Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.
Шавкат МИРЗИЁЕВ
2/2020 ISSN 2181-8991
ОДИЛ СУДЛОВ
Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр
Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ
Олий суди Масъул котиб
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ: Муталиф СОДИҚОВ
Козимджан КАМИЛОВ
Икрам МУСЛИМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен» рес
Холмўмин ЁДГОРОВ публика танловида «Энг яхши ёритилган
Бахтиёр ИСАКОВ ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бўйича ғолиб
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ деб топилган.
Ибрагим АЛИМОВ
Олим ХАЛМИРЗАЕВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Акмал МУРОДОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Шахноза АХАТОВА
Омонбой ОҚЮЛОВ Чўпонота кўчаси, 6-уй
Азиз МИРЗАЕВ Ҳ/р 20210000300101763001
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
МФО 00850, СТИР 201403038
ТЕЛЕФОН: 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан Email: [email protected]
босилган матнлар. www: odilsudlov.sud.uz
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача Босишга 2020 йил 13 февралда рухсат
бўлиши мумкин. этилди. Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
қайтарилмайди. фаланди. Буюртма ‒ 5.
Нашр адади 6200 нусха.
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. Навбатчи муҳаррир
Муталиф СОДИҚОВ
Журнал Ўзбекистон Республикаси Ва-
зирлар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттес ИНДЕКС:
тация комиссияси Раёсатининг 2013 йил якка тартибдаги обуначилар
30 декабрдаги 201/3-сонли қарори билан
докторлик диссертациялари бўйича илмий учун ‒ 908;
мақолалар чоп этиладиган нашрлар рўйха- ташкилотлар учун ‒ 909.
тига киритилган.
Сотувда келишилган нархда
2017 йил 29 ноябрда Ўзбекистон матбу-
от ва ахборот агентлигида 0026-рақам би- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа босмахонасида чоп этилди.
бошлаг ан. Босмахона манзили: 100 139,
Тошкент шаҳри, Учтепа тумани, 22-д аҳа, 17-уй
C «Одил судлов»
2 МУНДАРИЖА
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Маъмурий органлар ва улар мансаб-
дор шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) устидан шикоят қилиш тўғри-
сидаги ишларни кўриб чиқиш бўйича суд амалиёти ҳақида»ги қарори...................................3
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг «Судлар томонидан фуқаролик ишла-
ри бўйича қонуний кучга кирган суд ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўришни тартибга солувчи қонун ҳужжатларини қўллаш тўғрисида»ги қарори....................9
МУНОСАБАТ
С. Ниёзова. Олий суд Пленуми қарорларини такомиллаштириш зарурияти.....................13
ЖАРАЁН
О. Пирматов. Фуқаролик ва иқтисодий суд ишларини юритишда электрон ёзишмалар-
нинг далил сифатидаги аҳамияти................................................................................................17
ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
И. Салимова. Иқтисодий судларда тааллуқлилик қоидаларига риоя қилмасликнинг
ҳуқуқий оқибатлари.....................................................................................................................20
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Қ. Мусаев. Вояга етмаганлар иштирокида тузилган битимларнинг ўзига хос жиҳатлари.....25
АДВОКАТ САҲИФАСИ
А. Матмуротов. Ўзбекистонда адвокатура институтини такомиллаштириш масалалари.......29
МУЛОҲАЗА
М. Шаригатов. Маҳаллий кенгашлар ва ички ишлар органлари ҳамкорлигини ҳуқуқий
тартибга солишга доир айрим масалалар...................................................................................32
9 ФЕВРАЛЬ – АЛИШЕР НАВОИЙ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Алишер Навоий ҳикматлари ..................................................................................................36
14 ФЕВРАЛЬ ‒ ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Султонмурод Олим. Бобур ва тасаввуф................................................................................38
МОЗИЙГА НАЗАР
М. Ражабова. Ислом ҳуқуқи ва Хожагон (Нақшбандия) тариқати: ўзаро уйғунлик ҳамда
алоқадорлик..................................................................................................................................42
СУД ОЧЕРКИ
И. Маманов. Шайтоннинг тузоғи...........................................................................................46
ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA......................................................79
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ОЛИЙ СУД 3
ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
ҚАРОРИ
МАЪМУРИЙ ОРГАНЛАР ВА УЛАР МАНСАБДОР
ШАХСЛАРИНИНГ ҚАРОРЛАРИ, ҲАРАКАТЛАРИ
(ҲАРАКАТСИЗЛИГИ) УСТИДАН ШИКОЯТ ҚИЛИШ
ТЎҒРИСИДАГИ ИШЛАРНИ КЎРИБ ЧИҚИШ БЎЙИЧА
СУД АМАЛИЁТИ ҲАҚИДА
2019 йил 24 декабрь 24-сонли Тошкент шаҳри
Ўзбекистон Республикасининг Маъмурий ҳуқуқлари ва қонун билан қўриқланади-
суд ишларини юритиш тўғрисидаги кодекси ган манфаатлари бузилган;
қабул қилиниши, шунингдек, судлар томони-
дан маъмурий органлар ва улар мансабдор ҳуқуқлари, эркинликларини амалга оши-
шахсларининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳара- риш ва қонуний манфаатларини амалга оши-
катсизлиги) устидан шикоят қилиш тўғриси- ришда тўсқинлик яратилган;
даги ишларни кўришда қонун нормаларини
бир хилда ва тўғри қўлланишини таъминлаш зиммасига қонунга хилоф равишда би-
мақсадида, «Судлар тўғрисида»ги Ўзбекис рор-бир мажбурият юклатилган;
тон Республикаси Қонунининг 17-моддасига
асосланиб, Ўзбекистон Республикаси Олий у ёки бу соҳадаги фаолиятини амалга оши-
суди Пленуми риш учун бошқа тўсқинлик яратилган деб ҳи-
собласа, судга мурожаат қилишга ҳақли.
Қ А Р О Р Қ И Л А Д И:
2. Маъмурий органлар деганда, давлат
1. Ўзбекистон Республикаси Конститу- бошқаруви органлари (Ўзбекистон Респуб
циясининг 44-моддаси ва Ўзбекистон Рес ликаси Президентининг 2003 йил 9 декабр-
публикасининг Маъмурий суд ишларини даги ПФ-3358-сонли Фармони билан тас-
юритиш тўғрисидаги кодекси (бундан буён диқланган Республика давлат бошқаруви
матнда МСИЮтК деб юритилади) 4-модда- органлари рўйхатида кўрсатилган вазирлик
сига мувофиқ, манфаатдор шахс, қонунда лар, давлат қўмиталари, қўмиталар, агент-
назарда тутилган ҳолларда эса, прокурор, ликлар, марказлар, инспекциялар) ва улар-
шунингдек, бошқа шахсл ар ҳуқуқлари ва нинг ҳудудий органлари, жойлардаги ижро
манфаатларини ҳимоя қилишга ваколатли ҳокимияти органлари, фуқароларнинг ўзини
айрим фуқаролар ва давлат органлари маъ- ўзи бошқ ариш органлари, шунингдек, маъ-
мурий орган қарорини ҳақиқий эмас ва унинг мурий-бошқарув ваколати берилган бошқ а
мансабдор шахси ҳаракатини (ҳаракатсизли- ташкилотлар ва махсус ташкил этилган ко-
гини) қонунга хилоф деб топиш тўғрисидаги миссиялар тушунилади.
ариза (шикоят) билан, башарти бу қарор, ҳа-
ракат (ҳаракатсизлик) туфайли унинг: 3. Маъмурий органлар мансабдор шахс
лари деганда, ҳокимият вакили ваз ифасини
бажарадиган ёхуд мазкур органларда маъму-
рий-бошқарув (ташкилий-фармойиш бериш)
вазифасини амалга оширадиган ва юридик
аҳамиятга эга ҳаракатларни содир этишга ва-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
4 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
колат берилган шахслар тушунилади. суал кодекси ва Ўзбекистон Республикасининг
4. Манфаатдор шахс деганда, маъмурий Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодекси-
да белгиланган тартибда шикоят қилинади.
органнинг қарори ёки унинг мансабдор шахси
ҳаракати (ҳаракатсизлиги) қаратилган фуқаро Шу билан бирга, судлар шуни назарда ту-
ёки юридик шахс ёхуд бундай қарор, ҳаракат тиши лозимки, тергов ҳибсхоналари ва жа-
(ҳаракатсизлик) ҳуқуқ ва қонуний манфаатла- зони ижро этиш муассасалари мансабдор
рига дахл этган бошқа шахс тушунилади. шахсларининг ушлаб турилганлар, қамоққа
олинганлар, озодликдан маҳрум қилинган
5. Қарор деганда, маъмурий орган ёки унинг маҳкумларга нисбатан интизомий жазо чо-
мансабдор шахси томонидан якка ёки коллеги- раларини қўллаш ҳақидаги қарорлари ва
ал тарзда қабул қилинган ва муайян ҳуқуқий ҳаракатлари МСИЮтК 23-бобида назарда
оқибат туғдирувчи ҳужжат тушунилади. тутилган тартибда низолашилиши мумкин,
Ўзбекистон Республикаси Жиноят-процес-
Бунда шуни назарда тутиш лозимки, қа- суал кодексининг 542-моддасида назарда ту-
рорлар белгиланган шаклда (масалан, жой- тилган тартибда ҳал қилинадиган масалалар
лардаги ижро ҳокимияти органлари қарорла- бундан мустасно.
ри) ёки эркин тарзда (масалан, фуқаронинг
мурожаатини қаноатлантиришни рад этиш 8. Судлар шуни назарда тутиши лозим-
тўғрисидаги ёзма хабар) қабул қилиниши ки, маъмурий органларнинг қуйидагилар
мумкин. билан боғлиқ қарорлари, ҳаракатлари (ҳа-
ракатсизлиги) устидан берилган шикоят-
6. Маъмурий органлар ва улар мансаб- лар МСИЮтК 23-бобида назарда тутилган
дор шахсларининг ҳаракатлари деганда, тартибда кўриб чиқилади:
қарор шаклида ифодаланмаган бўлса ҳам,
бироқ манфаатдор шахслар ҳуқуқлари ва эр- бино, иншоот ва бошқа объектларни
кинликларини бузилишига олиб келган ёки жойлаштириш, лойиҳалаштириш, қуриш,
уларнинг ҳуқуқлари ва эркинликлари амал- реконструкция қилиш, фойдаланишга топ-
га оширилишига тўсқинлик қилган юридик шириш, фойдаланиш ва бузишга келишиш
аҳамиятга эга фармойишлар тушунилади. ва рухсат бериш (Ўзбекистон Республ икаси
Вазирлар Маҳкамасининг 2018 йил 18 май-
Ҳаракатсизлик деганда, маъмурий орган даги 370-сонли қарори билан тасдиқланган
ёки унинг мансабдор шахси зиммасига нор- Архитектура ва қурилиш соҳасида давлат
матив-ҳуқуқий ва бошқа ҳужжатлар (лавозим хизматларини кўрсатиш бўйича маъмурий
йўриқномалари, низомлар, регламентлар, регламентлар);
буйруқлар) билан юклатилган мажбуриятни
бажармаслик тушунилади. жамоат бирлашмалари, шу жумладан сиё-
сий партиялар, диний ташкилотларни давлат
7. Судларга тушунтирилсинки, қонун ҳуж- рўйхатидан ўтказишни рад этиш, шунингдек,
жатларига кўра текширилиши Ўзбекист он давлат органининг белгиланган муддатда
Республикаси Конституциявий судининг мут- бундай рўйхатдан ўтказишдан бўйин товла-
лақ ваколатига кирадиган давлат органлари ши («Ўзбекистон Республикасида жамоат
қарорлари, шунингдек, қонун ҳужжатларида бирлашмалари тўғрисида»ги Ўзбекистон Рес
устидан судга шикоят беришнинг бошқача публикаси Қонуни 12-моддасининг учинчи
тартиби назарда тутилган қарорлар, ҳара- қисми, «Сиёсий партиялар тўғрисида»ги Ўз-
катлар (ҳаракатсизлик) МСИЮтК 23-бобида бекистон Республикаси Қонуни 9-моддаси-
белгиланган тартибда кўриб чиқилмайди. нинг учинчи қисми, «Виждон эркинлиги ва
диний ташкилотлар тўғрисида»ги Ўзбекис
Хусусан, маъмурий органлар мансабдор тон Республикаси Қонуни 12-моддасининг
шахсларининг жиноят иши ёхуд маъмурий учинчи қисми, «Нодавлат нотижорат ташки-
ҳуқуқбузарлик тўғрисидаги иш бўйича иш лотлари тўғрисида»ги Ўзбекистон Республи-
юритиш билан боғлиқ қарорлари, ҳаракатла-
ри (ҳаракатсизлиги) устидан, тегишлича, Ўз-
бекистон Республикасининг Жиноят-процес
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 5
каси Қонунининг 26-моддаси); сифатида махсус комиссиянинг ишчи органи
оммавий ахборот воситасини давлат бўлган давлат органи жалб этилиши лозим.
рўйхатидан ўтказишни рад этиш ёки дав- Агар иш ҳал қилингунга қадар маъмурий
лат органининг белгиланган муддатда уни орган қайта ташкил этилган ёхуд тугатилган
рўйхатдан ўтказишдан бўйин товлаши, омма бўлса, суд унинг ҳуқуқий ворисини ёки ари-
вий ахборот воситасини рўйхатдан ўтказиш зачининг бузилган ҳуқуқлари ва эркинликла-
тўғрисидаги гувоҳномани ҳақиқий эмас рини тиклаш ваколатига эга бўлган органни
деб топиш, оммавий ахборот воситасининг ишда иштирок этишга жалб қилади.
чиқарилишини тўхтатиб туриш ёки тугатиш
(«Оммавий ахборот воситалари тўғрисида»- Агар иш кўриб чиқилаётган вақтга келиб
ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 22 қарори ёки ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)
‒ 24-моддалари); шикоят қилинаётган шахс мансабдор шахс
бўлмай қолган бўлса, суд ушбу мансабни
фуқароларнинг ахборот олиш ҳуқуқини эгаллаб турган шахсни ёхуд аризачининг бу-
амалга ошириш («Ахборот олиш кафолатла- зилган ҳуқуқлар ва эркинликларини тиклаш
ри ва эркинлиги тўғрисида»ги Ўзбекистон ваколатига эга тегишли органни ишда ишти-
Республикаси Қонунининг 12-моддаси). рок этиш учун жалб этиш масаласини ҳал
қилади.
9. Давлат ижрочисининг қарори, ҳаракат-
лари (ҳаракатсизлиги) устидан МСИЮтК 12. Аризачи ариза (шикоят) билан бевоси-
23-бобида назарда тутилган тартибда шикоят та судга ёки бўйсунув тартибида юқори ту-
қилинади, иқтисодий суд томонидан берил- рувчи орган ёхуд мансабдор шахсга мурожа-
ган ижро ҳужжати бўй ича чиқарилган қарор- ат қилишга ҳақли. Юқори турувчи орган ёки
лар бундан муст асно («Суд ҳужжатлари ва мансабдор шахсга дастлаб мурожаат қилмас-
бошқа органлар ҳужжатларини ижро этиш лик, аризани (шикоятни) қабул қилишни рад
тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қо- этиш учун асос бўлмайди.
нуни 861-моддасининг биринчи қисми).
Шу билан бирга, шуни назарда тутиш ло-
10. Судларга тушунтирилсинки, ҳар- зимки, қонун ҳужжатларида айрим қарорлар,
бий бошқарув органлари ва улар мансабдор ҳаракатлар (ҳаракатсизлик) устидан мажбу-
шахсл арининг қарорлари, ҳаракатлари (ҳа- рий равишда судгача низолашиш тартиби
ракатсизлиги), шунингдек, Қорақалпоғистон назарда тутилиши мумкин.
Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳар
чақирув комиссияларининг қарорлари усти- 13. Маъмурий органлар ва улар мансаб-
дан шикоятлар ҳарбий судлар томонидан дор шахслари қарорлари, ҳаракатлари (ҳара-
кўрилади («Судлар тўғрисида»ги Ўзбекис катсизлиги) устидан ариза (шикоят) қарори,
тон Республикаси Қонунининг 41-моддаси, ҳаракати (ҳаракатсизлиги) низолашилаёт-
«Умумий ҳарбий мажбурият ва ҳарбий хиз- ган орган жойлашган ёхуд мансабдор шахс
мат тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси ишлайдиган жойдаги туман (шаҳар) маъму-
Қонуни 20-моддасининг тўққизинчи қисми). рий судига берилади.
11. Судлар шуни назарда тутиши лозимки, Турли жойларда бўлган бир нечта жавоб-
маъмурий органнинг юридик шахс мақомига гарга нисбатан талаб қўйилганда, ариза (ши-
эга бўлмаган алоҳида бўлинмаси ёки ман- коят) аризачининг танлови бўйича жавоб-
сабдор шахсга нисбатан талаб қўйилганда, гарлардан бири жойлашган жойдаги судга
суд МСИЮтК 42-моддаси қоидаларига риоя тақдим этилади.
қилган ҳолда, иш бўйича жавобгар сифатида
тегишли органни жалб этиш тўғрисидаги ма- Агар маъмурий орган жойлашган жой
салани ҳал қилиши керак. унинг ваколати амалга ошириладиган ҳудуд
га тўғри келмаса, ариза ўша орган ўз маж-
Судга махсус комиссиянинг қарори усти- буриятларини бажараётган жойда фаолият
дан шикоят қилинганида, иш бўйича жавобгар кўрсатаётг ан судга берилади.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди би-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
6 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
ринчи инстанция суди сифатида қонун би- кўрмай туриб, уларни ҳимоя қилиш мумкин
лан унинг ваколатига киритилган ишларни бўлмаган ёхуд қийинбўлган ҳолларда даст-
кўриб чиқади. лабки ҳимоя чораларини кўришга ҳақли.
14. Қарорни ҳақиқий эмас деб топиш, Агар низолашилган қарор ижросининг
ҳаракатни (ҳаракатсизликни) қонунга хи- мажбурий тўхтатиб турилиши қонунда на-
лоф деб топиш тўғрисидаги ариза (шикоят) зарда тутилган бўлса (масалан, «Хўжалик
МСИЮтК 128, 187-моддаларига мувофиқ юритувчи субъектлар фаолиятини давлат
расмийлаштирилиши ҳамда қонунда белги- томонидан назорат қилиш тўғрисида»ги Ўз-
ланган тартибда ва миқдорда давлат божи бекистон Республикаси Қонуни 19-моддаси-
тўланган бўлиши лозим. нинг учинчи қисми, «Рақобат тўғрисида»-
ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг
Ариза (шикоят) шакли ва мазмунига 34-моддаси), судья аризачи судга мурожаат
нисбатан МСИЮтК 187-моддасида белги- қилганлиги муносабати билан низолаши-
ланган талабларни инобатга олиб, унда жум- лаётган қарорнинг бажарилиши маъмурий
ладан, қуйидагилар кўрсатилиши керак: орган ёки мансабдор шахс томонидан тўх-
татилган-тўхтатилмаганлигини текшириши
қандай қарор, ҳаракат (ҳаракатсизлик) шарт. Агар бу амалга оширилмаган бўлса,
устидан шикоят қилинаётганлиги; суд суднинг ҳал қилув қарори қонуний кучга
киргунига қадар мазкур қарорнинг ҳаракати-
маъмурий органнинг номи; ни тўхтатиб туриш ҳақида ажрим чиқариши
мансабдор шахснинг фамилияси ва лозим.
исм-шарифининг бош ҳарфлари;
қарорнинг реквизитлари; Шуни назарда тутиш лозимки, қонунда
аризачининг аниқ қандай ҳуқуқлари, эр- назарда тутилган ҳолларда маъмурий орган
кинликлари ва қонуний манфаатлари бузил- мансабдор шахсининг фавқулодда вазиятлар,
ганлиги; эпидемиялар ва аҳоли ҳаёти ва соғлиғига реал
аризачининг фикрига кўра, устидан шико- хавф соладиган бошқа ҳолатларнинг олдини
ят қилинаётган қарор, ҳаракат (ҳаракатсиз- олиш билан боғлиқ қарорлари, ҳаракатларини
лик) қайси қонун ҳужжатига зид эканлиги; тўхтатиб туришга йўл қўйилмайди.
шунга ўхшаш шикоят бўйсунув тартибида
юқори турувчи орган ёки мансабдор шахсга 17. МСИЮтК 67-моддасининг иккинчи
берилган-берилмаганлиги ва агар берилган қисмига мувофиқ мазкур тоифага оид ишлар
бўлса, қандай жавоб олинганлиги. бўйича низолашилаётган қарорнинг, ҳара-
15. Аризага (шикоятга) МСИЮтК катнинг (ҳаракатсизликнинг) қонунийлиги-
130-моддасида кўрсатилган ҳужжатлар, шу- ни исботлаш мажбурияти ҳужжатни қабул
нингдек, низолашилаётган қарор нусхаси қилган ёки низолашилаётган ҳаракатни (ҳа-
илова қилинади. ракатсизликни) содир этган орган ёки ман-
Судларнинг эътибори шунга қаратилсин- сабдор шахс зиммасига юклатилади.
ки, МСИЮтК 134-моддасининг биринчи
қисмига мувофиқ, аризага қарорни илова Ишни тўғри ҳал қилиш мақсадида, суд ўз
қилмаслик аризани қайтаришга асос бўл- ташаббуси билан далилларни талаб қилиб
майди. Суд низолашилаётган қарорни ариза- олишга ҳақли. Суднинг ҳужжатларни тақдим
чининг илтимосномасига кўра ёки ўз ташаб- этиш тўғрисидаги талабини бажармаган-
буси билан маъмурий органдан талаб қилиб лиги учун тегишли орган мансабдор шахси
олишга ҳақли. суд томонидан жаримага тортилиши мумкин
16. МСИЮтК 92-моддасига кўра, суд ари- (МСИЮтК 122-моддаси).
зачининг ёки манфаати борасида ариза бе-
рилган шахснинг ҳуқуқлари, эркинликлари 18. Шуни назарда тутиш лозимки, маъму-
ва қонуний манфаатлари бузилишининг аниқ рий органлар ва улар мансабдор шахсл ари
хавфи мавжуд бўлса ва бундай чораларни қарорлари, ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)
устидан шикоят бериш тўғрисидаги ишлар-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 7
ни кўришда, суд Ўзбекистон Республ икаси ваколатига эга ёки эга эмаслигини. Қонун
Фуқаролик кодексининг даъво муддати ёки бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжатга кўра,
тўғрисидаги нормаларини қўллашга ҳақ- қарор қабул қилиш ёки қабул қилмаслик, ҳа-
ли эмас ва фақат МСИЮтК ҳамда тегишли ракатни амалга ошириш ёки амалга ошир-
ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи маслик маъмурий орган ёки мансабдор шахс
қонунларда назарда тутилган муддатларга- ихтиёрига берилган ҳолда, суд бундай қарор
гина асосланиши керак. қабул қилиш ёки қабул қилмаслик, ҳаракат-
ни амалга ошириш ёки амалга оширмаслик
19. Аризанинг қонун ҳужжатларида бел- мақсадга мувофиқлигини баҳолашга ҳақли
гиланган муддатларни ўтказиб берилиши эмас (масалан, муайян шахсни мукофотлаш
уни қайтариш учун асос бўлмайди. Бундай тўғрисида ҳужжат қабул қилмаганликда
ҳолларда ариза иш юритишга қабул қили- ифодаланган ҳаракатсизлик устидан шикоят
ниб, мазмунан кўриб чиқилиши лозим. қилинганда);
Суд ҳар бир иш бўйича аризачи томони- маъмурий орган ёки мансабдор шахс томо-
дан қонун билан белгиланган судга мурожа- нидан қарор қабул қилиш, ҳаракатни амалга
ат қилиш муддатларига риоя қилинганлиги- ошириш тартибига риоя этилган-этилмаган-
ни аниқлаши, мазкур муддатлар бузилганда лигини, башарти норматив-ҳуқуқий ҳужжат-
эса, манфаатдор шахс ушбу ҳолатга эътибор ларда бундай талаблар (шакл, муддатлар,
қаратганлигидан қатъи назар, уларнинг ўтка- асослар, тартиб-тамойил ва ҳ.к.) белгилан-
зиб юборилиши сабабларини муҳокама қи- ган бўлса. Бунда шуни назарда тутиш ло-
лиши лозим. зимки, қарор қабул қилиш, ҳаракатни амалга
ошириш тартибига риоя қилмаслик, фақат,
Судга мурожаат қилиш муддати аризачига башарти бу ҳолат унинг қонунийлигига таъ-
қуйидагилар маълум бўлган куннинг эртаси- сир қилган ҳолдагина, аризани (шикоятни)
дан бошланади: қаноатлантириш учун асос бўлиши мумкин;
унинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қону- низолашилаётган қарор, содир этилган
ний манфаатлари бузилганлиги; ҳаракат (ҳаракатсизлик) мазмуни мазкур
ҳуқуқий муносабатларни тартибга солувчи
унинг ҳуқуқлари ва эркинликларини қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий ҳужжат-
амалга оширишга тўсиқлар вужудга келти- лар талабларига мос келиш-келмаслигини.
рилганлиги;
Қабул қилинган қарорлар, содир этилган
унинг зиммасига бирор-бир мажбурият ҳаракатларнинг (ҳаракатсизликнинг) ноқо-
юкланганлиги. нунийлиги ҳақида далолат берувчи юқорида
кўрсатилган ҳолатларнинг ҳеч бўлмаганда
Судга мурожаат қилиш муддатига риоя биттасининг мавжудлиги аризани (шикоят-
қилиниши масаласи ишни тўғри ҳал қилиш ни) қаноатлантиришга асос бўлиши мумкин.
