«Одилсудлов» — «Правосудие» журнали 2022 йил 9 сони

Судьянинг онгида - адолат, тилида - ҳақиқат,
дилида - поклик бўлиши шарт.

Шавкат МИРЗИЁЕВ

9/2022 ISSN 2181-8991

ОДИЛ СУДЛОВ

Ҳуқуқий, илмий-амалий нашр

Муассис: Бош муҳаррир
Ўзбекистон Республикаси Камол УБАЙДИЛЛОЕВ

Олий суди Масъул котиб
Муталиф СОДИҚОВ
ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ:
Бахтияр ИСЛАМОВ Журнал 2015 йилда «Жамият ва мен»
Робахон МАХМУДОВА рес­публика танловида «Энг яхши ёри-
Ҳалилилло ТУРАХУЖАЕВ тилган ҳуқуқий мавзулар» йўналиши бў-
Икрам МУСЛИМОВ йича ғолиб деб топилган.
Мирзоулуғбек АБДУСАЛОМОВ
Холмўмин ЁДГОРОВ ТАҲРИРИЯТ МАНЗИЛИ:
Ибрагим АЛИМОВ 100097, Tошкент шаҳри, Чилонзор тумани,
Олим ХАЛМИРЗАЕВ
Замира ЭСАНОВА Чўпонота кўчаси, 6-уй
Омонбой ОҚЮЛОВ Ҳ/р 20210000300101763001
Музаффаржон МАМАСИДДИҚОВ ХАБ «Tрастбанк» Tошкент филиали
МФО 00850, СТИР 201403038
K Реклама нашри ва тижорий йўл билан
босилган матнлар. ТЕЛЕФОН: (71) 278-96-54, 278-91-96,
278-25-96, ФАКС: 273-96-60
Таҳририят фикри муаллиф фикридан ўзгача
бўлиши мумкин. E-mail: [email protected]
Веб-сайт: www.odilsudlov.sud.uz
Қўлёзмалар, суратлар тақриз қилинмайди ва Telegram: https://t.me/ODsud
қайтарилмайди.
Босишга 2022 йил 20 сентябрда рухсат
Кўчириб босилганда «Одил судлов» ‒ этилди.­ Қоғоз бичими 60Х84 1/8. 10 босма
«Правосудие» нашри кўрсатилиши шарт. табоқ. Офсет усулида чоп этилди. Журнал
таҳририят компьютерида терилди ва саҳи-
Журнал Ўзбекистон Республикаси Вазир- фаланди. Буюртма ‒ 11.
лар Маҳкамаси ҳузуридаги Олий аттес­та-
ция комиссияси Раёсатининг 2013 йил 30 Нашр адади 3450 нусха.
декабрдаги 201/3-сонли қарори билан док-
торлик диссертациялари бўйи­ча илмий ма- Навбатчи муҳаррир
қолалар чоп этиладиган нашрлар рўйхати- Муталиф СОДИҚОВ
га киритилган.
НАШР ИНДЕКСИ ‒ 909
2021 йил 27 июлда Ўзбекистон Респуб-
ликаси Президенти Администрацияси Сотувда келишилган нархда
ҳузуридаги Ахборот ва оммавий комму-
никациялар агентлигида 0026-рақам би- «SILVER STAR PRINT» МЧЖ
лан рўйхатга олинган. 1996 йилдан чиқа босмахонасида чоп этилди.
б­ ош­лаг­ ан. Босмахона манзили: 100 139,
Тошкент шаҳри, Учтепа тумани,
C «Одил судлов»
23-мавзе, 47-уй

2 МУНДАРИЖА

МУНОСАБАТ
М. Раджапова. Прокурорнинг судда давлат айбловини амалга оширишининг алоҳида
хусусиятлари: миллий ва хорижий қонунчилик.............................................................. ..3
ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ
Х. Исанов. Қонунга хилоф ҳаракатларнинг форс-мажор ҳолати........................................9
СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК
С. Сувонов, Солиқ тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун банкларнинг
­жавобгарлиги. ..............................................................................................................................15
Р. Бердияров. Тадбиркорлик субъектлари ва солиқ органлари ўртасидаги низоларни суд-
ларда кўришда ягона суд амалиёти зарур..................................................................................21

