик сирига доир (Ўзбекистон йилда камида бир марта фуқаролар ҳуқуқ
Республикасининг «Фуқаролар соғлиғини ва эркинликларини, шунингдек корхона, му-
сақлаш тўғрисида»ги Қонуни 25-моддаси бе- ассаса ва ташкилотлар ҳуқуқлари ва қонун
шинчи қисми, Ўзбекистон Республикасининг билан қўриқланадиган манфаатларини суд
«Фуқароларнинг репродуктив саломатлигини томонидан ҳимоя қилиниши ҳолати юзаси-
сақлаш тўғрисида»ги Қонуни 19-моддаси); дан тегишли давлат вакиллик органига маъ-
лумот тақдим этишлари;
қонунга асосан фойдаланиши чекланган
бошқа ахборотлар киради. ойида камида бир марта судьяларнинг
жойларда аҳоли билан учрашувларини таш-
Суд ахборотнинг муайян қисми фойда кил этишлари лозимлиги ҳақида тушунти-
ланиш учун чекланганлигини сабаб қилиб, та- риш берилган.
лаб этилган ахборотни беришини рад қилишга
ҳақли эмас. Бундай ҳолатда ахборотнинг фой- Умуман олганда, мазкур қарор суд ҳоки-
даланиш учун очиқ қисми тақдим этилади. миятининг чинакам мустақиллигини таъ-
минлаш, фуқароларнинг ва юридик шахс
Қарорда берилган тушунтиришга биноан ларнинг ҳуқуқларини суд орқали ҳимоя
судлар фаолиятига доир маълумотлар фой- қилинаётганлигини, ишларни очиқ ва ошко-
даланувчиларга уларнинг сўровига асосан, ра кўрилишида қонунда назарда тутилган
яъни оғзаки ёки ёзма шаклда, шу жумладан, истисно этувчи ҳолатлардан ташқари жамо-
электрон ҳужжат кўринишидаги мурожаати- атчилик ва оммавий ахборот воситалари би-
га асосан тақдим этилиши мумкин. лан эркин ҳамкорлик ўрнатишни кафолати
бўлди десак, муболаға бўлмайди.
Бундан ташқари, судлар фаолиятига доир
ахборот оммавий ахборот воситалари ва Ин- М. ОЧИЛОВА,
тернет тармоғи орқали тарқатилади. жиноят ишлари бўйича
Касби туман суди раиси
Қонуний кучга кирган суд қарорлари
матни суднинг расмий веб-сайтида эгасиз-
лаштирилган ҳолда ёки процесс иштирокчи-
лари розилиги билан тўлиқ эълон қилиниши
мумкин.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
НУҚТАИ НАЗАР 11
ЎЗБЕКИСТОНДА
МАЪМУРИЙ СУДЛАР
Маъмурий ислоҳотлар борасида ҳар бир ганларини эмас, балки ҳокимият ваколатла-
давлат ўзининг тажрибасига эга. рига эга бўлган турли субъектлар учрайди.
Ўзбекистонда «маъмурий судлов» тушун- Демократик давлатларда олиб борилаёт-
часи илк маротаба «туман (шаҳар) судининг ган номарказлаштириш нафақат давлат ор-
маъмурий ишлар бўйича судьяси» тушунча- ганлари тизими ичида, балки ундан ташқа-
си остида 1994 йил 22 сентябрда қабул қи- рида ҳам юз бермоқда. Жумладан, айрим
линган Ўзбекистон Республикасининг Маъ- давлат функциялари нодавлат ташкилотла-
мурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси рига (фуқаролик жамияти институтларига)
билан мустаҳкамлаб қўйилди. Лекин, амал- ўтказилмоқда. Бу, ўз навбатида, оммавий
да 23 йил давомида бундай судьяларнинг ҳуқуқий муносабатларнинг бир томони-
ўзи мавжуд бўлмаган1. Қонун ҳужжатларида да иштирок этувчи ҳокимият ваколатига
маъмурий судлов сифатида фақатгина маъ- эга бўлган субъектлар доирасининг кенга
мурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишлар- йишига олиб келади. Масалан, Ўзбекистон
ни кўриб чиқиш белгиланган ҳамда бундай қонунчилигига биноан фуқаролар ўзини
тоифадаги ишлар жиноят, фуқаролик ва хў- ўзи бошқариш органларининг ва улар ман-
жалик судлари томонидан кўриб чиқилган. сабдор шахсларининг қонун ҳужжатлари-
га мос келмайдиган ҳамда фуқаролар ёки
«Маъмурий судлов» («маъмурий суд юридик шахсларнинг ҳуқуқларини ва қо-
ишларини юритиш») тушунчасини англаш нун билан қўриқланадиган манфаатларини
учун, биринчи навбатда, «оммавий ҳуқуқий бузадиган қарорлари, ҳаракатлари (ҳара-
муносабат», «оммавий ҳуқуқий низо» ва катсизлиги) устидан маъмурий судга му-
«маъмурий низо» тушунчаларининг маз- рожаат қилиш мумкин. Демак, маъмурий
мун-моҳиятини билиб олиш зарур. Илмий судда оммавий ҳуқуқий муносабатларга
изланишларда «оммавий ҳуқуқий муноса- доир низо кўриб чиқилаётганда фуқаролар-
бат»ларга таъриф берилганда, унинг омма- нинг ўзини ўзи бошқариш органи ҳокимият
вий ҳуқуқ нормалари билан тартибга со- ваколатига эга бўлган субъект сифатида на-
линган ижтимоий муносабатлар эканлиги моён бўлади.
кўрсатиб ўтилган. Оммавий ҳуқуқий му
носабатларнинг асосий хусусияти сифати- Маъмурий ҳуқуқ ва процесс соҳасида
да эса, унда иштирок этувчи томонларнинг изланишлар олиб борган Ю.А.Тихомиров-
бири бўлиб давлат ҳокимияти субъекти- нинг фикрича, оммавий ҳуқуқий низо ва-
нинг иштирок этиши белгиланган. Илмий колатли давлат органлари томонидан ом-
адабиётларда бундай қарашлар тарафдор- мавий (жамоат) хусусиятига эга бўлган ва
ларини кўплаб учратиш мумкин. Лекин, қонун билан ўрнатилган процессуал тар-
ҳозирги кунда оммавий ҳуқуқий муноса- тибда кўриб чиқиладиган низодир. Юзага
батларнинг субъектлари сифатида бир то- келган низо, агарда оммавий ҳуқуқ соҳа-
монда жисмоний ва юридик шахсларни, лари (конституциявий, маъмурий, молия,
иккинчи томонда эса, фақатгина давлат ор- солиқ, меҳнат ва бошқалар)га тегишли ма-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
12 НУҚТАИ НАЗАР
салаларни қамраб оладиган бўлса, бундай га фуқаролар ва юридик шахсларнинг бу-
низолар оммавий ҳуқуқий ҳисобланади2. зилган ёки низолашилаётган ҳуқуқлари,
эркинликлари ва қонуний манфаатларини
Оммавий ҳуқуқий низоларнинг ўзига ҳимоя қилиш тўғрисидаги, маъмурий ва
хос хусусияти шундаки, ушбу низоли му- бошқа оммавий ҳуқуқий муносабатлардан
носабат иштирокчилари ҳуқуқий жиҳат- келиб чиқадиган ишлар тааллуқлидир.
дан тенг эмас3. Жумладан, Д.М.Замышля-
евнинг кўрсатишича, ҳар қандай оммавий Фуқаролар ва юридик шахсларнинг
ҳуқуқий низонинг хусусияти унда ишти- ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний ман
рок этувчиларнинг бири ҳокимият функ- фаа тларининг бузилиши ёки ушбу соҳада-
цияларига эга бўлганлиги сабабли муно- ги низода иккинчи томон сифатида давлат
сабат субъектлари тенг эмас. Шу сабабли бошқаруви органлари, маъмурий ҳуқуқий
ҳам бу ҳолат мазкур муносабатларни тар- фаолиятни амалга оширишга ваколатли
тибга солишнинг алоҳида тартиботини ва бўлган бошқа органлар, фуқаролар ўзини
юрисдикциясини талаб этади. ўзи бошқариш органлари ва уларнинг ман-
сабдор шахслари намоён бўлади.
Юқоридагиларга асосланадиган бўлсак,
ҳуқуқшунос олимлар томонидан омма- Бундан ташқари, Ўзбекистонда маъму
вий ҳуқуқий низо (хусусан, унинг асосий рий суд ишларини юритишда юқорида
кўриниши ҳисобланган маъмурий ҳуқуқий санаб ўтилган шахсларнинг қарорлари,
низо)нинг бир нечта умумий хусусиятлари ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) билан бир
кўрсатиб ўтилган: қаторда, идоравий норматив-ҳуқуқий ҳуж-
жатларга ҳам предмет сифатида қаралади.
биринчидан, оммавий ҳуқуқий низолар
оммавий ҳуқуқ соҳаларига тегишли маса- Маъмурий суд ишларини юритиш жараё
лаларни қамраб олади; нида аниқлаштирилиши лозим бўлган ту-
шунчалардан яна бири «маъмурий орган»
иккинчидан, оммавий ҳуқуқий низолар- тушунчасидир.
да муносабат иштирокчиларидан бири си-
фатида ҳокимият ваколатларига эга бўлган Ўзбекистонга «маъмурий орган» тушун-
субъект намоён бўлади ҳамда муносабат часи 2018 йил 8 январдаги «Маъмурий тар-
иштирокчилари тенг эмас; тиб-таомиллар тўғрисида»ги Қонуннинг
қабул қилиниши билан кириб келди. Ушбу
учинчидан, оммавий ҳуқуқий низолар- Қонуннинг 4-моддасига4 биноан маъму-
ни ҳал этишнинг махсус тартиби жорий рий-ҳуқуқий фаолият соҳасида маъмурий
этилади; бошқарув ваколати берилган органлар, шу
жумладан, давлат бошқаруви органлари,
тўртинчидан, оммавий ҳуқуқий низо маҳаллий ижро этувчи ҳокимият орган
лар турли субъектларнинг ҳуқуқлари ва лари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
мажбуриятларини, уларнинг хатти-ҳара- органлари, шунингдек ушбу фаолиятни
катларини белгилаб берувчи моддий ҳуқуқ амалга оширишга ваколатли бўлган бошқа
нормаларини қўллаш бўйича юзага келади; ташкилотлар ва махсус тузилган комиссия-
лар маъмурий органлар ҳисобланади.
бешинчидан, оммавий ҳуқуқий низолар
ҳокимият субъектлари қарорлари ва ҳаракат- Маъмурий суд ишларини юритиш тўғри-
лари (ҳаракатсизлиги), норматив-ҳуқуқий сидаги кодексининг5 27-моддасида давлат
ҳужжатлар, бошқа оммавий қарорлар ва бошқаруви органлари, маъмурий ҳуқуқий
ҳаракатлар бўйича юзага келади. фаолиятни амалга оширишга ваколатли
бўлган бошқа органлар» маъмурий орган
Ўзбекистон Республикасининг 2018 йил сифатида ифодаланган.
25 январда қабул қилинган Маъмурий суд
ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси-
нинг 26-моддасига биноан маъмурий суд
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
НУҚТАИ НАЗАР 13
Ўзбекистон Республикаси Президенти- Қонунчиликка биноан Ўзбекистон Рес
нинг 2003 йил 9 декабрдаги «Республика публикаси Вазирлар Маҳкамаси давлат
давлат бошқаруви органлари тизимини та- бошқ аруви органларидан ташқари, хўжа-
комиллаштириш тўғрисида»ги ПФ-3358- лик бошқаруви органларига ҳам раҳбарлик
сонли Фармонига6 биноан вазирликлар, қилади.
давлат қўмиталари, қўмиталар, агентлик
лар, шунингдек улар ҳузурида ва Ўзбекис Табиий савол туғилади: хўжалик бошқа-
тон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси руви органи «маъмурий орган» таркибига
ҳузурида ташкил этиладиган давлат бош кирадими?
қаруви тузилмалари республика давлат
бошқ аруви органларидир. Ўзбекистон Республикаси Президен-
тининг 2003 йи 22 декабрдаги «Хўжалик
Фармонга биноан республика давлат бошқарув органлари тизимини такомил-
бошқ аруви органлари зиммасига: лаштириш тўғрисида»ги ПФ-3366-сонли
Фармонига7 биноан қуйидаги асосий таш-
Ўзбекистон Республикаси қонунлари, килий-ҳуқуқий шаклларда ташкил этила-
Ўзбекистон Республикаси Президентининг диган хўжалик бирлашмалари:
фармонлари ҳамда бошқа норматив-ҳуқуқий
ҳужжатлар амалда рўёбга чиқарилишини, 1) таркибига кирувчи корхоналарнинг хў-
уларнинг ижроси устидан таъсирчан назо- жалик бирлашмасига тегишли бўлган акция
рат амалга оширилишини таъминлаш; пакетлари орқали ана шу корхоналарнинг
хўжалик бошқарувини амалга оширувчи
ташқи ва ички сиёсатни амалга ошириш, акциядорлик компаниялари, шу жумладан,
давлатнинг ташқи ва ички хавфсизлигини давлат-акциядорлик компаниялари;
таъминлаш;
2) муассис-корхоналар томонидан улар
мамлакатни стратегик ривожлантириш- фаолиятига кўмаклашиш учун муассис-кор-
нинг устувор йўналишларини белгилаш, хоналарнинг акциялари пакетларини бошқа-
давлатнинг мақсадли дастурларини ишлаб риш ҳуқуқисиз айрим умумий вазифаларни
чиқиш ҳамда уларни амалга оширишни уларга топшириш йўли билан ихтиёрийлик
ташкил қилиш, иқтисодий ислоҳотларни асосида ташкил қилинадиган уюшмалар хў-
рўёбга чиқариш борасидаги чора-тадбир- жалик бошқаруви органлари ҳисобланади.
ларни амалга ошириш;
Ушбу Фармонга биноан давлат бошқару-
инсоннинг конституциявий ҳуқуқлари ва ви, шу жумладан, тақсимлаш вазифалари,
эркинликларини, аҳолининг таълим, тиб- шунингдек уларнинг таркибига кирувчи
бий хизмат, ижтимоий таъминотга бўлган корхоналар фаолиятига маъмурий арала-
ҳуқуқларини таъминлаш ва ҳимоя қилиш, шув хўжалик бошқаруви органларининг ва-
меҳнат бозорини тартибга солиш, ижтимоий колатига кирмайди.
соҳада умумдавлат бошқарув тизими фао
лиятини бошқариш ва мувофиқлаштириш; Юқоридагилардан келиб чиқадиган
бўлсак, хўжалик бошқаруви органлари
тегишли ҳуқуқий муҳитни яратиш, ли- «маъмурий орган» таркибига кирмайди,
цензиялаш, сертификатлаштириш ва стан- шунингд ек улар томонидан амалга ошири-
дартлаштириш орқали хўжалик юритувчи ладиган фаолият қонун ҳужжатларига би-
субъектлар фаолиятини давлат томонидан ноан «маъмурий ҳуқуқий фаолият» ҳисоб
тартибга солиш; ланмайди.
солиқлар, божхона тўловларини йиғиш, Амалдаги қонун ҳужжатларида «маъму-
давлат даромадларини тақсимлаш йўли би- рий ҳуқуқий фаолиятни амалга ошириш-
лан хазинага оид вазифаларни амалга оши- га ваколатли бўлган органлар» тушунчаси
риш каби вазифалар юклаб қўйилган. ёки рўйхати батафсил берилмаганлиги са-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
14 НУҚТАИ НАЗАР
бабли, маъмурий судларда ишларни кўриб Маъмурий даъво маъмурий даъвогарнинг
чиқишда айрим муаммолар юзага келмоқда. маъмурий жавобгарга нисбатан маъмурий
судга берилган мурожаати ҳисобланади.
Ўзбекистонда маъмурий суд ишларини
юритишни тушуниш уни ривожлантириш Маъмурий даъвогар ҳуқуқлари, эркин-
учун кенг имкониятлар очади. ликлари ёки қонуний манфаатлари маъму-
рий жавобгар томонидан бузилган жисмо-
Замонавий ўзбек маъмурий ҳуқуқ фани ний ёки юридик шахслардир.
мустақил равишда ривожланиб бориши ло-
зим. Бу ҳозирги глобаллашув ва иқтисодий Маъмурий жавобгар эса, давлат органла-
интеграция шароитидаги талабдир. ри, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари
ва уларнинг мансабдор шахслари ҳамда бел-
Маъмурий фаолиятни ҳуқуқий тар- гиланган тартибда ваколат берилган ташки-
тибга солиш соҳасидаги Германия таж лотлар ва уларнинг мансабдор шахсларидир.
рибаси диққат билан ўрганишга лойиқ
ва Ўзбекистон қонунчилигини такомил- Маъмурий иш қўзғатишнинг асосий
лаштириш учун ундан фойдаланиш мақ- йўналишларига аниқлик киритиш ва улар-
садга мувофиқдир. ни янада кенгайтириш ҳам мақсадга муво-
фиқдир.
Масалан, Германия маъмурий ҳокимият
субъектлари доктринаси асосида улар ора- Маъмурий суд иши юритиш тизимига
сида давлат ҳуқуқининг алоҳида субъект оид амалдаги қонун ҳужжатларини модер-
лари аниқланган. Шу асосда давлат юридик низация қилиш яқин келажакда маъмурий
шахсларининг маъмурий ҳуқуқий инсти- судларнинг давлатимиздаги муҳим суд инс
тутини ривожлантириш мумкин. титутларидан бирига айланишига хизмат
қилади.
Маъмурий суд ишларини юритишдаги
маъмурий процедуралар доктринаси бун- М. ХАЙИТОВ,
дай давлат процедураларини қонуний тар- Ўзбекистон Республикаси
тибга солиш бўйича немис тажрибаси би-
лан тўлдирилиши фойдадан холи эмас. Судьялар олий кенгаши
ҳузуридаги Судьялар олий
Маъмурий ишларни такомиллашти-
риш учун қуйидаги атамаларни белгилаш мактаби магистри
таклиф этилади: «маъмурий даъво», «маъ-
мурий даъвогар», «маъмурий жавобгар».
1 Э.Хожиев, Ш.Шайзаков. Ўзбекистонда маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ишти-
рокининг ташкилий-ҳуқуқий асослари. Ўқув қўлланма. – Тошкент, Ўзбекистон Республикаси Бош
прокуратураси Академияси, 2019 й., 12-б.
2 Тихомиров Ю. А. Публично-правовые споры // Право и экономика. 1998. № 6. С. 8–13.
3 Э.Хожиев, Ш.Шайзаков. Ўзбекистонда маъмурий суд ишларини юритишда прокурор ишти-
рокининг ташкилий-ҳуқуқий асослари. Ўқув қўлланма. – Тошкент, Ўзбекистон Республикаси Бош
прокуратураси Академияси, 2019 й., 13-б.
4 Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 26.01.2018 й., 02/18/МПК/0627-сон.
5 Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 09.01.2018 й., 03/18/457/0525-сон.
6 Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 26.01.2018 й., 02/18/МПК/0627-сон,
12.10.2018 й., 03/18/496/2043-сон.
7 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003 й., 11-12-сон, 178-модда.
8 Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 2003 й., 11-12-сон, 185-модда;
2007 й., 25-26-сон, 258-модда.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
МУЛОҲАЗА 15
ИШ ЮРИТИШНИ ТУГАТИШНИНГ
АЙРИМ ЖИҲАТЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Маъмурий тақдирда, амалга оширилади.
жавобгарлик тўғрисидаги кодексининг Маъмурий ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги
(МЖтК) 2-моддасида маъмурий жавобгар-
лик тўғрисидаги қонун ҳужжатларининг ва- ишларни юритишни истисно этувчи ҳолат-
зифалари белгиланган. Унга кўра, маъмурий лар мавжуд бўлган тақдирда маъмурий ҳуқуқ
жавобгарлик тўғрисидаги қонун ҳужжат бузарлик тўғрисидаги иш юритилмайди.
лари инсон ва жамият фаровонлиги йўлида
фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликларини, Жумладан, МЖтК 271-моддасининг
мулкни, давлат ва жамоат тартибини, таби- 7-бандида маъмурий жазо ҳуқуқбузарлик со-
ий муҳитни муҳофаза қилишни, ижтимо- дир этилган кундан бошлаб, давом этаётган
ий адолат ва қонунийликни таъминлашни, ҳуқуқбузарлик эса, ҳуқуқбузарлик аниқлан-
маъмурий ҳуқуқбузарликлар тўғрисидаги ган кундан бошлаб бир йилдан кечиктириб
ишларнинг ўз вақтида ва объектив кўриб қўлланилиши мумкин эмаслиги, акс ҳолда
чиқилишини, шунингдек бундай ҳуқуқ маъмурий иш тугатилиши кераклиги назарда
бузарликларнинг олдини олишни, фуқаро- тутилган.