учун аҳамиятга эга ҳолат эканлиги сабабли,
уни тиклаш ёки тиклашни рад этиш тўғри- 21. МСИЮтК 189-моддасига мувофиқ
сидаги хулосалар, МСИЮтК 156-моддаси суд низолашилаётган қарор, ҳаракат (ҳара-
биринчи қисмининг 2-бандига кўра, суднинг катсизлик) қонун ҳужжатларига зид экан-
ҳал қилув қарорида асослантирилиши лозим. лигини ва аризачининг ҳуқуқлари ва қонун
билан қўриқланадиган манфаатларини бу-
Агар судга мурожаат қилиш муддати ўтка- заётганлигини аниқласа, маъмурий орган,
зиб юборилган ёки ўтказиб юборилган муд- унинг мансабдор шахси қарорини тўлиқ ёки
датни тиклаш суд томонидан рад этилган бўл- муайян қисмини ҳақиқий эмас, ҳаракатини
са, аризани қаноатлантириш рад қилинади. (ҳаракатсизлигини) қонунга хилоф деб то-
пиш тўғрисида қарор қабул қилади.
20. Ишни мазмунан кўриб чиқишда, суд
аҳамиятга эга бўлган барча ҳолатларни, ху- Аризани (шикоятни) қаноатлантириш
сусан, қуйидагиларни синчковлик билан тек-
шириши лозим:
маъмурий орган, мансабдор шахс қарор
қабул қилиш ёки ҳаракатни амалга ошириш
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
8 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
ҳақида қарор қабул қилишда, суд арз қилин- лашиш ҳақидаги ишлар бўйича суд хара-
ган талаблар доирасидан четга чиқишга ҳақ- жатларига нисбатан қандайдир истиснолар
ли эмас. Масалан, ёзма мурожаатни мансаб- белгиланмаганлиги сабабли, иш бўйича қи-
дор шахс томонидан белгиланган муддатда линган суд харажатлари масаласи суд томо-
кўрилмаганлигида ифодаланган ҳаракатсиз- нидан МСИЮтК 12-бобида назарда тутил-
лик устидан шикоят қилинганда, суд мазкур ган қоидаларга мувофиқ ҳал этилади.
мансабдор шахснинг ҳаракатсизлигини қо-
нунга хилоф деб топиши ва қандай қарор қа- 25. Судларга тушунтирилсинки, МСИЮтК
бул қилиниши кераклиги ҳақидаги масалани 276-моддасининг иккинчи қисмига мувофиқ
олдиндан ҳал этмасдан, унга суд томонидан қарорни ҳақиқий эмас ёки ҳаракатни қонун-
белгиланган муддатда аризачининг мурожа- га хилоф деб топиш тўғрисидаги суд ҳужжа-
атини кўриб чиқиш мажбуриятини юклаши тининг ижроси маъмурий органга юбори-
лозим. ладиган суднинг ҳал қилув қарори (қарори)
асосида амалга оширилиб, унда йўл қўйил-
22. Иш бўйича ҳал қилув қарори қабул ган қонун бузилишини бартараф этиш учун
қилишда, суд МСИЮтК 189-моддасида муддат кўрсатилиши лозим.
мавжуд хусусиятларни инобатга олган ҳол-
да МСИЮтК 19-бобида назарда тутилган Пул маблағларини, шу жумладан, суд ха-
умумий қоидаларга амал қилиши лозим. ражатларини ундириш ҳақидаги ҳал қилув
қарорининг мажбурий ижроси юзасидан
23. Ариза (шикоят) қаноатлантирилганда, ижро варақаси берилади.
ҳал қилув қарорининг хулоса қисмида қуйи-
дагилар кўрсатилиши лозим: Судлар ҳал қилув қарорининг ўз вақти-
да ижро этилиши устидан назоратни амалга
низолашилаётган қарорни қабул қилган ошириши ва унинг ижроси тўғрисида маълу-
ёки ҳаракатни (ҳаракатсизликни) содир эт- мот мавжуд бўлмаганда, ахборот талаб қи-
ган органнинг (мансабдор шахснинг) номи, либ олиши лозим.
қарорнинг номи, рақами, қабул қилинган
санаси; 26. Агар ишни кўришда маъмурий орган-
лар ёки мансабдор шахслар фаолиятида қо-
қарор тўлиқ ёки қисман ҳақиқий эмас деб нун ҳужжатлари бузилганлиги аниқланса,
топилганлиги ва зарур ҳолларда, аризачи- суд бунга нисбатан хусусий ажрим чиқариш
нинг ҳуқуқлари ва эркинликларини тўлиқ орқали муносабат билдириши лозим.
ҳажмд а тиклаш ёки уларни амалга оши-
ришдаги тўсқинликларни бартараф этиш 27. Мазкур қарор қабул қилиниши му-
юзасидан чоралар кўрилганлиги; носабати билан Ўзбекистон Республикаси
Олий суди Пленумининг 1996 йил 19 июл-
ҳаракат (ҳаракатсизлик) қонунга хилоф даги «Фуқароларнинг ҳуқуқлари ва эркин-
деб топилганлиги ва маъмурий орган ёки ликларини бузадиган хатти-ҳаракатлар ва
мансабдор шахсга аризачига нисбатан аниқ қарорлар устидан келтирилган шикоятлар-
ҳаракатларни амалга ошириш мажбурияти ни судларда кўриш амалиёти тўғрисида»ги
юклатилганлиги. 18-сонли қарори ўз кучини йўқотган деб ҳи-
соблансин.
Ҳал қилув қарорида суд ишнинг хусу-
сияти ва амалга оширилиши лозим бўлган Ўзбекистон Республикаси
ҳаракатларни инобатга олган ҳолда ариза- Олий суди раиси
чининг ҳуқуқлари ва эркинликлари бузили-
шини тўлиқ ҳажмда бартараф этиш учун те- К. КАМИЛОВ
гишли муддат белгилаши лозим (МСИЮтК
189-моддасининг бешинчи қисми). Пленум котиби,
Олий суд судьяси
24. Қонунда маъмурий органлар, улар
мансабдор шахсларининг қарорлари, ҳара- И. АЛИМОВ
катлари (ҳаракатсизлиги) юзасидан низо-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 9
Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленумининг
ҚАРОРИ
СУДЛАР ТОМОНИДАН ФУҚАРОЛИК ИШЛАРИ
БЎЙИЧА ҚОНУНИЙ КУЧГА КИРГАН СУД
ҲУЖЖАТЛАРИНИ ЯНГИ ОЧИЛГАН ҲОЛАТЛАР
БЎЙИЧА ҚАЙТА КЎРИШНИ ТАРТИБГА СОЛУВЧИ
ҚОНУН ҲУЖЖАТЛАРИНИ ҚЎЛЛАШ ТЎҒРИСИДА
2019 йил 24 декабрь 25-сонли Тошкент шаҳри
Судларда қонуний кучга кирган суд ҳуж- судлари ўзлари томонидан чиқарилган ажрим-
жатларини янги очилган ҳолатлар бўйи- лар, қарорларни янги очилган ҳолатлар бўйича
ча қайта кўриш тўғрисидаги Ўзбекистон улар томонидан биринчи инстанция судининг
Республикаси Фуқаролик процессуал кодек- ҳал қилув қарори ўзгартирилган ёхуд янги
сининг (бундан буён матнда ФПК деб юри- ҳал қилув қарори қабул қилинган бўлса, қайта
тилади) 47-боби нормаларини қўллашда ма- кўришга ҳақли (ФПК 438-моддаси).
салалар вужудга келаётганлиги, шунингдек,
ушбу масала бўйича қонунчиликни тўғри 2. Ишда иштирок этган шахслар, шунинг
қўллашни таъминлаш мақсадида, «Судлар дек, прокурор қонуний кучга кирган ҳал қи-
тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қо- лув қарори, ажрим ёки қарорни (бундан буён
нунининг 17-моддасига асосланиб, Ўзбекис матнда суд ҳужжатини деб юритилади) янги
тон Республикаси Олий суди Пленуми очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғри-
сидаги ариза билан судга мурожаат қилиш
Қ А Р О Р Қ И Л А Д И: ҳуқуқига эга.
1. Судларга тушунтирилсинки, биринчи ФПК 47-моддасига мувофиқ ҳуқуқий во-
инстанция судининг қонуний кучга кирган рислик фуқаролик суд ишини юритишнинг
ҳал қилув қарорлари янги очилган ҳолатлар ҳар қандай босқичида амалга оширилиши
бўйича ушбу қарорни қабул қилган суд томо- мумкинлиги сабабли, қонуний кучга кирган
нидан қайта кўрилиши мумкин. суд ҳужжатини қайта кўриш тўғрисидаги
ариза билан мурожаат қилиш ҳуқуқига ишда
ФПК 47-боби қоидаларидан келиб чиқиб, иштирок этган шахсларнинг процессуал ҳу
иш мазмунан ҳал этилмаган биринчи инстан- қуқий ворисл ари ҳам эга.
ция судининг бошқа ҳужжатлари (масалан,
аризани қабул қилишни рад этиш ёки даъво Ишда иштирок этишга жалб қилинмаган
аризасини қайтариш тўғрисидаги, аризани шахслар қонуний кучга кирган суд ҳужжа-
кўрмасдан қолдириш ёки ишни иш юри- тини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
тишдан тугатиш тўғрисидаги, процессуал кўриш тўғрисида ариза бериш ҳуқуқига эга
муддатни тиклаш ёки тиклашни рад этиш бўлмайди. Агар қонуний кучга кирган суд
тўғрисидаги, суднинг ҳал қилув қарорини ту- ҳужжати ушбу шахсларнинг ҳуқуқлари ва
шунтириш тўғрисидаги ажримлар, хусусий мажбуриятларига дахл қилса, улар суд ҳуж-
ажрим) янги очилган ҳолатлар бўйича қайта жатининг қонунийлиги, асослилиги ва адо-
кўрилмайди. латлилигини юқори инстанция суди томо-
нидан текшириш тўғрисида шикоят билан
Апелляция, кассация, назорат инстанц ияси мурожаат қилишга ҳақли.
3. Суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
10 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
бўйича қайта кўриш тўғрисидаги ариза суд- бўйича, суд ҳужжатини қайта кўриш учун
га ёзма шаклда ёхуд электрон ҳужжат тарзи- асос бўлиб ҳисобланадиган ҳолатлар очил-
да берилади, уни бераётган шахс ёки унинг ган кундан олти ойдан кечиктирмасдан бе-
вакили томонидан, белгиланган тартибда рилган бўлсагина, суд мажлисида муҳокама
расмийлаштирилган, вакилнинг ваколати- қилиниши зарур.
ни тасдиқловчи ишончнома илова қилинган
ҳолда имзоланади. Бунда шуни назарда тутиш лозимки, судга
мурожаат қилиш муддатининг узрсиз сабаб
Қонуний кучга кирган суд ҳужжатини янги ларга кўра, ўтказиб юборилиши, кўрсатил-
очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш тўғри- ган аризани қаноатлантиришни рад қилиш
сидаги аризада қуйидагилар бўлиши керак: учун мустақил асос ҳисобланади ва суднинг
ажримида асосл антирилиши лозим.
1) ариза берилаётган суднинг номи;
2) ишда иштирок этувчи шахсларнинг фа- Судга мурожаат қилиш муддатини тиклаш
милияси, исми ва отасининг исми (номи), тўғрисидаги масалани ҳал этишда нафақат
уларнинг яшаш жойи (жойлашган ери) ва уни ўтказиб юборилганининг узрлилиги, бал-
почт а манзили; ки аризачи янги очилган ҳолатлар мавжудлиги
3) аризачи янги очилган ҳолатлар бўйича ҳақида билган ёки билиши лозим бўлгандан
қайта кўришни талаб қилаётган суд ҳужжа- кейин суд ҳужжатини қайта кўриш тўғриси-
тини қабул қилган суднинг номи, ишнинг даги ариза ўз вақтида берилган ёки берилма-
рақами, суд ҳужжати қабул қилинган сана; ганлиги ҳам инобатга олиниши лозим.
4) аризачининг фикрига кўра, суд ҳужжа-
тини қайта кўриш учун асос бўлаётган янги 5. Қонуний кучга кирган суд ҳужжатини
очилган ҳолатга кўрсатма, уларни тасдиқлов- янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш
чи ҳужжатлар ёки ушбу ҳолатни тасдиқлов- тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қи-
чи бошқа далиллар; лиш муддатини ҳисоблашда, ФПК 440-мод-
5) ариза бераётган шахснинг талаби; дасига асосланиш, ариза бериш учун муддат:
6) илова қилинаётган ҳужжатларнинг
рўйхати. 1) ФПК 437-моддаси иккинчи қисми-
Апелляция, кассация ёки назорат инс нинг 1-бандида назарда тутилган ҳолларда
танцияси судига бериладиган аризага тегиш – иш учун жиддий аҳамиятга эга бўлган ҳо-
ли суд томонидан тасдиқланган, иш бўйича латлар очилган кундан эътиборан;
қабул қилинган суд ҳужжатларининг нусха-
лари илова қилинади. 2) ФПК 437-моддаси иккинчи қисми-
Судга қонуний кучга кирган суд ҳужжа- нинг 2 ва 3-бандларида назарда тутилган
тини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта ҳолларда – суднинг ҳукми қонуний кучга
кўриш тўғрисидаги аризани беришда давлат кирган кундан эътиборан;
божи тўланмайди.
4. Судларнинг эътибори шунга қара- 3) ФПК 437-моддаси иккинчи қисми-
тилсинки, ФПК 439-моддасининг биринчи нинг 4-бандида назарда тутилган ҳоллар-
қисмида назарда тутилган уч ойлик муддат- да – қайта кўрилаётган ҳал қилув қарорига,
нинг ўтказиб юборилиши, қонуний кучга ажримга ёки қарорга асос бўлган ҳукмга, ҳал
кирган суд ҳужжатини ФПК 47-боби тарти- қилув қарорига, ажримга ёхуд қарорга мазму-
бида қайта кўриш тўғрисидаги аризани қай- нан қарама-қарши бўлган суд ҳукми, ҳал қилув
тариш учун ёхуд уни қабул қилишни рад қи- қарори, ажрими, қарори ёхуд бошқа органнинг
лиш учун ўз-ўзидан асос бўла олмайди. қарори қонуний кучга кирган кундан эъти
Мазкур муддатга риоя қилинганлиги боран ҳисобланиши инобатга олиниши лозим.
ҳақидаги масала суд томонидан ариза билан
мурожаат қилган шахснинг илтимосномаси 6. Қонуний кучга кирган суд ҳужжатини
қайта кўриш тўғрисидаги аризанинг кўрили-
ши ФПК 47-боби қоидалари инобатга олинган
ҳолда, тегишли суд инстанциясида иш юри-
тиш қоидалари бўйича амалга оширилади.
Суд аризани қабул қилгандан сўнг суд
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ 11
мажлисининг вақти ва жойини белгилайди туриб берган ёлғон хулосаси, атайин нотўғри
ҳамда бу ҳақда ишда иштирок этувчи шахс қилинган таржима, қалбаки ҳужжатлар ёки
ларни хабардор қилади. Суд мажлисининг ашёвий далиллар, агар улар қонунга хилоф,
вақти ва жойи ҳақида тегишли тартибда ха- асоссиз ёки адолатсиз қарор чиқарилиши-
бардор қилинган шахсларнинг келмаганлиги га олиб келган бўлса, суд ҳужжатини қайта
уни ўтказилишига тўсқинлик қилмайди. кўришга асос бўлади (ФПК 437-моддаси ик-
кинчи қисмининг 2-банди).
ФПК 442-моддасига мувофиқ суд қайд
этилган аризани суд мажлисида кўради, иш Тарафлар, ишда иштирок этувчи бошқ а
бўйича янги очилган ҳолатлар мавжудлигини шахслар, уларнинг вакилларининг суднинг
тасдиқлаш учун тақдим этилган далилларни қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқлан-
текширади, ишда иштирок этувчи шахслар- ган жиноятлари, судьяларнинг ишни кў
нинг тушунтиришларини тинглайди, суд риш ва ҳал этишда содир этган жиноятла-
мажлиси баённомасида ёритилиши лозим ри (ФПК 437-моддаси иккинчи қисмининг
бўлган бошқа зарур процессуал ҳаракатлар- 3-банди), ушбу ҳолатлар ишнинг натижасига
ни амалга оширади. таъсир этган-этмаганлигидан қатъи назар, суд
ҳужжатини қайта кўриш учун асос бўлади.
7. Қонуний кучга кирган суд ҳужжатини
қайта кўриш тўғрисидаги ариза, у суднинг Ушбу банднинг биринчи ва иккинчи хат-
тегишли инстанциясига келиб тушган кун- бошиларида кўрсатилган жиноят ишини реа
дан эътиборан бир ойдан ошмаган муддатда билитация асосларисиз тугатиш ҳақидаги
кўрилади. суднинг ажрими, суриштирувчи, терговчи
ёки прокурорнинг қарори билан аниқланган
8. ФПК 437-моддасининг иккинчи қисми- ҳолатлар ҳам, агар суд ушбу ҳолатларни иш
да мавжуд бўлган, қонуний кучга кирган суд учун муҳим деб топса, суд ҳужжатини янги
ҳужжатларини янги очилган ҳолатлар бўйи очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш учун
ча қайта кўриш асосларининг рўйхати ту- асос бўла олади (ФПК 437-моддаси иккинчи
гал ҳисобланади. Ушбу модданинг иккинчи қисмининг 1-банди).
қисмида назарда тутилган қонун нормасидан
келиб чиқиб, янги очилган ҳолатлар, улар 11. Судлар шуни инобатга олиши зарурки,
ишни тўғри ҳал этиш учун муҳим аҳамиятга суд ҳужжати қабул қилингандан сўнг вужуд
эга бўлган ҳоллардагина суд ҳужжатини қай- га келган ҳолатлар ҳам суд ҳужжатларини
та кўриш учун асос ҳисобланади. янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш
учун асос бўлади (ФПК 437-моддаси иккин-
9. Иш кўрилаётган пайтда объектив ўрин- чи қисмининг 4-банди).
га эга бўлган ва қабул қилинган суд ҳуж-
жатининг мазмунига таъсир кўрсатадиган, Бундай асослар бўйича суд ҳужжатларини
ушбу ҳужжат чиқарилаётганда аризачи, қайта кўриш тўғрисидаги аризаларни кўришда
шунингдек, суд билмаган ва билиши мум- қуйидагиларни инобатга олиш зарур:
кин бўлмаган ишга тааллуқли фактик ҳолат-
лар, ФПК 437-моддаси иккинчи қисмининг суд ҳужжатини қабул қилиш учун асос
1-бандида кўрсатилган янги очилган ҳолат- бўлган суд ҳужжати ёхуд бошқа орган қаро-
лар ҳисобланади. Бунда шуни назарда тутиш рининг бекор қилиниши судга мурожаат қи-
лозимки, аризачи томонидан иш бўйича тақ- лиш учун асос бўлганда ва қайта кўриш ма-
дим этилган янги далиллар суд ҳужжатини саласи қўйилган ҳолларда, суд ҳужжати ёхуд
янги очилган ҳолатлар бўйича қайта кўриш бошқа орган қарорининг бекор қилинганли-
учун асос бўла олмайди. ги ишни кўриш натижасига таъсир кўрсатган
ёки кўрсатмаганлигини текшириш зарур;
10. Судлар шуни назарда тутиши лозим-
ки, суднинг қонуний кучга кирган ҳукми агар судга мурожаат қилишнинг асоси маз-
билан аниқланган, гувоҳнинг била туриб кур иш бўйича ноқонуний ёки асоссиз суд
берган ёлғон кўрсатуви, экспертнинг била ҳужжатини қабул қилишга олиб келган битим-
нинг қонуний кучга кирган суднинг ҳал қилув
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
12 ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИ
қарори билан ҳақиқий эмас деб топилганли қайта кўриш масаласи қўйилган суд ҳужжа-
ги бўлса, бу ҳолат бошқа иш бўйича суднинг тини, агар ушбу суд ҳужжатини қайта кўриш
ҳал қилув қарори хулоса ва (ёки) асосланти- учун қонунда назарда тутилган асослар мав-
рувчи қисмида низоли ёки ўз-ўзидан ҳақиқий жуд бўлса, бекор қилади. Бундай ҳолда иш
бўлмаган битимни ҳақиқий эмас деб топиш суд ҳужжати бекор қилинган судга мазмунан
ёхуд ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаган битимнинг кўриш учун юборилади.
ҳақиқий эмаслик оқибатларини қўллаш тўғри-
сидаги хулоса мавжуд бўлганда, суд ҳужжати- 15. Агар юқори инстанция суди суд ҳуж-
ни қайта кўриш учун асос бўла олади. жатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўриш тўғрисидаги аризани қаноатлантириш
12. Суд ҳужжатини янги очилган ҳолат- ҳақидаги ажрим устидан берилган шикоят
лар бўйича қайта кўриш тўғрисидаги ари- (протест)ни кўришда ушбу ажримни асоссиз
зани кўриш натижалари бўйича суд аризани эканлиги ҳақида хулосага келса, уни бекор
қаноатлантириш ҳақида ажрим чиқаради ва қилиш тўғрисида қарор қабул қилади ва шу
суд ҳужжатини бекор қилади ёхуд уни қай- билан бирга суд ҳужжатини янги очилган ҳо-
та кўришни рад қилади (ФПК 443-моддаси). латлар бўйича қайта кўришни рад қилади.
Ажрим нусхаси ишда иштирок этувчи шахс
ларга тилхат олиб топширилади ёки уларга Агар суд ҳужжатини қайта кўриш тўғри-
почта орқали ёхуд электрон ҳужжат тарзида сидаги аризани қаноатлантириш ҳақидаги
юборилади. ажрим устидан берилган шикоят (протест)
кўрилаётган пайтда иш бўйич а янги суд ҳуж-
Биринчи, апелляция, кассация ёхуд назо- жати чиқарилган бўлса, у ҳам бекор қилини-
рат инстанцияси суди томонидан суд ҳуж- ши лозим.
жатини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
кўриш тўғрисидаги аризанинг қаноатланти- 16. Агар янги очилган ҳолатлар бўйича бе-
рилиши тегишли суд томонидан ФПК билан кор қилинган суд ҳужжати тўлиқ ёки қисман
ушбу инстанция суди учун белгиланган қои ижро этилган, иш янгидан кўрилганда эса,
далар бўйича ишни қайта кўриш учун асос бошқ а ҳал қилув қарори қабул қилинган ҳолда,
бўлади (ФПК 445-моддаси). суд ФПК 459-моддасига мувофиқ суд ҳужжа-
тининг қайтарма ижроси масаласини ҳал эти-
13. Биринчи инстанция суди томонидан ши шарт. Суд ҳужжатининг қайтарма ижроси
ФПК 47-боби тартибида чиқарилган ажрим масаласи суд томонидан ФПК 461-моддасида
устидан апелляция ёки кассация инстанция- назарда тутилган, алоҳида тоифадаги ишлар
си судига хусусий шикоят (протест) берили- бўйича қайтарма ижронинг ўзига хос жиҳатла-
ши мумкин. ри ҳисобга олинган ҳолда ҳал этилади.
Суд ҳужжатини янги очилган ҳолатлар 17. Қорақалпоғистон Республикаси фуқа-
бўйича қайта кўриш тўғрисидаги аризани ролик ишлари бўйича суди, фуқаролик
кўриш натижалари бўйича апелляция, кас- ишлари бўйича вилоятлар ва Тошкент шаҳар
сация ёхуд назорат инстанцияси суди томо- судлари қонуний кучга кирган суд ҳужжат-
нидан чиқарилган ажримлар, қарорлар чиқа- ларини янги очилган ҳолатлар бўйича қайта
рилган кундан бошлаб кучга киради ва улар кўриш юзасидан суд амалиётини мунтазам
устидан назорат тартибида шикоят берили- равишда умумлаштириши лозим.
ши (протест келтирилиши) мумкин.
Ўзбекистон Республикаси
14. Биринчи инстанция судининг суд ҳуж- Олий суди раиси
жатини бекор қилиш тўғрисидаги аризани
рад қилиш ҳақидаги ажрими устидан берил- К. КАМИЛОВ
ган хусусий шикоят (протест) қаноатланти-
рилганда, апелляция ёки кассация инстан- Пленум котиби,
цияси суди ФПК 47-боби тартибида ушбу Олий суд судьяси
ажримни, шунингдек, аризачи томонидан
И. АЛИМОВ
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ТАДҚИҚОТ, 13
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ
ОЛИЙ СУД ПЛЕНУМИ ҚАРОРЛАРИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ ЗАРУРИЯТИ
Маълумки, жиноят ҳуқуқи назария- эътиборга олиб жазо тайинлаш мезонла-
си амалиёт билан боғланмаса, мустақил ри етарли даражада ишлаб чиқилмаган.