ҲУҚУҚИЙ ХИЗМАТ
И. Юлдашев. Юрисконсульт томонидан масъулиятсизликка йўл қўйилса ёки қонун
талаби бузилса... . ...........................................................................................................24

СУД АМАЛИЁТИ
Д. Тошев. Ноҳақ жаримага тортилган тадбикорни суд ҳимоя қилди............................27

ИНВЕСТИЦИЯВИЙ НИЗОЛАР
А. Пайғамов. Иқтисодий судларда инвестициявий низоларни кўришнинг процес-
суал хусусиятлари........................................................................................................... 28

ЯНГИЧА ЁНДАШУВЛАР
Ш. Бегматов. «SMART CONTRACT» – ақлли шартномалар........................................31

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ
М. Қаландарова. Давлат харидлари тўғрисидаги қонунчиликни қўллашнинг фуқа-
ролик ҳуқуқий масалалари.............................................................................................34

ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ
С. Бегматова. Медиация институтининг ривожланиш тарихи: халқаро тажриба ва мил-
лий қонунчилик мисолида.....................................................................................................39

МЕЗОН
А. Қаҳрамонов. Халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда коррупциявий жиноятлар учун жи-
ноий жавобгарлик стандартлари.................................................................................... 44

ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА
И. Каримов. Хорижий давлатлар қонунчилигида жиноятнинг субъектив томони......47

ҚИЛМИШ – ҚИДИРМИШ
Ж. Ҳайдаров, О.Кобилов, У. Ғаффаров. Оғуфуруш оёғидан илинди.....................50

ТАРИХ САҲИФАЛАРИ
А. Сатторов. Озодлик йўлида курашган бобом..............................................................51

ЮРИСТ КАРТОТЕКАСИ/КАРТОТЕКА ЮРИСТA.....................................................79

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ТАДҚИҚОТ, 3
ТАҲЛИЛ, ТАКЛИФ

ПРОКУРОРНИНГ СУДДА ДАВЛАТ
АЙБЛОВИНИ АМАЛГА ОШИРИШИНИНГ

АЛОҲИДА ХУСУСИЯТЛАРИ:
МИЛЛИЙ ВА ХОРИЖИЙ ҚОНУНЧИЛИК

Ўзбекистон Республикаси Жиноят-про- гини таъминлаш мажбуриятини юкла-
цессуал кодекси (ЖПК)нинг ўрганилган ган2.
бир қатор давлатлар жиноят-процессуал
қонунчилигидан эътиборга молик фарқли Назаримизда, ўрганилган давлатлар
жиҳатларидан бири, бу миллий процессу- жиноят-процессуал қонунчилигидан
ал қонунчилигимизда «жиноий таъқиб» фарқ қилган ҳолда, миллий қонунчили-
ҳамда «жиноий таъқибни амалга оширув- гимизда прокуратура, дастлабки тергов
чи органлар» терминининг мутлақо ишла- ва суриштирув органларини жиноят
тилмаганлигидир. ишини юритишга масъул давлат ор-
гани деб белгиланиши, санаб ўтилган
Россия Федерацияси, Украина, Мол- органлар вазифалари моҳиятини фақат
дова, Қозоғистон, Германия Федератив жиноий таъқиб нуқтаи назаридан эмас,
­Республикасининг жиноят-процессуал қо- балки кенг маънода қабул қилишни
нунчилигида прокурор, дастлабки тергов анг­латади.
ва суриштирув органлари жиноий таъқиб-
ни амалга оширувчи идоралар сифатида Жиноят суд ишларини юритиш жараё-
келтирилган. нида прокурорнинг функция ва ваколатла-
ри ҳақида сўз кетар экан, аввало, жиноят-­
МДҲ давлатлари Модель жиноят-­ процессуал қонунчилигига кўра, суд
процессуал кодексининг асосий тушун- процессида иштирок этувчи «прокурор»
чаларга бағишланган 10-моддасининг термини остида қандай маъно ётишини
26-бандида прокурор (давлат айбловчиси), ойдинлаштириб, унинг ҳуқуқий мақомини
терговчи, суриштирувчи «жиноий таъқиб- аниқлаштириб олиш мақсадга мувофиқ,
ни амалга оширувчи органлар» сифатида деб ҳисоблаймиз.
кўрсатилган1.
Ўрганилган давлатлар, чунончи, Россия
ЖПКнинг 15, 22- ва бошқа бир қа- Федерацияси Жиноят-процессуал кодек-
тор моддалари жиноят иши қўзғатишга сида давлат айбловчиси ҳамда прокурор
м­ асъул бўлган давлат органлари, чу- тушунчалари алоҳида келтирилган.
нончи, прокуратура, дастлабки тергов
ва суриштирув органларининг зим- Жумладан, Кодексда қайд этилишича,
масига содир этилган ҳар бир жиноят давлат айбловчиси – давлат номидан жи-
учун қонунда белгиланган ваколатлар ноят иши бўйича судда айбловни қувват-
доирасида ҳақиқатни аниқлаш чорала- ловчи прокуратура органларининг ман-
рини кўриш орқали жазо муқаррарли- сабдор шахси (РФ ЖПК 5-моддасининг
6-банди)3.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