ларни Ўзбекистон Республикаси Консти-
туцияси ва қонунларига риоя этиш руҳида Амалиётда судлар маъмурий ҳуқуқ
тарбиялашни ўз олдига вазифа қилиб қўяди. бузарлик тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш
жараёнида МЖтКнинг 36-моддасида бел-
Бу вазифаларни амалга ошириш учун гиланган муддатлар ўтиб кетган ҳолатни
ушбу Кодексда қандай ҳаракат ёки ҳаракат- ишни юритишни истисно этувчи ҳолат си-
сизлик маъмурий ҳуқуқбузарлик ҳисоблани- фатида баҳолаб, маъмурий ишни аксарият
шини, маъмурий ҳуқуқбузарликни содир эт- ҳолларда ҳуқуқбузарнинг иштирокисиз ту-
ган шахсга нисбатан қайси орган (мансабдор гатмоқда. Аммо, бундай қарор қабул қили-
шахс) томонидан қай тартибда қанақа маъ- ниши натижасида айрим ҳолатларда содир
мурий жазо қўлланилиши ва ижро этилиши этилган маъмурий ҳуқуқбузарликдан фуқа-
белгилаб қўйилган. ровий жавобгарлик ҳолати юзага келиши
кузатилмоқда.
Маъмурий ҳуқуқбузарлик деганда, қо-
нун ҳужжатларига биноан маъмурий жавоб- Маълумки, жиноят-процессуал қонун-
гарликка тортиш назарда тутилган, шахсга, чиликка мувофиқ айблилик тўғрисидаги
фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркинликла- масалани ҳал қилмай туриб, жиноят ишини
рига, мулкчиликка, давлат ва жамоат тарти- айрим ҳолларда шахснинг розилиги мавжуд
бига, табиий муҳитга тажовуз қилувчи ғай- бўлгандагина тугатиши мумкин. Жумл адан,
риҳуқуқий, айбли (қасддан ёки эҳтиётсизлик айбланувчи, судланувчи ёки вафот этган ай-
орқасида) содир этилган ҳаракат ёки ҳара- бланувчининг, судланувчининг яқин қарин
катсизлик тушунилади. дошлари талаб қилса, ишни юритиш уму-
мий тартибда давом эттирилиб, ҳукм қилиш
МЖтКда назарда тутилган ҳуқуқбузар- учун асослар мавжуд бўлса, айблов ҳукми
лик учун маъмурий жавобгарлик, башарти жазо тайинланмасдан чиқарилиши белги-
бу ҳуқуқбузарлик ўз хусусиятига кўра жино- ланган. Чунки, айблов ҳукми жиноят оқи-
ий жавобгарликка тортишга сабаб бўлмаган батида етказилган зарарни ундиришга асос
бўлади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
16 МУЛОҲАЗА
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги қо- бошқа ҳолатларни аниқлаши шарт. Ушбу ҳо-
нунчилик, хусусан МЖтКнинг 271-модда- латларнинг ҳар бири далиллар билан исбот
си айрим бандлари асосида ҳуқуқбузар ёки қилиниши лозим.
унинг яқин қариндошларининг розилиги-
сиз ишни тугатиш тартиби содир этилган Далил деб, ҳар қандай ҳақиқий маълумот-
ҳуқуқбузарлик оқибатида етказилган зарар- лар, шу жумладан, гувоҳнинг, жабрланувчи-
ни ундириш жараёнида муаммони юзага нинг кўрсатувлари, экспертнинг хулосаси,
келтирмоқда. Шу сабабли, маъмурий ишни ашёвий далиллар, овозли ёзувлар, видеоёзув-
кўришда судья шахснинг ҳуқуқбузарликни лар, кинотасвир ва фотосуратлардан иборат
содир этган-этмаганлигини чуқур текшириб материаллар ва бошқа ҳужжатлар тушунила-
чиқиши зарур. ди. Ушбу маълумотларни қонуний тартибда
тўплаш, текшириш ва баҳолаш керак.
МЖтКнинг 305-моддасида маъмурий
ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги ишни кўриб чиқиш- Қонун мазмунига кўра, маъмурий ҳуқуқ
нинг умумий муддати белгиланган (15 кун). бузарлик тўғрисидаги ишга оид далиллар
ҳар қандай фактик маълумотлар ва нарсалар-
Шу билан бирга, МЖтК 271-моддасининг дан иборат (МЖтКнинг 276-моддаси). Улар
11-бандида назарда тутилган ҳолатлар мав- мансабдор шахснинг баённомасида ёки суд
жуд бўлган тақдирда, маъмурий ҳуқуқбузар- мажлиси баённомасида қайд этилганидан
лик ҳақидаги иш маъмурий ҳуқуқбузарлик кейингина далил сифатида фойдаланилиши
тўғрисидаги баённома ва ишнинг бошқа ма- мумкин.
териаллари ишни кўриб чиқишга ваколатли
орган (мансабдор шахс) томонидан олинган Шу сабабли, судлар томонидан маъму-
кундан эътиборан ўттиз кунлик муддатда рий иш бўйича қабул қилинадиган қарор
кўриб чиқилиши кўрсатилган. синчковлик билан, тўла, ҳар томонлама ва
холисона текширилган далилларгагина асос
Амалиётда тадбиркорлик фаолияти билан ланган бўлиши лозим. Текширув қўшимча
давлат рўйхатидан ўтмасдан фаолият кўрса- далилларни тўплашдан иборат бўлиб, улар
тиб, ҳуқуқбузарлик содир этган фуқароларга текширилаётган далилларни тасдиқлаши ёки
оид материаллар умумий тартибда, яъни 15 рад этиши мумкин. Бу ўринда, судья ишдаги
кунда кўрилиб, қарор чиқарилмоқда. Кейин- барча ҳолатларни синчковлик билан, тўла,
чалик айнан ўша фуқаролар тадбиркорлик ҳар томонлама ва холисона кўриб чиқишга
юзасидан давлат рўйхатидан ўтиб тегишли асосланган ҳолда қонунга амал қилиб, ўзи-
рухсатнома олгач, аввалги суд қарори қонун- нинг ички ишончи бўйича далилларга баҳо
да назарда тутилган 30 кунлик муддатга риоя бериб, ҳар бир далилни ишга алоқадорлиги,
этилмаганлиги туфайли кассация инстанция мақбуллиги ва ишончлилиги нуқтаи назари-
сида бекор қилинмоқда. Бундай ҳолатлар дан баҳолаши лозим.
бўйича ягона суд амалиётини жорий этиш
мақсадга мувофиқдир. Маъмурий ҳуқуқбузарлик содир этилган-
лиги тўғрисидаги баённомани тузишга ва
Маълумки, суд ишни кўриб чиқиш жа- материални кўриб чиқишга ваколатли ман-
раёнида маъмурий ҳуқуқбузарлик содир сабдор шахс ҳар бир ишни юритишда қонун
этилган-этилмаганлигини, ҳуқуқбузарлик нормаларига, шу жумладан, далилларни тўп
содир этилган вақт ва жойни, мазкур шахс лаш, текшириш ва баҳолашга оид раҳбарий
уни содир этишда айбдор-айбдор эмасли- кўрсатмаларга амал қилиши шарт.
гини, унинг маъмурий жавобгарликка тор-
тилиш-тортилмаслигини, жавобгарликни Бир сўз билан айтганда, ҳар бир иш бўйи-
енгиллаштирувчи ёки оғирлаштирувчи ҳо- ча тўпланган далилларга ҳуқуқий баҳо бери-
латлар бор-йўқлигини, мулкий зарар ет- лиши лозим.
казилган-етказилмаганлигини, шунингдек
ишни тўғри ҳал этишда аҳамиятга молик Н. АКБАРОВ,
Тошкент шаҳар
маъмурий суди раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
МАЪМУРИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 17
ДАЛИЛЛАРНИ ТАЛАБ
ҚИЛИБ ОЛИШ
Иқтисодий суд ишларини юритишнинг вази- этиш муддати ва тартиби кўрсатилиб, ажрим
фаларидан бири иқтисодиёт соҳасида корхона, суд томонидан талаб қилинаётган далилни
муассаса, ташкилотлар ва фуқароларнинг бу- сақлаётган шахсга юборилади.
зилган ёки низолашилаётган ҳуқуқларини ёхуд
қонун билан қўриқланадиган манфаатл арини Суд талаб қилаётган далилни сақлаётган
ҳимоя қилишдир. Бу вазифани ҳал этиш учун шахс уни бевосита судга юборади ёки судга
эса, суд низоли ҳолатга тўғри баҳо бериши, топшириш учун тегишли ажримни тақдим эт-
ҳақиқатни билиши қўлланиладиган чоралар- ган шахсга беради.
нинг асосли ва қонунийлигини таъминлашнинг
муҳим шарти ҳисобланади. Қонун талабига Агар шахс суд талаб қилаётган далилни
кўра, суднинг у ёки бу низо бўйича қабул қи- тақдим этиш имкониятига эга бўлмаса ёки суд
линган қарори аниқ далилларга асосланган ва белгилаган муддатда тақдим эта олмаса, у шу
қонуний бўлиши лозим. Тақдим этилган далил муддат ичида бу ҳақда судни сабабларни кўр-
ларга тўғри баҳо бериш, зарур далилларни та- сатган ҳолда хабардор қилиши шарт.
лаб қилиб олиш ва мавжуд далиллар асосида
низони ҳал этиш бевосита суд қарорларининг Далилни сақлаётган шахс талаб қилинаёт-
барқарорлигини таъминловчи муҳим омилдир. ган далилни тақдим этиш мажбуриятини суд
узрсиз деб топган сабабларга кўра бажармаган
Судда даъво қўзғатилганида тарафлардан тақдирда, уни сақлаётган шахсга ИПКнинг
даъво талабининг асосли ёки асоссизлигини 14-бобида белгиланган тартибда суд жарима-
исботлаш талаб қилинади. си солинади.
Иқтисодий процессуал кодексининг (ИПК) Талаб қилинаётган далилни сақлаётган
69-моддасига кўра, далиллар ишда иштирок шахсга жарима солиниши уни далилни судга
этувчи шахслар томонидан тақдим этилади. тақдим этиш мажбуриятидан озод қилмайди.
Агар суд мавжуд далиллар етарли эмас деб Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пле-
ҳисобласа, ишнинг объектив ҳолатларини нумининг 2019 йил 24 майдаги «Биринчи инс
аниқлаш ва низони тўғри ҳал қилиш учун аҳа- танция суди томонидан иқтисодий процессуал
миятга эга бўлган қўшимча далилларни тақ- қонун нормаларини қўллашнинг айрим ма-
дим этишни таклиф қилиши мумкин. салалари тўғрисида»ги 13-сонли қарорининг
15-бандига кўра, ИПК 69-моддасининг иккин-
Ишда иштирок этувчи шахс ишда иштирок чи қисмига мувофиқ, агар суд мавжуд далиллар
этувчи ёки иштирок этмайдиган шахсдаги за- етарли эмас деб ҳисобласа, ишнинг объектив
рур далилни мустақил олиш имконига эга бўл- ҳолатларини аниқлаш ва низони тўғри ҳал қи-
маса, ўша далилни талаб қилиб олиш тўғриси- лиш учун аҳамиятга эга бўлган қўшимча далил-
да судга илтимоснома билан мурожаат қилишга ларни тақдим этишни таклиф қилиши мумкин.
ҳақли. Илтимосномада шу далил билан иш
учун аҳамиятли қандай ҳолатлар аниқланиши Суд ишда иштирок этувчи шахсларни қў-
мумкинлиги, далилнинг аломатлари ва унинг шимча далиллар тақдим этишга мажбур қил-
жойлашган жойи кўрсатилиши зарур. масдан, фақатгина таклиф этади.
Далилни талаб қилиб олиш тўғрисидаги Қўшимча далиллар низонинг тўғри ҳал
илтимосномани кўриб чиқиш натижалари қилиниши ва у бўйича қонуний ҳамда асос
бўйича ажрим чиқарилади. лантирилган суд ҳужжати қабул қилиниши
учун зарур бўлиши керак. Шуни назарда ту-
Далилни талаб қилиб олиш тўғрисидаги тиш лозимки, ИПК 170-моддасининг биринчи
илтимосномани қаноатлантириш ҳақидаги қисмига кўра, ишда иштирок этувчи шахслар-
ажримда талаб қилинаётган далилни тақдим га суд даъво аризаси юзасидан тақдим этишни
таклиф қилган ёзма фикр ёки қўшимча далил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
18 МАЪМУРИЙ ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
лар тақдим этилмаганлиги ишни мавжуд мате- лашган жойи кўрсатилиши зарур.
риаллар бўйича кўришга тўсқинлик қилмайди. Далилни талаб қилиб олиш тўғрисидаги
Бироқ, ИПК иккинчи маротаба далилларни илтимосномани кўриб чиқиш натижалари
тақдим этмаганлик учун жарима солиниши бўйича ажрим чиқарилади.
мумкинлигини назарда тутмайди. Агар шахс
жарима солинганидан кейин ҳам далилни тақ- Далилни талаб қилиб олиш тўғрисидаги
дим этмаса, далилларни талаб қилиб олиш- илтимосномани қаноатлантириш ҳақидаги
нинг бошқа мажбурлов воситаларини процес- ажримда талаб қилинаётган далилни тақдим
суал қонунчилик назарда тутмаган. этиш муддати ва тартиби кўрсатилиб, ажрим
суд томонидан талаб қилинаётган далилни
Баъзи давлатларнинг процессуал қонунчи- сақлаётган шахсга юборилади.
лигида суднинг сўровига кўра тақдим қилин-
маган далилни олишнинг бошқа имконият- Далилни сақлаётган шахс талаб қилинаётган
лари ҳам кўзда тутилган. Масалан, Украина далилни тақдим этиш мажбуриятини суд узрсиз
Фуқаролик процессуал кодексининг 93-мод- деб топган сабабларга кўра бажармаган тақдир-
дасига кўра, узрсиз сабаблар билан суд талаб да, уни сақлаётган шахсга ИПКнинг 14-бобида
қилаётган ёзма ёки ашёвий далиллар тақдим белгиланган тартибда суд жаримаси солинади.
этилмаса, далилларни вақтинчалик олиб қўй-
иш ҳақида қарор қабул қилиниши мумкин. Далилларни тақдим этмаганлик учун иқти-
Шунингдек, Арманистон Фуқаролик процес- содий процессуал қонунчиликда назарда ту-
суал кодексининг 49-моддасига кўра, суднинг тилган жаримага оид нормани далилларни
далилларни талаб қилиб олиш тўғрисидаги тақдим этиш мажбурияти юклатилган шахсга
ажрими давлат, хизмат, тижорат, банк ва бош таъсир қилиши мумкин бўлган таъсир чораси
қа турдаги сирларга тааллуқли қонунчилик сифатида баҳолаб бўлмайди. Жарима солин-
талабл арига риоя қилинган ҳолда дарҳол ижро ганлигининг ўзи ишда иштирок этувчи шахс
этилади. ишда иштирок этувчи ёки иштирок этмайди-
ган шахсдаги зарур далилни мустақил олиш
ИПКда далилларни беришдан бош торта- имконига эга бўлмаса, ўша далилни талаб
ётган шахсдан далилларни олиш масаласи ҳал қилиб олиш тўғрисида иқтисодий судга ил-
этилмаган. Процессуал қонунчиликда назарда тимоснома билан мурожаат қилиш ҳуқуқини
тутилган суд талаб қилаётган далилни сақла- ҳимоясини таъминлай олмайди. Баъзи ҳолат-
ётган шахс уни бевосита судга юборади ёки ларда далилни сақлаётган шахс учун далилни
судга топшириш учун тегишли сўровга эга тақдим этишдан кўра жарима тўлаш фойдали-
бўлган шахсга беради деган норма декларатив роқ бўлиши ҳам эҳтимолдан холи эмас.
характерга эга.
Бироқ, суд далилни олмасдан қандай қилиб
Жиноят-процессуал қонунчилиги одил суд- одил судловни амалга оширишдек вазифани
ловни далиллар билан таъминлашда дастлаб- адо этиши мумкин?
ки тергов далилларни талаб қилиб олишнинг
турли хил воситаларига эга (масалан, тинтув, Далилни талаб қилиб олишни сўраётган
олиб қўйиш). шахснинг ўз ҳуқуқлари ва қонуний манфаат-
ларини ҳимоя қилиши фақат шу далилга боғ-
ИПКнинг далилларни талаб қилиб олиш- лиқ бўлиши ҳам мумкин. Биринчи инстанция
га қаратилган нормаси эса, амалда суд сўро- суди томонидан далилларнинг етарлигига оид
вининг ижросини тўлиқ таъминлашга хизмат нормалар бажарилмаганлиги суд ҳужжатининг
қила олмайди. бекор бўлишига олиб келади. Чунки, қарор да-
лиллар билан асослантирилган бўлиши керак.
ИПКнинг 69-моддасига кўра, ишда ишти-
рок этувчи шахс ишда иштирок этувчи ёки Шу боис, ИПКнинг 69-моддасини амалда
иштирок этмайдиган шахсдаги зарур далил- қўллаш механизмини ишлаб чиқиш орқали
ни мустақил олиш имконига эга бўлмаса, ўша одил судловни таъминлаш воситаларини ку-
далилни талаб қилиб олиш тўғрисида судга чайтиришга эришиш мумкин.
илтимоснома билан мурожаат қилишга ҳақ-
ли. Илтимосномада шу далил билан иш учун Х. РАХИМОВ,
аҳамиятли қандай ҳолатлар аниқланиши мум- Ўзбекистон Республикаси Судьялар
кинлиги, далилнинг аломатлари ва унинг жой- олий кенгаши ҳузуридаги Судьялар
олий мактаби тингловчиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 19
СУҒУРТАНИНГ МОЛИЯВИЙ
ХИЗМАТЛАР ТИЗИМИДАГИ ЎРНИ
Мамлакатимизда хизмат кўрсатиш тур- фуқаролар бадаллари ҳисобидан ташкил
лари, жумладан суғурта хизмати ҳам ри- топган, махсус ташкилот (суғурталовчи)
вожланмоқда. Президентимиз таъбири бошқарувидаги пул жамғармасини юза-
билан айтганда, кичик бизнес ва хусусий га келтириш ва тақсимлаш шаклини анг
тадбиркорликни қўллаб-қувватлашда1 су латади4. «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги
ғурта хизмати кўрсатиш соҳасини ривож Ўзбекист он Республикаси Қонунининг
лантириш ҳам муҳим аҳамият касб этади. 3-моддасига кўра, суғурта юридик ёки
Зеро, бизнеснинг муваффақияти бозор жисмоний шахсл ар тўлайдиган суғурта
иқтисодиёти институтлари, хусусан, юк- мукофотларидан шакллантириладиган пул
сак профессионал даражадаги мустақил фондлари ҳисобидан муайян воқеа (су
аудитни, суғуртанинг замонавий шакл ғурта ҳодисаси) юз берганда ушбу шахс
ларини ва молиявий хизматларнинг бошқа ларга суғурта шартномасига мувофиқ
турларини кенг ривожлантиришга бевоси- суғурта товонини (суғурта пулини) тўлаш
та боғлиқ2. йўли билан уларнинг манфаатларини ҳи-
моя қилишдир.
Дарҳақиқат, мамлакатнинг иқтисодий
салоҳиятини кўтаришда молиявий хизмат- Бизнинг фикримизча, ҳар қандай суғур-
ларнинг ўрни беқиёсдир. та ҳодисаси содир бўлганда суғуртанинг
ҳам иқтисодий, ҳам юридик муносабатла-
Л.Сафаровнинг фикрича, молиявий хиз ри бир вақтда юзага келади. Чунки, суғур-
матлар молиявий воситачилик хизматла- таловчи суғурта қилдирувчига суғурта
ри, асосан кредит билан боғлиқ муноса- ҳодисаси учун тўлаб берадиган суғурта
батлардир. Банк, инвестиция фондлари, товони суғурта шартномасида кўрсатиб
суғурта, лизинг, брокерлик ва бошқа мо- ўтилган суғурта мукофотидан шакллан-
лиявий воситачилик ташкилотлари худ- тирилади. Бундай ҳолатда «суғурта шарт-
ди шундай хизматлар кўрсатувчи муасса номаси» юридик муносабат бўлса, амал-
салар сирасига киради3. га ошириладиган «арифметик амаллар»
иқтисодий муносабатдир.