равишда ривожлана олмайди. Бу боғла- Шунинг учун жазо тайинлашда бундай
нишнинг шакли турлича бўлиши мумкин: ҳолатлар ҳар доим ҳам эътиборга олина-
жиноят қонунининг амалда қўлланишини ётгани йўқ. Бироқ, Ҳамдўстлик мамлакат-
умумлаштириш; мутахассис олимларнинг лари тизимида Ўзбекистон Республикаси
ҳуқуқни қўллаш амалиётини ўрганиш ва Жиноят кодексида жабрланувчининг вик-
умумлаштиришларда қатнашиши; янги тим ҳолати жазони енгиллаштирувчи ҳо-
жиноят қонунлари лойиҳаларини ишлаб лат сифатида кўрсатилганлигини алоҳида
чиқиш ва амалдагисини ривожлантириш; таъкидлаш жоиз.
жиноят қонунлари ва Ўзбекистон Респуб
ликаси Олий судининг Пленуми қарор Бизнингча, виктим хулқ вазиятнинг
ларилойиҳалари юзасидан тегишли хуло- элементи сифатида субъект содир қилган
салар бериш ва ҳоказолар. қилмишнинг ижтимоий хавфлилигини
муайян даражада тавсифлайди. Бу масала
Бинобарин, Олий суд Пленумининг юзасидан суд амалиётидан олинган ми-
айрим қарорларига жиноят жабрланувчи- солга мурожаат этамиз, А. дўсти Д.га унча
сининг ўрни ва хулқ-атвори билан боғлиқ оғир бўлмаган шикаст етказган. Улар ўрта-
ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш бу- сидаги низо бир-бирига берган қарз орқа-
гун долзарблик касб этмоқда. ли келиб чиққан. А.нинг қарзини тўлай
олмаслигини билган Д. унинг қизлари-
Зотан, виктимологик тадқиқотларда- ни жамоат жойида қаттиқ ҳақорат қилиб,
ги масалалар ичида жиноят жабрланув- «дўстларимга айтаман, улар қизларингни
чисининг ўрни ўта мураккаб бўлиб, у зўрлаб номусига тегади», дейди. Бундай
жабрланувчи мақоми ва унинг хулқ-атво- ҳақоратга чидай олмаган А. Д.ни уриб
ри мажмуи билан белгиланади. Жиноят бадан ига шикаст етказади. А. нинг олдин-
жабрланувчисининг ролини аниқлашда ги жинояти учун судланган бўлишига қара-
субъектив ёндашиш лозим. Яъни, унинг май, суд жабрланувчининг виктим хулқини
ўз ҳолатини англаши муҳимдир. Бу жабр- эътиборга олиб, бундай ҳолни оғирлашти-
ланувчини «онгли» ва «онгсиз» турларга рувчи ҳолат деб ҳисобламайди1.
ажратиб ўрганишни тақозо этади. Бундай
шахслар жабрланувчи бўлаётганларини Жабрланувчининг шахси ва хулқ-атво-
англайдилар. Кичик ёшдаги ёки жисмо- ри тўғрисидаги маълумотларни инобатга
ний руҳий ҳолатлари бузилган шахслар олиш талаби қонунда аниқ ифодаланган.
жиноятдаги ролини англамайдилар. Хусусан, айбдорнинг жавобгарлигини ен-
гиллаштирувчи ҳолатлар қуйидаги вик-
Бундан ташқари, жиноят ҳуқуқи фа- тимологик омиллар ҳисобланади: жабр-
нида жабрланувчининг виктим ҳолатини
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
14 МУНОСАБАТ
ланувчининг ғайриқонуний ҳаракатлари чиғи чиққан ўгай ота ўзи олдиндан тайёр-
туфайли вужудга келган кучли руҳий ҳая лаб қўйган арматура билан уни калтаклаб
жонланиш (Ўзбекистон Республикаси Жи- азоб беради. Натижада Ш. ўша ерда вафот
ноят кодекси (ЖК) 55-моддасининг «д» этади. Бунда жабрланувчининг хулқ-атво-
банди), ижтимоий хавфли тажовуздан ҳи- ри фаол бўлган. Суд жазо тайинлаш
мояланиш натижасида жиноят содир этиш, вақтида унинг виктим хулқини эътиборга
гарчи зарурий мудофаа доирасидан чет- олмаган2.
га чиқиб бўлса ҳам (ЖК 55-моддасининг
«е» банди). Бироқ, жабрланувчи ўзининг Бундан ташқари, хулқ-атвор пассив ҳам
ахлоқсиз, маънавиятга хилоф хулқ-атво- бўлиши мумкин (шаҳвоний хусусиятдаги
ри билан жиноят хусусиятларига таъсир хатти-ҳаракатларга фаол қаршилик қил-
кўрсатган кўпгина аниқ жиноий вазиятлар маслик) ва бу зўрловчида муайян ҳаяжон-
жиноят қонунчилиги билан қамраб олин- ланишни келтириб чиқариши мумкин. Би-
майди. Бунда, жазонинг одиллиги прин- роқ, жиноят содир этилиши ҳаяжоннинг
ципи ишнинг барча ҳолатларини ҳамда хусусияти билан белгиланмайди, чунки у
жиноят субъекти шахсини тавсифловчи хавфли бўлиши ёки ғазабланиш туйғулари
белгиларни инобатга олишни мажбурий билан унчалик боғлиқ бўлмаслиги мумкин.
қилиб қўяди. Бу мулоҳазаларнинг тўғри- Субъект руҳиятига таъсир кўрсатиш кучли
лигидан қонун чиқарувчи орган ЖКнинг руҳий ҳаяжонланиш ҳолати орқали эмас,
55-моддасини киритганлиги далолат бе- балки бошқа йўл билан амалга оширила-
ради. Унга кўра, енгиллаштирувчи ҳолат ди. Масалан, жинсий зўрлик жабрланув-
тугалланган ҳисобланмайди. Юқорида ай- чининг ахлоқсиз юриш-туришини субъект
тилганидек, зўрликлардан жабрланганлар жинсий яқинликка ундовчи омил сифатида
«айби» субъект айбини истисно этмайди идрок қилганидагина жиноят содир эти-
ва кўпчилик ҳолларда айбдорнинг жиноий лишига имкон яратади: фаол хулқ-атвор
жавобгарлигини енгиллаштирувчи ҳолат жинсий туйғуни қондиришда мақсадга
ҳисобланади. Бу ҳолларда зарар етказув- эришишни ваъда бериш сифатида талқин
чи жавобгарлигининг енгиллаштирилиши этилса, пассив хулқ-атвор жинсий алоқа-
шу билан изоҳланадики, суд криминоген га рухсат сифатида тушунилиши мумкин.
хусусиятга эга бўлган муайян шароитлар- Униси ҳам, буниси ҳам жабрланувчига
да жабрланувчининг ахлоқсиз хулқ-атвори шахсий тус берилган яқинлашишни осон-
субъектнинг жавобгарлигини енгиллашти- лаштиради (қучоқлаш, эркалаш, ўпишиш
рувчи ҳолат деб ҳисоблайди. ва шунга ўхшашлар). Бироқ, жабрланувчи-
нинг ҳатто шундай юриш-туришини ҳам
Жабрланувчининг ахлоқсиз хулқ-атво- турли кишилар турлича тушунадилар.
ри зўрловчи билан спиртли ичимликлар
ичиш ва ёлғиз қолиш, эркалаш каби ҳа- Айбдорнинг вазият, жабрланувчининг
ракатларда ифодаланиши, яъни фаол бў юриш-туриши тўғрисидаги тасаввуригина
лиши мумкин. Мисол учун, 15 ёшдаги Ш. уларнинг ҳар иккаласи, яъни жабрланув-
уч йил давомида ўгай отаси билан жинсий чи ва жиноятчини ҳодиса иштирокчисига
алоқада бўлиб келган. Ўгай отаси билан айлантиради. Ўзбекистон жиноят қонун-
учрашув ташкил қилишда ўзи фаол бўл- чилигида жиноят содир этилгунига қадар
ган. Бир кун ўгай ота уни бошқа йигит феъл-атвори ахлоққа зид бўлган, жиноятни
билан кўриб қолади. Бу билан у ўгай ота- келтириб чиқарган жабрланувчига нисба-
сининг жиғига тега бошлайди. Бундан ач- тан содир этилган зўрлик учун жиноий
жавобгарликни енгиллаштириш зарурлиги
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
МУНОСАБАТ 15
тўғрисида кўрсатма бор. Раҳбарий суд инс 2-бандига қуйидаги мазмундаги жумлани
танциялари бу турдаги жиноятлар бўйи киритишни таклиф этамиз: «Судлар но-
ча жабрланувчининг шахси ва хулқ-атвори мусга тегишга оид ишларни кўраётганда,
тўғрисидаги маълумотларни ўрганишга иш ҳолатларини синчковлик билан, ҳар
алоҳида эътибор бериши тасодифий ҳол томонлама, тўла ва холисона текшириш
эмас. Мисол учун, Олий суд Пленумининг лозимлиги тўғрисидаги қонун талаблари-
қарорида ишнинг барча ҳолатларини яхлит га қатъий амал қилишлари шарт.
тарзда ва ушбу тоифадаги ишларнинг ўзи-
га хосликларини инобатга олиб, тўлиқ ва Ҳар бир иш бўйича айб шакли, жино-
холисона ўрганиш, ҳодиса шароитини ва ятнинг сабаблари, жабрланувчи билан
судланувчининг ҳолати ҳақида сўз юритил- айбланувчининг ўзаро муносабатлари,
ган. Масалан, қасддан одам ўлдиришда, но- мақс ади ва усули аниқланиши, шунинг
мусга тегишда, баданга тан жароҳати етка- дек қилмишни тўғри ҳуқуқий баҳолаш ва
зишда жабрланувчи билан судланувчининг айбдорга адолатли жазо тайинлаш учун
ўзаро муносабатларини синчковлик билан аҳамиятга молик бошқа ҳолатлар текши-
аниқлаш зарурлиги таъкидлаб ўтилмаган3. рилиши керак».
Олий суд Пленумининг 2006 йил 3 фев- Жабрланувчининг шахси ва хулқ-атво-
ралдаги «Судлар томонидан жиноят учун ри жиноятнинг объектив белгиларига те-
жазо тайинлаш амалиёти тўғрисида»- гишли ва жазо тайинлашда аҳамиятга эга
ги 1-сонли қарорида ҳам жазо тайинлаш бўлган ҳолатлардир. Жазо тайинлашда
вақтида айбдор шахс билан бир қаторда жабрланувчининг шахси ва хулқ-атворини
жиноятдан жабр кўрганларнинг виктим инобатга олиш талаби жиноят қонунида
хулқ-атворини эътиборга олиш лозим бўл- мустаҳкамланган. Амалиётда бу талаб суд
ган ҳолатлар кўрсатилмаган. Шунингдек, ва тергов органлари томонидан жиноят со-
бу масала ЖКнинг 54-моддасида ҳам ўз дир этган шахсни жазолашни енгиллашти-
аксини топмаган. риш ҳамда айб ва жиноят таркиби ҳам мав-
жуд эмаслиги сабабли жазодан тўлиқ озод
Шунингдек, Олий суд Пленумининг қилиш йўли билан бажарилмоқда.
2004 йил 24 сентябрдаги «Қасддан одам
ўлдиришга оид ишлар бўйича суд амалиёти Бундан ташқари, Олий суд Пленуми-
тўғрисида»ги 13-сонли қарорининг 1-бан- нинг 2010 йил 29 октябрдаги 13-сонли
дига қуйидагича қўшимча ва ўзгартириш қарори 6-бандининг биринчи хатбоши-
киритиш лозим: «Ҳар бир иш бўйича айб сини қуйидаги жумла билан тўлдириш
шакли, қотиллик сабаблари, жабрланувчи тавсия этилади: «Жабрланувчининг вояга
билан айбланувчининг ўзаро муносабатла- етмаганлиги ўз-ўзидан у билан ихтиёрий
ри, мақсади ва усули аниқланиши, шунинг равишда жинсий алоқа қилишни унинг
дек, қилмишни тўғри ҳуқуқий баҳолаш ва ожизлигидан фойдаланиб номусига те-
айбдорга адолатли жазо тайинлаш учун гиш сифатида квалификация қилишга
аҳамиятга молик бошқа ҳолатлар текши- асос бўлмайди».
рилиши керак».
ЖК 118-моддаси иккинчи қисмининг
Олий суд Пленумининг 2010 йил 29 «б» бандини ҳамда 119-моддаси иккин-
октябрдаги «Номусга тегиш ва жинсий чи қисмининг «б» бандини қўллашда
эҳтиёжни ғайритабиий усулда қонди- амалиётда ҳам, назарияда ҳам ягона
ришга доир ишлар бўйича суд амали- фикрга келинмаган. Чунончи, Пленум
ёти тўғрисида»ги 13-сонли қарорининг қарорида юқорида қайд этилган банд
лардаги «...илгари ушбу Кодекснинг
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
16 МУНОСАБАТ
119 (118)-моддасида назарда тутилган амалиёти тўғрисида»ги 13-сонли қарори-
жиноятн и содир этган шахс томонидан» нинг 1-бандига қуйидагича ўзгартириш
жиноий белгисига аниқлик киритиш ло- киритиш лозим: «Судлар қасддан одам
зим. Яъни, бунда шахс муқаддам ЖКнинг ўлдиришга оид ишларни кўраётганда, иш
118 ёхуд 119-моддаси билан муқаддам суд- ҳолатларини синчковлик билан, ҳар то-
ланган бўлиши шарт ёки шарт эмаслиги, монлама, тўла ва холисона текшириш ло-
ушбу моддалар билан судланган тақдирда зимлиги тўғрисидаги қонун талабл арига
судланганлик муддатлари ўтган-ўтмаган- қатъий амал қилишлари шарт.
лигининг аҳамияти бор-йўқлиги хусусида
тушунтириш бериш керак. Ҳар бир иш бўйича айб шакли, қотил-
лик сабаблари, жабрланувчи билан айб
Қарор 16-бандининг биринчи хатбо- ланувчининг ўзаро муносабатлари, мақ-
шисида «ЖК 118-моддаси учинчи қисми- сади ва усули аниқланиши, шунингдек
нинг «д» банди ёки 119-моддаси учинчи қилмишни тўғри ҳуқуқий баҳолаш ва
қисмининг «д» бандида назарда тутилган айбдорга адолатли жазо тайинлаш учун
«оғир оқибатлар» деганда, ҳомиладор бў- аҳамиятга молик бошқа ҳолатлар текши-
лиш ёки ҳомиланинг тушиши, руҳий ка- рилиши керак».
саллик, ОИВ/ОИТС юқиши, жабрланувчи
томонидан танланган жиноятдан ҳимоя- Зеро, ушбу қарорда жабрланувчи билан
ланиш усули оқибатида олинган тан жа- судланувчининг ўзаро муносабатлари-
роҳатлари (масалан, кўп қаватли бинодан, ни синчковлик билан аниқлаш зарурлиги
юриб кетаётган автомобилдан, поезддан таъкидлаб ўтилмаган.
сакраганда), жиноят натижасида жабрла-
нувчининг ўзини ўзи ўлдириши ва ҳ.к.лар Шунингдек, қарор 13-бандининг би-
тушунилиши лозим», деб тушунтириш ринчи хатбошисига қуйидагича қўшимча
берилган. Ушбу бандга қўшимча сифати- киритиш талаб этилади: «Зўрлик ишла-
да айбдор шахс ўзида таносил ёки ОИТС тиш деганда, жабрланувчининг қарши-
касаллиги борлигини билгани ҳолда, но- лигини енгишга қаратилган ҳаракатларни
мусга тегиш ва жинсий эҳтиёжни ғайри- содир этиш, масалан, зарбалар бериш, на-
табиий усулда қондириш пайтида жабрла- фас йўлларини сиқиш, оёқлари, қўллари-
нувчига касалликни юқтирган ҳолларда, ни ушлаб туриш тушунилади».
айбдорнинг ҳаракатлари ЖК 118-моддаси
учинчи қисмининг «д» банди билан бирга Бундай тушунтириш Пленум қарори-
қўшимча равишда ЖКнинг 113-моддаси да ўз аксини топмаган. Зўрлик ишлатиш
билан квалификация қилиниш-қилинмас- деган тушунчага бериладиган таъриф
лиги тўғрисида раҳбарий кўрсатма берил- эса қилинган ҳаракатларни аниқлашти-
са, мақсадга мувофиқ бўлар эди. риб беради.
Бундан ташқари, Олий суд Пленуми- С. НИЁЗОВА,
нинг 2004 йил 24 сентябрдаги «Қасддан Тошкент давлат юридик
одам ўлдиришга оид ишлар бўйича суд университети «Жиноят ҳуқуқи
ва криминология» кафедраси
доценти, ю.ф.н.
1 Тошкент вилояти судининг архив материалларидан. Т., 2008.
2 Қибрай тумани судининг архив материалларидан. 2008
3 Ўзбекистон Республикаси Олий суди Пленуми қарорлари тўплами 1991 – 2006. 2-жилд.
– Т.: Ўқит увчи, 2006.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ЖАРАЁН 17
ФУҚАРОЛИК ВА ИҚТИСОДИЙ СУД ИШЛАРИНИ
ЮРИТИШДА ЭЛЕКТРОН ЁЗИШМАЛАРНИНГ ДАЛИЛ
СИФАТИДАГИ АҲАМИЯТИ
Корхона, ташкилотлар ҳамда фуқаро амалга оширган шахслар судда даъвогар
(касаначи, якка тадбиркор)ларнинг ижти- ҳамда жавобгар бўлади.
моий тармоқларда ўз саҳифаларини очиб,
маҳсулотларини ва хизматларини таклиф Тарафлар ижтимоий тармоқларда ўз
қилиши одатий тусга айланган. Ижтимо- ароёзишмалар асосида шартноманинг од-
ий тармоқларда товар ёки хизмат нархи, дий шаклига риоя қилган ҳолда шартнома
унинг хусусияти ҳақида музокара олиб тузадилар. Ғарб мамлакатлари ижтимоий
бориш ҳам мумкин. Америкалик ҳуқуқ- тармоқларида шартнома шартларини ке-
шунос Ж.Грегорий фикрига кўра, тар- лишиб олиш ибораси «Business Records»2
моқлардаги суҳбатларни қуйидагиларга атамаси билан номланади.
асосан электрон далил сифатида баҳолаш
мумкин: Ижтимоий тармоқлар орқали юридик
ва жисмоний шахслар ўзларининг товар
- ижтимоий тармоқлардаги махсус хо- ва хизматларини реклама қиладилар. Ху-
налар (личка)да суҳбатлашаётган шахс сусан, «тўй ва маросимлар учун бошловчи
ларнинг тегишли тармоқдаги исми шари- ёки хонанда», «бир ҳафтада оздираман»,
фи маълум бўлади; «ижарага уй бераман» каби эълонларни
ижтимоий тармоқнинг барча турларида
- ўзаро ёзишмалари мазмуни аниқ кўри- учратиш мумкин. Умуман олганда, ижти-
ниб туради; моий тармоқларда фуқаролик муносабат-
ларининг виртуал шакли вужудга келади.
- ижтимоий тармоқлардаги суҳбат- Фуқаролик муносабатларининг виртуал
лар мазмуни тегишли шахсларга ёхуд гу- шакли қонун ва суд томонидан, албатта,
руҳларгагина маълум бўлади1. тартибга солиниши лозим.
Ўз навбатида, ижтимоий тармоқларда- Корхона, муассаса, ташкилотлар ўз
ги хабарларни электрон далил сифатида товар ва хизматларини ижтимоий тар-
баҳолашдаги муаммолардан бири номаъ- моқларда Ўзбекистон Республикаси Фуқа-
лум шахс томонидан ёзилган хабарларни ролик кодексининг 426-моддасига асосан
далил сифатида кўриб чиқишдир. Чунки, товарнинг оммавий офертасини амалга
ижтимоий тармоқларда фуқаролар бир оширмоқда. Ижтимоий тармоқларда бе-
неча саҳифага эга бўлиши ҳамда бошқа рилган рекламалар ёки оферта натижаси-
ном ёки тахаллус остида ёзишмаларни да келиб чиқадиган низоларни ҳал этишда
амалга ошириши мумкин. Шунинг учун ижтимоий тармоқлардаги хабарлар судлар
ҳам ижтимоий тармоқдаги аккаунтлар томонидан кўриб чиқилиши лозим деб ҳи-
доим ий равишда ҳақиқий бўлмайди, бу соблаймиз.
эса, фуқаролик суд ишларида уларга суд
томонидан баҳо беришда муаммоларни Электрон ёзишмалар қаторига электрон
вужудга келтиради. Ижтимоий тармоқлар- почта хабарлари, ижтимоий тармоқда-
даги ёзишмалар учун веб-сайт эгаси ёки ги ёзишмалар, чатлар, «СМС», «ММС»
яратувчиси эмас, балки ёзишмаларни ҳамда бошқа техник воситалардаги ёзиш-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
18 ЖАРАЁН
маларни киритиш мумкин. шаклда бўлиши мумкин), уларни қоғозга
Бизнинг назаримизда, электрон ёзиш- чоп этиш мумкин;
малар билан ёзма далиллар ўртасида қуйи - электрон ёзишмалар ҳам, ёзма далил-
даги тафовутлар мавжуд: лар ҳам исботлаш воситаларининг объек-
ти бўлади;
- хавфсизлик – электрон ёзишмалар-
ни хавфсиз сақлаш имконияти қоғоздаги - ҳар икки шаклдаги далиллар қонун
ҳужжатларга қараганда юқорироқ, чунки доирасида тузилган бўлиши ҳамда далил
электрон ёзишмаларнинг хавфсизлик коди сифатида олиниши шарт;
(логин ва пароли) мавжуд. Электрон ёзиш-
маларни йўқ қилиш осон эмас, йўқ қилин- - электрон ёзишмалар ҳам ўз манзили-
ган тақдирда ҳам уларни тиклаш имкония- га эга бўлади, хусусан, «СМС», «ММС»
ти мавжуд, электрон ёзишмалар Интернет хабарларининг манзили у жўнатилган ва
провайдерлари ёки алоқа операторлари келган телефон рақами саналади. Теле-
томонидан тикланиши мумкин бўлса, фон рақами ишончли манзиллардан бири-
ёзма далиллар йўқ қилингандан сўнг улар- дир. Электрон почтада электрон манзил
ни тиклаш жуда мураккаб; электрон почта тизимларидаги @ белги-
си остида электрон манзиллар, ижтимоий
- сақлаш имконияти – электрон ёзишма- тармоқлардаги манзил бўлиб, профиль
лар ёзма далилларга қараганда кичикроқ эгасининг номи ҳисобланади.
ҳажмни эгаллайди, шунингд ек, электрон
ёзишмаларга вақт таъсири аҳамиятсиз; Электрон ёзишмалар қаерда сақлани-
шидан қатъи назар, (техникада, Интер-
- нусха олиш – электрон ёзишмалардан нетда ёхуд қоғозда) суд томонидан бир
чексиз равишда нусха олиш мумкин; хилда қабул қилиниши лозим. Электрон
далилларни қандай сақлаш тарафларнинг
- электрон ёзишмаларга замон ва ма- ҳуқуқидир, фуқаролик суд ишларида ўз
коннинг таъсир этмаслиги – элект рон важларини исботлаб бериш уларнинг маж-
ёзишмаларни бир вақтда ҳамда турли буриятидир.
ерларда текшириш имкониятининг мав-
жудлиги; Канаданинг Квебек штати Фуқаролик
кодексининг 2811-моддасида исботлаш
- электрон ёзишмалар билан электрон воситаси бўлган юридик ҳужжатлар қўл-
хабарларга экспертиза тайинланганда да ёзилиши кераклиги белгиланган. Шу-
турли хил экспертлар томонидан текши- нингдек, ушбу Кодекснинг 2837-моддаси-
рилади – ёзма далилларга суд-хатшунос- да юридик ҳужжатлар техник воситалар
лик экспертизаси тайинланса, электрон ёрдамида ҳам ёзилиши мумкинлиги баён
ёзишмаларга суд-техник экспертизаси этилган. Яъни, ушбу ёзма далиллар қўлда
тайинланад и; ҳам, техник воситалар ёрдамида ҳам ёзи-
лиши мумкин3.
- реквизитлар – одатда, ёзма далиллар
махсус реквизитларга – тарафларнинг Электрон ёзишмаларнинг логин ва
имзос и, муҳри ёки нотариуснинг тасдиғи- пароллари мавжуд бўлиши, манзиллари
га эга бўлади. тар афларнинг манзилларига (электрон
манз или) мос келиши лозим. Айрим
Электрон ёзишмалар билан ёзма далил- ҳуқуқшунослар электрон ёзишмалар
ларнинг ўхшаш жиҳатлари қуйидагиларда қоғозда чоп этилиб, уларни нотариал
ўз аксини топган: тасдиқлаш лозимлигини айтиб ўтиша-
ди. Ҳуқуқшунос олим Наталья Мамчен-
- электрон ёзишмалар компьютер ва
бошқа техник воситаларда сақланса ҳам,
асосан ёзма шаклда бўлади (улар овозли
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ЖАРАЁН 19
ко Украина процессуал қонунчилигида Электрон ёзишмалар ўзида шахсий ахбо-
электрон ёзишмалардан далил сифатида ротларни сақлагани учун уларни қоғозда суд
қандай фойдаланиш тартиби берилма- га тақдим этиш мақсадга мувофиқ эмас, деб
ганлигини, бироқ Украина Республи- ҳисоблаймиз. Электрон ёзишмаларни ўқиб
касининг «Нотариат тўғрисида»ги Қо- эшиттиришда Ўзбекистон Республикаси
нунининг 75-моддасида нотариуслар Фуқаролик процессуал кодексининг 234-мод-
ҳамда маҳаллий ўзини ўзи бошқариш даси қоидалари татбиқ этилиши лозим.