4 МУНОСАБАТ

ЖПКда назарда тутилган прокурор Шу ўринда яна бир эътиборли жиҳатни
термини эса уни жиноий суд иш юриту- қайд этиб ўтиш лозим. РФ ЖПК 5-мод-
вининг барча босқичларидаги иштироки дасининг 6-банди прокурорни «давлат
билан боғлаган ҳолда, Россия Федераци- айбловчиси» сифатидаги тушунчаси
ясининг «Прокуратура тўғрисида»ги фе- ­берилган бўлиб, унда «давлат айбловчи-
дерал қонуни билан тегишли ваколатларга си – судда жиноят иши бўйича давлат но-
эга бўлган Россия Федерациясининг Бош мидан айбловни қувватловчи прокуратура
прокурори ва унга бўйсунган прокурор- органининг мансабдор шахси», деб таъ-
лар, уларнинг ўринбосарлари ва проку- риф берилган.
ратура органларининг бошқа мансабдор
шахслари деб келтиради (ЖПК 5-модда- Украина Республикаси ЖПК 3-мод-
сининг 31-банди)4. дасининг 3-бандида эса «давлат айбло-
ви» тушунчаси келтирилган. Унда «дав-
Ушбу икки терминдан келиб чиққан лат айбл­ ови прокурорнинг жиноят содир
ҳолда, Кодексда давлат айбловчисининг э­ тган шахснинг жиноий жавобгарлигини
ва прокурорнинг функциялари ва вако- таъминлаш мақсадида судда айбловни
латлари алоҳида кўрсатилган ҳолда кел- исботлашга қаратилган процессуал фао-
тирилган. лияти», деб таъриф берилган.

Украина Республикаси ЖПК 3-модда- Қозоғистон Республикаси ЖПК 7-мод-
сининг 3-бандида ҳамда 15-бандида те- дасининг 28-бандида «давлат айбло-
гишлича давлат айблови ҳамда прокурор ви» тушунчаси қуйидаги мазмунда баён
терминининг изоҳи берилган5. этилган: «давлат айблови – бу прокурор-

АННОТАЦИЯ

Мақолада миллий ва айрим хорижий давлатларнинг жиноят процессуал қонунчилигида
«прокурор» ва «давлат айблови» тушунчаларига берилган таъриф, прокурорнинг давлат айбловини
амалга ошириш фаолиятининг алоҳида хусусиятлари ва амалиётда мавжуд муаммолар хусусида
фикр юритилиб, ушбу муаммоларнинг ечимига оид таклифлар илгари сурилган.

Калит сўзлар: жиноий таъқиб, давлат айблови, прокурор, узлуксизлик, оммавий айблов, ху-
сусий айблов.