Бугунги кунда мамлакатимизнинг мо-
лия хизматлари бозорида суғурта хизмати Айрим манбаларда суғуртанинг моҳия-
билан ишлаш ҳам ўзига хос ўринга эга. ти таваккалчилик, огоҳлантириш, омонат
сақлаш, муҳофаза ва назорат қилиш каби
Иқтисодий-ҳуқуқий атамаларнинг изоҳ функцияларда намоён бўлиши, баъзилари-
ли луғатида суғурта суғурта қилдирувчи- да эса,5 суғуртанинг моҳияти таваккалчи-
ларнинг бўнак взнослари асосида шакл лик, суғурта захираларини ташкил қилиш
ланадиган суғурта фонди деб таъриф ва улардан фойдаланиш, муҳофаза қилиш,
берилган. Иқтисодчи олим М.Юсупов сармоя киритиш, хизмат қилиш, назорат
нинг фикрича суғурта иқтисодий катего-
рия сифатида манфаатдор ташкилотлар ва
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
20 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
ҳамда ижтимоий ҳимоя қилиш каби функ- мақсадга мувофиқдир. Молиявий хизмат-
циялардан иборатлиги қайд этилган. лар бу молиявий воситачилик хизматлари,
асосан кредит билан боғлиқ муносабатлар-
Цивилист олим Л.И.Рейтмананинг дир. Банк, инвестиция фондлари, суғур-
фикрича6, суғуртанинг моҳияти тавак- та, лизинг, брокерлик ва бошқа молиявий
калчилик, огоҳлантириш, муҳофаза воситачилик ташкилотлари худди шун-
ҳамда назорат қилиш каби функцияларда дай хизматлар кўрсатувчи муассас алар
намоён бўлади. Л.А.Орланюк таъбирича сирасига киради8. Бошқа бир электрон
эса, суғуртанинг моҳияти таваккалчилик манбаларда эса, «Молиявий хизматлар –
ва огоҳлантириш каби функцияларда акс кредит ҳисобига молиявий воситачилик
этади7. хизматларини кўрсатувчилар бўлиб, улар-
га банклар, инвестиция банклари, суғурта
Юқоридаги фикр ва мулоҳазалардан ва лизинг компаниялари ҳамда бошқа кўп
келиб чиқиб, суғурта хизматларини кўр- лаб компанияларни киритиш мумкин»9.
сатувчи суғурта ташкилотларининг фао- Ушбу тушунчалардан кўриш мумкинки,
лиятини янада такомиллаштириш ҳамда бугунги кунда мамлакатимизнинг молия
суғурта фаолиятининг моҳиятини очиб хизматлар бозорида нафақат суғурта хиз-
бериш мақсадида 2002 йил 5 апрелда қа- мати, балки инвестиция, кўчмас мулк би-
бул қилинган «Суғурта фаолияти тўғри- лан ишлаш ва бошқа хизмат турлари ҳам
сида»ги Қонуннинг 3-моддасига «суғурта киритилган. Ушбу молиявий хизматлар
таваккалчилиги; суғурта захирал арини кўрсатиш соҳасида истеъмолчиларнинг
ташкил қилиш ва улардан фойдаланиш; ҳуқуқларини ҳимоя қилишни назорат қи-
суғурта соҳасидаги истеъмолчил арни лиш мақсадида 2002 йил 28 ноябрдаги Ва-
муҳофаза қилиш; сармоя киритиш; суғур- зирлар Маҳкамасининг «Истеъмолчилар
та қилдирувчиларга хизмат қилиш; назо- ҳуқуқларини ҳимоя қилишда жамоатчи-
ратҳамда ижтимоий ҳимоя қилиш» деган лик иштирокини кенгайтириш чора-тад-
мазмундаги учинчи хатбошини киритиш бирлари тўғрисида»ги 414-сонли қарори
мақсадга мувофиқдир. асосида «Молиявий хизматлар соҳасида
истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилиш
Зеро, суғурта юридик категория сифа- бўлими» ташкил этилган. Бу эса, жисмо-
тида фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар- ний ва юридик шахсларнинг истеъмолчи
нинг бир туридир. Фуқаролик кодексида сифатидаги ҳуқуқларининг бузилишини
суғуртага алоҳида боб бағишлангани, шу- олдини олишга хизмат қилади.
нингдек «Суғурта фаолияти тўғрисида»ги
Қонуннинг қабул қилингани бежиз эмас. Ўзбекистон Республикаси Давлат ста
тистика қўмитаси томонидан берилган
Қолаверса, бундай ўзгариш суғурта маълумотга10 кўра, охирги уч йилда мамла-
шартномасини тузиш даврида суғурта- катимизда иқтисодий фаолият тури бўйича
ловчилар томонидан суғурта функция- асосий капиталга энг кўп инвестиция ки-
ларининг турлича талқин қилинишини, ритган хизмат тури ташиш ва сақлашдир.
суғурталовчи билан суғурта қилдирув-
чилар ўртасида юзага келиши мумкин Бу борада энг кам инвестиция киритган
бўлган низоларнинг олдини олишга хиз- хизмат молия ва суғурта фаолияти бўлиб
мат қилади. қолмоқда.
Юқорида суғуртанинг моҳиятини бел- 2017, 2018 йиллар, 2019 йилнинг ян-
гиловчи суғурта функцияларига тўхта- варь-ноябрь ойларида молиявий хизмат-
либ ўтдик. Энди суғуртанинг молиявий
хизматлар тизимидаги ўрнига тўхталиш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 21
лар бозорида суғурта хизматининг ўртача лари ва суғурта фаолиятининг бошқа
улуши 6 фоизни ташкил этган. Бу кўрсат- субъектлари ҳуқуқларини ҳимоя қилишни
кич эса, молиявий хизматлар тизимида кучайтириш, суғуртани оммалаштириш ва
жуда паст натижадир. Бинобарин, Ўзбе- суғурта маданиятини ривожлантириш;
кистон Республикаси Президентининг
2019 йил 2 августдаги «Ўзбекистон Рес суғурта хизматлари ҳажми, кўламини
публикасининг суғурта бозорини ислоҳ кенгайтириш ва суғурта хизматлари сифа-
қилиш ва унинг жадал ривожланишини тини ошириш;
таъминлаш чора-тадбирлари тўғриси-
да»ги ПҚ-4412-сонли Қарори асосида суғурта фаолиятини ташкил этиш ва
мамлакатимизда суғурта институтини тартибга солиш соҳасида замонавий ахбо-
янада такомиллаштириш мақсадида қуйи- рот технологияларидан кенг фойдаланиш;
дагиларга қаратилган ислоҳотларни амал-
га ошириш белгиланди: суғурта бозори мутахассисларини
тайёрл аш, қайта тайёрлаш ва уларнинг
суғурта соҳасидаги норматив-ҳуқуқий малакасини ошириш тизимини такомил-
базани такомиллаштириш; лаштириш.
суғурта фаолиятини тартибга солиш ти- Ишончимиз комилки, ушбу вазифалар-
зимини институционал ривожлантириш; ни ўз вақтида ва тўлиқ амалга оширилиши
мамлакат суғурта бозорининг истиқболи-
суғурта бозори инфратузилмасини ри- га хизмат қилади.
вожлантириш ва кенгайтириш;
Д. МАХМУДОВ,
суғурта бозори профессионал иштирок- Ўзбекистон Республикаси
чиларининг капиталлашув даражасини,
тўлов қобилияти ва молиявий барқарор- Миллий гвардияси
лигини ошириш; Ҳарбий-техника институти
суғурта хизматларининг истеъмолчи мустақил изланувчиси,
юридик фанлар бўйича
фалсафа доктори (PhD)
1 Мирзиёев Ш. Халққа хизмат қилиш, одамларнинг манфаатларини таъминлаш – раҳбарлар фа-
олиятининг асосий мезонидир // Халқ сўзи, 2017 йил 13 апрель № 73. – 1-б.
2 Каримов И.А. Жамиятимизни эркинлаштириш, ислоҳотларни чуқурлаштириш, маънавияти-
мизни юксалтириш ва халқимизнинг ҳаёт даражасини ошириш – барча ишларимизнинг мезони ва
мақсадидир. Т.15. – Т.: «Ўзбекистон», 2007. – 191-192-б.
3 Сафаров Л. ЎИҲҲҚЖ Федерациясининг Молиявий хизматлар соҳасида истеъмолчилар ҳуқуқла-
рини ҳимоя қилиш бўлими бошлиғи. http://biznes-daily.uz/ru/istemolchi/23179-moliyaviy-xizmatlar-
korsatish-sohasidagi-islohotlar.
4 Юсупов М. Фуқаролик жавобгарлигини суғурталаш // Ҳуқуқ ва бурч, 2008 йил, –№ 5. – 7-б.
5 Портал «Discovered» Сущность страхование. https://discovered.com.ua/ insurance/ sushhnost-i-
funkcii-straxovaniya.
6 Страховое дело. Учебник под ред. Рейтмана Л.И. М.: Банковский и биржевой научно-консуль-
тационный центр, 1992, – С. 17.
7 Вопросы сущности и функций финансов в системе производственных отношений социализма.
Сб. научн. трудов/ М.: МФИ, 1988, – С. 89-90.
8 http://biznes-daily.uz/ru/istemolchi/23179-moliyaviy-xizmatlar-korsatish-sohasidagi-islohotlar.
9 https://ru.wikipedia.org/wiki (12.01.2020 йил).
10 Ўзбекистон Республикаси Давлат статистика қўмитасининг 2020 йил 8 январь кунидаги
чиқиш рақами №01/2-02-17/2-7 сон билан қайд этилган «Суғурта ташкилотлари фаолиятининг
асосий кўрсаткичлари» номли маълумотномасининг биринчи иловаси.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
22 КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ
КОРПОРАТИВ НИЗОЛАР БЎЙИЧА СУДГА
ТААЛЛУҚЛИЛИКНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Бугунги кунда миллий иқтисодиётимиз- ект сифатида тадбиркорлик билан бевосита
да амалга оширилаётган кенг қамровли ис- шуғулланмайди, балки соҳага оид умумий
лоҳотларни молия-хўжалик стратегияси ва жараёнларнинг асосий сиёсий ташкилот-
фаолияти пухта ишлаб чиқилган, молиявий чиси бўлиб, ишлаб чиқаришни ҳар томон-
сиёсати ва уни амалга ошириш механизм лама қўллаб-қувватлайди, тадбиркорлик-
лари тўғри йўлга қўйилган, ички ва ташқи нинг тараққий этишига ҳуқуқий, иқтисодий
бозорда рақобатбардош, экспорт салоҳияти- шарт-шароит яратиб беради. Ушбу функция
га эга иқтисодий жиҳатдан барқарор корхо- ларни у қонунлар ва қонуности ҳужжат
наларсиз, ҳозирда бундай корхоналарнинг ларини чиқариш (қонунчилик ҳокимияти
аксарияти эса шерикчилик, акциядорлик, функцияси), қонунларнинг лозим даражада
улушлар, пайлар ҳисобига ташкил этилаёт- ижро этилишини ташкил этиш (ижро ҳоки-
ганлигини инобатга олсак, корпоратив бош мияти функцияси) ва ижтимоий низоларни
қарувга эга бўлган субъектларсиз тасаввур ҳал этиш, тадбиркорлик субъектларини тур-
қилиш қийин. ли ноқонуний хатти-ҳаракат ёки ҳаракат-
сизликлардан ҳимоя қилиш (суд ҳокимияти
2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон Рес функцияси) усуллари орқали амалга ошира-
публикасини ривожлантиришнинг бешта ди. Айниқса, хусусий мулкнинг ва хусусий
устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стра- мулк ҳуқуқига асосланган корхоналар то-
тегиясида корпоратив бошқарувнинг замо- монидан олинадиган даромадларнинг дахл-
навий стандарт ва усулларини жорий этиш, сизлигини кафолатлаш, рақобат муҳитини
корхоналарни стратегик бошқаришда акция шакллантириш, мулкдорларнинг манфа
дорларнинг ролини кучайтириш, алоҳида атдорлик ҳуқуқларини кафолатлаш ва шунга
миллий корхоналар акцияларининг хори- ўхшаш чораларни кўриш ўзининг ижобий
жий нуфузли фонд биржаларида дастлаб- натижасини беради.
ки тарзда жойлаштирилишига эришиш,
уларнинг хорижий капитал бозорига чиқи- Мулкдор ҳуқуқларини, шу жумладан,
шини таъминлаш, акциядорлик жамиятла- корпоратив бошқарув жараёнида уларнинг
ри фаолиятининг самарадорлигини тубдан қонуний манфаатлари кафолатланишида
ошириш, акциядорлик жамияти шаклида- судларнинг ўрни бениҳоя юқори. Чунки,
ги тадбиркорликни ривожлантириш бўйи ҳуқуқларининг кафолати таъминланганли-
ча қатъий чора-тадбирлар кўриш, тўғри- гига «кўзи етмаган» мулкдор бундай ишга
дан-тўғри хорижий инвестицияларни кенг қўл урмайди. Шу ўринда корпоратив низо-
жалб этиш, бўлажак инвесторлар учун улар- ларнинг судларда ҳал этилиши, жумладан
нинг очиқлиги ва жозибадорлигини таъмин- қайси суд томонидан ва қандай тартибда
лаш, замонавий корпоратив бошқарув услуб ҳал этилиши, мазкур тоифадаги ишларнинг
ларини жорий қилишни белгиловчи қатор ўзига хос хусусиятларини аниқлаш муҳим
тадбирлар, мазкур соҳани тубдан такомил- ҳисобл анади.
лаштириш бўйича кенг кўламли вазифалар
белгилаб берилган. Корпоратив низоларнинг судларга таал-
луқлилиги, яъни уларнинг қайси суд томони-
Бу борада давлат иқтисодий муносабат- дан ҳал этилиши процессуал қонун ҳужжат-
ларни ривожлантиришдан манфаатдор субъ- лари билан тартибга солинади. Корпоратив
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ 23
низоларнинг судларда ҳал этилиши тарихига лари фаолиятидан келиб чиқадиган низо-
назар ташлайдиган бўлсак, мазкур тоифа ларни кўриб чиқиш тааллуқлилиги бўйича
даги низолар, даставвал, фуқаролик ишлари хўжалик судларига ўтказилди.
бўйича судларда ҳал этилган.
ХПКда 2013 йилдан бошлаб мазкур
Мазкур низоларнинг ўзига хос хусусияти тоифадаги ишлар бўйича низо вужудга кел-
шундан иборатки, бундай низоларда акса ган тақдирда, ҳуқуқий муносабатлар ишти-
рият ҳолларда бир тараф жисмоний шахс бў- рокчиси юридик ёки жисмоний шахс бўли-
лишига қарамасдан, низо юридик шахснинг шидан қатъи назар, хўжалик суди томонидан
иқтисодий фаолияти бўйича, яъни иқтисо- кўриб чиқилишининг белгиланиши, хўжа-
диёт соҳасида вужудга келади. Амалиётда лик процессида тараф сифатида фуқаронинг
фуқаролик ишлари бўйича судларда бундай иштирок этиши ҳуқуқини таъминлаб берган
низоларни айнан шу сабаб бўйича кўриб янгилик бўлди.
чиқиш рад этилган (иш бўйича иш юритиш
тугатилган) ҳолатлар кўплаб учрайди. Чун- Таъкидлаш жоизки, корпоратив низолар-
ки, Ўзбекистон Республикаси Конституция- нинг айримларини хўжалик судига, бошқа-
сининг 2017 йил 6 апрелга қадар амалда бўл- ларини эса умумий юрисдикция судига таал-
ган 111-моддаси таҳририда мулкчиликнинг луқлилиги мазкур соҳада вужудга келаётган
турли шаклларига асосланган корхоналар, низоларнинг судлар томонидан ҳал этилиши
муассасалар, ташкилотлар ўртасидаги, шу- бўйича ягона суд амалиётининг шаклланти-
нингдек тадбиркорлар ўртасидаги, иқтисо- рилиши ва такомиллаштирилишида муайян
диёт соҳасида ва уни бошқариш жараёнида қийинчикларни келтириб чиқариш билан бир
вужудга келадиган хўжалик низоларини ҳал қаторда, корпоратив бошқарув субъектл ари
этиш Олий хўжалик суди ва хўжалик судлари ўртасидаги низоларни ҳал этилиши билан
томонидан уларнинг ваколатлари доирасида боғлиқ оворагарчиликларга сабаб бўлди.
амалга оширилиши қайд этилган.
Кейинчалик, яъни 2015 йил 20 августда
Хўжалик судлари эса, Ўзбекистон Респуб «Ўзбекистон Республикасининг айрим қонун
ликаси Хўжалик процессуал кодекси (ХПК)- ҳужжатларига хусусий мулкни, тадбиркор-
нинг шу вақтда амалда бўлган таҳрири- лик субъектларини ишончли ҳимоя қилишни
га асосан субъектив таркиб бўйича, яъни янада кучайтиришга, уларни жадал ривож
жисмоний шахс хўжалик судида тараф си- лантириш йўлидаги тўсиқларни бартараф
фатида иштирок эта олмаслигидан келиб этишга қаратилган ўзгартиш ва қўшимчалар
чиқиб, бундай низоларни кўриб чиқишга киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб
ҳақли бўлмаган. Шу боис, корпоратив ни- ликаси Қонуни билан ХПК 23-моддасининг
золарнинг ўзига хос хусусиятларидан келиб иштирокчилар ўртасида, иштирокчилар би-
чиқиб, уларнинг иқтисодиёт соҳасида вужуд лан хўжалик ширкатлари ва жамиятлари ўр-
га келишини инобатга олган ҳолда Ўзбекис тасида, шу жумладан, акциядорлар ўртасида,
тон Республикасининг 2013 йил 30 апрелдаги акциядор билан акциядорлик жамияти ўрта-
«Ўзбекистон Респ убликасининг айрим қо- сида хўжалик ширкатлари ва жамиятл ари
нун ҳужжатларига ўзгартиш ва қўшимчалар фаолиятидан келиб чиқадиган низоларга
киритиш тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб доир ишлар, бундан меҳнатга оид низолар
ликаси Қонуни билан ХПКга қўшимчалар мустасно, тўғрисидаги 4-бандига ўзгарти-
киритилиб, корпоратив низоларнинг асосий риш киритилиб, меҳнат низоларидан ташқа-
қисми, аниқроғи иштирокчилар ўртасида, ри барча корпоратив низолар хўжалик судла-
иштирокчилар билан хўжалик ширкатлари ри томонидан кўриб чиқилиши белгиланди.
ва жамиятлари ўртасида, акциядорлар ўрта- Шунингдек, ХПКга «Корпоратив низолар
сида, акциядор билан акциядорлик жамияти бўйича иш юритиш» деб номланган янги боб
ўртасида хўжалик ширкатлари ва жамият киритилиб, корпоратив низоларни хўжалик
судлари томонидан кўришнинг процессуал
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
24 КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ
жиҳатлари белгилаб берилди. Мазкур қо- 3) юридик шахс иштирокчиларининг
нун билан «корпоратив низо» атамаси илк (муасс исларининг, аъзоларининг) юри-
маротаб а хўжалик процессуал қонунчилиги- дик шахс томонидан тузилган битимларни
да акс эттирилди. ҳақиқий эмас деб топиш ва (ёки) бундай би-
тимларнинг ҳақиқий эмаслиги оқибатларини
Натижада корпоратив низо тарафлари- қўллаш ҳақидаги даъволари бўйича низолар;
нинг ҳуқуқ ва қонуний манфаатларини яна-
да самарали ҳимоя қилинишининг ҳуқуқий 4) қимматли қоғозлар эмиссияси билан,
асоси яратилиб, корпоратив низоларни уму- шу жумладан эмитентнинг бошқарув орган-
мий юрисдикция ва хўжалик судлари томо- лари қарорлари юзасидан низолашиш би-
нидан ҳал этиш амалиётида мавжуд бўлган лан, эмиссиявий қимматли қоғозларни жой-
тааллуқлилик борасидаги муаммолар барта- лаштириш жараёнида тузилган битимлар,
раф этилди. эмиссиявий қимматли қоғозлар чиқариш
(қўшимча равишда чиқариш) натижалари
Ўзбекистон Республикаси Президенти- бўйича ҳисоботлар (хабарномалар) юзасидан
нинг 2017 йил 21 февралдаги «Ўзбекис низолашиш билан боғлиқ низолар;
тон Респ убл икаси суд тизими тузилмасини
тубдан такомиллаштириш ва фаолияти са- 5) қимматли қоғозларни номинал сақлов-
марадорлигини ошириш чора-тадбирлари чиларнинг акциялар ва бошқа қимматли
тўғрисида»ги ПФ-4966-сонли Фармонига қоғозларга бўлган ҳуқуқларини ҳисоб-
асосан суд тизимига ўзгартириш киритилга- га олиш, қонунда назарда тутилган бошқа
нидан кейин, яъни 2017 йилнинг 1 июнидан ҳуқуқ ва мажбуриятларни қимматли қоғоз-
бошлаб корпоратив низолар Қорақалпоғис ларни жойлаштириш ва (ёки) уларнинг му-
тон Республикаси, вилоятлар ва Тошкент омаласи муносабати билан қимматли қоғоз-
шаҳар иқтисодий судлари, туманлараро, ту- ларнинг номинал сақловчилари томонидан
ман (шаҳар) иқтисодий судлари томонидан амалга ошириш билан боғлиқ фаолиятидан
ҳал этилиб келинмоқда ва бу борада низо- келиб чиқадиган низолар;
ларни кўриб чиқиш 2018 йил 24 январда қа-
бул қилинган Ўзбекистон Республикасининг 6) юридик шахс иштирокчиларининг
Иқтисодий процессуал кодексида (ИПК) умумий йиғилишини чақириш тўғрисида-
белгиланган тартибда амалга оширилмоқда. ги низолар;
ИПКнинг 30-моддасида етти хил шакл 7) юридик шахс бошқарув органларининг
даги корпоратив низолар санаб ўтилган: қарорлари устидан шикоят қилиш тўғриси-
даги низолар.