органлари томонидан корхона, муас-
саса, ташкилотларнинг ҳужжатларини Электрон ёзишмалар суд мажлиси-
нотариал тасдиқлаш белгиланганлиги- да техник воситалардан фойдаланилган
ни, web-screenshot ҳужжатларини нота ҳолда ўқиб эшиттирилиши керак. Элек-
риуслар томонидан тасдиқлаш рад қили- трон ёзишмалар қоғозга чоп этилганда
наётганлигини, электрон ёзишмаларни уларнинг ошкор этилиши хавфи ортиши
нотариал тасдиқлаш Украина қонунчи- суд томонидан инобатга олиниши зарур.
лигида акс этиши лозимлигини айтиб Электрон ёзишмалар техник воситалар
ўтади4. эгаларининг розилиги билан уларнинг
хавфсизлик коди (логин ва пароль) ёрда-
Рус ҳуқуқшуноси Александр Мугин мида очилиб, ўқилиши лозим. Чунки, та-
ҳам электрон ёзишмалар нотариал тас- рафлар электрон ёзишмаларнинг хавфсиз-
диқланиши мумкинлигини, бунинг учун лик кодини (логин ва пароль) кейинчалик
электрон ёзишмаларни таъминлаш тўғри- ўзгартириш имкониятига эга.
сида нотариусга мурожаат қилиш лозим-
лиги ҳақида фикр билдиради5. Хулоса қилиб айтганда, фуқаролик суд
ишларини юритишда электрон хабарларни
Албатта, электрон далиллар нотариал далил сифатида баҳолаш муҳим аҳамият
тартибда таъминланиши лозим. Бироқ, касб этади. Шу боис, фуқаролик процес-
электрон ёзишмалар кўп ҳолларда шах- суал қонунчилигимизга электрон хабар-
сий ёзишмалардан иборат бўлади. Шу ларга оид тегишли нормаларни киритиш
боис, электрон ёзишмалар суд мажлисла- мақсадга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.
рида техника воситаларини қўллаган ҳол-
да текширилиши мақсадга мувофиқдир. О. ПИРМАТОВ,
Электрон ёзишмаларни қоғозга чоп этиб, Тошкент давлат
нотариал таъминлаш учун тақдим қилиш юридик университети
шахсий ёзишмаларнинг сир сақланиши мустақил изланувчиси
имкониятини пасайтиради.
1 Gregory P. Joseph Modern visual evidence. https://books.google.co.uz/
books?id=T8bapbdhCAQC&pg=SA1-PA2&hl=ru&source=gbs_toc_r&cad=4#v=o
2 Log files and other computer-generated records from Internet Service Providers may also easily
qualify under the business records exception to the hearsay rule. (Evid.Code §§1270, 1271, 1560, 1561.)
Remember, you do not need to show the reliability of the hardware or software. (People v. Lugashi (1988)
205 Cal.App.3d 632.) Nor does the custodian of records need to completely understand the computer. (Id.)
Additionally, the printout (as opposed to the entry) need not be made "at or near the time of the event."
(Aguimatang v. California State Lottery (1991) 234 Cal.App.3d 769.) Finally, a cautionary note from the
Appellate Court in People v. Hawkins (2002) 98 Cal.App.4th 1428:
3 http://legisquebec.gouv.qc.ca/en/ShowDoc/cs/CCQ-1991
4 https//sud.ua//ru/publication/sud-info/
5 https//advokat-mugin.ru/elektronnaya-perepiska-kak-dokasatelstvo/
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
20 ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА ТААЛЛУҚЛИЛИК
ҚОИДАЛАРИГА РИОЯ ҚИЛМАСЛИКНИНГ
ҲУҚУҚИЙ ОҚИБАТЛАРИ
Низонинг судга тааллуқлилиги те- Аризани қабул қилишни рад этиш ёки
гишли талабларнинг суд органлари то- иш юритишни тугатиш ажрим билан
монидан кўриб чиқилишининг зарурий расмийлаштирилади. Эътиборли жиҳати
шартларидан биридир. Шунинг учун ҳам шундаки, Фуқаролик процессуал кодек-
тааллуқлиликқоидаларига риоя қилмас- си (ФПК)нинг 194, 125-моддаларига му-
лик муайян процессуал ҳуқуқий оқибат- вофиқ иш юритиш талаб (иш)нинг суд
ларни келтириб чиқаради. Процесснинг га тааллуқли бўлмаганлиги сабабли рад
айнан қайси босқичда эканлигига қараб этилган ёки тугатилган бўлса, аризани
тааллуқлилик қоидаларига риоя қилмас- иш юритишга қабул қилишни рад этиш
ликнинг қуйидаги ҳуқуқий оқибатлари тўғрисидаги ва иш юритишни тугатиш
фарқланади: тўғрисидаги ажримда судга аризачи
айнан қайси органга мурожаат қилиши
- ариза (даъво аризаси)ни иш юри- лозимлигини кўрсатиш мажбурияти
тишга қабул қилиш ва иқтисодий ишни юклатилган. Бироқ, ушбу мазмундаги
қўзғатиш босқичида низонинг судга та- норма Иқтисодий процессуал кодекси
аллуқли эмаслиги аниқланса, ариза (даъ- (ИПК)нинг 111-моддаси (Иш юритиш-
во аризаси)ни иш юритишга қабул қи- ни тугатиш тартиби ва оқибатлари) ва
лиш рад этилади; 154-моддаси (Даъво аризасини иш юри-
тишга қабул қилишни рад этиш)да на-
- ишни судда кўришга тайёрлаш ёки зарда тутилмаган.
суд муҳокамаси босқичида низонинг
судг а тааллуқли эмаслиги аниқланган Бундан ташқари, процессуал норма-
ҳолларда иш юритиш тугатилади; лар таҳлили тааллуқлилик қоидаларига
риоя қилмасликнинг ҳуқуқий оқибатла-
- иқтисодий суд ҳужжатларини қайта ри қонунчилигимизда белгиланмаган-
текшириш босқичида юқори инстанция лигини кўрсатади. Ваҳоланки, процес-
судлари томонидан низонинг тааллуқли суал ҳуқуқнинг умумий қоидаларига
эмаслиги аниқланса, суд ҳужжати бекор мувофиқ даъво аризаси қайтарилганда
қилиниб, иш юритиш тугатилади. мавжуд камчиликлар ёхуд кўрмасдан
қолдирилган тақдирда, бунга асос бў-
2020 йил 6 январда қабул қилинган либ хизмат қилган ҳолатлар бартараф
Ўзбекистон Республикасининг «Давлат этилганидан кейин даъвогар судга даъво
божи тўғрисида»ги Қонунининг 18-мод- аризаси билан умумий тартибда такро-
дасига асосан суд томонидан аризани ран мурожаат қилиши кафолатланади.
қабул қилиш рад этилган ёки ишнинг Аксинча, даъво аризасини қабул қилиш
тааллуқли эмаслиги оқибатида иш юри-
тиш тугатилган тақдирда, давлат божи
қайтарилади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 21
рад этилган ёхуд иш юритиш тугатил- Мустасн о (қатъий) тааллуқлилик қоида-
ган тақдирда, айни бир шахслар ўртаси- ларига риоя қилмаслик ҳам иқтисодий
даги, айни бир предмет тўғрисидаги ва суд томонидан ариза (даъво аризаси)ни
айни бир асослар бўйича низо юзасидан иш юритишга қабул қилишни рад этили-
судга такроран мурожаат қилишга йўл шига ёки биринчи инстанция ва юқори
қўйилмайди. ФПКнинг 194-моддасида инстанция судларида иш юритишни ту-
аризани иш юритишга қабул қилишнинг гатилишига олиб келади. ИПК 111-мод-
рад этилиши судга такроран мурожа- дасининг бешинчи қисмига асосан иш
ат қилинишини истисно этиши алоҳи- юритиш тугатилган тақдирда, айни бир
да мустаҳкамланган1. Бироқ, ИПКнинг шахслар ўртасидаги, айни бир предмет
154-моддасида даъво аризасини қабул тўғрисидаги ва айни бир асослар бўйича
қилишни рад этиш қандай ҳуқуқий низо юзасидан судга такроран мурожаат
оқибатларни келтириб чиқариши кел- қилишга йўл қўйилмайди.
тирилмаган. Шундай экан, бизнингча,
процессуал нормаларни бирхиллашти- Шартли тааллуқлилик қоидаларига
риш, тааллуқлилик қоидаларига риоя мувофиқ, агар қонунда муайян тоифа-
қилмасликнинг ҳуқуқий оқибатлари- даги низолар учун судгача ҳал қилиш
ни бир-биридан фарқлаш, фуқароларга (талабнома юбориш) тартиби белгилан-
процессуал ҳуқуқларини тушунтириш, ган ёхуд бу тартиб шартномада назарда
қолаверса, процессуал қонун норма- тутилган бўлса, фақат тарафлар ўзаро
ларини турлича талқин қилиш, низо- муносабатларини ихтиёрий равишда
ларни ҳал қилишда ваколатли органни ҳал қилиш чораларини кўрганларидан
аниқлашда ортиқча муаммоларнинг ол- кейингина судда иш қўзғатилиши мум-
дини олиш мақсадида: кин. Шунинг учун ҳам ариза (даъво ари-
заси)да жавобгар билан низони судгача
биринчидан, даъво аризасини қабул ҳал қилиш (талабнома юбориш) тарти-
қилиш рад этилган тақдирда, айни бир бига риоя этилганлиги тўғрисидаги маъ-
шахслар ўртасидаги, айни бир предмет лумотлар, агар бу шу тоифадаги низолар
тўғрисидаги ва айни бир асослар бўйича учун қонунда ёки шартномада назарда
низо юзасидан судга такроран мурожаат тутилган бўлса, кўрсатилган бўлиши
қилишга йўл қўйилмаслиги; ва илова қилиниши даъво аризанинг
шакли ва мазмунига қўйилган зарурий
иккинчидан, суд томонидан тааллуқ- шартлардан бири бўлиб ҳисобланади.
ли эмаслиги асос қилиниб, аризани қа- Иқтисодий ишни қўзғатиш босқичи-
бул қилиш рад этилган ёхуд иш юритиш да бу тартибга риоя қилмаслик даъво
тугатилган тақдирда, ажрим билан ари- аризасини қайтарилишига олиб келади
зачига қайси органга мурожаат қилиш (ИПК 155-моддасининг 7-банди). Иш
лозимлиги ҳақидаги нормаларни иқти- қўзғатилгандан сўнг низони судгача ҳал
содий процессуал қонунчиликка кири- қилиш (талабнома юбориш) тартибига
тиш таклиф этилади. риоя этилмаганлиги аниқланса, уни қўл-
лаш имкониятидан келиб чиқиб ҳуқуқий
Тааллуқлилик қоидаларига риоя оқибатлари фарқланади. Низони судгача
қилмасликнинг муайян ҳуқуқий оқи- ҳал қилиш (талабнома юбориш) тарти-
батларини белгилашда унинг турлари
ҳам ўзига хос хусусиятга эга бўлади.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
22 ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
бини қўллаш имконияти мавжуд бўлса, лигимизда фуқаролик ҳуқуқий муносабат-
даъво аризаси кўрмасдан қолдирилади лардан юзага келадиган ёки юзага келиши
(ИПК 107-моддасининг 5-банди). Агар мумкин бўлган ҳамда иқтисодий судга
бундай тартибни қўллаш имконияти бой тааллуқли бўлган низо тарафларнинг ке-
берилган бўлса, иш юритиш тугатилади лишувига биноан, иқтисодий суд ҳал қи-
(ИПК 110-моддасининг 8-банди). лув қарори чиқаргунига қадар ҳакамлик
судига кўриш учун топширилиши мум-
Бироқ, бизнинг фикримизча, низо- кинлиги белгиланган. Шунинг учун ҳам
ни судгача ҳал қилиш имконияти бой ИПК 107-моддасининг 2-бандига асосан
берилган ҳолларда иш мазмунан кўриб ишда иштирок этувчи шахсларнинг ушбу
чиқилиши мақсадга мувофиқ. Чунки, иш низони ҳакамлик судига кўриш учун топ-
юритиш тугатилган тақдирда, айни бир шириш тўғрисидаги келишуви мавжуд
шахслар ўртасидаги, айни бир предмет бўлиб, ҳакамлик судига мурожаат қилиш
тўғрисидаги ва айни бир асослар бўйича имконияти бой берилмаган бўлса ва агар
низо юзасидан судга такроран мурожаат ишнинг иқтисодий судда кўрилишига қар-
қилишга йўл қўйилмайди. Россия процес- ши бўлган жавобгар низонинг мазмуни
суал қонунчилиги бўйича низони судгача бўйича ўзининг биринчи аризасидан ке-
ҳал қилиш имкониятининг бой берил- чиктирмай низони ҳакамлик судининг ҳал
ганлиги низони мазмунан кўриб чиқиш- қилувига ўтказиш тўғрисида илтимоснома
га тўсқинлик қилмайди. Низони судгача берса, даъво аризаси кўрмасдан қолдири-
ҳал қилиш (талабнома юбориш) тартиби- лади. Бундан ташқари, ҳакамлик судининг
га риоя қилинмаганлиги ишни қўзғатиш айни бир шахслар ўртасидаги, айни бир
босқичида аниқланганда ариза қайтарил- предмет тўғрисидаги ва айни бир асос
са, иш қўзғатилгандан сўнг аниқланган лар бўйича низо юзасидан қонуний кучга
ҳолларда аризани кўрмасдан қолдириш кирган ҳал қилув қарори мавжуд бўлган
учун асос бўлади2. Г.А.Жилин тўғри тақдирда, иш юритиш тугатилади (ИПК
таъкидлаганидек, ҳозирги вақтда низони 110-моддасининг 3-банди).
судгача ҳал қилиш имкониятининг бой
берилганлиги ишни суд томонидан кўриб Ўзбекистон Республикасининг «Дав-
чиқилишига тўсқинлик қилмаслиги ло- лат божи тўғрисида»ги Қонунининг
зим. Зеро, бу суд орқали ҳимояланишга 18-моддасида суд томонидан даъво ари-
бўлган конституциявий ҳуқуққа зиддир3. заси (ариза, шикоят) қайтарилганда ёки
қабул қилиш рад этилганда ёхуд ишнинг
Шартномавий тааллуқлилик қоидала- судга тааллуқли эмаслиги асос қилиниб
рининг бузилиши ҳам муайян ўзига хос иш юритиш тугатилганда; агар тарафлар
ҳуқуқий оқибатларни келтириб чиқаради. ўртасида медиатив келишув ёки низони
Айни бир шахслар ўртасидаги, айни бир ҳал қилиш учун ҳакамлик судига топ-
предмет тўғрисидаги ва айни бир асослар шириш тўғрисида ҳакамлик битими ту-
бўйича низо юзасидан ҳакамлик судининг зилиб, ариза кўрмасдан қолдирилганда;
қонуний кучга кирган ҳал қилув қарори даъвогар низони судга қадар ҳал этиш
бўлса, даъво аризасини иш юритишга қа- (эътироз билдириш) тартибига риоя эт-
бул қилиш рад этилади (ИПК 154-моддаси маганда, агар бу ҳол қонунда ушбу тои-
биринчи қисмининг 4-банди). Қайд этиш фадаги низолар учун ёки тарафларнинг
лозимки, моддий ва процессуал қонунчи-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН 23
шартномасида назарда тутилган ҳамда ажримда давлат божини қайтариш маса-
бундай ҳал этиш имконияти бой берил- ласини ҳал қилиши лозимлигини кири-
ган бўлса давлат божи қайтарилиши ло- тиш таклиф этилади.
зимлиги мустаҳкамланган. Давлат божи
ни қайтариш учун кўрсатилган ушбу Юқоридагилардан келиб чиқиб ай-
асослар тааллуқлилик қоидаларига риоя тиш мумкинки, тааллуқлилик қоидала-
қилмасликнинг ҳуқуқий оқибатларига рига риоя қилмасликнинг ҳуқуқий оқи-
тўғри келади. Бу, ўз навбатида, тааллуқ- батлари ишнинг айнан қайси босқичда
лилик қоидаларига риоя қилмасликнинг эканлигига ва тааллуқлилик турига кўра
барча ҳуқуқий оқибатларида давлат бо фарқланади. Ушбу асосга кўра, тааллуқ-
жи қайтарилади деган хулосага келиши- лилик қоидаларига риоя қилмасликнинг
мизга асос бўлиб хизмат қилади. ҳуқуқий оқибатларини шартли равишда
икки гуруҳга ажратишимиз мумкин:
Бироқ, ИПКнинг 111-моддасига асо- умумий ва махсус ҳуқуқий оқибатлар.
сан фақат иш судга тааллуқли бўлма-
ганлиги сабабли иш юритиш тугатилган Тааллуқлилик қоидаларига риоя қил-
тақдирда, суд ажримда давлат божини масликнинг умумий ҳуқуқий оқибатла-
бюджетдан қайтариш ва суд харажат- рига қуйидагилар киради:
ларини тарафлар ўртасида тақсимлаш
тўғрисидаги масалани ҳал қилиши ло- а) даъво аризасини иш юритишга қа-
зимлиги мустаҳкамланган. Ўзбекистон бул қилиш рад этилади;
Республикасининг «Давлат божи тўғри-
сида»ги Қонунининг 18-моддаси таҳли- б) иш юритиш тугатилади;
ли нафақат иш судга тааллуқли бўлмаган в) биринчи инстанция суди томонидан
тақдирда, балки ишда иштирок этаётган чиқарилган қарор юқори инстанция суди
юридик шахс тугатилган бўлса ёки ишда томонидан ИПКнинг 279-моддасига му-
иштирок этган шахс вафот этганида, вофиқ, яъни моддий ва (ёки) процессуал
агар низоли ҳуқуқий муносабат ҳуқуқий ҳуқуқ нормаларининг бузилганлиги ёхуд
ворисликка йўл қўймаса, шунингдек нотўғри қўлланилганлиги учун бекор
даъвогар низони судга қадар ҳал этиш қилинади;
(эътироз билдириш) тартибига риоя эт- г) давлат божи қайтарилади.
маганда, агар бу ҳол қонунда ушбу тои- Тааллуқлилик қоидаларига риоя қил-
фадаги низолар учун ёки тарафларнинг масликнинг махсус ҳуқуқий оқибатлари
шартномасида назарда тутилган ҳамда сифатида қуйидагиларни кўрсатишимиз
бундай ҳал этиш имконият и бой берил- мумкин:
ган бўлса ҳам давлат божи қайтарилиши а) даъво аризасини иш юритишга қа-
лозимлигини белгилайди. бул қилиш рад этилади;
б) даъво аризаси қайтарилади;
Ўз навбатида, ушбу асослар иш юри- в) даъво аризаси кўрмасдан қолдири-
тишни тугатиш асосларидан бири сифати- лади;
да ИПКнинг 110-моддасида алоҳида мус г) иш юритиш тугатилади;
таҳкамланган. Шундай экан, ИПКнинг д) юқори инстанция суди томонидан
111-моддасига ушбу асослар билан чиқарилган суд қарори бекор қилинади;
иш юритиш тугатилган ҳолларда, суд е) давлат божи қайтарилади.
Бундан ташқари, тааллуқлилик қои-
даларига риоя қилмасликнинг ҳуқуқий
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
24 ПРОЦЕССУАЛ ҲУҚУҚ ВА ЖАРАЁН
оқибатларидан келиб чиққан ҳолда: иккинчидан, Иқтисодий процессуал ко-
биринчидан, Иқтисодий процессуал дексининг 111-моддасига тегишли ўзгар-
тиш ва қўшимчалар киритиб, уни қуйида-
кодексига даъво аризасини иш юритиш- ги таҳрирда баён этиш таклиф этилади:
га қабул қилишни рад этиш тартиби ва
унинг ҳуқуқий оқибатларини белгилаб «111-модда. Иш юритишни тугатиш
берувчи 1541-моддани қуйидаги таҳрир- тартиби ва оқибатлари
да киритиш таклиф этилади:
Иш юритишни тугатиш тўғрисида суд
«1541-модда. Даъво аризасини иш ажрим чиқаради.
юритишга қабул қилишни рад этиш
тартиби ва ҳуқуқий оқибатлари Суд ажримда иш юритишни туга-
тиш асосларини кўрсатади ва суд хара-
Даъво аризасини иш юритишга қа- жатларини тарафлар ўртасида тақ-
бул қилишни рад этиш тўғрисида суд симлаш, агар иш юритиш ушбу Кодекс
ажрим чиқаради. 110-моддасининг 1, 4, 5 ва 8-бандларида
назарда тутилган асослар бўйича туга-
Суд ажримда даъво аризасини иш тилган тақдирда давлат божини бюд-
юритишга қабул қилишни рад этиш асо- жетдан қайтариш тўғрисидаги маса-
сини кўрсатади ва давлат божини бюд- лани ҳал қилади.
жетдан қайтариш тўғрисидаги маса-
лани ҳал қилади. Агар иш юритиш ушбу Кодекс
110-моддасининг 1-бандига асосан иш
Агар даъво аризаси ушбу Кодекс судга тааллуқли бўлмаганлиги сабабли
154-моддасининг 1-бандига асосан низо тугатилса, суд ажримда аризачининг
судга тааллуқли бўлмаганлиги сабабли қайси органга мурожаат қилиши керак-
рад этилган тақдирда, суд ажримда лигини кўрсатиши шарт.
аризачининг қайси органга мурожаат
қилиши кераклигини кўрсатиши шарт. Ажримнинг кўчирма нусхалари ишда
иштирок этувчи шахсларга юборилади.
Судьянинг ушбу Кодекснинг 110-мод-
дасида назарда тутилган асослар бўйи- Иш юритишни тугатиш тўғрисидаги
ча аризани иш юритишга қабул қилишни ажрим устидан шикоят қилиниши (про-
рад этиши судга иккинчи марта муро- тест келтирилиши) мумкин».
жаат этишга тўсқинлик қилади.
И. САЛИМОВА,
Даъво аризасини қабул қилишни рад Тошкент давлат
этиш тўғрисидаги ажрим устидан ши- юридик университетининг
коят қилиниши (протест келтирилиши) «Фуқаролик процессуал ва
мумкин. Ажрим бекор қилинган тақ- иқтисодий процессуал ҳуқуқи»
дирда, даъво аризаси судга дастлабки кафедраси докторанти
мурожаат қилинган кунда берилган деб
ҳисобланади»:
1 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик процессуал кодекси. Қонун ҳужжатлари маълумот-
лари миллий базаси, 23.01.2018 й., 02/18/ФПК/0612-сон.
2 «Арбитражный процессуальный кодекс Российской Федерации» от 24.07.2002 N 95-ФЗ (ред.
от 03.08.2018) (с изм. и доп., вступ. в силу с 04.08.2018) http://www.consultant.ru
3 Жилин Г. А. Правосудие по гражданским делам: актуальные вопросы: монография. -М.: Про-
спект, 2010. – С. 249-250.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 25
ВОЯГА ЕТМАГАНЛАР ИШТИРОКИДА
ТУЗИЛГАН БИТИМЛАРНИНГ
ЎЗИГА ХОС ЖИҲАТЛАРИ
Ёшларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини муайян мақсад ёки эркин тасарруф этиш
ҳимоя қилиш, уларнинг жамиятда ўз ўр- учун берилган маблағларни тасарруф
нини топишида амалдаги фуқаролик қо- этиш борасидаги битимлар. Бироқ, бун-
нунчилиги муҳим аҳамият касб этади. дай битимлар бўйича жавобгарлик кичик
ёшдаги болалар эмас, уларнинг ота-она-
Маълумки, Инсон ҳуқуқлари бўйи лари (фарзандликка олувчилар, васийлар)
ча умумжаҳон декларациясида болалар зиммасига юклатилади.
алоҳида ғамхўрликка ва ҳимояга эгал и
ги таъкидланади. Бола ҳуқуқлари дек Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача вояга
ларацияс ида «Бола ўзининг ақлий ва жис етмаган шахслар қисман муомала лаёқати-
моний етуклигини ҳисобга олган ҳолда, га эга бўлади. Улар ўзлари ишлаб топган
туғилишдан олдин ҳам, кейин ҳам ҳимоя пуллари, стипендиялари, даромадларини
га ва парваришга, шу жумладан тегишли тасарруф этиш бўйича мустақил битим-
ҳуқуқий ҳимояга муҳтождир», деб белги- ларни амалга оширишлари ва кредит му-
ланган. ассасаларига маблағ киритишлари, улар-
ни тасарруф этишлари, майда маиший
Фуқаронинг ўз ҳаракатлари билан фуқа- битимларни амалга оширишлари мумкин.
ролик ҳуқуқларига эга бўлиш ва уларни Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган
амалга ошириш, ўзи учун фуқаролик бурч вояга етмаганларнинг битимлари учун,
ларини вужудга келтириш ва уларни бажа- одатда, қонуний вакилларнинг розилиги
риш лаёқати (муомала лаёқати) у вояга етгач, талаб қилинади.
яъни ўн саккиз ёшга тўлгач, тўла ҳажмда
вужудга келади (Ўзбекистон Республикаси Вакилларнинг розилигисиз тузилган
Фуқаролик кодекси (ФК)нинг 22-моддаси). битим уларнинг даъвоси бўйича ҳақиқий
эмас деб топилиши мумкин. Бундай ҳол-
ФКнинг 29-моддасига биноан, ўн тўрт ларда битим тарафларининг ҳар бири
ёшга тўлмаган вояга етмаганлар учун би- олинган барча нарсаларни асл ҳолида қай-
тимларни уларнинг номидан фақат ота- тариши, агар қайтариш мумкин бўлмаса,
онас и, фарзандликка олувчилари ёки ва- қийматини пул билан қоплаши шарт.