***
В статье даны суждения относительно понятий «прокурор» и «государственное обвинение»,
закрепленных в национальном законодательстве и законодательствах отдельных зарубежных стран,
отдельных особенностей функции прокурора по поддержанию государственного обвинения и
имеющиеся на практике проблемы и выдвинуты ряд предложений по их разрешению.
Ключевые слова: уголовное преследование, государственное обвинение, прокурор, непрерыв-
ность, публичное обвинение, частное обвинение.

***
In the article, the definition given to the concepts of «prosecutor» and «state prosecution» in the criminal
procedural legislation of national and certain foreign countries, the special features of the prosecutor’s
activities in the implementation of the state prosecution, the problems existing in practice, and proposals for
the solution of these problems are put forward.
Keywords: Criminal prosecution, state prosecution, prosecutor, continuity, public prosecution,
private prosecution.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

МУНОСАБАТ 5

нинг жиноят содир этган шахсни жино- унинг айбини исботлаш, далилларга ва
ий ­жавобгарликка тортиш мақсадида би- судланувчининг ҳаракатларига қонун та-
ринчи ва апелляция суд инс­танцияларида лаблари ва ишнинг барча ҳолатларини қа-
­айбловни исботлашдан иборат бўлган раб чиқишга асосланган ўз ишончига амал
процессуал фаолияти». Мазкур норманинг қилган ҳолда ҳуқуқий баҳо бериш, судла-
34- ҳамда 35-бандларида эса жиноят про- нувчига нисбатан муайян жазо чорасини
цессида прокурор терминининг тушунча- қўллаш тўғрисидаги айблов нутқи тузиш
си изоҳланган6. ва уни судда ўқиб эшиттириш, шунингдек
қонунда белгиланган ҳолларда давлат айб­
МДҲ давлатлари Модель жиноят-про- ловини ўзгартириш ёки давлат айблови-
цессуал кодексининг асосий тушун- дан воз кечиш тўғрисида ўз фикрини баён
чаларга бағишланган 10-моддасининг қилиш орқали прокурор давлат айбловини
28-бандида «давлат айбловчиси» тушун- қувватлаш функциясини амалга оширади.
часи суд томонидан ишларни кўрилиши-
да процессуал фаолиятни амалга оши- Агарда, амалдаги қонунчилик талаб­
рувчи прокурор, деб белгиланган. ларига асосан, жиноят ишларини судда
кўрилишида прокурор иштирокига оид
Фикримизча, Украина ҳамда Қозоғис­ нормалар таҳлил этиладиган бўлса, унинг
тон республикалари ЖПК, шунингдек функция ва ваколатларини қуйидагича
МДҲ давлатлари Модель жиноят-про- ажратиб кўрсатиш мумкин:
цессуал кодексида келтирилган «давлат
айблови» тушунчасига берилган таъриф а) прокурорнинг суд муҳокамасидаги
эътиборга молик бўлиб, унда давлат айб­ иштироки – ЖПКнинг 409-моддасида
ловига прокурор процессуал фаолияти- (умумий норма) белгиланган функция
нинг бир йўналиши сифатида баҳо бе- ва ваколатлар:
рилган.
– прокурор биринчи инстанция судла-
Ўзбекистон Республикаси «Прокура- рида жиноятларга доир ишларни кўришда
тура тўғрисида»ги Қонунининг 2-модда- иштирок этиб, давлат айбловини қувват-
сига асосан, прокуратура органларининг лайди, қонунда белгиланган ҳолларда ва
асосий вазифалари қонун устуворлигини тартибда давлат айбловини ўзгартиради
таъминлаш, қонунийликни мустаҳкам- ёки давлат айбловидан воз кечади. Ушбу
лаш, фуқароларнинг ҳуқуқ ҳамда эркин- функцияни амалга ошириш мақсадида
ликларини, жамият ва давлатнинг қонун прокурор далилларни текширишда ишти-
билан қўриқланадиган манфаатларини, рок этиш, судланувчиларга, жабрланувчи-
Ўзбекист­ он Республикаси конституция- лар, гувоҳлар, экспертлар ва судга таклиф
вий тузумини ҳимоя қилиш, ҳуқуқбузар- этилган бошқа шахсларга саволлар бе-
ликларнинг олдини олиш ва профилакти- риш, Жиноят кодексининг нормаларини
ка қилишдан иборат7. қўллаш, судланувчининг ҳаракатларини
тавсифлаш, унга жазо турини ва меъёрини
ЖПКнинг 409-моддаси прокурорнинг тайинлаш тўғрисида ҳамда суд ҳал этиши
суд муҳокамасидаги иштирокига бағиш­ лозим бўлган бошқа масалалар юзасидан
ланган бўлиб, мазкур моддада белгиланган ўз фикр­ ини баён қилиш, жиноятнинг са-
ваколатларни амалга ошириш, шу жумла- баблари ва унинг содир этилишига им-
дан, судланувчининг жиноят содир этган- кон берган шарт-шароитлар ҳақида ҳамда
лигини фош этиш, суд тергови жараёнида