1) юридик шахсни ташкил этиш, қай-
та ташкил этиш ва тугатиш билан боғлиқ Шуни инобатга олиш лозимки, мазкур
низолар; моддада кўрсатилган корпоратив низолар-
нинг рўйхати тугал ҳисобланмайди ва ушбу
2) хўжалик жамиятлари ва ширкатлари- моддада кўрсатилмаган, аммо ўзининг
нинг устав фондидаги (устав капиталидаги) моҳиятига кўра корпоратив низо ҳисоблан-
акцияларнинг, улушларнинг, кооперативлар ган даъволар ҳам иқтисодий судлар томони-
аъзолари пайларининг мансублиги, уларга дан ҳал этилиши лозим. Шунинг учун низо-
юкламалар белгилаш ва улардан келиб чиқа- нинг ушбу рўйхатда кўрсатилмаганлигини
диган ҳуқуқларни амалга ошириш билан боғ- асос қилиб, даъво аризасини қабул қилишни
лиқ низолар, бундан хўжалик жамиятлари ва рад этишга ёки иш юритишни тугатишга йўл
ширкатларининг устав фондидаги (устав ка- қўйилмайди.
питалидаги) акцияларни, улушларни, коопе-
ративлар аъзоларининг пайларини ўз ичига Эътибор берилиши лозим бўлган яна бир
олувчи мерос мол-мулкни ёки эр-хотиннинг жиҳат – корпоратив низо меҳнатга оид бўл-
умумий мол-мулкини бўлиш билан боғлиқ маслиги, шунингдек хўжалик жамиятлари
ҳолда юзага келадиган низолар мустасно; ва ширкатларининг устав фондидаги (устав
капиталидаги) акцияларни, улушларни, ко-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ 25
оперативлар аъзоларининг пайларини ўз шувларга сабаб бўлмоқда. Мазкур бандга
ичига олувчи мерос мол-мулкни ёки эр-хо- асосан иқтисодиёт соҳасида юридик шахслар
тиннинг умумий мол-мулкини бўлиш билан ҳамда юридик шахс ташкил этмаган ҳолда
боғлиқ ҳолда юзага келадиган низо бўлмас- тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираёт-
лиги лозим. ган ва якка тартибдаги тадбиркор мақомини
қонунда белгиланган тартибда олган фуқаро-
Амалиётда, айнан шу ҳолат бўйича судга лар, шунингдек корпоратив низолар бўйича
тааллуқлилик борасида низолар ҳанузгача ишлар кўрилаётганда тарафлар бўлган фуқа-
давом этиб келмоқда. Масалан, жамиятнинг ролар ўртасидаги фуқаровий, маъмурий ва
яккабошчилик асосидаги ижро этувчи ор- бошқа ҳуқуқий муносабатлардан юзага ке-
гани (директор)нинг уни эгаллаб турган ла- ладиган низоларга доир ишлар иқтисодий
возимидан озод қилиш тўғрисидаги таъсис- судларга тааллуқлилиги белгиланган. Чун-
чилар умумий йиғилиши қарорини ҳақиқий ки, биринчидан, Қонуннинг ўзбек ва рус
эмас деб топиш тўғрисидаги талаб иқтисо- тилидаги матни таҳририда ҳар хил тушунча
дий судг а тааллуқли. Чунки, «Масъулияти мавжуд. Иккинчидан, Қонунда кўрсатилган
чекланган ҳамда қўшимча масъулиятли жа- уч турдаги, яъни меҳнат, оила ва мерос му-
миятлар тўғрисида»ги Ўзбекистон Респуб носабатларидан ташқари барча корпоратив
ликаси Қонуни 39-моддасининг биринчи низолар иқтисодий судларга тааллуқли деб
қисмига асосан жамиятнинг яккабошчилик белгиланган.
асосидаги ижро этувчи органи (директор)
жамият иштирокчиларининг умумий йиғи- Корпоратив низолар фуқаролик ҳуқуқий
лиши томонидан жамиятнинг уставида бел- муносабатлардан вужудга келса-да, баъзида
гиланган муддатга сайланади. уларнинг оқибати оммавий ҳуқуқий муно-
сабатларга тааллуқли бўлади. Жамият таъ-
Меҳнатга оид низолар деганда, иш берув- сисчиларининг умумий йиғилиши қарорини
чи ва ходим ўртасида меҳнат тўғрисидаги қо- ҳақиқий эмас деб топиш ва таъсис ҳужжат-
нун ҳужжатларининг қўлланиши ва меҳнат ларига киритилган ўзгартиришларни дав-
шартномасида назарда тутилган шартлар лат рўйхатидан ўтказилганлигини қонунга
юзасидан келиб чиққан келишмовчиликлар хилоф деб топиш тўғрисидаги талаб бунга
тушунилади. Меҳнатга оид низолар таъсис- мисол бўла олади. Яъни, таъсис ҳужжатла-
чиларнинг йиғилиш қароридан эмас, бал- рига киритилган ўзгартиришларнинг давлат
ки меҳнат шартномасидан вужудга келади. рўйхатидан ўтказилиши маъмурий ҳуқуқий
Ишга тиклаш ва компенсация тўловларини муносабат бўлиб, ушбу ҳолатда низо вужуд-
тўлаб бериш тўғрисидаги талаб меҳнат му- га келган тақдирда, аксарият ҳолларда у бе-
носабатларидан келиб чиққанлиги сабабли восита корпоратив низолардан келиб чиқади.
тегишинча фуқаролик ишлари бўйича суд-
ларда ҳал этилади. Бундай ҳолларда ўзаро боғлиқ бир неч-
та талаб бирлаштирилган бўлиб, уларнинг
Агар таъсисчи ёки акциядор айни вақт- айримлари маъмурий судга, бошқалари эса
да жамиятнинг ходими ҳам бўлиб, у бирор иқтисодий судга тааллуқли бўлса, хусусан,
меҳнатга оид низо юзасидан иқтисодий судга иқтисодий судга тааллуқли бўлган талаб би-
мурожаат қилган бўлса, ИПК талабларидан лан бирга давлат рўйхатига олиш билан боғ-
келиб чиқиб, бундай даъво аризасини қабул лиқ бўлган ёки давлат органининг ҳужжатини
қилиш рад этилиши, агар ушбу ҳолат ишни ҳақиқий эмас деб топиш каби талаблар ҳам
кўриш жараёнида аниқланса, иш юритиш ту- қўйилган бўлса, даъво аризаси ИПК 155-мод-
гатилиши лозим бўлади. даси биринчи қисмининг 4-бандига асосан
қайтарилади. Ушбу ҳолат даъво аризаси иш
Корпоратив низоларнинг тааллуқлилиги юритишга қабул қилингандан кейин аниқлан-
борасида сўз юритилар экан, ИПК 25-мод- са, суд иқтисодий судга тааллуқли бўлган
даси биринчи қисмининг 1-банди олимлар
ва амалиётчилар ўртасида турли хил баҳсла-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
26 КОРПОРАТИВ ҲУҚУҚ
талабни мазмунан кўриб чиқиши, маъму- масъулияти чекланган ва қўшимча масъу-
рий судга тааллуқли талаб бўйича эса ИПК лиятли жамиятлардан таъсис шартномаси
110-моддасининг 1-бандига асосан иш юри- (агар муассислар сони икки ва ундан ортиқ
тишни тугатиши лозим. Бу ҳақда Ўзбекис бўлса) ва жамият уставининг белгиланган
тон Республикаси Олий суди Пленумининг тартибда тасдиқланган нусхаси;
2019 йил 24 майдаги «Биринчи инстанция
суди томонидан иқтисодий процессуал қонун акциядорлик жамиятларидан акциядорлар
нормаларини қўллашнинг айрим масалалари реестридан кўчирма талаб қилиб олиниши
тўғрисида»ги 13-сонли қарорининг 8-банди- лозимлиги тўғрисида тушунтириш берилган.
да тушунтириш берилган.
Амалиётда, улушни сотиб олган ёки
Фикримизча, Ўзбекистон Республикаси улушга бошқача усулда эгалик ҳуқуқини
Олий хўжалик суди Пленумининг 2014 йил қўлга киритган шахснинг жамият томонидан
20 июндаги «Иқтисодий судлар томонидан уни эътироф этмаслиги, яъни тан олинмас-
корпоратив низоларни ҳал этишнинг айрим лиги, унинг талабини умумий йиғилишда
масалалари тўғрисида»ги 262-сонли қарори- кўриб чиқилмаслиги ҳолатлари учраб ту-
ни янги таҳрирда ишлаб чиқиш лозим. Чунки, ради. Шу боис, ушбу шахс улушнинг ман-
биргина тааллуқлилик борасида қарорнинг сублилиги борасида бузилган ҳуқуқларини
1-бандида судлар иштирокчилар ўртасида, тиклаш мақсадида жамиятга нисбатан судга
иштирокчилар билан хўжалик ширкатлари ва даъво киритиш ҳолатлари бор. Аммо, судлар
жамиятлари ўртасида, шу жумладан акция томонидан Пленум қарорида берилган ту-
дорлар ўртасида, акцияд ор билан акциядор- шунтиришдан келиб чиқиб, улушга нисбатан
лик жамияти ўртасида хўжалик ширкатлари эгалик рўйхатдан ўтказилмаганлиги сабабли
ва жамиятлари фаолият идан келиб чиқадиган ушбу шахс қонунда белгиланган тартибда
низоларни ҳал қилишда қўлланилиши лозим муассис мақомини олмаган деган важ билан
бўлган норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар келти- даъволарни қабул қилишни рад этиш ҳолат-
рилган бўлиб, Пленум қарорининг 3-банди- лари ҳам мавжуд.
га кўра, хўжалик ширкати ва жамиятининг
таъсис шартномасини тараф сифатида имзо- Ваҳоланки, ИПК 30-моддаси биринчи
лаб, хўжалик ширкати ва жамиятини ташкил қисмининг 2-бандида хўжалик жамиятлари
этиш мажбуриятини олган юридик ва (ёки) ва ширкатларининг устав фондидаги (устав
жисмоний шахс ёки улар томонидан ваколат капиталидаги) акцияларнинг, улушларнинг,
берилган шахс ушбу ширкат ва жамиятнинг кооперативлар аъзолари пайларининг ман-
муассиси (таъсисчиси) ҳисобланади. сублиги, уларга юкламалар белгилаш ва
улардан келиб чиқадиган ҳуқуқларни амалга
Хўжалик ширкати ва жамияти қонунда ошириш билан боғлиқ низолар судларда ҳал
белгиланган тартибда давлат рўйхатидан этиладиган корпоратив низолар сирасига ки-
ўтказилиб, юридик шахс мақомини олгани- ритилган.
дан сўнг унда ўз улуши (пайи, ҳиссаси)га
эга бўлган юридик ва (ёки) жисмоний шахс Хулоса ўрнида шуни таъкидлаш лозим-
ушбу хўжалик ширкати ва жамиятининг ки, корпоратив муносабатлардан вужудга
иштирокчиси ҳисобланади. келадиган низоларнинг тааллуқлилигини
аниқлаштириш, бу борада ягона суд ама-
Пленум қарорининг 4-бандида судларга лиётини шакллантириш мақсадида умум-
шахснинг хўжалик ширкати ва жамияти- лаштиришлар ўтказиш, шунингдек бу ҳақда
нинг иштирокчиси (акциядори) эканлигини Пленум қарорида кенгроқ тушунтиришлар
аниқлаш учун: бериш зарур.
тўлиқ ва коммандит ширкатлардан таъсис М. САИДОВ
шартномасининг белгиланган тартибда тас- Бухоро вилоят
диқланган нусхаси; иқтисодий суди раиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ФАОЛИЯТ 27
ИШЧАНЛИК ОБРЎСИНИ
ҲУҚУҚИЙ ҲИМОЯ ҚИЛИШ
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик ко- сатиш кўламига жиддий зарар етказади ва бу
дексининг 99-моддасида шахснинг шаъни ва зарар моддий кўринишда бўлади.
қард-қиммати, ишчанлик обрўси номоддий
неъматлар сифатида эътироф этилган. Маълумки, қимматли қоғозлар бозорида кор-
порацияларнинг фаолияти юзасидан ижобий
Ўзбекистон юридик энциклопедиясида ёки салбий, ҳаққоний ёки ҳақиқатга тўғри кел-
қайд этилишича, шаън шахсга тегишли бўл- майдиган ахборотларнинг тарқатилиши қиммат-
ган ижтимоий ва маънавий сифатлари бўйича ли қоғозларнинг нархига, шунингдек биржалар-
бошқаларнинг баҳосидир. Қадр-қиммат эса, даги савдоларга ўз таъсирини кўрсатади.
мана шу сифатлар бўйича шахснинг ўзига ўзи
берган баҳосидир. Ишчанлик обрўси фақатги- Бизнесда илғор мақсадларни кўзлаган
на касбий маҳоратига бўлган ижтимоий баҳо1. компания ва корпорациялар маҳаллий, халқ
аро бозорларда ном қозониш ва жой эгаллаш
Юридик фанлар доктори, профессор учун барча самарали усуллардан фойдалана-
И.Б.Зокировнинг фикрича, шаън фуқаро- ди. Аксарият, йирик корпорацияларда жамо-
нинг муайян даражада тасдиқланиши, унинг атчилик билан ишловчи ходимлар ва бўлим-
ижтимоий ҳолатидир. Қадр-қиммат эса, маз- лар мавжуд бўлиб, улар бевосита ижтимоий
кур ҳолатнинг соҳиби онгида акс эттирили- тармоқлар, оммавий ахборот воситалари, Ин-
ши, яъни жамият томонидан тақдирланиши- тернет нашрлари ёрдамида компаниянинг
га кўра шахснинг ўзига берган баҳосидир2. ишчанлик обрўси ва мижозларнинг хоҳиш-
истакл ари ҳақида маълумотлар тўплайди,
Шаън, қадр-қиммат жисмоний шахсга ҳақиқатга тўғри келмайдиган ахборот ва маъ-
хос хусусиятлар бўлиб, шахснинг шаъни ва лумотларни тарқатилиши оқибатида юзага
қадр-қимматини оммавий ахборот воситала- келиши мумкин бўлган зарарларнинг олдини
рида, Интернет нашрларида ва ижтимоий тар- олишга ва компания имиджини сақлаб қо-
моқларда ҳақиқатга тўғри келмайдиган маъ- лишга ҳаракат қилади.
лумотлар асосида камситиш унинг руҳиятига,
ички кечинмаларига салбий таъсир ўтказади Тадбиркорлик субъектининг ишчанлик об-
ва шахсга маънавий зарар етказади. рўсини шакллантиришда бир қатор омиллар,
хусусан сифат менежменти, экологик тоза маҳ-
Ишчанлик обрўси тадбиркорлик субъект сулот ишлаб чиқарилиши, маркетинг (реклама
ларининг фаолиятига дахлдор тушунча бў- ва брендлар), истеъмолчиларга (мижозларга)
либ, ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумот- яратилган қулайликлар, ахборотнинг очиқли-
лар тарқатилиши тадбиркорлик субъектининг ги ва ошкоралиги, ходимларнинг ахлоқ-одоб
ишлаб чиқариш ҳажмига, савдо ва хизмат кўр-
АННОТАЦИЯ
Ҳозирги вақтда мобил алоқа хизмати ҳаётимизнинг бир қисмига айланиб улгурди. Биз ҳар
дақиқада оммавий ахборот воситаларидан, Интернет тармоғидаги сайтлардан ва ижтимоий
тармоқлардан ахборот ва маълумотлар олмоқдамиз. Оммавий ахборот воситаларида, ижти-
моий тармоқларда ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумотлар ва ахборотлар тарқатиш орқа-
ли тадбиркорлик субъектларини обрўсизлантириш ҳолатлари тез-тез учраб туради. Мазкур
мақолада тадбиркорлик субъектларининг ишчанлик обрўсини ҳимоя қилишнинг ҳуқуқий
асосл ари, усуллари ва қонун ҳужжатларидаги мавжуд камчиликлар ҳақида сўз юритилади.
Калит сўзлар: шаън, қадр-қиммат, ишчанлик обрўси, оммавий ахборот воситалари, Ин-
тернет, ижтимоий тармоқлар.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
28 ФАОЛИЯТ
нормалари, корпоратив маданият ва бошқа ни суд амалиётида қўллаш тўғрисида тушун-
жиҳатлар ижобий натижа беради. тиришлар берилган.
Иқтисод соҳасида илмий изланиш олиб бо- Бундан ташқари, Ўзбекистон Республика-
рувчи олимлар, мустақил тадқиқотчилар, ком- си Жиноят кодексининг 192-моддасида рақо-
панияларнинг маркетинг ва ишлаб чиқариш батчини обрўсизлантириш, яъни босма ёки
бўлимлари Интернет нашрларининг, ижтимо- бошқ ача усулда кўпайтирилган матнларда ёки
ий тармоқларнинг компания ишчанлик обрў- оммавий ахборот воситалари орқали хўжалик
сига таъсир ўтказиш даражасини, кўламини, юритувчи субъектнинг ишбилармонлик ну-
хусусиятларини ҳамда ҳақиқатга тўғри кел- фузига путур етказиш мақсадида била туриб
майдиган ахборот тарқатилиши оқибатида ёлғон, ноаниқ ёки бузиб кўрсатилган маълу-
вужудга келиши мумкин бўлган моддий зарар- мотларни тарқатиш жиноий жавобгарликка
ларни ҳисоблашади. тортишга асос бўлиши белгиланган.
Бироқ, бу тадбиркорлик субъектининг иш- Фикримизча, мавжуд нормалар тадбир-
чанлик обрўсини ҳимоя қилиш имкониятини корлик субъектларининг ишчанлик обрўсини
бермайди. Компаниялар мазкур ахборотнинг тўлақонли ҳимоя қилишга имкон бермайди.
тарқатилишини тўхтатиш, унга раддия бе-
риш ва етказилган зарарларни ундириш каби Биринчидан, Фуқаролик кодекси нормалари
ҳуқуқий ҳимоя чораларини кўриши муҳим замонавий ахборот технологиялари давридаги
аҳамият касб этади. Акс ҳолда, зарар кўлами реал вазиятга мувофиқ келмай қолди. Хусу-
кўпайишда давом этади. сан, амалдаги қонун нормаларида Интернет
нашрлари, ижтимоий тармоқларда тарқатил-
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодек- ган, ҳақиқатга тўғри келмайдиган маълумот-
сининг 100-моддасига кўра, фуқаро ўзининг ларни тўхтатишга, уни ўчириб ташлашга, яна
шаъни, қадр-қиммати ёки ишчанлик обрўсига тарқатилишининг олдини олишга қаратилган
путур етказувчи маълумотлар юзасидан, башар- қоидалар назарда тутилмаган.
ти бундай маълумотларни тарқатган шахс улар-
нинг ҳақиқатга тўғри келишини исботлай олма- Иккинчидан, рақобатчини обрўсизланти-
са, суд йўли билан раддия талаб қилишга ҳақли. риш, шу мақсадда била туриб ёлғон, ноаниқ
ёки бузиб кўрсатилган маълумотларни тарқа-
Шунингдек, ўша ахборотни тарқатган ом- тиш учун жиноий жавобгарликни тадбиркор-
мавий ахборот воситаларида раддия берили- лик субъектининг ишчанлик обрўсини ҳимоя
шини ҳамда ҳақиқатга тўғри келмайдиган ах- қилишнинг самарали усулларидан бири сифа-
боротнинг тарқатилиши оқибатида етказилган тида баҳолаб бўлмайди. Ахборотни тарқатган
зарарлар ва маънавий зиённинг ўрнини қоп шахс жиноий жавобгарликка тортилган тақ-
лашни талаб қилиш ҳам фуқарога тегишли дирда ҳам ахборот ижтимоий тармоқларда
муҳим ҳуқуқдир. тарқалишда давом этиши мумкин. Тадбиркор
бунинг оқибатида кўрган зарарларни қоплаш
Мазкур қоидаларни юридик шахснинг иш- юзасидан судга алоҳида мурожаат қилиши за-
чанлик обрўсини ҳимоя қилишга ҳам татбиқ рурияти юзага келади.
этиш мумкин.
Хулоса ўрнида шуни айтиш керакки, тад-
Шу каби норма «Оммавий ахборот восита- биркорлик субъектлари ишчанлик обрўсини
лари тўғрисида»ги Қонуннинг 27-моддасида ҳимоя қилишга қаратилган фуқаролик қонун-
ҳам мустаҳкамлаб қўйилган. чилиги нормаларини такомиллаштириш зарур.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пле- Ш. МИРЗАЕВ,
нумининг «Суд амалиётида фуқаро ва таш- Андижон вилоят иқтисодий
килотларнинг шаъни, қадр-қиммати ва иш- суди раиси, мустақил изланувчи
чанлик обрўсини ҳимоя қилиш ҳақида» 1992
йил 19 июнда қабул қилинган 5-сонли қарори
мавжуд. Мазкур қарорда амалдаги нормалар-
1 Ўзбекистон юридик энциклопедияси. -Т. Адолат. 2009 й. 530-бет.