сийлари тузиши мумкин. Муомалага лаёқатли тараф, агар у вояга
етмаган шахс билан иш кўраётганлигини
Олти ёшдан ўн тўрт ёшгача бўлган ки- билган бўлса, иккинчи тарафга кўрилган
чик ёшдаги болалар қуйидагиларни мус реал зарарни қоплаши лозим.
тақил равишда амалга оширишга ҳақ-
лидирлар: a) майда маиший битимлар; ФК 114-моддасининг иккинчи қисми-
б) текин манфаат кўришга қаратилган, га мувофиқ битим ҳақиқий бўлмаганида
нотариал тасдиқлашни ёки давлат рўйха- тарафларнинг ҳар бири бошқасига битим
тидан ўтказишни талаб қилмайдиган би- бўйича олган ҳамма нарсани қайтариб бе-
тимлар; в) қонуний вакил ёки унинг ро- риши, олинган нарсани аслича қайтариб
зилиги билан учинчи шахс томонидан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
26 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
бериш мумкин бўлмаганида эса, агар би- ларни уларнинг номидан фақат ота-онаси,
тим ҳақиқий эмаслигининг бошқа оқибат- фарзандликка олувчилари ёки васийлари
лари қонунда назарда тутилмаган бўлса, тузиши мумкин.
унинг қийматини пул билан тўлаши шарт.
Судлар «битим бўйича олинган нарса»- М. Пискунованинг фикрича, агар бола
ни аниқлашда ҳақиқий эмас деб топил- ларнинг қонун билан қўриқланадиган ҳу
ган шартнома шартларидан келиб чиқиб, қуқлари ва манфаатларига риоя қилинса,
шуни назарда тутишлари лозимки, битим уларнинг қонуний вакиллари томонидан
ҳақиқийлиги бўйича низолашилганда та- бегиланган ишончли вакил томонидан ту-
рафларнинг битим шартлари доирасидан зилган кичик ёшдаги болалар билан боғ-
ташқаридаги муносабатлари ҳуқуқий аҳа- лиқ битимлар амалдаги қонунчиликка зид
миятга эга эмас. бўлмайди. Биринчидан, вакилнинг ишти-
рок этмаслиги битимни бекор қилишга
Битимни ҳақиқий эмас деб топиш учун олиб келмайди: вакил томонидан маъқул
махсус асос шу билан боғлиқ равишда ланган битим фуқаролик ҳуқуқлари ва
юзага келадики, вояга етмаганлар юқори- мажбуриятларини келтириб чиқаради.
да санаб ўтилганидан ташқари, қонуний Иккинчидан, битим бўйича ишончномани
вакилларининг (ота-оналари, фарзандлик- қонуний вакилларнинг ҳуқуқ ва мажбури-
ка олувчилари ёки ҳомийларнинг) ёзма ро- ятларини бошқа шахсга топшириш сифа-
зилиги билан бошқа битимларни тузишла- тида кўриб чиқишга йўл қўйилмайди4.
ри мумкин (ФКнинг 17-моддаси).
Кичик ёшдаги боланинг битимлари
Я.Р.Веберснинг фикрига кўра, вояга ет- бўйич а, шу жумладан ўзи мустақил тузган
маганлар билан тузилган битимлар ҳуқуқ- битимлар бўйича унинг ота-онаси, фар-
ни муҳофаза қилиш мақсадларини кўз- зандликка олувчилари ёки васийси, агар
лайди ва уларнинг манфаатларини ҳимоя улар мажбуриятнинг бузилишида ўзлари-
қилишга қаратилган бўлади1. нинг айблари йўқлигини исботлай олма-
салар, мулкий жавобгар бўладилар. Ушбу
С.В.Осипова ўн тўрт ёшдан ўн саккиз шахслар қонунга мувофиқ кичик ёшдаги
ёшгача бўлган вояга етмаганлар томони- болалар етказган зарар учун ҳам жавобгар
дан тузилган битимларга ота-оналар (фар- бўладилар.
зандликка олувчилар, васийлар) розилиги-
нинг ҳуқуқий моҳиятини аниқлаган ҳолда, Юридик адабиётларда битим тузиш
ушбу розиликни «ҳар қандай ҳуқуқий лаёқатининг ёш чегараси ўн тўрт ёш деб
факт учун камайтирилмайдиган махсус белгиланади, деган фикрлар ҳам мавжуд5.
ҳуқуқий ҳаракат», деб ҳисоблайди2.
Шу билан бирга, амалдаги фуқаролик
Шу билан бирга, вояга етмаган бола- қонунчилигида майда маиший битим ту-
нинг руҳияти шаклланишини ҳисобга ол- шунчаси тўлиқ очиб берилмаган. Майда
ган ҳолда, олимлар олти ёшдан ўн тўрт маиший битимнинг белгилари битимнинг
ёшгача бўлган даврни биринчи ёш ора- предметига, нарсанинг қийматига, кўп
лиғи деб ҳисоблайди ва кичик ёшдагилар жиҳатдан бола жойлашган оиланинг таъ-
бир қатор битимлар тузиш имкониятига минот даражасига боғлиқдир6.
эга бўлади ёки В.П.Шахматов таъкидлага-
нидек, барча кичик ёшдаги болалар муай- Шуни алоҳида таъкидлаш керакки, май-
ян битим тузиш лаёқатига эга бўлади3. да маиший битимни таснифлаш тўғрисида
қарор қабул қилганда, бир қатор шартларга
Ўн тўрт ёшга тўлмаган вояга етмаган- амал қилиш тавсия этилади: биринчидан,
лар (кичик ёшдаги болалар) учун битим- битимни тузган шахснинг ёшини ҳисоб-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 27
га олиш; иккинчидан, вояга етмаганлар- дан кўчмас мулкка оид битимлар тузишда
нинг шахсий эҳтиёжларидан келиб чиққан кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқни ва у билан
ҳолда бундай битимларни маълум бир ёш боғлиқ бўлган битимларни давлат рўйха-
учун хос бўлган сўровлар табиати билан тидан ўтказиш зарур. Ўн тўрт ёшга тўлма-
боғлаш; учинчидан, бу битимлар аҳамият- ган вояга етмаганлар учун, одатда, бундай
сиз миқдорда амалга оширилиши керак7. битимлар уларнинг қонуний вакиллари
(ота-оналар, фарзандликка олувчилар, ва-
Айрим муаллифларнинг фикрига кўра, сийлар) томонидан амалга оширилади.
вояга етмаганлар томонидан текин манфа-
ат кўришга қаратилган битимларни мус Шу билан бирга, болаларнинг ҳуқуқла-
тақил равишда тузиш учун рухсат бериш ри ва манфаатларини ҳимоя қилиш улар-
керак (масалан, совғани қабул қилиш)8. нинг қонуний вакиллари бўлган ва ҳар
қандай жисмоний ёки юридик шахслар
Майда маиший битимлар тузилишига билан муносабатларда, шу жумладан
кўра кам аҳамиятсиз бўлиши керак, ле- судларда махсус ваколатларсиз уларнинг
кин улар нафақат уй (кундалик), балки ота-оналари зиммасига юклатилган. Бола
бошқа эҳтиёжларни қондиришга йўналти- билан қариндошлик боланинг туғилган-
рилган бўлиши лозим, жумладан, бундай лик тўғрисидаги гувоҳномаси ва ота-она-
мабл ағлардан кўнгил очиш, турли хил ат- нинг шахси ҳақидаги ҳужжат билан тас-
тракционлар, компьютер ўйинлари, кино- диқланади.
театрга ташриф буюриш ва ҳоказоларни
ўтказиш учун фойдаланиш мумкин9. Шуни айтиш лозимки, болаларни фар-
зандликка оладиган оилага тарбиялаш
А.Е.Тарасованинг фикрича, ҳуқуқ субъ учун бериш битим асосида амалга ошири-
ект и сифатида боланинг ҳолати унинг лади. Болаларни тарбиялаш учун оилага
ҳуқуқларини амалга ошириш ва ҳимоя қи- қабул қилиш тўғрисидаги битим васийлик
лишга ёрдам берадиган махсус механизм ва ҳомийлик органлари билан тутинган
билан таъминланиши жоиз. Ушбу меха- ота-оналар ўртасида тузилади.
низм ота-оналар, фарзандликка олувчи-
лар, васийлар ва ҳомийларнинг хатти-ҳа- Ўзбекистон Республикасининг «Васий-
ракатлари билан таъминланади10. лик ва ҳомийлик тўғрисида»ги Қонуни-
га мувофиқ, васийлик ўн тўрт ёшга тўл-
Бундан ташқари, фикримизча, вояга ет- маган етим болаларни ва ота-онасининг
маганлар иштирокида тузилган битимлар- қарамоғидан маҳрум бўлган болаларни,
нинг турларини қуйидагича ажратишимиз шунингд ек суд томонидан муомалага лаё
мумкин: қатсиз деб топилган фуқароларни улар-
га таъминот, тарбия ва таълим бериш,
вояга етмаганлар мустақил равишда ту- уларнинг мулкий ва шахсий номулкий
зиши мумкин бўлган битимлар; ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳи-
моя қилиш мақсадида жойлаштиришнинг
вояга етмаганлар томонидан фақат ҳуқуқий шаклидир. Ҳомийлик ўн тўрт
ота-оналар, фарзандликка олувчилар, ва- ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган етим бо-
сийларнинг розилиги билан амалга оши- лаларни ва ота-онасининг қарамоғидан
риладиган битимлар; маҳрум бўлган болаларни, шунингдек
суд томонидан муомала лаёқати чеклан-
ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган ган фуқароларни уларга таъминот, тар-
вояга етмаганлар томонидан фақат ота- бия ва таълим бериш, уларнинг мулкий ва
онал ар, фарзандликка олувчилар, васий ва
ҳомийларнинг розилиги билан тузилиши
мумкин бўлган битимлар.
Шунингдек, вояга етмаганлар томони-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
28 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
шахсий номулкий ҳуқуқлари ва қонуний лага нисбатан васий ҳуқуқлари ва мажбури-
манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида ятларига эгадирлар, яъни ўз қарамоғидаги
жойлаштиришнинг ҳуқуқий шаклидир. шахсларнинг қонуний вакиллари ҳисобла-
Соғлиғининг ҳолатига кўра мустақил ра- надилар ва улар номидан ҳамда уларнинг
вишда ўз ҳуқуқларини амалга ошира ол- манфаатларини кўзлаб барча зарур битим-
майдиган ва ўз мажбуриятларини бажара ларни тузадилар. Улар ўз қарамоғидаги
олмайдиган вояга етган муомалага лаёқат- шахсларга ўз ҳуқуқларини амалга оши-
ли фуқароларга бу шахсларнинг илтимо- ришда ва мажбуриятларини бажаришда
сига кўра ҳомийлик белгиланади. кўмаклашадилар, шунингдек уларнинг
ҳуқуқлари учинчи шахслар томонидан суи
Васийлик ва ҳомийлик органларининг истеъмол этилишидан ҳимоя қиладилар.
асосий вазифалари васийликдаги ёки ҳо-
мийликдаги ҳамда васийлик ёки ҳомийлик Хулоса қилиб шуни айтиш керакки,
белгиланишига муҳтож бўлган шахслар- вояга етмаганлар иштирокида тузилган
нинг ҳуқуқлари, эркинликлари ва қонуний битимларнинг ҳақиқий эмаслиги бўйича
манфаатларини ҳимоя қилиш, васийлар ва миллий қонунчиликни ўрганиш, таҳлил
ҳомийларнинг мажбуриятлари бажарили- этиш ва такомиллаштириш бугунги кун-
шини, васийликдаги ёки ҳомийликдаги нинг долзарб вазифаларидандир.
шахсларнинг таъминоти, уларга тарбия ва
таълим бериш шароитларини, шунингдек Қ. МУСАЕВ,
мол-мулки бут сақланишини таъминлаш Ўзбекистон Республикаси
устидан назорат қилишдан иборат. Давлат статистика қўмитаси
Юридик бўлими бошлиғи
Тутинган ота-она тарбияга олинган бо-
1Веберс Я.Р. Правосубъектность граждан в советском гражданском и семейном праве.
Рига, 1976. – С. 139.
2 Осипова С.В. Сделкоспособность несовершеннолетних в гражданском праве России:
Автореф. дисс. ... канд. юрид. наук. Самара, 2007.
3 Шахматов В.П. Составы противоправных сделок и обусловленные ими последствия.
Томск, 1967. – С. 64.
4 Пискунова М. Маленький человек или право имеет? / М. Пискунова // Справочно-право-
вая система «ГАРАНТ».
5 Чернова Г.Ш. Некоторые вопросы гражданско-правового положения несовершен-
нолетних по новому гражданскому законодательству России: дис. ... канд. юрид. наук /
Г.Ш.Чернова. СПб, 1997.
6Нечаева А.М. Правоспособность и дееспособность физических лиц как субъектов граждан-
ских прав. / А.М. Нечаева // Субъекты гражданского права; отв. ред. Т.Е. Абова. — М.., 2000.
7 Савельева Н.М. Правовое положение ребенка в Российской Федерации: гражданско-право-
вой и семейно-правовой аспекты: дис. ... канд. юрид. наук / Н.М. Савельева. — Белгород, 2004.
8 Братусь С.Н. Субъекты гражданского права/С.Н.Братусь. — М.., 1950.
9 Скоробогатова В.В. Правосубъектность граждан в российском гражданском праве:
автореф. дис. … канд. юрид. наук: 12.00.03/ В.В.Скоробогатова. Иркутск : Байкал. гос.
ун-т экономики и права, 2008.
10 Тарасова А.Е. Правосубъектность граждан. Особенности правосубъектности несо-
вершеннолетних, их проявления в гражданских правоотношениях / А.Е. Тарасова. М.: Вол-
терс Клувер, 2008.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
АДВОКАТ САҲИФАСИ 29
ЎЗБЕКИСТОНДА АДВОКАТУРА ИНСТИТУТИНИ
ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ
«Адвокат» сўзи лотин тилидан олинган лар, ташкилотлар, муассасаларга юридик ёр-
бўлиб, «суд ишлари бўйича ишончли ва- дам кўрсатиши мустаҳкамлаб қўйилган.
кил», «судда ҳимоячи» ҳамда «бирор шахс
ни ёки бирор нарсани ёзма ёхуд оғзаки Асосий фаолият йўналиши инсон ҳуқуқ
равишда ҳимоя қиладиган шахс» маънола- ва эркинликларини ҳимоя қилишга қаратил-
рини англатади. ган институтлар орасида адвокатура алоҳи-
да ва муҳим ўрин эгаллайди. Шу сабабли,
Адвокатура кўп асрлар муқаддам юзага мамлакатимизда суд-ҳуқуқ соҳасида олиб
келган ва энг кўҳна процессуал институт- борилаётган ислоҳотлар жараёнида фуқаро-
лардан ҳисобланади. Унинг пайдо бўлиши лик жамиятининг муҳим институтларидан
ҳар бир шахсга судда вакил олишга рухсат бири бўлган адвокатура тизимини ислоҳ
берилган вақтдан бошланган. Ҳозирги за- қилиш ҳамда унинг жамиятдаги мавқеини
монда адвокатура деганда, профессионал оширишга асосий эътибор қаратилмоқда.
юристларнинг уюшган бирлашмаси тушу-
нилиб, унинг асосий вазифаси малакали Маълумки, 2017–2021 йилларда Ўзбекис
юридик ёрдам кўрсатишдан иборатдир. тон Республикасини ривожлантиришнинг
бешта устувор йўналиши бўйича Ҳар а
Ўзбекистон Республикаси Конституция катлар стратегиясида фуқароларнинг ҳуқуқ
сининг 26-моддасида судда айбланаётган ва эркинликларини ишончли ҳимоя қилиш
шахсга ўзини ҳимоя қилиш учун барча ша- кафолатларини таъминлаш, юртдошлари-
роитлар таъминлаб берилишининг белгилаб миз томонидан одил судловга эришиш да-
қўйилгани ҳам мамлакатимизда инсон ҳуқуқ ражасини ошириш, жиноятчиликка қарши
ва эркинликларига устувор масала сифатида курашиш ва ҳуқуқбузарликларнинг олди-
қаралишининг амалий исботидир. ни олиш тизимини такомиллаштириш, суд
жараёнида тортишув тамойилини тўлақон-
Бундан ташқари, Асосий қонунимиз- ли жорий этиш, юридик ёрдам ва хизмат-
да жиноий жавобгарликка тортилаётган лар сифатини тубдан яхшилаш учун қонун
шахсл арнинг ҳимояланиш ҳуқуқи кафолат- устуворлигини таъминлаш ва суд-ҳуқуқ
лаб қўйилган. Таъкидлаш жоизки, ҳеч ким тизимини янада ислоҳ қилишга эътиборни
етарлича асосларсиз жиноий жавобгар- кучайтириш кўзда тутилган. Шунга кўра,
ликка тортилмаслиги ва судланмаслигидан Ўзбекистон Республикаси Президентининг
жамият, албатта, манфаатдор. Ўзбекистон 2018 йил 12 майдаги «Адвокатура институ-
Республикаси Жиноят-процессуал кодек- ти самарадорлигини тубдан ошириш ва адво
сининг 49–53-моддаларида ҳам ҳимояч и ва катларнинг мустақиллигини кенгайтириш
унинг ваколатлари, ишда иштирок этиши чора-тадбирлари тўғрисида»ги ПФ–5441-
шарт бўлган ҳоллар, уларнинг ҳуқуқ ҳамда сонли Фармони билан адвокатуранинг роли
мажбуриятлари баён этилган. ва аҳамиятини кучайтириш, адвокатларнинг
профессионал фаолиятини бажариши учун
1996 йил 27 декабрда қабул қилинган Ўз- зарур қонунчилик базасини яратиш, адво-
бекистон Республикасининг «Адвокатура катларнинг ҳуқуқларини тўлиқ рўёбга чиқа-
тўғрисида»ги Қонунида адвокатура олдида ришга тўсқинлик қилаётган ва улар томони-
турган вазифалар белгилаб берилган. Жумла- дан сифатли юридик ёрдам кўрсатилишига
дан, унда адвокатуранинг Ўзбекистон Респ уб халал бераётган баъзи омилларни бартараф
ликаси фуқароларига, чет эл фуқароларига,
фуқаролиги бўлмаган шахсларга, корхона-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
30 АДВОКАТ САҲИФАСИ
қилишга қаратилган бир қатор чора-тадбир- маълумотларни тақдим этганликда айбдор
лар белгилаб берилди. мансабдор шахслар белгиланган тартибда
маъмурий жавобгарликка тортиладилар.
Хусусан, адвокатура тизимини тубдан
такомиллаштириш, профессионал юридик Шу ўринда таъкидлаш жоизки, адвока-
ёрдам сифатини ва адвокат касбининг нуфу- тура институтининг такомиллашувини хо-
зини ошириш, шунингдек суд ишини юри- рижий тажрибасиз тасаввур қилиш қийин.
тишда тенглик ва тортишув принциплари- Бу борада миллий анъаналар билан бирга
ни тўлиқ рўёбга чиқариш мақсадида 2018 илғор давлатларнинг ютуқларини ҳам ино-
йил 1 июлдан бошлаб адвокат низоларни батга олиш, хорижий адвокатлар палатала-
судгача ҳал қилиш, томонларни ярашти- ри билан алоқа ўрнатиш ва тажриба алма-
риш бўйича чоралар кўриш, шунингдек ҳа- шиш лозим. Шу боис, айрим давлатларнинг
камлик судьяси сифатида фаолият юритиш адвокатуралари ҳақида баъзи маълумотлар-
ҳуқуқига эга бўлди (адвокат томонлардан ни келтириб ўтамиз.
бирининг вакили бўлган ҳолатлар бундан
мустасно). Шунингдек, адвокатлик фаоли- Буюк Британия. Солиситорлар кўп сон-
яти билан шуғулланиш ҳуқуқини берувчи ли юристлар тоифаси бўлиб, улар кўпинча
лицензияни олиш учун адвокатлик тузил- доимий асосда ўз мижозларига маслаҳатлар
масида мажбурий амалиёт ўташ муддати берадилар, фуқаролик ва жиноят ишларини
олти ойдан уч ойга қисқартирилди, бунда уларнинг манфаатлари доирасида тинглашга
давлат органлари ва ташкилотларининг тайёрлайдилар, айблов ёки ҳимоя томони-
юридик хизмати ходимлари ва судья, тер- дан, шунингдек қуйи инстанция судларида
говчи ёки прокурор лавозимида камида уч тарафларнинг вакиллари сифатида иштирок
йил фаолият юритган шахслар мажбурий этадилар. Солиситорлар корпорациясининг
амалиётдан озод этилади. раҳбари Юридик жамият бўлиб, у сайла-
надиган кенгаш томонидан бошқарилади.
Фаолият юритаётган адвокатлар ва ян- Солиситорликка номзодлар юридик маълу-
гидан адвокат мақомини олган шахслар мотга эга бўлишлари ёхуд Юридик жамият
Адвокатлар палатаси томонидан Адлия қошида ўқув курсини тугатишлари лозим,
вазирлиги билан биргаликда белгиланган улар махсус имтиҳонларни топшириб, икки
ҳар бир танланган мутахассислик бўйича йиллик амалиётни ўтайдилар.
алоҳида лицензия асосида юридик ёрдам
кўрсатадилар. Бунда, фаолият юритаёт- Мамлакатда кам таъминланганларга
ган адвокатларнинг лицензияларини қайта бепул ёки имтиёзли юридик ёрдам кўрса-
расмийлаштириш уларнинг танлаган му- тиш тизими ҳам яхши ривожланган. 1988
тахассислиги бўйича қайта аттестациядан йилда қабул қилинган Қонунга кўра, қаш-
ва йиғимларни тўлашдан озод этган ҳолда шоқларга юридик ёрдам кўрсатиш бўйича
амалга оширилади. Кенгаш таъсис этилиб, унинг фонди бепул
ёки имтиёзли юридик ёрдам кўрсатишга
Шунингдек, Фармонда адвокатларнинг маблағлар ажратади.
малакали юридик ёрдам кўрсатиш учун за-
рур бўлган, давлат ва бошқа органлардан Ривожланган давлатлар, хусусан, АҚШ
ҳамда корхона, муассаса ва ташкилотлардан да адвокатлар адвокатлик маҳкамаларитар-
маълумотномалар, тавсифномалар ва бошқа кибида ёки мустақил равишда иш юритади-
ҳужжатлар ёки уларнинг нусхаларини олиш лар. Корпорацияларда ишловчи адв окатлар
учун сўровлари сўров қабул қилинган пайт- ҳамда давлат атторнейлари штат юристлари
дан бошлаб кўпи билан ўн беш кун муддатда ассоциацияларига бирлашадилар (айрим
бажарилиши шартлиги белгилаб қўйилган. штатларда тегишли амалиёт билан шуғулла-
Адвокат сўровига кўра, маълумотларни ўз ниш учун бундай ассоциацияга аъзо бўлиш
вақтида тақдим этмаслик, ёлғон ёки нотўғри мажбурий шарт ҳисобл анади). Бутун мамла-
кат миқёсида бундай бирлашмаларнинг фа-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
АДВОКАТ САҲИФАСИ 31
олияти Америка юристлар ассоциацияси то- тига бирлашадилар. Олий федерал судида
монидан мувофиқлаштирилади. Унинг 400 иш юритишга рухсат берилган адвокатлар
мингга яқин аъзоси бўлиб, ўта нуфузли си- алоҳида ҳайъатга бирлашадилар. ГФРда
ёсий куч ҳисобл анад и. Мазкур ассоциация мавжуд бўлган барча адвокатлар ҳайъатлари
штатлар қонун ҳужжатларининг яқинлашув Федерал адвокатлар бирлашмасига киради-
жараёнларида муҳим ўрин эгаллайди, фе- лар. Бу бирлашма кам таъминланганларга
дерал қонун ҳужжатларига ўзгартиришлар бепул ёки имтиёзли юридик ёрдам кўрсатиш
киритишни таклиф этади, касбий этика ма- хизматини ҳам амалга оширади.
салалари билан шуғулланади ва ҳоказо.
Давлат ҳар бир фуқаронинг юридик ёр-
Япония Конституциясига мувофиқ, жи- дам олиш ҳуқуқини таъминлаш мақсадида
ноят ишлари бўйича айбланувчини ҳимоя адвокатни аҳоли учун қулай жойлардан за-
қилиш адвокат томонидан амалга ошири- рур бинолар билан таъминлайди; адвокатлар
либ, адвокат судланувчининг такл ифи билан малакасини ошириш бўйича тадбирлар таш-
ёки адвокатнинг хизматига ҳақ тўлашга им- кил этилишида кўмаклашади; адвокатура
кони бўлмаган ҳолларда давлат томонидан фаолияти тўғрисидаги статистик маълумот-
тайинланади. Прокурор ёки адвокат бўлиш ларни тўплайди ва ўрганади; адвокатларни
учун қатъий танлов қоидалари белгиланган. уларнинг касбий фаолияти билан боғлиқ та-
Бунинг учун япон университетлари юридик жовузлар, асоссиз чекл ашлар ва таҳдидлар-
факультетларининг битирувчилари адлия дан ҳимоя қилиш чораларини кўради.