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

6 МУНОСАБАТ

уларни бартараф этишга қаратилган чора- в) прокурорнинг юқори турувчи суд
лар хусусида ўз фикрини билдириш; инс­танцияларидаги функция ва вако-
латлари:
– даъво қўзғатиш ёки жабрланувчи то-
монидан қўзғатилган фуқаровий даъвони – суд ҳужжатларига нисбатан апелля-
қувватлаш; ция ва кассация протести келтириш, ушбу
протестларга ўзгартиш ва қўшимчалар ки-
– юқори турувчи суд инстанцияларида ритиш ёки уларни чақиртириб олиш, юқо-
ёки ҳукмни ижро этиш билан боғлиқ ма- ри турувчи суд инстанцияларида қонун-
салаларни ёхуд ЖПКда назарда тутилган да белгиланган тартибда иштирок этиш,
ҳолларда бошқа масалаларни ҳал этишда келтирилган протестни қувватлаш, ишни
апелляция, кассация инстанцияси судида кўриш натижалари бўйича фикр билди-
иштирок этиш каби ваколатлардан фойда- риш;
ланади;
– ишни кассация тартибида такроран
б) ЖПКнинг 491-бобида белгилан- кўриш жараёнида иштирок этиш кабилар
ган прокурорнинг функция ва вако- шулар жумласидандир.
латлари:
Прокурор давлат айбловини қувватлаш
– дастлабки эшитув босқичида давлат функциясини амалга оширар экан, унинг
айбловчисининг иштироки шарт бўлиб, талаблари ҳам процессуал қонунчиликда
мазкур бобда назарда тутилган масала- ажратилиб кўрсатилган. Хусусан, давлат
ларни аниқлаш мақсадида прокурор Ко- ­айбловини қувватловчи прокурор қуйи-
декснинг 409-моддасида белгиланган даги:
ваколатларнинг айримларидан фойдала-
нади; – Жиноят-процессуал кодексининг, Ўз-
бекистон Республикаси бошқа қонунла-
– ЖПКнинг 40511-моддаси тартиби- рининг талабларига ва ишнинг барча ҳо-
да давлат айбловчиси жиноят иши мате- латларини қараб чиқишга асосланган ўз
риалларидаги ҳар қандай далилни, агар ишончига амал қилиши;
уларни номақбул далиллар деб ҳисобла-
са, чиқариб ташлаш тўғрисидаги илти- – суд тергови маълумотлари асосида
моснома билан судга мурожаат қилишга прокурор судланувчига қўйилган айблов-
ҳақли; ни ўзгартириш зарур деган хулосага келса,
у бу ҳақда судга асослантирилган баёнот
– далиллар қонунга хилоф усуллар бериши;
билан ёки жиноят процесси иштирок-
чиларини қонун билан кафолатланган – суд муҳокамаси натижасида прокурор
ҳуқуқларидан маҳрум қилган ёки улар- суд тергови маълумотлари судланувчи-
нинг ҳуқуқларини чеклаган ёхуд ушбу нинг айбсизлигидан далолат беради деган
кодекс талабларини бузг­ ан ҳолда олин- ишончг­ а келса, у айбловдан воз кечиши ва
ганлигига асосланиб, уларни чиқариб воз кечиш сабабларини судга баён қили-
ташлаш тўғрисида ҳимоя тарафи томо- ши;
нидан берилган илтимосномани кўриб
чиқиш чоғида ҳимоя тарафи тақдим этган – прокурор айбловнинг мазмунини ўз-
важларни рад этиш унинг зиммасида бў- гартириш ёки айбловдан воз кечиш сабаб­
либ, прокурорнинг мажбурияти сифатида лари хусусидаги фикрини судга ёзма ра-
белгиланган; вишда тақдим этиши каби талабларга
амал қилиши шарт.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