2 И.Б.Зокиров. Фуқаролик ҳуқуқи. Дарслик. 1-қисм. Тошкент давлат юридик институти. 2006 й. 171-бет.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ 29
АНГЛО-САКСОН ҲУҚУҚ
ТИЗИМИДА СУД НАЗОРАТИ
Ғарб жиноят процесси миллий моделлари лари (присяжныйлар суди) томонидан про-
турли-туман бўлса-да, ҳозирда ғоявий жиҳат- фессионал судьянинг раҳбарлиги остида
дан яхлитдир. У инсон ҳуқуқлари фалсафаси амалга оширилади, прокурорнинг ваколат-
ва фундаментал демократик принциплар: лари чекланганлиги сабабли, суд ишни судга
айбсизлик презумпцияси, одил судга бўл- қадар юритишда шахс ҳуқуқ ва эркинликла-
ган ҳуқуқ, айбланувчининг ҳимоя ҳуқуқини рининг асосий, балки ягона ҳимоячисидир.
таъминл аш, процессуал мажбурлов чора-
ларини қўллашда шахс ҳуқуқларини кафо- АҚШда етарли асослар мавжуд бўлса,
латлашга асосланган. Мазкур қадриятлар полиция қамоққа олиш ёки тинтув ўтказиш
универсал ҳисобланиб, миллий қонун чиқа- ҳақида судга мурожаат қилади. Магистрат
рувчи томонидан жиноят-процессуал нор- суди қамоққа олиш ёки тинтув ўтказиш ма-
малар ва институтларни шакллантиришда саласини ҳал қилади. Жиноят иши қўзғатиш
шубҳа остига олиниши мумкин эмас1. босқичи мавжуд эмаслиги сабабли, ордер бе-
рилиши кўпгина штатларда жиноий таъқиб
АҚШ ва Англия жиноят процесси қў- бошланганлигини англатади.
лида жиноят-процессуал ҳаракатларни
амалга ошириш ва қарорлар қабул қилиш АҚШда далилларни номақбул деб то-
бўйича барча ваколатлар жамланган, иш ҳо- пиш йўли билан суд назоратини амал-
латларини тўлиқ, ҳар томонлама ва объек- га ошириш, яъни далил конституциявий
тив аниқлаш мақсадида исботлашни амалга ҳуқуқларни бузган ҳолда олинган бўлса,
оширувчи процессуал ҳокимиятнинг ягона уни номақбул деб топишнинг ўзи самарали
маркази мавжудлигини техник жиҳатдан ин- механизм ҳисобланади.
кор этади. Англия ва Америка жиноят про-
цессига «жиноят иши», «жиноят иши бўйича Суд назорати бўйича энг машҳур суд пре-
иш юритиш», «жиноят иши бўйича иш юри- цедентларидан бири 1961 йилдаги Mapp v.
тувчи шахс» категориялари номаълум2. Ohio ҳисобланади. Огайо полицияси Dolree
Mapp исмли шахснинг уйида ўтказилган
АҚШ суд назоратининг ўзига хос хусу- тинтув натижасида порнографик материал-
сияти шундан иборатки, АҚШ Олий суди лар сақланаётганлигини аниқлаган. Ушбу
томонидан суд назоратининг предмети ва далиллар асосида Dolree Mapp судланган,
чегараси белгилаб берилади. Полиция мус бироқ суд ҳукмига апелляция берган. Олий
тақил равишда фақатгина фуқароларнинг суд полиция томонидан уйни тинтув қилиш
конституциявий ҳуқуқларини чекламайди- жараёнида Mapp тинтув ўтказилаётгани
ган тергов ҳаракатларини ўтказиш ҳуқуқига ҳақида огоҳлантирилмаганлиги сабабли тўп
эга, қисқа муддатли ушлаб туришдан бошқа ланган далилларни номақбул деб топган.
процессуал мажбурлов чораларини қўллаш-
га ҳақли эмас. Powell v Nevada, 511 US.79 прецеденти
бўйича эса, жиноят содир этганликда гу-
Англо-саксон ҳуқуқ тизимида ишни маз- мон қилиниб ушланган Powell 72 соат ичи-
мунан кўриш асосан жамоатчилик вакил- да судга келтирилмаган. Ушлаб турилиши-
нинг 48 ва 72 соати оралиғида у иқрорлик
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
30 ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
кўрсатмалари берган. Судда Powellнинг ўтказиш учун етарли асослар бўлмаганлиги
иқрорлик кўрсатмалари унга қарши фой- сабабли, суднинг қарори бекор қилинган.
даланилган ва у айбли деб топилган. Конституциявий ҳуқуқларни чеклаш учун
Powell ҳукмдан норози бўлиб, кўрсатма- суд томонидан рухсат бериш «No warrant
лар у ноқонуний ушлаб турилган вақтда, shall actually designed without probable case»
яъни 48 соат ичида одил судловга бўлган («Эҳтимолий сабабсиз суднинг ордери бе-
ҳуқуқи бузилган ҳолда олинганлиги сабаб- рилмайди») қоидасига асосланади.
ли иқрорлик кўрсатмасини номақбул далил
деб эътироф этишни сўраган. Суд унинг Уйида тезкор маълумотлар асосида тин-
важларини асосли деб топган3. тув ўтказилган Spinelli иши эса, полиция-
нинг ўзи ёки унга кўмаклашувчи шахслар-
1970 йил 14 январда полициянинг 6 на- нинг тинтув ўтказишга асослар мавжудлиги
фар офицери қотилликда гумон қилинган ҳақида гувоҳлиги номақбуллиги ҳақидаги
Paytonнинг яшаш жойига суднинг рухсати- қоиданинг шаклланишига олиб келди.
сиз кириб, далилий ашё бўлган гильзани
топганлиги ҳолатига асосланган суднинг АҚШда ҳам суд камдан-кам ҳолларда
айблов ҳукми Конституциянинг 4-қўшим- тинтувга рухсат беришни рад қилганлиги са-
часига хилофлиги сабабли бекор қилинган бабли, унга фақат расмиятчилик деб қараш
ва натижада «Payton» қоидаси номли преце- ҳам мавжуд.
дент юзага келган4.
Жиноят ишлари бўйича тергов Федерал
Johnson v. United States ишида полиция тергов бошқармаси ва бошқа кўпл аб феде-
кечиктириб бўлмайдиган ҳолат тушунчаси- рал хизматлар, шунингдек тегишли штат
ни ўзича талқин қилганлиги, яъни Johnson- ҳукуматига ёки графлик, шаҳар ёхуд қи-
нинг меҳмонхонадаги хонасида суднинг шлоқ муниципалитети маҳаллий ҳокимия
рухсатисиз тинтув ўтказилганлиги, ҳаттоки тига бўйсунувчи, бир-биридан муст ақил
айбланувчининг гиёҳванд моддалар истеъ- бўлган кўплаб полиция муассасалари то-
мол қилганлиги ҳақида далиллар аниқлан- монидан олиб борилади. Улар гумон қили-
ган бўлса-да, унинг хонасига киргунга қа- нувчини ҳибсга олиш, тергов қилиш, жи-
дар полицияда суднинг рухсатисиз тинтув ноят далилларини излаб топиш ва йиғиш
ҳуқуқига эгадирлар, ҳибсга олиш, тинтув
АННОТАЦИЯ
Мақолада ишни судга қадар юритиш жараёнида суд ҳимоясида бўлишнинг англо-сак-
сон ҳуқуқ тизимидаги ўзига хос хусусиятлари баён қилинган.
Калит сўзлар: англо-саксон ҳуқуқ тизими, хорижий тажриба, суд назорати, ишни
судг а қадар юритиш, такомиллаштириш.
***
В статье описываются особенности судебного контроля на досудебном производстве
в англо-саксонской правовой системе.
Ключевые слова: англо-саксонская правовая система, зарубежный опыт, судебный
контроль, досудебное производство, усовершенствования.
***
Аn article describes features of judicial control in pre-trtal proceedings in the anglo-saxon
legal system.
Key words: anglo-saxon legal system, criminal procedure, foreign experience, judicial
control, pre-trialproceepings improvement.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ 31
қилиш ва бошқа баъзи тергов ҳаракатлари да нафақат қарор ва ҳаракатларнинг қону-
полиция томонидан суднинг рухсатини ол- нийлиги, асослилига баҳо беради, балки да-
диндан ёки алоҳида ҳолларда кейин олиб лилларни текширади ва етарли эканлигини
амалга оширилади5. муҳокама қилади. Далиллар етарли бўлмаса,
жиноий таъқиб тугатилади.
Буюк Британияда ҳам суд назорати ишни
судга қадар юритишнинг таркибий қисми Буюк Британияда суд назорати айнан
ҳисобланади. Полициянинг ваколатлари жиноят процесси институти сифатида
фақат суднинг рухсати билан ва мустақил эмас, универсал институт сифатида фаоли-
равишда ўтказиладиган ваколатларга бўли- ят кўрсатади.
нади. Ушланган ҳар қандай шахс судга кел-
тирилади ва ушлаш асослари текширилади, Анъанага кўра, Буюк Британияда
асослар мавжуд бўлмаган тақдирда, суд уни ишни судга қадар юритувчи органлар-
озод қилиш ҳақида қарор чиқаради. Инсон нинг қарорларини бекор қилиш учун
ҳуқуқ ва эркинликларини чекловчи барча асослар учга бўлинади: 1) қарор қабул
ҳаракатлар, жумладан, тинтув фақат суд қилувчининг ноқонуний ҳаракат қил-
буйруғи билан ўтказилади. ганлиги (illegality); 2) қарор адолатсиз
процедура натижасида қабул қилинганли-
Англо-саксон ҳуқуқ тизимида суд назора- ги (procedural impropriety); 3) қарорнинг
тининг ўзига хос хусусиятларига қуйидаги- асоссиз ёки иррационаллиги (irrationality’
ларни киритиш мумкин: or ‘unreasonableness). Бироқ, мазкур асослар
доимий равишда ривожланиб, кенгайиб
ишни судга қадар юритувчи органлар, шу бормоқда, масалан, Европа қонунларининг,
жумладан, полициянинг айблов функцияси шу жумладан, Инсон ҳуқуқлари бўйича Ев-
аниқ белгиланган; ропа конвенцияси бузилиши ҳам асос бўли-
ши мумкин6.
суд назорати тарафларнинг тортишуви
принципи асосида амалга оширилади; Буюк Британияда суд назорати натижа-
сига кўра, ҳуқуқни тиклаш воситалари ҳам
шахснинг конституциявий ҳуқуқларини турличадир. Баъзида қарор қабул қилувчига
бузиш йўли билан олинган далиллар ҳар қайта қарор қабул қилиш вазифаси юкла-
бир ҳолатда номақбул далил деб эътироф тилади, бироқ қарор мазмунига бирор-бир
этилади; шарт қўйилмайди.
суд назорати алоҳида институт эмас, бал- Б. МУМИНОВ,
ки жиноят процесси, шу жумладан, ишни Ўзбекистон Республикаси
судга қадар юритишнинг таркибий қисми
ҳисобланади; Судьялар олий кенгаши
ҳузуридаги Судьялар олий
судьялар шахснинг конституциявий
ҳуқуқларини чеклаш билан боғлиқ масала- мактаби доценти,
ларда нафақат муайян масалани кўриб чиқиб юридик фанлар доктори
ҳал қилади, балки ҳуқуқ нормаларини ярата-
ди ва ривожлантиради;
суд назоратни амалга ошириш жараёни-
1 Курс уголовного процесса / Под ред. д.ю.н., проф. Л.В. Головко. –2-е изд., испр. – М.: Статут,
2017. – С.182.
2 Курс уголовного процесса / Под ред. д.ю.н., проф. Л.В. Головко. –2-е изд., испр. – М.: Статут,
2017. – С.185.
3 American criminal procedure/Cases and commentary. Eight edition/Thomson west. 2007 p. 181.
4 American criminal procedure/Cases and commentary. Eight edition/Thomson west. 2007 p. 182.
5 А.Х.Саидов. Жаҳон мамлакатларининг ҳуқуқий тизимлари: қомусий луғат- Т., 2006-б. 46.
6 Sarah Harvie-Clark. SPICe Briefing Judicial Review 8 July 2016 16/62 p. 6.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
32 ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО
СУД ҚАРОРИ АСОСИДА
УЙГА КИРИТИШ
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик - фуқаролик ҳуқуқ ва мажбуриятларидан
кодексининг 10-моддасига кўра, ҳуқуқ ва келиб чиқадиган уй-жой низолари;
манфаатлари бузилган деб ҳисоблаган фуқа-
ро тегишли тартибда даъво аризаси билан - ер участкалари давлат ёки жамоат эҳти-
Фуқаролик процессуал кодекси (ФПК)нинг ёжлари учун олиб қўйилиши муносабати
35-моддасига асосан турар манзили бўйи билан вужудга келадиган низолар.
ча туман судига мурожаат қилиши мум-
кин. Даъво аризаси ФПКнинг 189, 190 ва Фуқароларнинг уй-жой шароитларини
191-моддаларида кўрсатилган талаблар асо- яхшилаш, ёрдамчи хоналарни қайта қуриш
сида расмийлаштирилган бўлиши керак. ва ўзгартиришга розилик бериш масала-
ларини ҳал қилиш маҳаллий давлат ҳоки-
Агар даъво аризаси белгиланган талаб мияти органи ва ижарага берувчиларнинг
ларга риоя қилган ҳолда берилган бўлса, су- ваколатига тегишлидир ва улар бўйича даъ-
дья аризани иш юритишга қабул қилади ва волар судга тааллуқли эмас. Бироқ, фуқаро-
иш қўзғатади. лар маҳаллий давлат ҳокимияти ва ижарага
берувчиларнинг қайд этилган масалаларни
Судлар уй-жой муносабатларидан келиб ҳал қилиши билан боғлиқ ҳаракатларидан
чиқадиган низолар бўйича даъво аризала- норози бўлганда Ўзбекистон Республика-
рини қабул қилишда, аввало, даъво талаби- сининг Маъмурий суд ишларини юритиш
нинг судга тааллуқлилиги масаласини ҳал тўғрисидаги кодексида белгиланган тар-
этишлари, даъво қўзғатаётган шахснинг тибда тегишли шикоят билан судга мурожа-
ваколатини текширишлари лозим. Хусусан, ат қилишлари мумкин.
судлар қуйидаги уй-жой низоларини ҳал
этиш ваколатига эга: Уй-жой низоларининг суд амалиётида энг
кўп учраётган турларидан бири уйга кири-
- хусусий ва давлат уй-жой фондларига тиш ва фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб
қарашли турар жойларни ижарага берувчи топишга оиддир. Бундай тоифадаги фуқаро-
ҳамда ижарага олувчилар ўртасидаги уй- лик ишларини кўришнинг ўзига хос хусу-
жой муносабатлари бўйича вужудга келган сиятлари мавжуд. Жумладан, уйга киритиш
низолар; ҳақидаги даъво аризаси бўйича фуқаролик
ишини муҳокамага тайёрлашда судья қуйи-
- уй-жой қуриш ёки уй-жой кооперативи даги процессуал ҳаракатларни амалга оши-
ва фуқаролар ўртасида келиб чиқадиган ни- риши лозим:
золар;
- тарафларнинг ҳуқуқий муносабатлари-
- давлат уй-жой фондининг турар жойига ни ва ишни кўришда амал қилиниши лозим
берилган ҳужжатни (ордерни) ҳақиқий эмас бўлган қонунни аниқлаш;
деб топиш тўғрисидаги низолар;
- тарафларнинг талаблари ва эътироз-
- ижара шартномасини ўзгартириш ва бе- ларини асословчи фактларни, шунингдек
кор қилиш тўғрисидаги низолар; низони тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга
бўлган бошқа фактларни аниқлаш;
- Уй-жой кодексининг 71-74, 79, 85-мод-
даларида кўрсатилган асослар бўйича турар - зарур бўлган ҳолларда жавобгар тараф-
жойдан кўчириш билан боғлиқ низолар;
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО 33
га уйдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган лозим. Уйга яшаш учун киритиш ҳамда турар
деб топиш ҳақидаги қарши даъво аризаси жойдан фойдаланиш ҳуқуқини йўқотган деб
бериш ҳуқуқини тушунтириш; топиш тўғрисидаги даъволарни ҳал этишда
суд турар жойга даъво қилувчи шахс Ўзбекис
- ишни ҳал қилиш учун зарур бўлган да- тон Республ икаси Уй-жой кодекси 32-модда-
лиллар доирасини аниқлаш ва уларнинг ўз сининг иккинчи ва учинчи қисмларида санаб
вақтида суд мажлисига тақдим этилишини ўтилган шахслар таркибига кириш-кирмасли-
таъминлаш, хусусан уйнинг кадастр ҳуж- гини ёки унинг уйда яшашининг бошқа асос
жатларини, уй дафтари, Форма-17 карточка- ларини, яшамаслиги сабабларини ва даъвони
си, тегишли маҳалла фуқаролар йиғинидан тўғри ҳал этиш учун аҳамиятга эга бўлган
низоли уйда кимлар яшаши ва рўйхатда ту- бошқа ҳолатларни ҳам аниқлаши керак.
риши ҳақидаги маълумотномаларни талаб
қилиб олиш; Мулкдорнинг оила аъзолари деб, хотини
(эри) ва уларнинг фарзандлари тан олина-
- ишда иштирок этиши мумкин бўлган ди. Эр-хотиннинг ота-онаси, мулкдор би-
шахслар доирасини аниқлаш, хусусан низо- лан доимий яшаётган оилали фарзандлари,
ли уйда яшовчи ва рўйхатда турувчи шахс меҳнатга қобилиятсиз боқимандалар, шу-
ларни, улушли мулкдорларни ишда ишти- нингдек мулкдор билан доимий бирга яша-
рок этиш учун жалб қилиш; ётган фуқаролар, агар улар мулкдор билан
умумий хўжалик юритаётган ва унинг турар
- ишга дахлдор бўлмаган тарафни тегиш жойида рўйхатдан ўтган бўлсалар, мулкдор-
ли тараф билан алмаштириш масаласини нинг оила аъзоси деб топилишлари мумкин.
муҳокама қилиш; Мулкдорни уй-жойдан фойдаланиш ҳуқуқи-
ни йўқотган деб топишга йўл қўйилмайди.
- тарафлар, ишда иштирок этувчи бош
қа шахслар томонидан зарур бўлган да- Амалиётда нотариал тартибда тасдиқлан-
лиллар тақдим этилишини таклиф қилиш, ган олди-сотди шартномаларидан келиб
хусусан олди-сотди, ижара шартномалари чиқадиган уй-жойга оид низолар кўп учра-
ва бошқалар; моқда. Бундай тоифадаги ишларни кўриш-
нинг ҳам ўзига хос хусусияти мавжуд. Жум-
- тарафларни яраштириш чораларини ладан, нотариал тартибда тузилган уй-жой
кўриш. Бунда, судья ҳар иккала тарафга маъ- шартномасида сотувчи ва унинг оила аъзо-
қул келадиган ва бир-бирларининг ҳуқуқ ва ларининг турар жой рўйхатидан чиқиб ке-
манфаатларига зид бўлмаган келишув бити- тиш муддати кўрсатилган бўлса, шу муддат
ми тузишни таклиф қилиши мумкин; тугаган кундан, муддат кўрсатилмаган бўл-
са, шартнома тузилган кундан эътиборан
- ишда иштирок этувчи шахсларга улар- улар турар жойдан фойдаланиш ҳуқуқини
нинг процессуал ҳуқуқ ва мажбуриятларини йўқотган ҳисобланади. Судья ишни етарли
тушунтириш. даражада тайёрланган деб топса, уни суд
мажлисига кўришга тайинлайди ва бу ҳақда
Бундан ташқари, судлар уй-жой низо- ажрим чиқаради. Ўз навбатида, ишда ишти-
ларини ҳал қилишда уй-жойнинг ҳуқуқий рок этувчи шахсларни суд процесси вақти
мақомини, унинг хусусий ёки давлат уй- ва жойи ҳақида хабардор қилиш чоралари-
жой фондига тегишлилигини аниқлашла- ни кўради. Уйга киритиш ҳақидаги низолар
ри лозим. Мулкдор, унинг оила аъзолари, бўйича фуқаролик ишлари иш суд муҳо-
ижарачи ва унинг оила аъзолари ўртасида камасига тайинланган кундан бошлаб бир
уй-жой масаласида келиб чиққан низолар ойдан кечиктирмасдан кўриб чиқилиши ло-
(уйга киритиш, уй-жойдан фойдаланиш зим. Ишда иштирок этувчи шахсларга ФПК-
ҳуқуқини йўқотган деб топиш, уйдан кўчи-
риш), албатта, суд тартибида ҳал қилинади
ва мазкур тоифадаги ишларни кўришда ни-
золи уйда яшовчи вояга етган барча шахс
лар тегишлилигича ишга жалб қилиниши
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
34 ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО
нинг 44-моддасида белгиланган процессуал киритиш тўғрисидаги ижро ҳужжати ихтиё
ҳуқуқ ва мажбуриятлари тушунтирилади. рий равишда ижро этиш учун давлат ижро-
чиси белгилаган муддатда ижро этилмаган
Ишни кўришга тўсқинлик қилувчи ҳо- тақдирда, кўчириб киритиш давлат ижрочи-
латлар бўлмаганда, судья иш кўриш бош си томонидан амалга оширилади.