вазирлиги махсус комиссияси томонидан
ҳар йили имтиҳонлардан ўтишлари лозим. Ривожланган давлатлар тажрибасидан
кўриниб турибдики, адвокатуранинг асосий
Германияда жиноят ишлари бўйича айб вазифаси инсон ҳуқуқ ва эркинликларини
ланувчиларни, шунингдек бошқа тоиф адаги ҳимоя қилишдир. Ҳақиқатан ҳам адвокатура
ишлар бўйича тарафларнинг манфаатларини зиммасига барча жисмоний ва юридик шахс
ҳимоя қилиш адвокатлар томонидан амалга ларнинг ҳуқуқлари, қонуний манфаатларини
оширилади. Адвокатнинг участка судида муҳофаза қилишга, одил судловни амалга
судьян инг якка тартибда жиноят ва фуқаро оширишга, қонунийликка риоя қилиш ва уни
лик ишларини кўриб чиқишида иштирок мустаҳкамлашга, фуқароларни қонунларга
этиш и мажбурий эмас. Бироқ, адвокатлар аниқ ва оғишмай риоя этиш, бошқа шахс
меҳнат ишлари бўйича юқори инстанция ларнинг ҳуқуқл ари, эркинликлари, шаън,
судларида тарафларнинг манфаатларини ҳи- қадр-қимматларини ҳурмат қилиш руҳида
моя қилишлари мажбурийдир. тарбиялашга кўмаклашиш юклатилган.
Адвокатлик фаолияти билан шуғулланиш Хулоса қилиб айтганда, адвокатура
учун университетнинг юридик факульте- соҳасида халқаро ҳамкорликни ривож
ти битирувчиси уч-тўрт йил судларда, про- лантириш, хорижий давлатларнинг мазкур
куратура идораларида ва адвокатураларда соҳада тўплаган ибратли тажрибаларини
стажировка ўташи, Олий суд қошидаги ко- мамлакатимизда жорий этиш инсон ҳуқуқ
миссияга имтиҳон топшириши ва шундан ва манфаатларининг янада ишончли ҳимоя
сўнггина қайси судда адвокатлик фаолияти- этилишида муҳим аҳамият касб этади.
ни юритмоқчи бўлса, ўша ҳудуд адлия идо-
расидан тегишл и рухсатнома олиши лозим. А. МАТМУРОТОВ,
Ҳар бир адвокат адвокатлик фаолияти юри- Тошкент давлат юридик
тишга рухсат берилган Олий суд ёки ҳудуд университетининг «Фуқаролик
судидагина ўз бюросини очиши мумкин. процессуал ва иқтисодий
У ёки бу Олий суд округида фаолият юри-
тувчи адвокатлар битта (уларнинг сони 500 процессуал ҳуқуқи»
дан ортиқ бўлса, иккита) адвокатлар ҳайъа кафедраси катта ўқитувчиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
32 МУЛОҲАЗА
МАҲАЛЛИЙ КЕНГАШЛАР ВА ИЧКИ ИШЛАР
ОРГАНЛАРИ ҲАМКОРЛИГИНИ ҲУҚУҚИЙ
ТАРТИБГА СОЛИШГА ДОИР АЙРИМ МАСАЛАЛАР
Маълумки, бугунги кунда мамлакати- рақалпоғистон Республ икаси Жўқорғи
мизда инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқла- Кенгеси, халқ депутатлари Кенгашлари
ри, эркинликлари, қонуний манфаатлари олдида ҳисобдорлиги назарда тутилган
ҳамда юрт тинчлиги ва осойишталиги- бўлиб, ушбу моддага мувофиқ Қорақал-
ни таъминлаш борасида қатор ислоҳот- поғистон Республикаси ички ишлар ва-
лар амалга оширилмоқда. Бу борада зири, Тошкент шаҳар Ички ишлар бош
2017–2021 йилларда Ўзбекистон Респуб бошқармаси ва вилоятлар ички ишлар
ликасини ривожлантиришнинг бешта ус бошқармаларининг бошлиқлари ҳар чо-
тувор йўналишлари бўйича Ҳаракатлар ракда тегишинча Қорақалпоғистон Рес
стратегияси муҳим дастуриламал бўлиб публикаси Жўқорғи Кенгесига, халқ де-
хизмат қилмоқда. путатлари вилоятлар ва Тошкент шаҳар
Кенгашларига ҳуқуқбузарликларнинг ол-
Мазкур жараёнда давлат органлари, дини олиш ва уларнинг профилактикаси
идоралар ҳамда тегишли мутасадди таш- ҳолати тўғрисида ҳисобот тақдим этади.
килотлар ўртасида ўзаро ҳамкорликда
иш олиб бориш, биргаликда муҳим вази- Туман (шаҳар) ички ишлар бошқарма-
фаларни амалга ошириш катта аҳамият ларининг (бўлимларининг) бошлиқлари
касб этади. Бинобарин, аҳоли тинчлиги, ҳар чоракда ва уларнинг ёшлар масала
фуқаролар осойишталиги ва давлат ҳамда лари бўйича ўринбосарлари ҳуқуқб узар
жамият манфаатларини самарали муҳо- ликларнинг профилактикаси бўлимлари
фаза қилиш борасида ички ишлар орган- (бўл инмалари) бошлиқлари ҳар ойда халқ
ларининг халқ депутатлари маҳаллий депутатлари туман (шаҳар) Кенгашлари-
Кенгашлари билан ўзаро ҳамкорликда иш га ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш ва
олиб боришини таъминлашга ҳам алоҳида уларнинг профилактикаси ҳолати тўғриси-
эътибор қаратилмоқда. да ҳисоботлар тақдим этади.
2016 йилнинг 16 сентябрида қабул қи- Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар
линган «Ички ишлар органлари тўғриси- вазирлиги ҳудудий бўлинмалари раҳ
да»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни барларининг ҳисоботларини эшитишга те-
асосида ички ишлар органлари ўз фао- гишли ҳудудда жойлашган бошқа давлат
лиятида халқ депутатлари маҳаллий Кен- органларининг, фуқаролар ўзини ўзи бош
гашлари билан ўзаро ҳамкорлик алоқала- қариш органларининг, корхоналарнинг,
рини ўрнатиши ҳамда доимий равишда муассасаларнинг, ташкилотларнинг, шу
уни амалга ошириши мумкин. Хусусан, жумладан нодавлат нотижорат ташкилот-
Қонуннинг 131-моддасида Ўзбекистон ларининг, сиёсий партияларнинг, омма-
Республикаси Ички ишлар вазирлиги ҳу- вий ахборот воситаларининг вакиллари ва
дудий бўлинмалари раҳбарларининг Қо- бошқа шахслар таклиф этилиши мумкин.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
МУЛОҲАЗА 33
Юклатилган вазифаларнинг бажарили- бузарликлар учун жавобгарликни ку-
ши юзасидан кўрилаётган чора-тадбирлар чайтириш, тезкор-қидирув фаолиятини
ва ишларнинг натижалари Ўзбекистон амалга оширишда техника воситаларидан
Республикаси Ички ишлар вазирлиги ҳу- фойдаланиш, ҳуқуқбузарликни содир эт-
дудий бўлинмалари раҳбарларининг ҳи- ган шахс устидан назоратни кучайтириш
соботларини эшитиш чоғида танқидий каби анъанавий чора-тадбирлар жиноят
жиҳатдан муҳокама қилинади, уларнинг чилик даражасини камайтиришда ҳар
фаолияти самарадорлигига шахсан баҳо доим ҳам кутилган натижаларни берма-
берилади, шунингдек эгаллаб турган ла- япти. Бу эса, ўз навбатида, ҳуқуқбузарлик
возимига мувофиқ ёки мувофиқ эмаслиги лар профилактикасида янги иш услуб
тўғрисида тавсиялар қабул қилинади. ларини қўллаш, аҳоли ва жамоатчилик
билан яқин мулоқотни йўлга қўйиш, ички
Таъкидлаш жоизки, бугунги кунда ишлар органлари фаолияти устидан жамо-
ҳуқуқбузарликлар профилактикаси ҳамда атчилик назоратини ўрнатиш, шунингдек
юз бериши мумкин бўлган ҳар қандай жи- замонавий ахборот-коммуникация техно-
ноятларнинг олдини олиш борасида ички логияларини кенг жорий этиш лозимлиги-
ишлар органларининг бошқа давлат ор- ни кўрсатмоқда.
ганлари, ташкилотлар ҳамда муассасалар
билан ҳамкорлигининг ягона тизимини Ўзбекистон Республикаси Президенти-
жорий этиш зарурати ҳам мавжуд. нинг 2017 йил 10 апрелдаги «Ички ишлар
органларининг фаолияти самарадорли-
Миллий ва хорижий тажриба шуни гини тубдан ошириш, жамоат тартибини,
кўрсатадики, жиноят ва бошқа ҳуқуқ
АННОТАЦИЯ
Мақолада ички ишлар органлари фаолиятининг бугунги кундаги ҳолати, ушбу органлар-
нинг халқ депутатлари маҳаллий Кенгашларида ҳисоб бериш тизимини такомиллаштириш-
нинг назарий ва амалий масалалари баён қилинган. Мақола, шунингдек ушбу муносабат-
ларни тартибга солиш борасида амалий тавсиялар беришга ҳам бағишланган.
Калит сўзлар: ички ишлар органи, халқ депутатлари маҳаллий Кенгашлари, ҳисобот,
ҳамкорлик алоқалари, ҳуқуқий тартибга солиш муаммолари.
***
В статье описывается современное состояние деятельности органов внутренних дел, те-
оретические и практические вопросы совершенствования системы подотчетности этих ор-
ганов местным Советам народных депутатов. В статье также представлены практические
рекомендации по регулированию этих отношений.
Ключевые слова: органы внутренних дел, местные Советы народных депутатов, отчет-
ность, партнерские отношения, проблемы правового регулирования.
***
The article describes current siiuation of the activities of internal affairs bodies, theoretical and
practical issues of improving the accountability system of these bodies to local councils of people’s
deputies. The article is also intended to provide practical recomendatiion on how to regulate this
relationship.
Key words: internal affairs bodies, local councils of people’s deputies, reporting, partnerships,
problems of legal regulation.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
34 МУЛОҲАЗА
фуқаролар ҳуқуқлари, эркинликлари ва муаммоларини ҳал этиш борасида фуқа-
қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя роларнинг ўзини ўзи бошқариш орг анлари
қилишни таъминлашда уларнинг масъу- ва фуқаролик жамиятининг бошқа инсти-
лиятини кучайтириш чора-тадбирлари тутлари билан самарали ҳамкорлик таъ-
тўғрисида»ги ПФ–5005-сонли Фармони- минланмаяпти.
га мувофиқ ўтган давр мобайнида ички
ишлар органлари тизимини такомил- Тўртинчидан, жисмоний ва юридик
лаштириш борасида кенг кўламли ишлар шахсларнинг мурожаатлари юзаки кўриб
амалга оширилди. Айниқса, ички ишлар чиқилмоқда, уларда кўтарилаётган ма-
органларининг маҳаллаларда жамоат тар- салалар ҳар томонлама чуқур таҳлил қи-
тибини сақлаш, фуқаролар хавфсизлигини линмаяпти, мурожаатларга расмиятчилик
таъминлаш, ҳуқуқбузарликлар профилак- учунгина жавоб берилаётгани фуқаро-
тикаси ва жиноятчиликка қарши кура- ларнинг норозилигини келтириб чиқар-
шиш учун ташкил этилган қуйи бўғинини моқда, уларни Ўзбекистон Республикаси
ривожлантириш ва мустаҳкамлаш бўйича Президентининг Халқ қабулхоналарига ва
салмоқли ишлар қилинди. бошқа ташкилотларга шикоят билан муро-
жаат этишга мажбур қилмоқда.
Шу билан бирга, кейинги йилларда
ички ишлар органлари фаолиятида тўпла- Бешинчидан, ички ишлар органлари
ниб қолган жиддий камчилик ва муам- мансабдор шахсларининг аҳоли олдида
молар ушбу вазифаларни самарали бажа- ҳисобот бериб боришининг таъсирчан
ришда тўсиқ бўлмоқда. тизими, уларнинг фаолияти устидан жа-
моатчилик, парламент ва депутатлик назо-
Биринчидан, республика, ўрта ва қуйи ратининг самарали механизмлари жорий
бўғиндаги бўлинмалар ўртасида асосий этилмаган, бу эса ходимларнинг зимма-
вазифа ва функциялар аниқ тақсимланма- сига юклатилган вазифаларни самарали
гани ҳар бир ходимнинг фаолияти устувор бажариши учун масъулиятини ошириш
йўналишларини ва ишнинг пировард на- имконини бермаяпти.
тижаси учун шахсий жавобгарлигини бел-
гилашни қийинлаштирмоқда. Олтинчидан, ҳуқуқбузарликларнинг
олдини олиш ва профилактикаси бўйича
Иккинчидан, амалдаги ташкилий-штат ишлар асосан содир этилган ғайриқону-
тузилмалари куч ва воситалардан оқило- ний қилмишларнинг оқибатларига қар-
на фойдаланишни таъминламаяпти, оқи- ши курашишдан иборат бўлиб қолмоқда,
батда марказий ва ўрта бўғиннинг баъзи ҳуқуқбузарликларнинг барвақт олдини
хизматларида етарли иш ҳажми бўлмай олиш, уларни содир этиш сабаблари ва
туриб, керагидан ҳам ортиқча штат бир- шарт-шароитларини чуқур таҳлил қи-
ликлари сақланиб турган бир пайтда, лиш, аниқлаш ва бартараф этиш бўйи-
қуйи бўлинмалар зиммасига ҳаддан зиёд ча тизимли ва самарали чора-тадбирлар
хизмат вазифалари юкланмоқда. кўрилмаяпти.
Учинчидан, ички ишлар органлари ман- Еттинчидан, ўсиб келаётган авлод-
сабдор шахслари, шу жумладан профи- ни бузғунчи ғоялардан ҳимоя қилишга,
лактика инспекторларининг аҳоли билан ёшлар жиноий фаолиятга, авваламбор,
мулоқоти тўлиқ йўлга қўйилмаган, фу терроризм ва диний экстремизмга жалб
қаролар билан муомала маданияти паст- этилишининг олдини олишга етарлича
лигича қолмоқда, аҳолининг энг муҳим эътибор қаратилмаяпти, ички ишлар
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
МУЛОҲАЗА 35
органларининг тарбиявий ўрни сезил- Таъкидлаш ўринлики, ички ишлар ор-
маяпти. ганларининг халқ депутатлари маҳаллий
Кенгашлари билан ҳамкорлик алоқалари-
Саккизинчидан, ички ишлар органлари нинг тўлиқ ўрнатилиши келгусида фуқа-
ходимларини тайёрлаш, қайта тайёрлаш роларнинг тинчлиги ва осойишталиги,
ва уларнинг малакасини ошириш тизими давлат ва жамият манфаатларини ҳар қан-
ҳозирги талабларга жавоб бермайди, по- дай ғаразли тажовуз ҳамда таъсирлардан
рахўрлик ва хизмат мавқеини суиистеъмол самарали муҳофаза қилишда муҳим аҳа-
қилиш ҳолатлари ҳамон учраб турибди. мият касб этади.
Тўққизинчидан, энг янги ахборот-ком- Бундай ҳамкорликнинг муҳим жиҳатла-
муникация технологияларини тизимга ри сифатида қуйидагилар тавсия этилади:
жорий этиш, ички ишлар органларини
замонавий воситалар ва асбоб-ускуналар - Ички ишлар вазирлигининг туман
билан жиҳозлаш даражаси қониқарсизли- (шаҳар) бўлимлари раҳбар ва масъул хо-
гича қолмоқда1. димларининг халқ депутатлари маҳаллий
Кенгашлари билан ҳамкорлиги борасида-
Мазкур камчиликлар, одатда, соҳага ги фаолиятини баҳолашнинг аниқ кўрсат-
доир қонун ҳужжатларининг амалдаги кичлар билан ҳисобланадиган мезонлари-
ижросини таъминлаш борасидаги маъ- ни қонуности ҳужжатларида бевосита акс
лум бир салбий ҳолатларнинг ҳали-ҳануз эттириш мақсадга мувофиқдир;
сақланиб қолганлигини кўрсатадики, қо-
нунчилик ҳамда ҳуқуқ назариясига кўра, - халқ депутатлари маҳаллий Кен-
мазкур жараён ҳуқуқни қўллашдаги му- гашлари томонидан ички ишлар орган-
айянмасалаларни ҳал этиш зарурлигидан лари раҳбар ва масъул ходимларининг ўз
далолат беради. Зеро, юридик адабиёт- хизмат вазифаларини қай даражада бажа-
ларда таъкидланганидек, ҳуқуқни қўллаш раётганлигини фақат ҳисобот шаклида
ҳужжати тегишли давлат органлари ва маҳаллий Кенгашнинг ўзида эмас, балки
уларнинг мансабдор шахсл ари томонидан жойларда ўрганиш (маҳаллаларда нотинч
қонуний асос ва тартибда муайян ҳуқуқий оилалар билан қандай ишлар олиб бори-
масалани ҳал этиш юзасидан қабул қи- лаётганлиги, тарбияси оғир ёшлар билан
линадиган аниқ, индивидуал мазмундаги ички ишлар органининг раҳбар ва масъул
юридик ҳужжатдир2. ходими иштирокида ўзаро мулоқот қилиш
ва ҳ.к.) тартибини жорий этиш зарур.
Ички ишлар органлари фаолиятига доир
камчиликлар ва муаммоли ҳолатларнинг М. ШАРИГАТОВ,
мавжудлигини ҳам айнан соҳа мутахассис- Ўзбекистон Республикаси
ларининг ҳуқуқни қўллаш ҳужжатларини
қабул қилиш борасидаги билим ва амалий Президенти ҳузуридаги
кўникмалари тўла шаклланмаганлиги, улар- Давлат бошқаруви
нинг масъулият ва жавобгарликни теран ҳис
қилмаслиги билан изоҳлаш мумкин. академияси тингловчиси
1 Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 15-сон, 243-модда.
2 Қодиров У.А. Ҳуқуқни қўллаш фаолияти – давлат органлари фаолиятининг муҳим йўналиши.
// «Қонунчилик ва ҳуқуқни қўллашнинг долзарб муаммолари» мавзусидаги республика илмий-амалий
конференцияси материаллари тўплами. – Тошкент: Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазир-
лиги Академияси, 2013. – 237-б.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
36 9 ФЕВРАЛЬ – АЛИШЕР НАВОИЙ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
АЛИШЕР НАВОИЙ ҲИКМАТЛАРИ
Одобсиз тил ўз-ўзини хафа қилади, юзлаб фалокатларни, бахтсиз-
ликларни ва дилсиёҳликларни келтириб чиқаради.
***
Дунёда китобдан яхшироқ дўст йўқ.
***
Ўзини панага олганлар кўп айтмоқдан қочадилар, кўп эшитмоқни
ёқтирадилар. Эшитмоқ кишини тўлатади, айтмоқ бўшатади... Тан касал-
ларининг асоси кўп емакдир, руҳий касалларнинг асоси кўп демакдир.
***
Сўзнинг турлари кўпдир, ёлғондан ёмонроқ тури йўқдир.
***
Китоб – пул тўланмайдиган ва миннатдорчилик билдирилмайди-
ган ўқитувчидир. Ҳар сонияда у сенга доноликни ўргатади. У сирли
ишлар тўғрисида сукут билан хабар берувчи чармга қопланган мияли
суҳбатдошдир.
***
Илм ўқуб қилмоғон амал мақбул,
Доно сочиб кўтармади маҳсул.
***
Адл айлаки, ул халқ ҳаёти бўлмиш,
Хуш ул кишиким, адл сифоти бўлмиш,
Ҳам мулк била адл жиҳоти бўлмиш,
Ҳам адл била мулк саботи бўлмиш.
***
Ф осиқ олим ўз-ўзига золим, давлатманд бахил ўз зиёни-
ни кўзловчи нодон. Бу икки киши умрини бекорга ўтказди
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
9 ФЕВРАЛЬ – АЛИШЕР НАВОИЙ ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН 37
ва гўрга ҳасрат ва армон олиб кетди. Бири буки, илм
ўрганишга машаққат чекти – амал қилмади, бири буки,
мол йиғишга меҳнат қилди, сарф қилишни билмади.
***
Қаноатланмоқ бу булоқдир – суви олингани билан қуримайди;
хазинадир – танга-чақасини сочган билан камаймайди; экинзор-
дир – уруғи иззат ва шавкат мевасини беради; дарахтдир – шохи
тортинчоқлик ва ҳурмат мевасини етказади.
***
Сабр аччиқдир – аммо фойда берувчи, қаттиқдир – аммо зарарни
дафъ этувчи. Қайси бир тилагига эришолмаган сабр этишга қўл ур-
ди-ю, тилагига эришолмади? Сабр – шодликлар калитидир ва банд-
лар очқичидир.
***
Ёлғончи киши унутувчи бўлади, ўйлов ва эҳтиёт йўлидан четда ту-
ради. Кўнгил хазинасининг қулфи тил ва у хазина калитини сўз бил.
***
Карам ва мурувват ота-оналардир, вафо ва ҳаё – эгизак фарзанд. У
икковида ҳар қанча равшанлик бўлса, бу икковда шунчалик жипслик
юз берур.
***
Ишда ошиқмоқ ёш болалар иши; оғирлик билан иш қилиш тажри-
бали кишининг ишидир.
***
Қаноат – тортинчоқликнинг негизидир, шараф ва иззатнинг тан-
танасидир. Қаноатли қашшоқ – бадавлатдир ва шоҳ билан гадойга
иши тушмайдир. Таъмахўрлик пасткашлик далили; давлатли
таъмагир – хор ва жирканчдир.
***
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
38 14 ФЕВРАЛЬ ‒ ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
БОБУР ВА ТАСАВВУФ
Ота-бобо йўлини тутиб... Бу парчанинг қисқа мазмуни шуки, Бобур-
нинг амакиси кўп одоблик киши экан, Хожа
Заҳириддин Муҳаммад Бобур ҳаёти ва Аҳрор суҳбатларида ҳеч қачон тиззасини тиз-
ижодини, шахси ва дунёқарашини тасаввуф засига теккизиб, яъни жуфтлаштириб ўтирмас
таълимоти, хусусан, унинг нақшбандия та- экан. Бир гал шундай қилиб ўтирибди. Кейин
риқатисиз тасаввур қилиш қийин. Бошқача пирнинг топшириғи билан қарасалар, бир су-
айтганда, Бобур феномени тасаввуфнинг ўзи- якни беркитиб туриш учун шундай ўтиришга
га хос ҳосиласи, Нақшбандия тариқатининг мажбур бўлган экан.
икки асрлик тараққиёти маҳсули эди.
Бобур амакисининг одил киши эканини
Темурий шоҳу шаҳзодаларнинг тасаввуф таъкидлай туриб, бир жумлани қистириб ўта-
пирларига мурид тушиши айнан Соҳибқирон ди: «Ҳазрати Хожанинг ҳам аёғлари арода
Амир Темурнинг ўзидан бошланган. Бунинг эди» (75-б.). Бу парчадаги «аёғи арода» ибо-
тафсилотини келтирсак, гап чўзилиб кетади. раси «борди-келди қилиб турмоқ» маъносини
Улуғ бобосидаги тасаввуф пирларига эътиқод билдиради. Бу парча Хожа Аҳрорнинг ҳам
қилиб, мурид тушиш, топиниш анъанаси Султон Аҳмад Мирзонинг ёнига тез-тез бо-
Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг отасига- риб турганидан далолат беради.
ча ҳам оғишмай етиб келган эди. Умаршайх
Мирзо Хожа Аҳрор Убайдуллоҳ Валийнинг Бобурни темурийзода аждодларининг
муриди, ҳамсуҳбати эди, шайх уни фарзанди Хожа Аҳрор Убайдуллоҳ Валийга муносабати
қатори кўрган: «Ҳазрат Хожа Убайдуллоҳға кўп қизиқтирган. Авваллари Хожа Убайдул-
иродати (муридлиги ‒ С. О.) бор эрди, суҳ- лоҳга тааллуқли кўплаб фақиру камбағал ки-
батлариға бисёр мушарраф бўлуб эди. Ҳазрат шилар зулму зўравонликдан халос бўлар эди.
Хожа ҳам «фарзанд» деб эдилар» (Заҳирид- Бобурнинг яна бир амакиси Султон Маҳмуд
дин Муҳаммад Бобур. Бобурнома. ‒ Тошкент: мирзо Самарқанд тахтини олганидан кейин
Ўзбекистон Фанлар академияси, 1960. 64-б. шу эзгу анъанани давом эттириш ўрнига, ак-
Бундан кейинги парчалар ҳам шу нашрдан синча, шундай кишиларга зулм ўтказа бошла-
олиниб, саҳифаси қавсда кўрсатиб борила- ди. Ҳатто, бевосита Ҳазрат Хожанинг авлоди-
ди, тушунарсиз сўзларнинг маъноси қавсда га ҳам шундай беписанд муносабатда бўлди.
изоҳланади).