МУНОСАБАТ 7

Жиноят процессуал кодекси талаблари- ­Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил
га кўра, ҳар бир жиноят ишининг кўрили- 18 сентябрдаги ЎРҚ-335-сонли Қонуни
шида прокурор иштироки шарт ҳисобла- билан ўзгартирилган бўлиб, унга кўра
нади. айб­лов хулосасининг хулоса қисмида баён
этилган, судланувчига қўй­ илган айбловни
Бу жиҳатдан, Германия Федератив Рес­ давлат айбловчиси томонидан ўқиб эшит-
публикаси ЖПКнинг 226-§да белгиланган тирилиши белгиланди9. Қонунга бундай
қоидалар алоҳида эътиборга лойиқ. ўзгартиш кириб келиши билан судлар то-
монидан кўриладиган барча жиноят ишла-
Процессуал қонуннинг ушбу нормасига рида прокурор иштироки таъминланиши
кўра, жиноят иши бўйича асосий суд муҳо- лозимлиги белгиланди.
камаси суд томонидан қарор қабул қили-
нишига таъсир этувчи барча шахсларнинг, ГФР, Қозоғистон, Украина, Молдова,
шу жумладан, прокуратура ва суд девон- Эстония ва бошқа давлатларнинг жиноят-­
хонаси иш юритувчисининг (котибнинг) процессуал қонунчилигини ўрганиш,
узлуксиз иштироки таъминланган ҳолда ушбу давлатларда прокурор томонидан
амалга оширилиши белгиланган8. эълон қилинадиган оммавий айблов билан
бир қаторда, хусусий айблов институти
ЖПКнинг 409-моддаси прокурорнинг ҳам мавжудлигини кўрсатди.
суд муҳокамасидаги иштироки ва унинг
ваколатларини белгилаб берган. Бироқ, ГФР ЖПКнинг иккинчи бўлими (374-
амалдаги ЖПКда прокурорнинг суд жа- 394-§§) хусусий айблов институти қоида-
раёнидаги узлуксиз иштироки борасидаги ларига бағишланган.
талаб мавжуд эмас.
ГФР ЖПКнинг 376-§ талабларига кўра,
Суд амалиётидаги оғриқли нуқталардан хусусий айбловга оид ишлар бўйича жа-
бири, бу прокурорнинг суд муҳокамасида- мият манфаатлари тақозо этган тақдирда-
ги иштирокини тўлиқ таъминлаш билан гина прокурор оммавий айблов билан му-
боғлиқ муаммодир. Бу муаммонинг ечими рожаат қилиши мумкин.
борасида бир қатор чоралар кўрилган.
ГФР ЖПКнинг 377-§га кўра, прокурор-
Жумладан, Бош прокурор соҳавий буй- нинг хусусий айблов бўйича юритилаёт-
руғининг талабларига асосан, прокурату- ган ишларда иштирок этиши мажбурий
ра органларининг барча тезкор ходимлари характерга эга эмас.
(терговчилардан ташқари) жиноят ишла-
ри бўйича давлат айбловини қувватлашда Таъкидлаш жоиз, ўрганилган бошқа
иштирок этади. давлатлар қонунчилигида ҳам прокурор-
нинг хусусий айблов бўйича юритилаёт-
Бироқ, прокуратура идораларининг иш ган ишларда иштирок этиши мажбурий
ҳажми ва юклатилган вазифалар доираси- характер касб этмайди.
дан келиб чиқиб, ушбу муаммо ҳанузгача
амалиётда турли қийинчиликларга сабаб Назаримизда, миллий қонунчиликка
бўлмоқда. хусусий айблов институтини киритиш суд
амалиётида жиноят ишларини судларда
Фикримизча, мавжуд бўлган мазкур кўрилишида прокурор иштирокини тўлиқ
ҳолатнинг ечимига қуйидаги фикр ва му- таъминлаш билан боғлиқ юзага келаётган
лоҳазалар ҳамда таклифлар сезиларли да- муаммоларни ҳал этиш имкониятини бе-
ражада таъсир кўрсатиши мумкин: ради.