ланганлигини эълон қилади, иш тўғрисида
маъруза қилади. Иш юзасидан маъруза ту- Агар ундирувчининг тегишли хонадан
гагач, раислик қилувчи тарафларни сўроқ ҳар куни монеликсиз фойдаланиш имкония-
қилишни бошлайди. ти таъминланган бўлса, ижро ҳужжати ижро
этилган ҳисобланади. Агар ундирувчини кў-
Мазкур масалаларни ҳал этишнинг чириб киритиш тўғрисида далолатнома ту-
муҳимлиги шундаки, уларга берилган жа- зилганидан кейин қарздор ундирувчининг
вобларга қараб суд мажлисининг қай тарзда яшашига яна монелик қилса, ижро ҳужжати
давом эттирилишига ойдинлик киритилади. бўйича ижро иши юритиш янгидан тикла-
Хусусан, иш бўйича тарафларнинг тўла ту- ниши мумкин. Ижро ҳужжати бўйича қарз-
шунтиришларини эшитиш ва тўпланган да- дор бўлмаган шахс ундирувчининг яшаши-
лилларни текширишга зарурат бор-йўқлиги га монелик қилса, ижро иши юритиш қайта
аниқланади. Агар даъвогар даъвосидан воз тикланмайди. Бундай ҳолда кўчириб кири-
кечса ёки келишув битими тасдиқланса, иш тиш тўғрисидаги масала суд тартибида ҳал
юритиш тугатилади. Жавобгар даъво ариза- қилинади.
ни тан олган ҳолларда эса, соддалаштирил-
ган ҳал қилув қарори чиқариш билан иш Уйга киритиш билан боғлиқ муаммолар-
якунланади. дан яна бири – бу ҳал қилув қарори чиқарил-
гунига қадар ёки чиқарилганидан сўнг низо-
Агар иш ҳолатига ойдинлик киритишда ли уйнинг сотилиб кетганлиги ёки бошқача
муҳим аҳамиятга эга деган хулосага келса, тарзда бегоналаштирилганлиги ҳисоблана-
судья гувоҳларни сўроқ қилади. ди. Суд жараёнида низоли уй сотилиб кет-
ганлиги аниқланган тақдирда, судья низоли
Қайд этиш жоизки, уйга киритиш ҳақи- уйнинг сотилганлигини тасдиқловчи далил-
даги фуқаролик ишларини кўришда судлар, ларни талаб қилиб олиши ва тарафларни те-
албатта, ФПКнинг 106-моддасида белгилан- гишли тараф билан алмаштириш чорасини
ган даъвони таъминлаш чораларини кўриши кўриши ёки даъвогарга қўшимча даъво ари-
лозим. Хусусан, уй-жой сотилиб кетишнинг заси тақдим этиш ҳуқуқини тушунтириши
олдини олиш мақсадида низоли турар жойга лозим.
тақиқ қўйиш ва бу ҳақда ажрим чиқариб, уни
дарҳол ижро қилиш учун тегишли нотариал Қайд этиш жоизки, Уй-жой кодексининг
идора ва кадастр идорасига юбориш лозим. 52–54-моддаларида хусусий уй-жой фонди
тўғрисида сўз юритилмаган. Шу сабабли,
Суд даъво талабидан келиб чиққан ҳолда судлар қонун нормалари аналогияси бўйича
ҳал қилув қарори чиқариши лозим. Даъво ушбу моддаларни фуқаролик ишига татбиқ
аризаси қаноатлантирилган ҳолларда даъво- этаётганликларини кўрсатишлари лозим
гарни низоли турар жойга ёки унинг қайси бўлади. Ўз навбатида, ушбу қонунга хусу-
яшаш хонасига киритиш аниқ кўрсатилади. сий уй-жой фондига оид нормалар киритил-
Фойдаланиш ҳуқуқини белгилашда ҳам бу са, мақсадга мувофиқ бўларди.
жиҳат аниқ баён этилиши лозим. Акс ҳолда,
ҳал қилув қарорини ижро қилишда муаммо- Х. ҚУРБОНОВА,
лар юзага келади. фуқаролик ишлари бўйича
Тошкент шаҳар суди судьяси
«Суд ҳужж атлари ва бошқа органлар
ҳужжатларини ижро этиш тўғрисида»-
ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг
74-моддасига кўра, ундирувчини кўчириб
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО 35
ФУҚАРОЛИК СУДЛАРИДА
ДАВЛАТ БОЖИНИ УНДИРИШ
Давлат божларини ундириш масала нинг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш орган-
ларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш ларининг ва улар мансабдор шахсл арининг
соҳасида сўнгги пайтларда бир қанча ўз қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)
гаришлар содир бўлди. устидан берилган аризалардан, алоҳида тар-
тибда юритиладиган ишларга доир ариза-
Аввал давлат божини ундириш масаласи лардан, судларнинг ҳал қилув қарорлари, иш
Ўзбекистон Республикасининг Солиқ ко- юритишни тугатиш тўғрисидаги, даъвони
декси, «Давлат божи ставкалари ҳақида»ги кўрмасдан қолдириш тўғрисидаги, суд жа-
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳ рималарини солиш тўғрисидаги ажримлар
камасининг 1994 йил 3 ноябрдаги 533-сон- устидан бериладиган шикоятлардан, ҳакам-
ли қарори ҳамда бошқа қонун ва қонуности лик судининг ҳал қилув қарорлари юзасидан
ҳужжатлари билан тартибга солиб келинган. низолашиш ёки мажбурий ижро этиш учун
ижро варақаси бериш тўғрисидаги аризалар-
2020 йил 6 январда давлат божини бел- дан, мазкур ишлар юзасидан қабул қилинган
гилаш, ундириш, уни қайтариш ва тўлаш- суд ажримлари устидан бериладиган шикоят-
дан озод қилиш соҳасидаги муносабатларни лардан, чет давлат судининг ҳамда чет давлат
тартибга солиш мақсадида «Давлат божи ҳакамлик судининг (арбитражининг) ҳал қи-
тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси лув қарорини тан олиш ва ижрога қаратиш
Қонун и қабул қилинди. ҳақидаги аризалар ва мазкур ишлар юза-
сидан қабул қилинган суд ажримлари усти-
Мазкур Қонун нафақат суд ишларини дан бериладиган шикоятлардан, шунингдек
юритишда, балки нотариал ҳаракатларни фуқаролик ишлари бўйича судлар томонидан
амалга оширишда, фуқаролик ҳолати да- ҳужжатларнинг дубликатларини ва кўчирма
лолатномаларини қайд этишда ва бошқа нусхаларини берганлик учун давлат божи
соҳаларда давлат божини ундириш маса ундирилади.
ласини тартибга солувчи асосий ҳужжат
ҳисобланади. Қонуннинг 7-моддасига кўра, давлат
божини тўлашдан озод қилинадиган жисмо-
Энди давлат божини ундириш маса ний ва юридик шахсларнинг қатъий рўйхати
ласини фуқаролик судлари мисолида ушбу Қонун билан белгиланади.
кўриб ўтсак.
Шу билан бирга, 2020 йил 1 январга қадар
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик қабул қилинган бошқа қонун ҳужжатларида
процессуал кодексининг 127-моддасига назарда тутилган ва ушбу Қонунда назарда
кўра, фуқаролик судларида суд харажатлари тутилмаган давлат божини тўлашдан озод
давлат божи ва ишни кўриш билан боғлиқ қилиш ушбу ҳужжатларнинг амал қилиш
чиқимлардан иборат. муддати тугагунига қадар кучда қолади.
Қонуннинг 5-моддасида фуқаролик суд- Бунга Ўзбекистон Республикаси Прези-
ларида давлат божи ундириш объектлари дентининг 2015 йил 7 январдаги «2015 йилда
рўйхати келтириб ўтилган. қишлоқ жойларда намунавий лойиҳалар бўйи-
ча якка тартибдаги уй-жой қурилиши даст ури
Унга кўра, судларга бериладиган даъво
аризаларидан, давлат бошқаруви органлари- «ОДИЛ СУДЛОВ»
нинг, маъмурий-ҳуқуқий фаолиятни амалга № 6 / 2020
оширишга ваколатли бўлган бошқа органлар-
36 ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО
ва 2016 йилги қурилишнинг асосий параметр- Даъво биргаликда бир нечта даъво-
лари тўғрисида»ги ПҚ-2282-сонли қарорини гар томонидан бир ёки бир нечта жавоб-
(ушбу қарор билан айрим тоифадаги ишлар гарга нисбатан тақдим этилганда, давлат
бўйича «Қишлоққурилишинвест»инжиниринг божи даъвонинг умумий суммасидан келиб
компанияси МЧЖ ва иштирок этувчи тижорат чиққан ҳолда ҳисоблаб чиқарилади ва даъ-
банклари давлат божи тўловидан озод қилин- вогарлар томонидан улар қўйган талаблар
ган) ёки Ўзбекистон Республ икаси Фуқаролик улушига мутаносиб тарзда тўланади.
процессуал кодексининг 316-моддасини (фуқа-
рони муомала лаёқати чекланган ёки муомала- Даъво аризасини қайтаришга асос бўлган
га лаёқатсиз деб топиш тўғрисидаги ишларни шароитлар бартараф этилганидан сўнг так
юритиш билан боғлиқ суд хараж атлари ариза роран бериладиган даъво аризаларига дав-
чидан ундирилмаслиги қайд этилган) мисол си- лат божи тўланганлиги тўғрисидаги даст-
фатида келтириш мумкин. лабки ҳужжат илова қилиниши мумкин.
Фуқаролик ишларини судларда кўришда, Амалиётда учраётган яна бир мисол, ме-
даъво баҳоси чет эл валютасида кўрсатил- росхўрлар ўртасида меросни тақсимлаш
ган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси тўғрисида иш кўрилиб, даъво талаби қа-
Олий суди Пленумининг 2009 йил 24 ноябр- ноатлантирилганда, Ўзбекистон Республи-
даги «Фуқаролик ишлари бўйича суд хара- каси Фуқаролик процессуал кодексининг
жатларини ундириш амалиёти тўғрисида»ги 138-моддаси талабидан келиб чиқиб, жавоб-
14-сонли қарорининг 5-бандига кўра, давлат гардан даъвогар фойдасига суд харажатлари
божи чет эл валютасида ундириб келинган. ундириб берилади.
Эндиликда, Қонуннинг 17-моддаси би- Ушбу ҳолатда, суд харажатларини тақ-
лан даъво қиймати чет эл валютасида бел- симлашда меросхўрларнинг улушлари ино-
гиланса, давлат божининг миқдори ҳаракат- батга олиниши лозим.
лар амалга оширилган санада Ўзбекистон
Республикасининг Марказий банки томони- Қонун 19-моддасининг ўн еттинчи қис
дан белгиланган курс бўйича миллий валю- мига кўра, суд мол-мулкни мерос қилиб
тада ундирилиши қайд этилди. олиш ҳуқуқи тўғрисида ҳал қилув қаро-
ри қабул қилган тақдирда, давлат божи
Судлар томонидан давлат божи миқдо- мол-мулкнинг умумий қийматидан келиб
рини аниқлашда, Қонуннинг 19-моддасида чиққан ҳолда суд томонидан ҳисоблаб чиқа-
қайд этилган, судларда давлат божини унди- рилади ва ҳар бир меросхўрдан унинг улу-
ришнинг ўзига хос хусусиятларига эътибор шига мутаносиб равишда ундирилади.
қаратиш лозим бўлади.
Мол-мулкка бўлган мулк ҳуқуқи тўғри-
Ушбу ҳолатларнинг айримларига тўхта- сидаги, мол-мулкни талаб қилиб олиш
либ ўтсак. ҳақидаги, мол-мулкдаги улушга бўлган
ҳуқуқни эътироф этиш тўғрисидаги, уму-
Ишдан дастлабки даъвогар чиқиб кетган ва мий мол-мулкдан улуш ажратиш ҳақидаги
у ҳуқуқий ворис билан алмаштирилган ҳол- ва меросхўрларнинг ўзларига тегишли мол-
ларда, давлат божи, агар у дастлабки даъвогар мулк улушини талаб қилиб олиш тўғрисида-
томонидан тўланмаган бўлса, қаноатланти- ги даъво аризалари учун давлат божи ушбу
рилган даъво талаблари миқдорига мутано- мол-мулк ёки унинг улуши қийматидан ке-
сиб равишда ҳуқуқий ворисдан ундирилади. либ чиққан ҳолда тўланиши лозим.
Агар ишни муҳокамага тайёрлаш куни- С. АКБАРОВ,
да даъвогар алиментларни ундириш тўғри- фуқаролик ишлари бўйича
сидаги ишни тугатиш ҳақида ариза берган Фарғона вилоят суди судьяси
бўлса, бундай ҳолларда жавобгардан давлат
божи ундирилмайди.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО 37
УНДИРУВНИ ҚАРЗДОРНИНГ ГАРОВ МУЛКИГА
ҚАРАТИШ БЎЙИЧА СУД АМАЛИЁТИ
Кредит шартномасидан келиб чиқади- диторга ўтган пайтдаги мавжуд ҳажмда ва
ган мажбуриятлар ижросини таъминлаш шартларда ўтади. Хусусан, мажбуриятлар
усули ҳисобланган гаров шартномасидаги бажарилишини таъминловчи ҳуқуқлар, шу-
ҳуқуқий муносабатлар Ўзбекистон Рес нингдек талаб билан боғлиқ бошқа ҳуқуқлар,
публикасининг Фуқаролик кодекси, «Гаров шу жумладан тўланмаган фоизларга бўлган
тўғрисида»ги, «Гаров реестри тўғриси- ҳуқуқ янги кредиторга ўтади.
да»ги, «Ипотека тўғрисида»ги қонунлар,
банклар ва банк фаолияти тўғрисидаги қо- Мисол учун, даъвогар – Савдо-саноат
нун ҳужжатлари ҳамда Ўзбекистон Рес палатаси Фарғона вилоят ҳудудий бошқар-
публикаси Олий суди Пленуми ва Олий маси ТИФ Миллий банки манфаатида жа-
хўжалик суди Пленумининг «Кредит шарт- вобгарлар – «Everest climb» МЧЖ ва «То-
номаларидан келиб чиқадиган мажбурият- шлоқ йўловчи транс» МЧЖга нисбатан
лар бажарилишини таъминлаш тўғрисидаги 617 400 000 сўм кредит қарзини ундириш,
фуқаролик қонун ҳужжатларини қўллаш- ундирувни гаров мулкига қаратиш, гаров
нинг айрим масалалари ҳақида» 2006 йил мулкининг бошланғич сотув баҳосини бел-
22 декабрдаги 13/150-сонли қарори билан гилаш ҳамда кредит шартномасини муд
тартибга солинади. датидан олдин бекор қилиш тўғрисида суд-
га мурожаат қилган.
«Ипотека тўғрисида»ги Ўзбекистон Рес
публикаси Қонунининг 33-моддасига асосан, Шунингдек, даъвогар судга даъво талаб
ипотека билан таъминланган мажбур ият асо- лари миқдорини кўпайтириш тўғрисида
сида кредиторга тегишли бўлган ҳуқуқ (та- қўшимча даъво аризаси тақдим қилиб, жа-
лаб) шу кредиторнинг ўзи томонидан битим вобгар – «Everest climb» МЧЖ ҳисобидан
бўйича бошқа шахсга ўтказилиши (талабдан 640 773 333 сўм кредит қарзини ундириш,
бошқа шахс фойдасига воз кечиш) ёки қонун ундирувни жавобгар – «Тошлоқ йўловчи
асосида бошқа шахсга ўтказилиши мумкин. транс» МЧЖга тегишли бўлган гаровдаги
мулкка қаратиш, гаров мулкини бошланғич
Агар ипотека тўғрисидаги шартномада сотув баҳосини белгилаш ва кредит шарт-
бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, номасини бекор қилишни сўраган.
ипотекага олувчи мазкур шартнома бўйича
ўз ҳуқуқларини бошқа шахсга қарздорнинг Иш ҳужжатларидан аниқланишича,ТИФ
розилигини талаб қилмасдан ўтказишга ҳақ- Миллий банки Марғилон филиали ва
ли. Ипотека тўғрисидаги шартнома бўйича «Everest climb» МЧЖ ўртасида тузилган
бошқа шахс фойдасига ўз ҳуқуқларидан воз 2017 йил 11 апрелдаги кредит шартномасига
кечилганда ипотека билан таъминланган асосан, 2019 йил 11 апрелга қадар қайтариш
асосий мажбурият бўйича қарздордан талаб шарти билан чет эл капитали иштирокидаги
қилиш ҳуқуқи ҳам ўша шахсга ўтади. «Ҳамкорбанк» АТБ Марғилон филиали то-
монидан айланма маблағларини тўлдириш
Агар шартномада ёки қонунда бошқача мақсадида, нефть маҳсулотлари сотиб оли-
тартиб назарда тутилмаган бўлса, дастлаб- ши учун 2016 йил 13 сентябрдаги 484-сон-
ки кредиторнинг ҳуқуқи шу ҳуқуқ янги кре- ли кредит шартномасига асосан ажратилган
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
38 ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО
кредит маблағларини 2017 йил 3 мартдаги дининг ҳал қилув қарори ўзгартирилиб, ҳал
1-сонли «Талабдан учинчи шахс фойдасига қилув қарорининг «Тошлоқ йўловчи транс»
воз кечиш тўғрисида»ги келишув шартно- МЧЖга тегишли гаровга қўйилган мулклар-
масига асосан, ёпиқ кредит тармоғи орқали га қаратиш қисми бекор қилинган.
24 ой муддатга йиллик 16 фоиз устама фоиз
тўлаш шарти билан 600 000 000 сўм миқдо- Апелляция инстанцияси судининг қарори
рида кредит пул мабл ағлари ажратилган. устидан даъвогар – ТИФ Миллий банки Ўз-
бекистон Республикаси Олий судининг на-
Кредит шартномаси бўйича кредит маб зорат инстанциясига шикоят билан мурожа
лағларининг банкка ўз вақтида қайтарили- ат қилиб, Фарғона вилоят иқтисодий суди
шининг таъминоти сифатида 2016 йил 14 апелляция инстанциясининг қарорини бекор
сентябрда тузилган ипотека шартномасига қилиб, Марғилон туманлараро иқтисодий су-
асосан, жавобгар – «Тошлоқ йўловчи транс» дининг ҳал қилув қарорини ўз кучида қолди-
МЧЖга тегишли Тошлоқ тумани Нилуфар ришни сўраган.
кўчасида жойлашган Автобус-такси саройи
нинг бино-иншоотлари гаровга қўйилган. Ўзбекистон Республикаси Олий суди-
Гаров мулкининг қиймати 750 000 000 сўм нинг иқтисодий ишлар бўйича судлов ҳайъ
миқдорида келишилган. ати томонидан мазкур иш кўриб чиқилиб,
Фарғона вилоят иқтисодий суди апелляция
Жавобгар кредит шартномаси мажбур ият инстанциясининг қарори бекор қилиниб,
ларини бузиб, кредит қарзини ўз вақтида Марғилон туманлараро иқтисодий судининг
тўламаганлиги оқибатида, 2018 йил 1 май ҳал қилув қарори ўз кучида қолдирилган.
ҳолатига 100 000 000 сўм муддати ўтган кре-
дит қарзи юзага келган. Апелляция инстанцияси судининг қарори-
да, ТИФ Миллий банки Марғилон филиали,
Даъвогар томонидан жавобгар кредит «Everest climb» МЧЖ ва «Тошл оқ йўловчи
қарзларини амалга ошириши тўғрисида ёзма транс» МЧЖ ўртасида тузилган «Талабдан
тартибда огоҳлантирилган бўлса-да, тўлов- учинчи шахс фойдасига воз кечиш тўғри
ларни амалга оширмаган. сида»ги келишув шартномаси давлат рўй
хатидан ўтказилмаганлиги сабабли, «Ипо-
Биринчи инстанция судининг ҳал қи- тека тўғрисида»ги Қонуннинг 12-моддасига
лув қарори билан даъво қаноатлантирилиб, асосан, шартнома ҳақиқий ҳисобланмаслиги
даъвогар – ТИФ Миллий банки фойдасига кўрсатилиб, биринчи инстанция суди ҳал
жавобгар – «Everest climb» МЧЖ ҳисоби- қилув қарорининг ундирувни гаров мулки-
дан 600 000 000 сўм асосий кредит қарзи, га қаратиш қисмини бекор қилиш тўғрисида
40 773 333 сўм кредит фоизи ундирилган, хулосага келинган.
ундирув гаров мулкига қаратилиб, тарафлар
ўртасида тузилган кредит шартномаси бе- Фуқаролик кодексининг 313-моддасига
кор қилинган. кўра, мажбурият асосида кредиторга тег иш
ли бўлган ҳуқуқ (талаб) унинг томонидан
Биринчи инстанция судининг ҳал қилув битим бўйича бошқа шахсга ўтказилиши
қарори устидан «Тошлоқ йўловчи транс» (талабдан бошқа шахс фойдасига воз кечиш)
МЧЖ Фарғона вилоят иқтисодий судига ёки қонун асосида бошқа шахсга ўтиши
апелляция шикояти билан мурожаат қилиб, мумкин.