Султон Аҳмад Мирзо замонида Самар
Амакиси, яъни отасининг акаси – Султон қанд аҳли айнан Ҳазрати Хожа Аҳрор ша-
Аҳмад Мирзо ҳам Хожа Убайдуллоҳнинг рофати билан адолат ва шариат талаблари
муриди эди: «Ҳазрати Хожа Убайдуллоҳға асосида муомала кўрган эди, шунинг учун
иродати бор эди. Ҳазрати Хожа мураббий бундай зулмк орона сиёсатдан озурда бўлди:
ва муқаввий эдилар. Бисёр муаддаб бор эди. «Самарқанд аҳликим, йигирма-йигирма беш
Алалхусус, Хожа суҳбатида, дерларким, ҳар- йил Султон Аҳмад Мирзонинг замонида ра-
гиз Хожа мажлисида тизи бир-бир тизига ёв- фоҳият ва фароғат била ўткариб эдилар, аксар
уткаган (тегиб турган) эмастур. Бир навбат муомала Ҳазрат Хожа жиҳатидин адл ва шаръ
Ҳазрати Хожа суҳбатида бир хилофи одат тариқи била эди. Бу навъ зулм ва фисқдин ба-
оёғини ёвуткаб ўлтурубтур. Мирзо қўпқан- жону дил озурда ва ранжида бўлдилар. Вазиъ
дин (тургандан) сўнг Ҳазрати Хожа буюруб- ва шариф, фақир ва мискин нафрин ва дуойи
турларким, Мирзо ўлдурған ерни боққайлар, бадиға оғиз очиб, қўл кўтардилар» (79-б.).
бир сўнгак бор экандур» (74 – 75-б.).
Кўпнинг дуойи бади ‒ ёмон. Султон Маҳмуд
«ОДИЛ СУДЛОВ» Мирзо элнинг қарғишига қолди ‒ Самарқандга
№ 2 / 2020
14 ФЕВРАЛЬ ‒ ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН 39
подшолиги беш-олти ойдан ошмади. бир-бирига зид томонларга тарафкаш бўлиб
Унинг Хожа Убайдуллоҳга нисбатан бепи- қолди. Бобур бундай нозик нуқталарни кўз-
дан қочирмайди. У бу улуғ авлод вакиллари
санд муносабатини «Бобурнома»нинг кейин орасида оғзибирчилик бузилганидан кейин
ги – 1494/1495 йиллар воқеалари баёнида ҳам каттаси каттасига, кичиги кичигига гуруҳдош
ўқиймиз: «Бад эътиқод киши эди. Ҳазрати бўлиб кетганини қайд этади: «Ҳазрати Хожа
Хожа Убайдуллоҳға истихфоф (беписандлик) Убайдуллоҳнинг авлодининг орасида бу са-
қилур эди. Юраксиз киши эди. Ҳаёси камроқ бабдин таассуб (тарафкашлик) тушди. Улуғи
эди. Бир неча масхара (масхарабоз) ва бебок улуғиға мураббий, кичиги кичикига муқаввий
(беодоб кишилар) теграсида бор эди, девон (қувват берувчи)» (95-б.).
бошида ва халой иқ қошида зишт (хунук) ва
шаниъ (қабиҳ) ҳаракатлар қилурлар эди. Бад- Кейинчалик Султон Али Мирзо Бойсунғур
калом (нутқи равон эмас) эди. Сўзини филҳол Мирзодан Самарқандни тортиб олиш учун
(асло) англаб бўлмас эди» (82-б.). Бухоро тарафдан юриш қилди. Жанубдан –
Ҳисор ва Қундуздан Ҳусайн Бойқаро лашкар
Бундай феъл-атвордаги киши ҳеч ҳам тортди. Ҳусайн Масъу д Мирзо «Самарқанд
Хожа Аҳрор Валийдек тасаввуф раҳнамоси дағадағаси била Шаҳрисабз устига келди»
руҳиятига яқин бўлолмаслиги аниқ. (96-б.). Бобур ҳам Андижон тарафдан Са-
марқанд сари лашкар тортди. Шунда Хожа
1495/1496 йиллар воқеалари баёнида гап Аҳрор Убайдуллоҳ Валийнинг Султон Али
яна кутилмаганда Хожа Аҳрор Валийга боғла- Мирзо кетидан Бухорога кетган ўғли – Хожа
нади. Асардан бу алоқамандликни тушуниб Яҳё ана шу ҳукмдори қошидан Бобур олдига
олиш унчалар осон эмас. Бобурнинг замони элчи бўлиб келиб, «иттифоқ ва якжиҳатлиқ
шундай мураккаб бир давр эдики, ҳокимият сўзини ораға солди» (96-б.). Бобур ҳам, Сул-
учун кураш йўлида ота ўғилни, ака укани ая- тон Али ҳам тўрт-беш киши бўлиб, Кўҳак,
мас эди. Темурийларнинг аксари Хожа Аҳрор яъни Зарафшон дарёси ўртасига от билан ки-
Убайдуллоҳ Валийнинг авлодларига мурид риб, от устида сўрашиб, гаплашишди.
бўлгани учун ҳам тасаввуф вакилларининг
бу жангу жадаллардан четда туриши қийин Шу воқеалар баёни кетаётган ерда Бобур
масала эди. Бир гал Бойсунғур Мирзо тар- бир маълумотни қистириб ўтади: «Мулло
хоний душманлари қўлидан қочиб, Хожаго Биноийни ва Муҳаммад Солиҳни анда Хожа
Хожа деган шайхнинг уйига бекинади. Эр- хизматида кўрдум. Муҳаммад Солиҳни ўшул
тасига тархонийлар Хожаго Хожанинг уйига бир қатла-ўқ кўрдум. Мулло Биноий худ
келиб, Мирзони сўрашади. У: «Мирзо бу ерда сўнгр алар хейли менинг хизматимда бўл-
эмас», деб алдайди. Бостириб киришнинг эса ди» (96-б.). Мазкур қайд эса XV ‒ XVI асрлар
иложи йўқ эди: «Хожаларнинг жаноби андин ўзбек ва тожик адабиётининг бу икки вакили
олий эдиким, зўр қила олғайлар эди» (95-б.). – Биноий ва Муҳаммад Солиҳ ҳам шу алғов-
Унинг гапи тўғри-нотўғрилигини исботлаш далғов замонда айнан нақшбандия пири па-
учун уйига бостириб кириш керак. Бундай ноҳида жон сақлаганидан далолат беради.
қилишолмайди. Демак, хожалар, яъни Хожа-
гон-Нақшбандия пирларининг обрўйи шун- Бобурнинг пири
чалик эдики, Мирзони сўраб келганлар бу
ерда зўрлик қила олмас эди. Тасаввуфда пир-муридлик – ўта муҳим
жиҳат бўлиб, одатда, отанинг пири ўғилга ҳам
Бойсунғур Мирзо-ку душманлари қўлидан муршидлик қилар эди. Агар отасининг пири
қочиб, Хожаго Хожа уйида беркинди. Унинг ўтиб кетган бўлса, ўғил ўша пирнинг мурид-
рақиби – ўз укаси Султон Али Мирзо эса жон ларидан бўлган улуғ зотнинг этагини тутар
сақлаш учун Хожа Аҳрор Валийнинг ўғли эди. Бобур Мирзонинг отасига раҳнамо бўлган
Хожа Яҳёнинг уйида яширинди. Кейин Бухо- пири комил ‒ Хожа Аҳрор Убайдуллоҳ Валий-
рога – тархонлар ёнига қочиб кетди. Кўп ўт- га боғлиқлиги бундан ҳам кучлироқ эди.
май, орқасидан Хожа Яҳё ҳам етиб борди.
Шу тариқа Хожа Убайдуллоҳ авлодлари
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
40 14 ФЕВРАЛЬ ‒ ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН
Адабиётшунос Ваҳоб Раҳмонов XIX аср фат ҳам валоят далилидур. Сойир эл ҳар неча
тарихчиси Мирзо Олим Мушрифнинг «Аҳ- баҳодур бўлса, андак дағдағаси (қўрқуви) ва
соб ул-салотин фи таворихи хавоқин» асари таваҳҳуми (ваҳимаси) бўлур. Хожада асло
асосида бир янгиликни омма ҳукмига ҳавола дағдаға ва таваҳҳум йўқ эди» (112-б.).
этди. Умаршайх Мирзо тўнғич ўғли туғилгач,
пири Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валий ҳузур- Худди шу салоҳияти билан ҳам пир ҳами-
ларига бориб, чақалоққа исм қўйиб беришни ша давлат ишларида муриди – Бобур Мирзога
сўрайди. Ул зоти шариф янги туғилган болага елкадошлик қилган.
«Заҳириддин Муҳаммад» деб от қўядилар. Ле-
кин, оддий одамлар учун талаффузи оғирлик 1497/1498 йиллар воқеалари баёнида
қилишини ҳисобга олиб, «Мирзо Бобур бўла Бобур етти ой урушиб, Самарқанд тахтини
қолсин» дейдилар. Шунга қарамай, хутбада Бойсунғур Мирзодан тортиб олганини ёзади.
хатибл ар «Заҳириддин Муҳаммад Бобур» деб Пойтахтда подшолиги бу гал узоққа чўзил-
ўқишади (Бу ҳақда қаранг: «Истиқлол садо- мади: «Бу навбат Самарқанд шаҳрида юз кун
си» газетаси, 2006 йил, 13 февраль). подшоҳлиқ қилдим» (112-б.).
Хожа Аҳрор – Умаршайх Мирзонинг пири. Бобур Самарқандни олганида аҳвол жуда
Хўш, Бобурнинг пири ким эди? Унинг мур- оғир эди. Аскарлар таъминотида ҳам катта
шидига муносабати қандай эди? Бобурнинг танқислик бор эди. Шу вазият таҳлилини му-
ҳаёт йўлига бу маънавий раҳнамонинг таъси- аллифнинг ўзи бундай давом эттиради: «Биз
ри бўлганми? ҳам элга нима еткура олмадук. Уйларини ҳам
соғиндилар. Бирар-иккирар қочмоққа юз қўй-
Бу уч саволга «Бобурнома»нинг ўзидан дилар. Аввал кишиким, қочти – Хонқули Ба-
бошқа манбадан аниқ-тиниқ жавоб топиш ‒ ёнқули эди, яна Иброҳим Бекчик эди. Мўғул-
мушкул. лар тамом қочтилар. Сўнгра Султон Аҳмад
Танбал ҳам қочти» (110-б.).
Бобурнинг «устоди ва пири» (112-б.) Хожа
Мавлонойи қози Абдуллоҳ эди. «Бобурно- Ана шундай мураккаб вазиятда Бобур ким-
ма»да унинг ота тарафдан Шайх Бурҳонид- ларга суянган? Албаттаки, биринчи навбатда
дин Қиличга, она томонидан эса Султон Илик ёнида бўлган пирига! Бунинг бошқа бир жиҳа-
Мозийга бориб боғланиши ҳам билдириб ти ҳам бор эди – Ахсида ҳукмронлик қилиб ту-
ўтилади. Бу икки насаб Фарғонада аввалдан риш учун қўйиб келинган Узун Ҳасан ҳам ўзи-
баобрў бўлиб келган эди: «Фарғона вилояти- ни Хожа қозининг муриди ҳисоблар эди: «Бу
да бу табақа муқтадо (диний йўлбошчи) ва фитнанинг таскини учун Хожа қозини йибор-
қози бўла келгандурлар» (112-б.). Бобурнинг дукким, Узун Ҳасан Хожаға ўзини хели (анча)
пири отаси Умаршайх билан ҳампира, яъни у мухлис ва муътақид (эътиқодли) тутар эди.
ҳам Хожа Убайдуллоҳ Аҳрор Валийнинг му- Узун Ҳасаннинг иттифоқи била қочқонларнинг
риди, ул зоти шариф қўлида тарбия топган баъзисиға сазо (жазо) бергайлар, баъзисини
эди. Шайхлар орасида валий даражасига ет- бизнинг қошимизға йиборгайлар» (110-б.).
ганлар кам бўлади. Бобур эса, пирини шундай
мақом эгаси ҳисоблайди ва бу зоти шарифга Бобур Самарқандни Андижон лашкари
ёмонлик қилганларнинг жуда оз фурсатларда кучи билан олган эди. У Самарқандга бу галги
оламдан ўтганини бунга энг ишончли далил юришини бошлаганда Андижонга Али Дўст
қилиб келтиради: «Хожа қозининг валий- тағойини (профессор Ҳасан Қудратуллаев
лиғида менинг ҳеч шакким йўқтур. Қайси иш Али Дўстни Бобурнинг тоғаси, деб ҳисоблай-
валоятқа (валийликка, авлиёликка) мундин ди. Қаранг: «Менинг бошимдин мундоқлар
яхшироқ далилдурким, аларға қасд қилған- хейли ўтубтур» / Моҳият, 2006 йил, 31 март),
лардин оз фурсатта осор ва аломат қолмади» Ахсига эса, айтиб ўтилганидек, Узун Ҳасан-
(112-б.). Иккинчи исбот ҳам бор: «Хожа қози ни қўйиб келган эди. «Сўнгра Хожа қози ҳам
қўрқмас киши эди. Қўрқмоқ анда асло йўқ келган эди» (111-б.), деб ёзганида пирининг
эди. Онча далер киши кўрилган эмас. Бу си- Андижонга келганини кўзда тутади. Чунки,
юқорида кўриб ўтганимиздек, Хожа қози Ах-
сига – Узун Ҳасаннинг олдига махсус вазифа
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
14 ФЕВРАЛЬ ‒ ЗАҲИРИДДИН МУҲАММАД БОБУР ТАВАЛЛУД ТОПГАН КУН 41
билан келган эди. дипломатия қоидаси бўйича ўта жиддий ха-
Шу воқеалар таҳлилининг ўзиёқ Хожа тога йўл қўйди: «..Раъйда ғалат (хато) қилиб,
мени кўрсатиб, рухсат бердилар» (111-б.).
қози худди пири Хожа Аҳрор каби, сиёсат
ишларига бевосита ва фаол аралашиб турга- Бу ердаги «рухсат бердилар»ни қайси маъ-
нини кўрсатади. Мана бу далил бунинг шакли нода тушуниш керак? Агар, Андижонга қай-
ва даражасидан далолат беради: «Хожа қози тиб кетишга рухсат берилди, деб тушунилса
ул қалъадорлиқда менинг давлатхоҳлиғим – бир маъно, умуман, Ахсини душманга топ-
учун ўн секкиз минг қўйни қўрғондағи йигит- ширишга ижозат, деб тушунилса – тамоман
ларга ва бизнинг била бўлған йигитларнинг бошқа маъно келиб чиқади. Ҳар ҳолда, ик-
кўчлариға улашти» (111-б.). Демак, пир му- кинчиси кўзда тутилган кўринади. Воқеалар
ридининг манфаати учун нақд ўн саккиз минг тафсили шундан далолат беради. Бир неча
қўйни Ахси қўрғонини қўриқлаётганларга, кундан кейин Бобур оёққа турди. У қатъий
шунингдек Самарқандда Бобур билан бирга равишда Самарқанддан чиқиб, Андижон сари
бўлганларнинг оилаларига тарқатади. юриш қилиш фикрига келди.
Тасаввуф тарихидан яхши биламизки, Хожа Бобур Самарқанддан чиққан шанба куни
Аҳрор тинимсиз равишда замон ҳукмдорлари, Али Дўст тағойи Андижон қалъасини душ-
хусусан, темурий мирзолар билан ёзишмалар манга берди. Сабаби – мухолифлар Андижон
олиб борган. Бундан кўзланган асосий мақсад қалъасини қамал қилганда ҳалиги элчи бориб,
эса Аллоҳ ризолигини топиш, халқ тинчлиги подшоҳнинг ўлим тўшагида ётгани, тилдан
ва фаровонлиги йўлида тахт эгаларига оқило- қолгани, оғзига сув томизиб турганларини
на маслаҳатлар бериш, уларни тинчлик ва адо- Али Дўст тағойига етказди, буни ўз кўзлари
латга чорлаб туришдан иборат эди. билан кўрганига онт ичди.
Ана шу эзгу анъана Хожа қози ва Бобур Бир ҳафта юриб, кейинги шанба куни
ўртасидаги мактуботда ҳам давом этди. Бобур Хўжандга етиб келди. Андижон қўлдан
«Бобурнома»да бунинг исботини топамиз: кетганини шу ерда эшитди.
«Муҳосара (қамал) муддатида менинг воли-
даларимдин (онаси ва она бувиси кўзда ту- Хўш, устоди ва пири бу воқеаларга қандай
тилган) ва Хожа қозидин муттасил бу мазмун муносабатда бўлди экан? Ахир, у ҳам Анди-
била хатлар келур эдиким: «Бизларни мундоқ жонда – Али Дўст тағойининг олдига юбо-
муҳосара қилибтурлар, агар келиб, фарё- рилган эди-ку.
димизға етмасангиз, иш вубол бўлғусидур.
Самарқанд Андижон кучи била олилиб эди. Душман ‒ душман-да. Андижонни олган
Андижон иликта (қўлда) бўлса, яна Тенгри душман Бобурнинг Хўжандга етиб келганини
рост келтурса, Самарқандни иликласа (қўлга эшитиб: «Хожа Мавлонойи қозини арк дарвоза-
киритса) бўлур» (111-б.). сида беиззатона осиб, шаҳид қилдилар (112-б.).
Бобурнинг бу пайтдаги вазияти ниҳоят- Бу воқеа нимадан далолат беради? Бирин-
да қалтис ва фожиали эди. Кўп беклари уни чидан, Хожа Мавлонойи қозининг фикран
ташлаб кетди. Бу аҳволга чидаш мушкул эди: сотқин Али Дўст тағойи билан бирлашмагани-
«Манга бисёр душвор келди, беихтиёр ғалаба ни, муриди ва шогирди Бобур Мирзога охири-
(дод солиб) йиғладим» (113-б.). гача содиқ қолганини кўрсатади. Иккинчидан,
бу Хожа Мавлонойи қози айнан Бобур билан
Бобурнинг юз кунгина подшоҳлик қилиб, бир сиёсий мақсадда бириккани, бугунги ту-
Самарқандни ташлаб чиқишига яна бир са- шунчалар билан ифодалаганда, Ватан ҳимояси
баб шу кезларда қаттиқ касал бўлиб қолгани учун қурбон бўлганидан далолат беради.
эди. «Тўрт кунгача тилим тутулди, оғзимға
пахта била сув томизурлар эрди» (111-б.). Шу
кунлари Узун Ҳасан Ахсида аҳвол оғирлаш- СУЛТОНМУРОД ОЛИМ,
ганини билдириш учун элчи қилиб навкар
юборди. Шунда, Бобурнинг фикрича, беклар филология фанлари номзоди,
Ўзбекистон Республикаси халқ
таълими аълочиси
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
42 МОЗИЙГА НАЗАР
ИСЛОМ ҲУҚУҚИ ВА ХОЖАГОН
(НАҚШБАНДИЯ) ТАРИҚАТИ:
ЎЗАРО УЙҒУНЛИК ҲАМДА АЛОҚАДОРЛИК
XXI асрда Шарқу Ғарб олимлари ин- да келиб чиқадиган низоли муносабатларни
соният тарихий тараққиётининг тамадду- ҳал этиш1. Бу ислом ҳуқуқидаги «Ал-қа-
нига беқиёс ҳисса қўшган ислом ҳуқуқига сос-у минал ҳақ» ёки «жазо муқаррар» та-
(фиқҳ) оид ноёб манбаларни ўрганишга ҳар мойилига риоя қилиш демакдир.
қачонгидан ҳам астойдил киришди. Зеро,
жаҳондаги турли куч марказлари ўртаси- Ислом ҳуқуқига оид манбаларда жиддий
да кескин ғоявий курашлар юз бераётган ҳисобланган ҳар қандай гуноҳ ёки жиноят
ҳозирги кунда муқаддас ислом динининг мусулмон тақиқларини бузганлик учун жа-
моҳиятини, инсоният цивилизациясига зога лойиқ хатти-ҳаракат сифатида қара-
қўшган ҳиссасини жамоатчиликка тушун- лади. Унинг моҳияти исломнинг дин, ҳаёт,
тириш долзарб вазифалардан биридир. ақл-идрок, авлодлар давомийлиги ва мулк
ка эгалик каби беш принципига таянган
Ҳаммамизга маълумки, ислом таъли- ҳуқуқий қонун-қоидаларда ўз ифодасини
мотида билим эгаллаш ҳар бир инсоннинг топади. Ислом ҳуқуқида ҳар қандай қо-
ҳуқуқи эмас, балки мажбурияти ёки бурчи нунбузарлик Оллоҳнинг иродасига бўйсун-
ҳисобланади. Илм эгаллаш вожиб амаллар маслик деб баҳоланади. Шунинг учун ҳам
сирасига киради. Ўтмишда донишманд- шариатда ҳуқуқий жиҳатдан ғайриқонуний
лардан бири шундай деган экан: «Илм да- ҳисобланган, мусулмон ҳуқуқи қоидала-
рахтининг асоси Маккада-ю, аммо ҳосили ридан четга чиққан ҳар қандай хатти-ҳара-
Ўрта Осиёнинг маркази БУХОРО-И ша- катлар фақатгина «дунёвий» санкциялар-
рифда пишади». Ҳозирги даврд а мамлака- дангина эмас, шу билан бирга улар диний
тимиз олимлари томонидан амалга оши- жиҳатдан гуноҳ ҳисобланиб, охират жазо-
рилаётган тадқиқотлар ёки изланишларда сига ҳам сабаб бўлади, деб қаралади. «Хо-
ҳам айнан шу фикр уфуриб туради. жагон – Нақшбандия» тариқатидаги пирлар
ҳам айнан шариатга қатъий роия қилиш, ай-
Қайд этиш ўринлики, ислом ҳуқуқини ниқса, катта-кичик гуноҳдан сақланиб, жа-
(фиқҳ) таркибий тузилиш жиҳатдан тах- зога йўлиқмаслик чорасини кўрган.
минан уч қисмга бўлиб ўрганиш мумкин.
Биринчиси – ибодатларга тааллуқли маса- Ислом ҳуқуқидаги жиноятларни ижти-
лалар, яъни Аллоҳ билан бандалари ўрта- моий хавфлилик даражаси ва хусусиятига
сидаги муносабатларга оид қонун-қоида- кўра уч тоифага бўлиб ўрганишни мақсадга
лар; иккинчиси – муомала масалалари, яъни мувофиқ деб ҳисоблаймиз. Биринчи гуруҳ-
инсонлар ўртасидаги, шунингдек давлат га ҳадд жазоси қўлланадиган жиноятлар,
ҳокимиятининг фуқаролар билан муноса- яъни Аллоҳнинг ҳуқуқига тажовуз қилиш:
бати ҳамда бошқа диндаги аҳоли ёки дав- жумладан зино, ўғрилик, босқинчилик,
латлар билан ўзаро алоқалар; учинчиси эса, спиртлик ичимликларни ёки гиёҳванд мод-
жазолаш ёки иқоб ёхуд уқубат, азоб, яъни даларни истеъмол қилиш, зинокор деб туҳ-
ҳуқуқбузарлик учун жазолаш масалалари, мат қилиш, диндан қайтиш, исён ва бошқ а
бир сўз билан ифодалаганда, ибодат ва му- саноқли жиноятлар киради. Иккинчиси-
омалат билан боғлиқ қонун-қоидалар ёки га қасос ёки товон туридаги жиноятлар,
тартиб-таомилларнинг бузилиши оқибати- шахсн инг ҳаёти ва соғлиғига қаратилган
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
МОЗИЙГА НАЗАР 43
жиноятлар, янада аниқроқ айтг анда, қасд- даврда Ўзбекистонда ибодатга оид масала-
дан ёки эҳтиётсизликдан одам ўлдириш ва лар айнан Ҳанафий мазҳаби асосида ҳал
тан жароҳати етказиш каби жиноятларни этилиши анъанага айланган.
киритиш мумкин. Учинчи гуруҳга таъзир
жазоси назарда тутилган жиноятлар кира- Авваламбор, ислом ҳуқуқида Қуръо-
ди2. Бу турдаги жиноятлар сони жуда кўп. ни Карим ва Пайғамбаримиз Муҳаммад
Айрим манбаларда таъзирга лойиқ ҳуқуқ (с.а.в.)нинг суннатлари қонун ижодкорли-
бузарликлар 200 ортиқ дейилган. гининг ўзаги деб қаралади. Мазкур ман-
баларда ҳуқуққа оид қоидалар замонлар
Қайд этиш жоизки, ислом ҳуқуқининг оша ёки маконлар ўзгариши билан ўзгариб
(фиқҳ) бошқа ҳуқуқ тизимидан, мисол учун, боргани сабабли, такомиллашиб келган.