Марғилон туманлараро иқтисодий судининг
ҳал қилув қарорини «Тошлоқ йўловчи транс» Фуқаролик кодексининг 315-моддасига
МЧЖга тегишл и қисмини, яъни гаров мулки- кўра, агар қонунда ёки шартномада бошқа-
га қаратиш қисмини бекор қилишни сўраган. ча тартиб назарда тутилган бўлмаса, даст-
лабки кредиторнинг ҳуқуқи янги кредиторга
Фарғона вилоят иқтисодий судининг ҳуқуқ ўтиш пайтида мавжуд бўлган ҳажмда
апелляция инстанцияси томонидан «Тошлоқ ва шартлар асосида ўтади. Хусусан, янги
йўловчи транс» МЧЖнинг апелляция шикоя- кредиторга мажбуриятнинг бажарилишини
ти қаноатлантирилиб, биринчи инстанция су-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ҲАЛ ҚИЛУВ ҚАРОРЛАРИ ВА ИЖРО 39
таъминлайдиган ҳуқуқлар, шунингд ек талаб Мазкур ишда эса, гаровдаги кўчмас мулк-
билан боғлиқ бошқа ҳуқуқлар, шу жумладан, лар навбатдаги ипотекага олинмаган, айнан
тўланмаган фоизларга ҳуқуқ ҳам ўтади. бир кредит қарздорлик бўйича дастлабки
кредитор талаб қилиш ҳуқуқини янги креди-
«Ипотека тўғрисида»ги Қонуннинг торга ўтказган.
12-модд асига кўра, ипотека тўғрисидаги
шартнома (шу жумладан, навбатдагилари Бундай ҳолатда, ипотека шартномаси-
ҳам) нотариал тартибда тасдиқланиши ва нинг янгидан тузиш ёки қайтадан рўйхатдан
давлат рўйхатидан ўтказилиши керак. ўтказиш қонун ҳужжатларида назарда ту-
тилмаган. Шунингдек, ТИФ Миллий банки
Мазкур Қонуннинг 13-моддасига кўра, Марғилон филиали, «Everest climb» МЧЖ
ипотекани давлат рўйхатидан ўтказиш кўч- ва «Тошлоқ йўловчи транс» МЧЖ ўртасида
мас мулкка бўлган ҳуқуқларни ва уларга тузилган «Талабдан учинчи шахс фойдасига
доир битимларни давлат рўйхатидан ўтказиш воз кечиш тўғрисида»ги келишув шартно-
учун белгиланган тартибда бинолар (иншо масида талабдан бошқа шахс фойдасига воз
отлар) гарови давлат реестрига тегишли ёзув кечган шахс деб ҳисобланган чет эл капитали
киритиш орқали амалга оширилади. иштирокидаги «Ҳамкорбанк» ушбу шартно-
мада тараф сифатида иштирок этмаган.
Шартнома асосидаги ипотекани давлат
рўйхатидан ўтказиш учун ипотека тўғриси- Фуқаролик кодексининг 316-моддасига
даги шартнома асос бўлади. кўра, ўз талабидан бошқа шахс фойдасига
воз кечган кредитор талаб қилиш ҳуқуқи-
Қонун асосидаги ипотеканинг вужудга ни тасдиқловчи ҳужжатларни унга бериши
келишига сабаб бўлувчи кредит шартнома- ва талабни амалга ошириш учун аҳамиятли
си ёки қарз шартномаси қонун асосидаги бўлган маълумотларни билдириши керак.
ипотекани давлат рўйхатидан ўтказиш учун
асос бўлади. Ўз талабидан бошқа шахс фойдасига воз
кечган дастлабки кредитор чет эл капитали
Кредит шартномаси бўйича кредит иштирокидаги «Ҳамкорбанк» талаб қилиш
маблағларининг банкка ўз вақтида қайта ҳуқуқини тасдиқловчи барча ҳужжатларни
рилишининг таъминоти сифатида 2016 йил янги кредитор ТИФ Миллий банки Марғи-
14 сентябрда тузилган ипотека шартномаси лон филиалига тақдим қилган.
Тошлоқ тумани «Ермулкк адастр» давлат кор-
хонасининг кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқлар- Дастлабки кредитор чет эл капитали
ни давлат рўйхатидан ўтказиш бўлимида иштирокидаги «Ҳамкорбанк» гаров билан
давлат рўйхатига олинган. таъминланган асосий мажбурият бўйич а
қарздордан талаб қилиш ҳуқуқидан бошқа
«Ипотека тўғрисида»ги Қонун 13-мод- шахс фойдасига воз кечган.
дасининг олтинчи қисмига кўра, ипотека
билан таъминланган мажбурият мазмуни Қонун ҳужжатларига мувофиқ, ипотека
навбатдаги ипотека билан ўзгартирилган- ҳақидаги шартнома давлат рўйхатидан ўт-
да, шунингдек ипотека нарсасига бўлган казилганлиги сабабли, кредит шартномаси
мулк ҳуқуқи ёки бошқа ашёвий ҳуқуқлар бўйича талабдан учинчи шахс фойдасига воз
бу мол-мулкни ҳақ эвазига ёхуд ҳақ ол- кечилганда, янги ипотека шартномаси тузиш
масдан тасарруфдан чиқарилиши натижа- ёки ушбу ипотекага берилган мулкларни
сида ёки универсал ҳуқуқий ворислик тар- бошқа шахс фойдасига талабдан воз кечиш
тибида ипотекага қўювчидан бошқа шахсга ҳақида келишув ёки шартнома тузиш талаб
ўтказилганида ипотека қўшимча равишда этилмайди.
давлат рўйхатидан ўтказилади. Мазкур та-
лабнинг бажарилмаслиги ипотека билан Г. ХОЛМАТОВА,
таъминланган мажбуриятда амалга оши- мустақил изланувчи
рилган ўзгаришлар ҳақиқий эмаслигини
келтириб чиқаради.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
40 МУАММО ВА ЕЧИМ
ЎЗБЕКИСТОН ИЖТИМОИЙ ҲИМОЯ
ТИЗИМИДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИНИНГ
РОЛИ ВА АҲАМИЯТИ
Ҳар қандай давлат ёки жамиятда юри- лотлар томонидан фуқароларнинг иш ҳақи
тиладиган ижтимоий ва иқтисодий сиё- ва иш стажи тўғрисидаги ҳужжатлар архив
сат ўзаро боғлиқ бўлиб, бунда иқтисодий идораларига белгиланган тартибда топши-
сиёсатнинг бош мақсади ушбу жамиятда рилмаслиги оқибатида фуқаролар пенсия
истиқомат қилаётган фуқароларнинг тур- тайинлашда турли хил қийинчиликларга
муш фаровонлигини таъминлаш, яъни дуч келиши кузатилмоқда.
ижтимоий соҳага хизмат қилишдан ибо-
ратдир ва шу нуқтаи назардан қараганда, Бу эса, бугунги кунда аҳолини ижтимо-
ушбу икки омил ўртасидаги мувозанатни, ий ҳимоя қилиш соҳасидаги давлат сиёса-
уларнинг ўзаро тўғри нисбатининг белги- тининг асосий ижтимоий тамойилларини
ланиши жамиятда ижтимоий адолат ўр- амалга ошириш, хусусан архив идоралари
натилишининг муҳим шартларидан бири фаолиятини тубдан ислоҳ қилиш, марказ-
бўлиб ҳисобланади. лашган электрон маълумотлар базасини
яратиш, архив соҳасидаги хизматлар кўр-
Мамлакатимизда охирги йилларда барча сатиш сифатининг ўсишини таъминлашга
соҳалар каби пенсия таъминоти тизимида йўналтирилган аҳолига хизмат кўрсатувчи
ҳам туб ислоҳотлар амалга оширилмоқда. давлат ва нодавлат архив идоралари фао-
Хусусан, амалга оширилган ислоҳотлар на- лиятининг ролини кучайтириш бўйича те-
тижаси ўлароқ, бугунги кунда пенсионер- гишли хулоса ва амалий тавсиялар ишлаб
ларнинг пенсия ва нафақалари нақд пулда чиқишни талаб этмоқда.
тўланиши, ишловчи пенсионерларга тўлиқ
пенсия тўловлари амалга оширилаётган- Ҳозирда ушбу муаммоларни бартараф
лиги, тайинлаш учун тақдим этиладиган қилишга оид кенг қамровли ислоҳотлар
ҳужжатлар сонининг кескин қисқартирил- босқичма-босқич амалга оширилмоқда.
ганлиги, озодликдан маҳрум бўлган пен-
сионерларга пенсия тўловларини белги- Ушбу ислоҳотлар асосида фуқаролар-
ланган тарзда амалга оширилиши каби бир нинг ижтимоий таъминот олишга оид
қанча қулайликлар яратилди. бўлган конституциявий ҳуқуқларини яна-
да кенгайтириш, уларнинг кафолатларини
Эришилган ютуқларга қарамасдан, мустаҳкамлаш орқали берилаётган моддий
ҳозирги кунга қадар давлат пенсия таъ- ҳамда ижтимоий ёрдамларни миқдор ва
миноти тизимида айрим муаммолар ҳам сифат жиҳатдан яхшилаш, архивларнинг
мавжудлигини таъкидлаб ўтиш жоиздир. марказлашган электрон маълумотлар ба-
Жумладан: засини яратиш, ажратилаётган молиявий
ресурслардан тежаб, ўринли ва самара-
- пенсия тайинлашга зарур бўладиган ли фойдаланишни таъминлаш, ижтимоий
ҳужжатларнинг архив идораларидан то- адолат ва қонунийлик тамойиллари бузи-
пилмаслиги; лишига йўл қўймаслик, ҳаёт даражасини
ўсиши билан мутаносиб равишда пенсия
- фаолияти тугатилган корхона ва ташки-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
МУАММО ВА ЕЧИМ 41
ва нафақа олувчи шахсларнинг ҳам моддий мига мажбурий бадаллар тўғрисидаги
турмуш шароитларини янада яхшиланиб маълумотлард ан;
борилишига эришиш мақсадлари назарда
тутилади. 2016 – 2018 йиллар даври учун Пенсия
жамғармасига ўтказилган суғуртa бадал-
Ижтимоий соҳада қонун ҳужжатла- ларини якка тартибда ҳисобга олишнинг
рининг такомиллаштирилиши, амалий марказлаштирилган электрон реестри маъ-
ишларнинг ҳаётга татбиқ этилиши, фуқаро- лумотларидан;
ларнинг ижтимоий ҳуқуқлари мустаҳкам-
ланиши бу соҳада олиб борилаётган 2019 йил учун фуқаролар иш ҳақининг
ишларнинг мантиқий давоми ҳисобланади. якка тартибдаги ҳисобини юритишнинг
марказлаштирилган электрон реестри маъ-
Ўзбекистон Республикаси Президен- лумотларидан фойдаланиш бўйича меха-
ти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 низм жорий этилиши қатъий белгилаб бе-
январдаги Олий Мажлисга Мурожаатно- рилди.
масида ижтимоий нафақа тўлашнинг му-
каммал тизимини жорий этиш, пенсия ва Давлат дастуридаги пенсия таъминоти-
нафақа тайинлашдаги мезонларни қайта га оид белгиланган вазифаларни ўз вақти-
кўриб чиқиш ва уларни белгилашда очиқ да ва сифатли бажариш мақсадида узоқ
ва адолатли тизим яратиш бўйича белги- муддатга мўлжалланган пенсия тизимини
лаб берилган вазифалар, фуқароларнинг ривожлантириш концепциясини ишлаб
келажакдаги ижтимоий ҳаётида муҳим чиқиш мақсадга мувофиқдир. Ушбу кон-
аҳамиятга эга. цепцияда амалдаги муаммолар ва уларнинг
ечими борасида аниқ масалаларни белги-
Ушбу вазифалар ижросини таъминлаш лаш орқали келажакда фуқароларга пенсия
мақсадида 2017 – 2021 йилларда Ўзбекистон тайинлаш учун фақат электрон шаклда
Республикасини ривожлантиришнинг беш- мурожаат қилишларига имконият яратиш
та устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар лозим.
стратегиясини «Илм, фан ва рақамли иқти-
содиётни ривожлантириш йили»да амалга М. ЗИЯДУЛЛАЕВ,
оширишга оид Давлат дастурида пенсияни Ўзбекистон Республикаси
ҳисоблаш учун меҳнат стажини тасдиқлаш Давлат статистика қўмитасининг
ва иш ҳақи миқдорини белгилашда архив
маълумотларини тақдим этмасдан: ижтимоий статистика
бўйича раис ўринбосари,
2005 – 2016 йиллар даври учун
жамғарил иб бориладиган пенсия тизи- юридик фанлар бўйича
фалсафа доктори (PhD)
АННОТАЦИЯ
Мазкур мақолада Ўзбекистон Республикасида фуқароларга ижтимоий хизматлар
кўрсатиш, жумладан, пенсия тайинлаш учун зарур бўладиган ҳужжатларни тақдим
этишнинг электрон маълумотлар базасини шакллантириш, уларнинг бир маромда фа-
олият юритишини тизимли таъминлаш бўйича асосий ислоҳотлар мазмуни ва пенсия
таъминоти ҳуқуқининг асослари ҳамда уларни янада такомиллаштириш бўйича тавсия
лар ёритиб берилган.
Калит сўзлар: ижтимоий ҳимоя, Пенсия жамғармаси, пенсия таъминоти, архивлар-
нинг марказлашган электрон маълумотлар базаси, иш стажи, ижтимоий соҳа ва суғурта
бадаллари.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
42 ЎЗБЕКИСТОН ВА ДУНЁ
ТАШҚИ МЕҲНАТ МИГРАЦИЯСИНИ БОШҚАРИШ:
ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ ВА
ЎЗБЕКИСТОНДАГИ САЪЙ-ҲАРАКАТЛАР
Миграция жараёнлари борган сари халқаро қатор мамлакатлар тажрибасини ўрганиш ва
муносабатларнинг ажралмас қисмига айланиб унинг ижобий томонларини мамлакатимизга
бораётир. Бунинг натижасида дунё ҳамжамия татбиқ этиш муҳим аҳамият касб этади. Шуни
ти томонидан бундай жараёнларни тартибга инобатга олган ҳолда қуйида айрим «экс-
солиш, бошқариш ва назорат қилиш мақсади- портер» давлатлар тажрибасини ҳам кўриб
да халқаро миграция сиёсати ҳамда халқаро чиқишни лозим топдик.
қонунчилик шаклланиб бормоқда. Шу билан
бирга ўтган давр мобайнида мигрантларни Туркиядаги миграция оқимини икки хил
кўплаб қабул қилган давлатлар гуруҳи шакл кўринишда ифодалаш мумкин. Ундаги им-
ланган бўлиб, уларнинг тажрибаси мазкур миграция ва эммиграция бошқа давлатларга
ҳуқуқий нормаларни ишлаб чиқишда муҳим қараганда бир мунча тартибга солинган ва
аҳамият касб этаяпти. мураккаб ҳодисадир. Шундан келиб чиқиб,
саноати ривожланган давлатлар доирасида –
Бугунги глобаллашув шароитида жаҳон Туркия ўзининг юқори саноат ютуқларига эга
миқёсида миграция оқимининг йилдан-йилга бўлишига қарамасдан, Европа меҳнат бозори-
ошиб бориши кузатилмоқда. Жумладан, БМТ да ўзининг кўп ва малакали меҳнат мигрантла-
ижтимоий-иқтисодий масалалар бўйича де- ри билан ўз ўрнига эга2.
партаментининг маълумотларига кўра, ҳозир-
ги кунда дунё бўйича 258 миллиондан ортиқ Туркия ХХ асрнинг 90-йиллари бошида
мигрант бор. Бу кўрсаткич 2000 йилга нисба- асосий эммиграция давлати сифатида тарих-
тан 49 фоизга ортган1. да қолган. Бунинг сабаби, ҳукумат томонидан
ишчи кучи экспортини қўллаб-қувватловчи
Ҳозирда Жазоир, Бангладеш, Кипр, До- қонунчилик базаси билан бир қаторда ушбу
миника Республикаси, Миср, Греция, Индо- ҳужжатлар асосида эммиграцияни тартибга
незия, Ирландия, Колумбия, Жанубий Корея, солувчи ва кўмаклашувчи бир қатор институт-
Ливан, Лесото, Мексика, Марокаш, Покистон, ларнинг яратилганлигидир. Туркиянинг ми-
Ҳиндистон, Хитой, Судан, Сурия, Таиланд, грация жараёнларини тартибга солишда бош
Филиппин, Тунис, Туркия, Уругвай, Польша, қомуси ҳисобланган Конституциядан бошл аш
Португалия, Шри-Ланка, Яман, собиқ Югос- лозим. Фуқароларнинг эркин тартибда чет
лавия давлатлари ва яна бир қатор Шарқий элга чиқиш ҳуқуқлари шахсий эркинлик си-
Европа мамлакатлари дунёдаги энг асосий фатида 1961 йил қабул қилинган Туркия Конс
меҳнат мигрантларини экспорт қиладиган титуциясида муҳрлаб қўйилган. Бугунги кунда
давлатлар саналади. Туркия Республикасида ички ва ташқи мигра-
ция жараёнларини тартибга солиш 10 дан ор-
Сўнгги йилларда меҳнат мигрантларини тиқ давлатлар билан имзоланган икки томон-
экспорт қилувчи давлатлар олдида турган му- лама шартномалар, ишчи кучини алмашиш
аммолардан бири ўз фуқароларининг бошқа тўғрисидаги келишувлар ва ҳукумат томони-
мамлакатларда мослашуви ва уларга ташқи дан ратификация қилинган бир нечта универ-
кучларнинг салбий таъсири олдини олиш би- сал халқаро шартномаларга асосланган ҳолда
лан боғлиқ ижтимоий ҳимояни таъминлаш амалга оширилмоқда.
муаммосидир. Ушбу муаммоларни ҳал этишда
меҳнат мигрантларини экспорт қилувчи бир Бу борада 1959 – 2015 йиллар оралиғида
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ЎЗБЕКИСТОН ВА ДУНЁ 43
Туркия ҳукумати томонидан 25 та давлат би- зифаларидан бири ишчи кучининг хорижга
лан ижтимоий хавфсизликни таъминлашга экспортини кенгайтириш бўлди. Шу боис,
доир икки томонлама шартномалар, 13 та дав- ҳозирда 7,6 миллион Филиппин фуқаролари
лат билан эса, ишчи кучини тартибга солиш дунёнинг 90 дан ортиқ давлатларида меҳнат
бўйича келишувлар ва 59 та меҳнат ва ишчи мигранти сифатида фаолият олиб бормоқда.
кучини тартибга солиш тўғрисидаги халқ 1970 йилдан бошлаб Фердинанд Маркос ҳу-
аро конвенцияларни келтириб ўтиш мақсад- кумати меҳнат миграциясини бошқаришни
га мувофиқдир. Шунингдек, ушбу давлатда таъминлаш ва ишчи кучини расмий равишда
мигр ация сиёсати ижтимоий хавфсизлик ти- экспорт қилиш сиёсатини амалга ошира бош
зимининг асосий бўғини ҳисобланиб, мазкур лади. Ушбу сиёсат натижасида мамлакат иш-
фаолиятни тартибга солиш мақсадида қонун сизлик ва ижтимоий босим сингари муаммо-
чиқарувчи орган томонидан 15 дан ортиқ қо- ларни ҳал этишга эришиб, мамлакатга катта
нун, ҳукумат томонидан 35 дан ортиқ қарор ва миқдорда валюта кириб келишини таъминла-
қўшма ҳужжатлар имзоланган. Расмий Анқа- ди. 1974 йил Меҳнат тўғрисидаги қонун қабул
ранинг миграция сиёсатини юритиш функция қилиниб, ишчи кучини экспорт қилиш қону-
сини Меҳнат ва ижтимоий хавфсизлик вазир- нийлаштирилди.
лиги амалга оширади.
Филиппин хорижда иш билан таъминлаш
Бундан ташқари, мамлакатдан хорижий бошқармаси биринчи бошқарма бўлиб, унинг
давлатларга ишлаш мақсадида чиқиб кетаёт- асосий функцияси меҳнат мигрантларини чет
ган фуқароларнинг ҳисобини юритиш ва ишга элда ишга жойлаштириш, лицензия бериш,
жойлашишларига ёрдамлашиш мақсадида ишга ёллаш тузилмаларини назорат қилиш ва
вазирлик таркибида Меҳнат маълумотлари иқтисодиётда ишга ёллашда воситачилик ти-
статистикаси тизими, Ижтимоий хавфсизлик зимини жорий қилиш ҳисобланади. Филиппин
институти ҳамда Вазирлик статистик маълу- хорижда иш билан таъминлаш бошқармаси
мотларини умумлаштириш бошқармаси таш- 1982 йилда мамлакат Президентининг 797–
кил этилган. сонли фармони асосида хорижда ишлашни
қўллаб-қувватлаш ва ривожлантириш ҳамда
Шу ўринда алоҳида таъкидлаш жоизки, меҳнат мигрантлари ҳуқуқларини ҳимоя қи-
расмий Анқара туркиялик фуқароларни хо- лиш дастурини ишлаб чиқди. Ушбу дастурга
риждаги мослашув жараёнларига ўз расмий мувофиқ, меҳнат мигрантларининг ишга ёлла-
кўмагини бериб, ижтимоий интеграция му- ниш, мамлакатга кириб-чиқиш, ҳужжатларни
аммоларини бартараф этишга катта аҳамият расмийлаштириш, маошини ўз вақтида олиш,
қаратади. Жумладан, 2010 йилнинг 24 март ишга ёллаш агентликлари ва иш берувчилар
куни ҳукумат томонидан «Хорижда яшаётган билан боғлиқ муаммоларни ҳал этишда ҳуку-
турклар ва уларнинг бошқарувчиларининг ва- мат даражасида ёрдам берилади. Шунинг учун
зифалари тўғрисида»ги Қонун қабул қилин- ҳам ҳар қандай чет эллик иш берувчи Филип-
гач, Хориждаги турклар масалалари вазирли- пин фуқароларини ишга ёллашдан олдин ўзла-
ги ташкил қилинди. Бундан ташқари ҳукумат рининг қонуний фаолиятлари тўғрисида бош
томонидан 15 та давлатдаги Туркия консуллик қарма ва унинг бўлимларига ҳужжат тақдим
идораларида миграция бўйича маслаҳатчи ва қилганидан сўнг шартнома имзоланади.
85 та давлатда миграция бўйича атташе лаво-
зимлари ташкил этилган. Ҳозирги пайтда, Филиппин ҳукумати миг
рация йўналишида дунёнинг 12 та мамлака-
Филиппин эса, ишчи кучини экспорт қи- ти билан икки томонлама келишувлар им-
лиш бўйича дунёда Хитой, Ҳиндистон ва золаган. Ушбу келишувларнинг аксарияти
Мексикадан кейин тўртинчи ўринда туради. аниқ йўналишлар бўйича имзоланган. Хусу-
Ҳозирда мамлакатдан ҳар йили 3,5 миллион- сан, Швейцария билан қисқа муддат фаолият
га яқин киши вақтинчалик меҳнат фаолияти олиб борувчи малакали техник мутахассис-
билан шуғулланиш мақсадида чет элга чиқиб ларни алмаштириш, Буюк Британия ва Нор-
кетмоқда. XX асрнинг охирларида Филиппин вегия билан филиппинлик соғлиқни сақлаш
«иқтисодий дипломатиясининг» марказий ва-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
44 ЎЗБЕКИСТОН ВА ДУНЁ
ходимларини ишга жалб этиш тўғрисидаги иккинчиси, ҳукумат қўллаб-қувватлаши
келишувлар асосида мутахассислар жўнатил- натижасида талаба ёшларнинг нуфузли олий-
моқда. Тайвань билан эса, ишга ёллаш агент- гоҳларга ўқишга, устоз-мураббийларнинг эса,
ликларининг воситачилигисиз филиппинлик малака ошириш учун чет элда бўлишлари;
ишчиларни ишга олиш бўйича махсус дастур
ишлаб чиқилган. Шунингдек, дунёнинг турли учинчиси, фуқароларнинг ишсизлик туфай-
минтақаларида шартнома асосида меҳнат қи- ли ва нисбатан кўпроқ даромад топиш мақса-
лаётган фуқаролари орқали ҳар йили мамлакат дида хориж мамлакатларига (биринчи навбат-
иқтисодиёти катта миқдорда пул жўнатмала- да, Россия, Қозоғистон ва Жанубий Кореяга)
рини қабул қилмоқда. Жумладан, 2008 йилда бориб ишлаши.
Филиппинлик меҳнат мигрантлари ўз давла-
тига 14,5 миллиард АҚШ доллари миқдорида Ушбу сабабларни келтириб чиқарувчи
пул маблағини жўнатишган бўлса, 2013 йилда омилларга юртимиздан хорижий мамлакат-
эса, ушбу кўрсаткич 26 миллиард АҚШ долла- ларга меҳнат қилиш мақсадида кетаётган
рига тенг бўлган. Мазкур маблағлар мамлакат фуқароларнинг сони йилдан-йилга ошиб бо-
ялпи ички маҳсулотининг 10,3 фоизини таш- раётганлигига таъсир қилаётган иқтисодий,
кил этмоқда. Юқоридаги рақамлардан кўри- ижтимоий, сиёсий-ҳуқуқий, географик, этно-
ниб турибди-ки, Филиппин ялпи ички маҳсу- маданий ва бошқа омиллар киради. Айниқса,
лоти ҳажмида ишчи кучи экспорти аҳамиятли улар ичида иқтисодий ва ижтимоий омиллар
ўрин тутади. юқори туради.
Бундан ташқари, мамлакатда меҳнат миг Шу билан бирга ижтимоий хавфсизлик
рантлари хорижий мамлакатларга ишга бо- контекстида мамлакатдаги ташқи меҳнат миг
ришда ҳукумат каналлари билан бир қаторда рациясини тартибга солиш механизмининг
ноҳукумат ва хусусий агентликлар хизмат- сустлиги натижасида юзага келаётган қуйи
ларидан ҳам фойдаланишади. Ушбу агент- даги асосий муаммоларни кўрсатиш мумкин:
ликлар доимий равишда хориждаги меҳнат
бозорларининг ҳолатини ўрганиб боришади 1. Юксак малакали мутахассислар, аксари-
ва фуқароларга керакли маслаҳатларни бери- ят ҳолларда, ёш кадрларнинг чиқиб кетиши
шади. Филиппинда бугунги кунда махсус ли- (интеллектуал миграция);
цензия асосида хорижий давлатларга ишлаш
учун фуқароларни юборадиган 1351 та ана 2. Хорижда ишлаётган фуқароларимиз ҳу
шундай хусусий агентликлар фаолият кўрсат- қуқларини ҳимоя қилиш бўйича махсус таш-
моқда. Ҳозирда дунёнинг 32 та мамлакатида- килотнинг йўқлиги (шу соҳа бўйича маъсул
ги Филиппин элчихонаси ва консулликларида атташелардан ташқари);
меҳнат ва ижтимоий масалалар бўйича 45 та
вакил фаолият олиб боради. Давлат эса, ҳар 3. Ташқи миграцияни тартибга солиш ва
йили ушбу тадбирлар учун элчихоналарга қў- бошқариш бўйича ягона давлат сиёсатининг
шимча 40 миллион АҚШ доллари миқдорида ишлаб чиқилмаганлиги.
маблағ ажратиб келмоқда.
Юқоридаги каби муаммоларни бартараф
Юртимизда эса, ташқи меҳнат миграцияси- этиш мақсадида давлатимиз ўзининг мил-
ни бошқариш механизмини кўриб чиқишдан лий қонунчилигида ишчи мигрантларнинг
аввал унинг сабабларини ўрганиш мақсадга ҳуқуқларини таъминлаш учун асос яратувчи
мувофиқдир. Яъни, ўрганишлар натижасида универсал қонун-қоидаларни акс эттирган
ҳозирги пайтда бундай сабабларнинг учта асо- ҳолда 1992 йилда Халқаро Меҳнат Ташкило-
сийсини келтириш мумкин: тининг инсон ҳуқуқларига риоя этилишини
таъминлашга қаратилган кўплаб конвенцияла-
биринчиси, собиқ Иттифоқ парчалангандан рига қўшилган.
сўнг бошқа миллат вакиллари, хусусан, рус,
яҳудий, украин, немис ва бошқаларнинг тари- Шунингдек, Марказий Осиё минтақасида
хий ватанларига қайтиши; эса, 1994 йил 8 июлда Қозоғистон ва Қирғизи-
стон республикалари билан «Миграция соҳа-
сида ҳамкорлик тўғрисида»ги Меморандум
имзоланган. Ушбу ҳужжатнинг ижро этилиши
учун 1997 йил март ойида «Миграция соҳасида
ҳамкорлик дастури» қабул қилинган. Бундан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
ЎЗБЕКИСТОН ВА ДУНЁ 45
ташқари, ҳукумат томонидан меҳнат мигра- қатъий белгилаб қўйилган. Аммо, давлатимиз-
цияси соҳасидаги икки томонлама ҳамкорлик нинг мазкур соҳадаги ҳуқуқий муамм оларни
доирасида Жанубий Корея Республикаси ва ҳал этиш билан боғлиқ тадбирлари қониқар-
Россия Федерацияси билан биргаликда 5 дан ли бўлиши билан бир қаторда, ташқи меҳнат
ортиқ шартномага имзо чекилди. Эндиликда миграциясини бошқаришнинг ташкилий ин-
ташқи меҳнат миграциясини тартибга солиш- ституционал жиҳатида муаммолар ҳамон уч-
нинг ташкилий масалаларини ҳал этиш мақ- рамоқда. Бу эса, бевосита Ташқи меҳнат ми-
садида мамлакатимиз Меҳнат вазирлигининг грацияси масалалари агентлигининг фаолияти
фаолияти такомиллаштирилиб борилмоқда. ва уни бошқа органлар билан ҳамкорлигининг
Шунингдек, ушбу вазирлик давлат бошқару- самарасизлиги билан боғлиқдир.
вининг меҳнат, бандлик, аҳолининг ижтимоий
муҳофазаси ва ижтимоий таъминоти соҳала- Хулоса қилиб айтганда, давлатларнинг
ридаги марказий орган ҳисобланади. ижтимоий хавфсизлигига ташқи меҳнат ми-
грантларининг салбий таъсири бевосита улар-
Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 13 фев- нинг хорижда ҳимоясиз қолиши ва ҳукуматга
ралдаги «Ўзбекистон Республикаси меҳнат ва нисбатан норози кайфиятининг юзага кели-
аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазир- ши билан боғлиқ саналади. Шуни таъкидлаш
лиги фаолиятини ташкил этиш тўғрисида»- жоизки, Туркиянинг ўз меҳнат мигрантлари
ги 75-сонли қарорига биноан, республика ва ҳуқуқларини халқаро шартномалар асосида ҳи-
чет эл меҳнат миграциясини давлат томони- моялаш тизими ва ҳукумат таркибида алоҳида
дан тартибга солиниши ва назорат қилиниши мигрантлар ҳуқуқини ҳимоя қилувчи вазирлик
масал аларининг ечими бевосита Меҳнат ва- ёки идорани ташкил этилганлиги, Филиппин-
зирлиги қошидаги Ташқи меҳнат миграцияси нинг эса, ишчи кучи экспортини ўз норматив
масалалари бўйича агентлик зиммасига юкла- ҳужжатларида қайд этиб, уларга чет элларда
тилган. Ҳозирги кунда у юртимиз фуқарола- иш топиш ва ижтимоий мослашиш муаммо-
рини чет элда ишга жойлаштириш ваколатига ларини ҳал этишга кўмаклашиш тажрибасини
эга ягона орган ҳисобланади. Хусусан, Вазир- чуқур ўрганиб, бизнинг мамлакатимизда ҳам
лар Маҳкамасининг 2003 йил 12 ноябрдаги миграция жараёнларини тартибга солишда
«Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ижобий ва самарали натижаларга эришиш
чет эллардаги меҳнат фаолиятини ташкил мумкин. Чунки, барча меҳнат мигрантлари ўз-
этишни такомиллаштириш чора-тадбирлари ларининг давлат томонидан ҳуқуқлари ҳимоя
тўғрисида»ги3 505-сонли қарорига кўра, Ўзбе- қилиниб, руҳан ва моддий қўллаб турилган-
кистон Респ убликаси фуқаролари қонун ҳуж- лигини ҳис этган ҳолда меҳнат қилсалар, ҳар
жатларига мувофиқ ҳукуматлараро, идоралар қандай ташқи таъсирларга қарши руҳий-пси-
аро шартномалар ва битимлар асосида фақат хологик тўсқинлик кўрсатиш имкониятига эга
Ташқи меҳнат миграцияси масалалари агент- бўладилар.
лиги ҳамда Тошкент, Фарғона, Қарши ва Ну-
кус шаҳарларида жойлашган Фуқароларни чет М. САФАРОВ,
элларда ишга жойлаштириш бўйича хўжалик Ўзбекистон Республикаси
ҳисобидаги минтақавий бюроларнинг кўмаги-
да Меҳнат вазирлиги томонидан белгиланади- Ички ишлар вазирлиги
ган тартибда меҳнат фаолиятини амалга оши- Бирлашган таҳририяти мухбири,
риш учун чет элга чиқиш ҳуқуқига эгалиги
катта лейтенант,
мустақил тадқиқотчи
1 БМТнинг ижтимоий-иқтисодий масалалар бўйича департаментининг 2018 йил декабрь ойи-
даги маълумоти.
2 http: www.google.co.uz/ Turkiyada mehnat migratsiyasi.
3 «Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг чет эллардаги меҳнат фаолиятини ташкил этиш-
ни такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида»ги Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 12 ноябр-
даги қарори. http: www.lex.uz.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
46 ҚУТЛАЙМИЗ!
Ҳурматли Акбар Абдуллаевич!
Сизни ҳаётингиздаги унутилмас улуғ айём, таваллуд кунингиз – 60
ёшингиз билан чин дилдан самимий муборакбод этамиз.
Сиз суд тизимидаги фаолиятингизни 1977 йилда Бухоро шаҳар су-
дининг суд мажлиси котиби лавозимидан бошлаб, 1983-1996 йилларда
Бухоро вилоят ички ишлар бошқармасининг инспектори, катта инспек-
тори, катта референти лавозимларида фаолиятюритдингиз. 1996-2008
йилларда Термиз ҳарбий судининг, Бухоро вилоят хўжалик судининг,
Ўзбекистон Республикаси Олий хўжалик судининг судьяси лавозимла-
рида самарали ишладингиз. 2019 йилдан эса Тошкент шаҳар иқтисо-
дий суди судьяси сифатида шарафли вазифани адо этишда куч-ғайра-
тингизни аямай келаяпсиз.
Бугунги кунда юртимиз суд-ҳуқуқ соҳасида олиб борилаётган кенг қамровли ислоҳотларни
чуқур ҳис қилган ҳолда зиммангизга юклатилган вазифаларни масъулият билан бажариб келаёт-
ганингиз эътиборга сазовордир.
Камтарлик, меҳнатсеварлик, талабчанлик сингари инсоний фазилатларингиз ҳақли равишда
Сизга жамиятимизда обрў-эътибор ва ҳурмат келтирди.
Сиз ҳамиша ёшларга муносиб устоз бўлишга интилдингиз ва бунга тўла эришдингиз.
Муҳтарам Акбар Абдуллаевич, шу қутлуғ ёшингизда сизга мустаҳкам соғлиқ, узоқ умр, фар-
зандлар ва набиралар камолини кўриб яшашдек буюк бахт насиб этишини тилаймиз.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди жамоаси
Ҳурматли Муталиф Қурбонович!
Аввало, Сизни улуғ айём, таваллуд кунингизнинг 60 йиллиги би-
лан чин дилдан муборакбод этамиз.
Сизнинг мамлакатимизда суд-ҳуқуқ ислоҳотларини олиб борилиши
ва уни халқимизга етказиб берилишидаги журналистик фаолиятингиз
таҳсинга сазовор.
Сиз 1984-1996 йилларда «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газета-
сида мухбир, «Саодат» журналида масъул котиб лавозимларида ишла-
дингиз. 1996 йилдан бошлаб «Хўжалик ва ҳуқуқ» – «Хозяйство и
право» журналида, бугунги кунда «Одил судлов» – «Правосудие» жур-
налида масъул котиб лавозимида фаолият юритмоқдасиз. Сиз бу касб-
ни беҳуда танламаганингизни, балки шу соҳанинг жонкуяри эканлигингизни намойиш этдингиз.
Сиз матбуот соҳасида иш бошлаганингиздан буён турли мавзуларда қалам тебратиб, ажойиб
ижодий муваффақиятларга эришдингиз. Серқирра ижодингизнинг маҳсули бўлган «Қалдирғоч-
лар», «Бу кўзлар» номли ҳикоялар тўпламингиз, «Ёлғиз гулим» номли шеърий китобингиз мух-
лислар томонидан севиб ўқилмоқда. Республика матбуотида шеър, ҳикоя ва мақолаларингиз чоп
этиб борилмоқда.
Ҳурматли Муталиф Қурбонович! Сизни камтарин ва самимий инсон, ижодкор, ўз касбининг
тажрибали мутахассиси сифатида қадрлаймиз.
Туғилган кунингизга 60 йил тўлиши муносабати билан табриклар эканмиз, Сизга узоқ умр, мус
таҳкам соғлик, оилангизга бахт-саодат, шарафли ишларингизда улкан муваффақиятлар тилаймиз.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди жамоаси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 6 / 2020
6/2020 ISSN 2181-8991
ПРАВОСУДИЕ
Правовое, научно-практическое издание
Учредитель: Главный редактор
Верховный суд Kамол УБАЙДИЛЛОЕВ
Республики Узбекистан
Отв. секретарь
РЕДАКЦИОННЫЙ СОВЕТ: Муталиф СОДИКОВ
Козимджан КАМИЛОВ
Икрам МУСЛИМОВ АДРЕС РЕДАКЦИИ:
Холмумин ЁДГОРОВ 100097, г. Ташкент,
Бахтиёр ИСАКОВ
Мирзоулугбек АБДУСАЛОМОВ Чиланзар, ул. Чупонота, 6
Ибрагим АЛИМОВ Р/с 20210000300101763001
Олим ХАЛМИРЗАЕВ
Акмал МУРОДОВ Филиал Ташкент
Шахноза АХАТОВА ЧАБ «Трастбанк»
Омонбой ОКЮЛОВ МФО 00850, ИНН 201403038
Азиз МИРЗАЕВ
Музаффаржон МАМАСИДДИКОВ ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Email: [email protected]
Веб-сайт: www: Odilsudlov.sud.uz
K Реклама и материалы, размещенные Подписано в печать 17 июня 2020 г. Фор-
на коммерческой основе. мат бумаги 60х84 1/8. Офсетная печать.
Мнение редакции может не совпадать с мне- Журнал набран и сверстан на компью
нием авторов публикуемых статей. тере редакции. Усл. печ. л. 10. Заказ ‒ 25.
Рукописи, фотографии, рисунки не рецензи- Тираж ‒ 5580
руются и не возвращаются.
При перепечатке ссылка на издание «Одил Деж. редактор
судлов» ‒ «Правосудие» обязательна. Муталиф СОДИКОВ
Постановлением Президиума Высшей ИНДЕКС:
аттестационной комиссии при Кабине- для индивидуальных
те Министров Республики Узбекистан от подписчиков ‒ 908;
30.12.2013 г. за № 201/3 журнал включен в для организаций ‒ 909.
перечень изданий, публикующих статьи по
докторским диссертациям. Цена договорная
Зарегистрировано в Узбекском Отпечатано в типографии
ООО «SILVER STAR PRINT»,
агентстве по печати и информации Адрес: 100 139, г. Ташкент,
Учтепинский район,
от 29.11.2017 г. Регистрационный 22 массив, дом 17.
№120/022061.9Издается с 1996 года. ПРАВОСУДИЕ 47
C «Правосудие»
48 ИССЛЕДОВАНИЯ,
АНАЛИЗ, ПРЕДЛОЖЕНИЯ
О ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ГЛОБАЛЬНОЙ СЕТИ
ОБЕСПЕЧЕНИЯ ЧЕСТНОСТИ И НЕПОДКУПНОСТИ
СУДЕБНЫХ ОРГАНОВ
Одной из основных задач судебной сис органов и недопущению любых возможно-
темы как на внутреннем уровне каждого стей для коррупции среди них. Такие меры
государства, так и в глобальном масштабе могут включать правила, касающиеся дей-
является обеспечение защиты общества от ствий судей и судебных органов».
любых посягательств на гарантированные
законом права и свободы. Поэтому судеб- В целях реализации мер, указанных в
ная система представляется единственным Конвенции ООН, в соответствии с Гло-
в своем роде оплотом верховенства права во бальной программой Управления ООН по
всем мире. наркотикам и преступности (УНП ООН)
по выполнению Дохинской декларации,
Статья 11 Конвенции Организации Объе- направленной на предупреждение преступ-
диненных Наций против коррупции гласит: ности, совершенствование уголовного пра-
«С учетом независимости судебной власти восудия, повышения транспарентности в
и ее решающей роли в борьбе с коррупци- отправлении правосудия, 9–10 апреля 2018
ей каждое государство-участник принима- года в Вене на Глобальном совещании судей
ет в соответствии с основополагающими и работников судебных органов был осу-
принципами своей правовой системы и без ществлен запуск Глобальной сети обеспе-
ущерба для независимости судебных орга- чения честности и неподкупности судей и
нов меры по укреплению честности и не- судебных органов.
подкупности судей и работников судебных
В Глобальном совещании приняли уча-
«ПРАВОСУДИЕ»
№ 6 / 2020
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одил судлов» – «Правосудие» журнали 2020 йил 6-сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search