англо-саксон (Европа ва АҚШ) ёки конти- Ҳуқуқий мактабларнинг шаклл анишига
нентал ҳуқуқ (Герм ания, Франция ва бошқа- ҳам жамиятдаги ижтимоий муносабатлар-
лар) тизимларидан асосий фарқли жиҳати нинг ўзгарувчанлик хус усиятини инобатга
шундан иборатки, Шариатда ҳуқуқий қои- олишга тўғри келган. Айниқса, пайғамба-
далар умумий ва бир бутун яхлит мажмуа римиз Муҳамм ад (с.а.в.)нинг вафотлари-
сифатида ишлаб чиқилган, яъни универсал дан сўнг асосий икки манба билан тартиб-
хусусиятга эга. Ислом ҳуқуқида ҳуқуқий га солишнинг имкони бўлмаган янги-янги
нормалар тузилиши бўйича бир-бири билан муносабатлар ҳуқуқий ечимини топишда
чамбарчас узвий боғлиқ деб қаралади ва камчиликка йўл қўймаслик чораларини
тармоққа ажратилмайди. Айниқса, жиноят кўриб бориш зарурати туғилган. Чунки,
учун жазо билан боғлиқ жавобгарликка оид ислом давлати ҳудуд жиҳатдан изчиллик
қоидалар, тартиб-таомиллар ўрнига қараб билан кенгая бориб, Мовауннаҳрга3 етиб
манбаларда тарқоқ акс эттирилгани билан келган. Табиийки, бир неча жамиятнинг
эътиборни тортади. бир давлатга бирлашиши алоҳида олганда
бир-биридан фарқ қилувчи ижтимоий ҳаёт-
Қайд этиш жоизки, Ўзбекистонда ислом даги долзарб муаммоларнинг ҳуқуқий ечи-
ҳуқуқи (фиқҳ) ёки шариат ўтган асрнинг мини топишни тақозо этган. Шу боисдан,
йигирма бешинчи йилига қадар давлат ҳо- мазҳаб асосчиларининг эътибори Қуръони
кимияти тузилмалари, жумладан, қозилик Карим ва суннадан ташқари ижмоъ ҳамда
амалиётида қўлланилгани боис, миллий қиёс ва бошқа усулларни қўллаб, янги-янги
давлатчилигимизнинг ҳуқуқ тарихи ўзаги ҳуқуқий қоидаларни ишлаб чиқишга қара-
деб қаралади. Ҳозирги кунда эса, жамият- тилган. Ҳуқуқий жиҳатдан мазҳаблар таъ-
да миллий қадриятлар ва маънавиятнинг лимотидаги қоидалар бир-биридан тубдан
миллийлик асосида юксалишига ислом фарқ қилмайди. Аммо, бирон-бир масалага
ҳуқуқининг ибодатларга оид қоидалари- ҳуқуқий таъриф ёки тасниф беришда ёки
нинг таъсири ва ўрни беқиёс аҳамиятга эга тушунчаларни ифодалашда ўзига хослик
эканини алоҳида таъкидлаш ўринлидир. мавжуд. Масалан, ўғрилик учун қўл кесиш
жазосини белгилашда асос бўлган миқ-
Ислом ҳуқуқининг яна бир муҳим жиҳа- дорни (нисоб) белгилашда тўртта мазҳаб
ти мазҳаблар таълимотига таянишидир. асосчилари турлича фикрларни билдирган.
Суннийлик (аҳли сунна вал жамоа) қа- Шофиъийлар миқдорни бир динорнинг
рашларини ўз ичига олган таълимот тўрт- тўртдан бири миқдорида белгиланади, де-
та ҳуқуқий (Ҳанафий, Моликий, Шофиъий салар, Моликийлар уч дирҳам, деб ҳисоб
ва Ҳанбалий) мазҳаб қоидаларини ўзида лаганлар. Ҳанафийлар эса, бу миқдорни ўн
мужассамлаштиради. Уларнинг ҳар бири дирҳам деб белгилаганлар.
асосчилари томонидан ишлаб чиқилган қо-
идалар жамият ҳаётидаги ҳуқуқий масала- Шу ўринда шариат билан тариқатнинг
ларга жавоб топишда қўл келади. Ҳозирги
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
44 МОЗИЙГА НАЗАР
уйғун эканлиги, яъни биринчиси иккинчи- Хожа Али Рометаний, Бобо Самосий, Мир
си учун ҳам асос, ҳам тўлдирувчи хусуси- Кулол ва Хожа Баҳоуддин Нақшбандий)
ятга эга эканлигини англатувчи пайғамбар ўша даврда туғилиб ўсгани фикримизнинг
(с.а.в.)нинг қуйидаги ҳадисларини келти- далили бўла олади5. Уларнинг ҳар бири ўз
ришни лозим топдик: «Шариат (Аш-ша- даврида аҳолининг ислом таълимотини
риъату ақволи) менинг айтганларимдир, эгаллашига яқиндан кўмаклашиб, ҳар бир
тариқат менинг ишларимдир (Ват-тариқа- инсоннинг диний дунёқараши, эътиқо-
ту афъоли), ҳақиқат менинг ҳолимдир ди, айниқса, шариатга асосланган тариқат
(ал-ҳақиқату ҳоли)4. тамой илларининг жамиятда мустаҳкам қа-
рор топишига беназир ҳисса қўшганлар.
Илм-фаннинг барча соҳа ва тармоқлари,
жумладан ислом ҳуқуқи асосида шакллан- Манбаларнинг гувоҳлик беришича,
ган тасаввуф ёки сўфизмнинг ривожлани- «Нақшбандия» тариқатида ҳам уни эгаллаш
ши кўпроқ тариқатларга оид изланишлар жараёнида «Шариат – тариқат – ҳақиқат»
олиб бораётган олимларнинг якдилликда- тамойилига қатъий амал қилиниши талаб
ги ҳаракатига боғлиқдир. этилди. Мазкур тамойилга биноан ҳар бир
инсон комиллик даражас ига эришиш учун
Шу ўринда дастлаб «Хожагон-Нақш- дастлаб шариатни пухта эгаллаши, бугун-
бандия» тариқати шаклланган тарихий ги кун тили билан ифодалаганда, ислом
даврга назар ташламоқчимиз. Чунки, XII ҳуқуқига асосланган қонунчиликни пухта
– XIV асрларда Ўзбекистонда (Мовароун- билиши зарур. Муҳими, инсон шариатда-
наҳр) ижтимоий-сиёсий муҳит кескин ку- ги ҳар бир тартиб-таомилларни ижтимоий
рашлар, қарама-қарш ил иклар, зиддиятлар, ҳаётда, кундалик турмушда бекаму-кўст,
қирғин-барот урушлар даври, бир сўз би- қўллаб, моддий ҳамда маънавий жиҳат-
лан ифодалаганда, ўта мураккаб ва жиддий дан камтарона – ўртамиёна ҳаёт кечириш-
таҳликали давр ҳисобланади. Зеро, бу давр га одатланган бўлиши лозим. Тариқатдаги
мўғуллар босқини билан боғлиқ, шу боис, машаққатларни енгиб, ҳақиқатга эришиш
XIII ва XIV асрлар тарихда миллий давлат- учун доимо шариат тартиб-тамойиллари-
чилигимизнинг ривожига путур етказиб га таяниш муҳим аҳамият касб этган. За-
ижтимоий-сиёсий, иқтисодий ва маънавий монамизда яшаб ўтган донишманд инсон,
жиҳатдан олдинга силжишга имкон бер- шайх Муҳаммад Содиқ Муҳаммад Юсуф
маган замон деб баҳоланади. Катта-катта «Усулул фиқҳ» китобларида шундай де-
йўқотишлар, талофатлар бўлишига қара- ганлар: «Диний ҳукмлар учга бўлинади.
масдан, Оллоҳнинг инояти, муруввати са- Биринчиси «амалий ҳукмлар», яъни банда-
бабли бўлса керак, тез орада жамият ҳа- нинг амал қилишига оид ҳукмлар; иккин-
ётида қайта тикланиш ва келажакка ишонч чиси «ақийдага оид ҳукмлар» ва ниҳоят
учқунлари сўнмасдан силжишлар, XIII учинчиси ростгўйликнинг вожиблиги ва
асрнинг охирларида эса илм фаннинг изга ёлғоннинг ҳаромлиги каби руҳий тарбия-
тушишига эришилди. Ўша даврда Бухоро- га оид ахлоқий ҳукмлар. Бу каби ахлоққа
да ислом таълимоти ривожига ҳисса қўш- оид ҳукмлар билан шуғулланувчи илм «та-
ган олиму уломалар, фозилу фузолалар, саввуф» ёки «тариқат» дейилади6.
жумладан тариқат вакиллари бирин-кетин
тарих саҳнасидан жой эгаллаганлар. Ай- Али ибн Ҳусайн Сафийнинг «Рашоҳа-
нан «Хожагон-Нақшбандия» тариқатининг ти айнал ҳаёт», Абдураҳмон Жомийнинг
асосч илари ҳисобланган етти пир ёки авли- «Нафаҳотул-унс», Салоҳиддин ибн Му-
ёлар (Абдухолиқ Ғиждувоний, Хожа Ориф боракнинг «Анисут-толибийн» ва Хожа
Ревгарий, Хожа Маҳмуд Анжир Фағнавий, Муҳаммад Порсонинг «Рисолаи қудрия»
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
МОЗИЙГА НАЗАР 45
каби тарихий манбаларида «Нақшбандия» лоҳ билан бирга» тамойили мужассам.
тариқатига оид тўла маълумотлар акс эт- Тариқатнинг асоси шариат ҳукмларини
ган. Эътиборли жиҳати шундан иборатки, муҳофаза этишга қаратилгани билан ҳам
«Нақшбандия» тариқати Баҳоуддиннинг аҳамиятли ҳисобланади. Хожа Баҳоуддин
вафотларидан кейин шогирдлари Алоуд- «мусулмончиликда нафсни ўлдириш, маҳв
дин Аттор, Муҳаммад Порсо томонидан этиш эмас», балки уни «тарбия қилиш ва
давом эттирилган ва кейинчалик, Убай- шаръий ўлчовлар ичида ҳаракат этиши-
дуллоҳ Аҳрор (Хўжа Аҳрори Валий) то- ни таъминлаш керак, зеро, иймон, ибодат
монидан янада такомиллаштирилган. Бу ва гуноҳлар таркибининг қиймати ҳам шу
тариқот Шайх Абдуллоҳ Илоҳий Симовий ерда тўқнаш келади», фақат «хуфёна зикр»
(1490) томонидан Онадўлига (Испания) қилиш лозим»8 деб таъкидлаганлар.
етиб борган, шунингдек орадан бир ярим
аср ўтгандан сўнг Муҳиддин Боқий бил- Ҳазрат Хожа Баҳоуддин Нақшбанд бу-
лоҳ Қобулий томонидан Ҳиндистонга кенг тун ғайратлари ва ҳимматларини шариатга
ёйилган. Бу Бобур шоҳ давлати даврига амал этиш, тўғри яшаш учун сарф этади-
тўғри келади. Ҳозирги кунда эса Туркияда лар. Шариат йўлидан қилчалик адашишни
«Нақшбандия» тариқатининг давомчилари энг буюк офат санайдилар. Шунингдек, та-
яшаётир. риқат асосини ҳам шу ақида ташкил этади,
деб ҳисоблаганлар9.
«Нақшбандия» тариқатининг хусусият
лари қуйидагилардир: 1) шариатга мус Хулоса сифатида ўрнида қайд этиш
таҳкам боғлиқлик; 2)тасаввуфий ҳол ичи- ўринлики, «Нақшбандия» тариқатининг
да бир бўлганини мушоҳада қилиш ёки тўлиқ моҳиятини англаб етиш, айниқса,
Ваҳдати Шуҳуд: 3) нафсни енгиб Аллоҳга мазкур тариқатнинг шариат билан чамбар-
боғлаш ёки Робита; 4) руҳий жўшқинлик час боғлиқлигини янада мукаммал тушу-
сифатида мусиқани рад этиш7. ниш учун ислом ҳуқуқига оид тадқиқотлар
кўламини кенгайтириб, бу йўналишдаги
Баҳоуддин Нақшбанд ислом ҳуқуқида илмий изланишларни изчил давом этти-
Ҳанафий мазҳаби тарафдори ва «Аҳли сун- риш мақсадга мувофиқдир.
на вал жамоа» эътиқодида турганлар. Ҳар
қандай ихтилоф ва фирқачиликка барҳам М. РАЖАБОВА,
бериш, мутаассиблик ва бидъат-хурофот- Халқаро ислом Академияси
дан йироқда бўлиш тарафдори бўлганлар.
Тариқат таълимоти асосий қоидаларининг кафедраси профессори,
моҳиятида «қўлинг ишда-ю, қалбинг Ал- юридик фанлар доктори
1 «Ислом энциклопедияси», Т.: «Ўзбекистон миллий энциклопедияси», 2017, – 670-б.
2 Мавжуда Ражабова. «Ҳуқуқ ва адолат: ўтмиш, бугун, истиқбол». Т. «YURISN-MEDIA
MARKASI», 2009, – 80 – 83-б.
3 Зиёдулла Муқимов, Ўзбекистон давлат ва ҳуқуқ тарихи, Т.: «Адолат», 2003, – 62 – 64-б.
4 Улуғ Авлиё. Шайх Худойдод Вали (таржимон Сайфиддин Сайфуллоҳ), Т.: «O`ZBEKISTON»
2017, – 223 – 224-б.
5 Садриддин Салим Бухорий. «Бухоронинг табаррук зиёратгоҳлари». Т.: «Наврўз» нашриёти,
2015. – 348-б.
6 Шайх Муҳаммад Садиқ Муҳаммад Юсуф. «Усулул фиқҳ» Т.: «SHARQ». 2011, – 574-б.
7 Баҳоуддин Нақшбанд Бухорий (Нашрга тайёрловчи ва изоҳлар муаллифи Йўлдош Эшбек). «На-
саф», 2010, – 129-б.
8 Баҳоуддин Нақшбанд Бухорий. Ўша китоб, – 70-б.
9 Баҳоуддин Нақшбанд Бухорий. Ўша китоб, – 74-б.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
46 СУД ОЧЕРКИ
ШАЙТОННИНГ ТУЗОҒИ
Баҳром икки нафар вояга етмаган фар- олишни таклиф қилди.
занди билан эрсиз яшайдиган маҳалладо- – Сизга ваъда қилган 13 минг АҚШ дол-
ши Сурайёнинг валюта олди-сотдиси би-
лан шуғулланишидан хабардор бўлди-ю, ларини бир танишим тайёрлаб қўй ибди.
унга ипсиз боғланди-қолди. Қўлига тузук – У қаерда яшайди?
роқ пул тушиши билан Сурайёни йўқлай- – Ўртачирчиқ туманида. Айтган кунин-
диган одат чиқарди. Сурайё эса, дастлаб
Баҳромнинг пулларини танишлари орқа- гиз бирга бориб, долларни олиб келамиз.
ли АҚШ долларига алмаштириб турди. – Танишингизнинг ўзини шаҳарга
Секин-аста маккор аёл Баҳромнинг тўлиқ
ишончига кириб олди. Шундай кунлар- йўли тушмасмикин? – сўради Баҳром
нинг бирида Баҳром Сурайёга қўнғироқ хавотир аралаш, Сурайёга тикилганча,
қилиб 40 миллион сўми борлигини, уни – Ахир шунча пул билан узоқ масофага
долларга алмаштириб беришни илтимос чиқ иш...
қилди. Сурайё қармоғига катта ўлжа илин-
ганидан хурсанд бўлди, бироқ, «Ҳаракат – Афсуски, бунинг ҳеч ҳам иложи
қиламан, – деди у сир бой бермасликка йўқ, – деди қатъий оҳангда Сурайё. – У
уриниб. – Фақат уч-тўрт кун кутасиз, дол- юқори давлат идорасида масъул лаво-
лар тайёр бўлиши билан ўзим сизга хаба- зимда хизмат қилади, боз устига жуда-
рини бераман». ям банд одам.
Сурайё ўша кундан бошлаб Баҳромнинг – Унда қачон борамиз? – шошилганча
пулларини долларга айирбошлаб бери ш сўради Баҳром.
ни эмас, балки қотил ёллаб уни ўлдириб
юбориш ва пулга эгалик қилиш режасини – Айтган кунингиз деяпман-ку!
туза бошлади. Ушбу қабиҳ ниятини амал- – Бўпти, ишдан эрта қайтган куним сиз-
га оширишга ўйнаши – Рустам ёрдамида га қўнғироқ қиламан.
тўрт нафар қотил ёллади. Режа тузилди, – Эртароқ огоҳлантириб қўйсангиз
унга кўра, Сурайё Баҳромни алдов йўли яхши бўларди, – деди муғомбирона кўз
билан шаҳар ташқарисига олиб чиқиши, югуртириб Сурайё. – Биласиз ёш болала-
жиноий шерикл ари уни ўлдириши ва пул рим бор. Уларга қараб туриш учун одам
ўртада арра қилиниши керак эди. топиб қўйишим керак.
– Келишдик, – дея самимий хайрлаш-
Сурайё ташкилотчилигидаги жино- ди кўнгли очиқ, шумликни билмайдиган
ий гуруҳ аъзолари қулай фурсатни кутиб Баҳром Сурайёнинг сийратидаги муно-
юришган пайтда Баҳромнинг ўзи Сурайё фиқликни фаҳмламасдан. – Балки, эртан-
га қўнғироқ қилиб, уч кун бурун қилган ги кун ўтиб, индинга ўтиб келармиз. Ҳо-
илтимосининг натижасини сўради. Су- зирлик кўраверинг...
райё у билан учрашиб, бафуржа гаплашиб Сурайё навбатдаги учрашувга ҳар
томонлама пухта тайёргарлик кўрди.
Муқаддам ўғрилик, босқинчилик ва қасд-
дан одам ўлдириш жиноятларини содир
этиб бир неча маротаба қамалиб чиққан
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
СУД ОЧЕРКИ 47
бўлса-да, тавбасига таянмаган жино- ништираркан. Кейин у Афзалдан валюта
ий шериклари билан қилинажак қабиҳ ҳақида сўради.
ишларининг якуний режасини тузиб,
вазифаларни ўзаро тақсимлаб олишгач, – Валюта Бекобод туманида, уни ваъда
тарқалишди. қилган дўстим ўтган куни дала ҳовлисига
кетиб қолибди, деди Афзал.
Баҳром ўша машъум оқшом ама-
кисининг тўйида бўлди. Тўй базмида – Бекобод узоқ-ку, – деди Баҳромнинг
узоқ-яқиндан келган қариндош-уруғлари- ҳафсаласи пир бўлиб. – Эртага ишга бори-
ни кўриб, улар билан суҳбатлашди. Бироқ, шим керак. Шуни бошқа кунга қолдирсак,
улар шу оқшом Баҳромни сўнгги марта нима дейсиз?!
кўришаётганини билишмасди.
Афзал бундай жав обни кутмагани боис
Базмдан сўнг Баҳром «Тико»ни қайно- Сурайёга хўмрайиб қаради-да, унинг фар-
тасининг «Нексия» русумли машинасига мойишини кутгандек бир зум қотиб қолди.
алмаштириб, уйига қайтди.
– Қолган ишга қор ёғади, – деди Сурайё,
Одатига кўра, у хотинига лом-мим де- бехосдан вужудга келган танг аҳволдан
масдан, халталарга 40 миллион сўм пулни қутулиш мақсадида, – ишни қизиғида бо-
жойлаб, Сурайё билан учрашишга ошиқ- сиш керак... У одамнинг ҳузурига валюта
ди. Бу пайтда ёлланган Жаҳонгир, Афзал, алмаштиришни сўраб борадиган мижоз-
Талъат ва Аъзамлар «Матиз» машинасида ларнинг саноғи йўқ.
Сурайёнинг фармойишини кутишарди.
Агар уни шу бугуноқ ҳал қилмасак, эр-
Кеч соат 22:00 ларда Баҳром Сурайё би- тага бирортасига бериб юборади...
лан аҳдлашган манзилда учрашди. Кейин
Баҳромнинг машинасида Ўртачирчиқ ту- – Ундай бўлса кетдик, – деди Баҳром
манига йўл олишди. Баҳром суҳбат асно- Сурайёнинг сўзларини чин билиб.
сида Сурайёдан валютачи таниши ҳақида
сўраб-суриштирди. – Фақат менга биронтангиз йўл кўрса-
тиб кетасиз.
– У танишимнинг яқин одами, – деди
Сурайё кўзларини олиб қочиб. – Ҳозир Шундан сўнг Сурайёнинг кўрсатмаси
йўлда ўша танишим билан учрашамиз. билан «Нексия»нинг олди ўриндиғи-
га Жаҳонгир, орқасига Афзал ва Талъ-
Ўртага оғир жимлик чўкди. Онда-сон- ат ўтиришди. Сурайё Рустам бошқариб
да бу жимликни катта йўлдан ўтиб турган келган «Матиз»га чиқди. Йўлда Баҳром
машиналарнинг овози бузарди, холос. Су- ёқилғи шахобчасига бирров кириб, ма-
райё уяли алоқа телефонини қўлига олиб, шинасига бензин қуйиб олди. Орқадан
кимгадир қўнғироқ қилди. Лекин, узоқ изма-из келаётган «Матиз» уни йўл чек-
гаплашмади. Гап орасида «Ўша ерда ку- касида кутиб турди. Баҳром катта йўлга
тиб туринглар, биз ҳозир етиб борамиз», чиққач, унинг орқасидан эргашди. Шу
деди. Кейин Баҳромга юзланиб: алпозда улар узоқ юришди. Вақт алла-
маҳал бўлиб қолганда Баҳром қайсидир
– Танишим бизни кутиб турган экан, – бир каналнинг кўпригидан ўтди. Шу
деди. Чиндан ҳам «Роҳат» блок-постидан пайтда орқа ўриндиқда ўтирган Афзал
ўтишгач, йўл бўйида уларни тўрт нафар буйруқ оҳангида:
йигит кутиб олди.
– Машинангни ўнгга буриб, канал соҳи-
– Танишинг, – деди Сурайё Баҳромга ли бўйлаб ҳайда! – деди.
уларнинг бирма-бир исмини атаб, та-
– Нега? – ажабланди Баҳром. – Тўғри
йўлдан кетавермаймизми?
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
48 СУД ОЧЕРКИ
– Бу қисқа йўл, масофадан 30-40 кило- – Мана бу пуллар сизнинг улушингиз.
метрча ютамиз. Ўзаро бўлишиб олинглар. – деди Сурайё.
Баҳром ноилож қолди ва машинаси ру- – Эртага қолганини оласизлар.
лини ўнгга бурди. Бироқ, кўп юрмасдан Улар айланма йўллар билан шаҳарга
машинанинг баллонлари қалин тупроққа кириб келганларида тонг ёриша бошла-
ботиб, мотори ўчиб қолди. ганди.
– Бирор иш бўлса, ўзим сизларни топа-
– Энди нима қиламиз? – деб сўради ман, – деди Сурайё ёлланган қотилларга.
Баҳром. – Мени қаёққа бошлаб келдиларинг? – Унгача мени безовта қилманглар!
...Турмуш ўртоғининг уйга келмагани-
– Эндими? – дея суҳбатга аралашди дан хавотирга тушган Лазокат унинг уяли
Талъат. – Энди машинадаги пулларни телефон аппаратига бир неча маротаба
чиқар! қўнғироқ қилиб, тушолмади. Яна икки
кун уни кутди. Дараги бўлавермагач, ички
– Нега? ишлар бўлимига бориб, ариза билан муро-
– Чиқар, деяпман сенга! - деб ғазабла- жаат қилди. Суриштирув ишлари олиб бо-
ниб ёнидан пичоқ чиқарди Жаҳонгир. рилаётган кунлари каналдан Баҳромнинг
– Жонингдан умидинг борми? жасади топилди. Жасад таниб бўлмас да-
Ноилож қолган Баҳром машинадан ту- ражада эса-да, Лазокат эрини таниди.
шиб юкхонадан халталарга жойланган Мазкур ўта оғир жиноят «Роҳат»
пулларни чиқариб берди. блок-постида ўрнатилган видеокамерага
– Нима қилмоқчисизлар ўзи? – деб тушган тасвир кўмагида очилди. Видео-
сўради «Матиз»дан тушиб ёнига келган тасвирда постдан ўтган ҳар бир транспорт
Сурайёдан. – Нималар бўлаяпти ўзи?! воситасининг куни ва вақти муҳрланган
– Ҳеч нарса, – деди Сурайё бамайли- эди. Тасвирга тушган Баҳром, унинг ма-
хотир пул солинган халталарга суқланиб шинаси ва ёнидаги аёл қиёфаси терговчи-
боқаркан. – Бу пуллар энди сизники эмас, нинг диққатини жалб қилди.
тўғрироғи, энди улар сизга ҳеч ҳам керак Гумонланувчи тариқасида бўлимга
бўлмайди... чақирилган Сурайё терговчига дўқ уриб,
Сурайё олисроқда тўхтаган «Матиз»- жанжал қилиб, ўзини «бегуноҳ» кўрса-
нинг ёнига қайтиб бораркан, Баҳромнинг тишга уринди. Бироқ, зукко ва ўта зийрак
аянчли қичқириғини эшитди: «Ёрдам терговчи Сурайё ўйлаб топган барча ҳий-
беринг! Мени ўлдирманг! Ҳамма пул- ла-найрангларни тоқат билан эшитиб тур-
ни олинг! Фақат мени ўлдирманг, ялина- ди-да, сўроқ сўнггида «Роҳат» блок-пос
ман! Ё, Раббим!» Орадан кўп вақт ўтмай тида муҳрланиб қолган тасвир нусхасини
Баҳромнинг жасади қонга беланиб, туп стол устига қўйди. Сурайё тилсиз далил-
роққа қоришди. ни кўриши билан бўшашиб, айбига иқрор
– Арқон билан унинг қўл-оёғини бўлишдан бўлак чора топмади. Кўп ўтмай
маҳкам боғлаб, сувга итқитиб юборинг жиноий гуруҳнинг бошқа аъзолари ҳам
лар, «Нексия»ни ҳам йўқотинглар, – ба- ушланди.
ланд овозда жиноий шерикларига буйруқ
қилди Сурайё. – Кейин қўшиб қўйди: И. МАМАНОВ,
– Топшириқни пухта бажариб, кейин Тошкент вилояти маъмурий
ёнимга келинглар!
Қотиллар келишганида, Сурайё халта- судининг судьяси
лардаги пулларни санаб ўтирарди.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 2 / 2020
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
«Одил судлов» – «Правосудие» журнали 2020 йил 2-сони
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search