ЖПКнинг 439-моддаси матни

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

8 МУНОСАБАТ

Шу ўринда, ГФР қонунчилигида ланувчини ҳимоя ҳуқуқи билан таъмин-
­мавжуд бўлган прокурорнинг судда- лашга оид қонунларни қўллаш бўйича суд
ги иштирокига оид яна бир нормани амалиёти тўғрисида»ги 17-сонли қарори-
кўрсатиб ўтиш мақсадга мувофиқ, деб да ҳам тушунтириш бериб ўтилган.
­ҳисоблаймиз.
Бироқ, амалдаги жиноят-процессуал
ГФР ЖПКнинг 227-§ (бир неча проку- қонунчилигида эса бундай қоида мавжуд
рорлар ва ҳимоячиларнинг иштироки) та- эмас.
лабларига кўра, асосий суд муҳокамасида
ўзаро вазифаларни тақсимлаб олган ҳол- Амалдаги ЖПК 272-моддасининг
да бир неча прокурорлар ва ҳимоячилар и­ ккинчи қисми суд мажлисида тартибни
иштирок этишига йўл қўйилади. бузганлик учун жавобгарлик қоидаларига
бағишланган бўлиб, унда бир шахсни бир
Бундай норма кўплаб бошқа давлатлар, неча айбловчи айблаётган ёки бир неча ҳи-
чунончи, Қозоғистон, Украина, Молдова, моячи ҳимоя қилаётган ҳоллар хусусида
Россия Федерацияси каби давлатларнинг ҳам келтириб ўтилган.
жиноят-процессуал қонунчилигида ҳам
мавжуд бўлиб, ушбу амалиётга Ўзбекис­ Шундай қилиб, ЖПКда жиноят иши
тонда ҳам унинг қонуний асоси ЖПКда бўйича суд мажлисида бир неча айблов-
белгиланмаган бўлса-да, йўл қўйилади. чи ёки бир неча ҳимоячи иштирок этиши
мумкинлиги ҳақидаги қоида белгиланма-
Катта ҳажмдаги жиноят ишлари бўйи- гани ҳолда, суд тартибини бузганлик учун
ча давлат айбловини бир қанча прокурор- жавобгарликни назарда тутувчи нормада
лар томонидан қувватланиши мумкинлиги эса ишда бир неча айбловчи ёки бир неча
ҳақидаги тартиб Ўзбекистон Республика- ҳимоячининг жавобгарлиги хусусидаги
си Бош прокурорининг тегишли соҳавий қоида кўрсатиб ўтилган.
буйруғида ҳам кўрсатиб ўтилган10.
Қонунчиликдаги ушбу тафовут ҳам
Амалдаги жиноят-процессуал қонунчи- бартараф этилмоғи ҳамда амалиёт билан
лигида эса бундай қоида мавжуд эмас. қонунчилик мувофиқлаштирилиши мақ-
садга мувофиқ, деб ҳисоблаймиз.
Суд амалиётида бир айбланувчини,
судланувчини бир неча ҳимоячи ҳимоя М. РАДЖАПОВА,
қилишига йўл қўйилиши мумкин бўлиб, Бош прокуратура Академияси
бундай тартиб ҳақида Ўзбекистон Респуб­ судларда прокурор ваколатини
ликаси Олий суди Пленумининг 2003 йил таъминлаш кафедраси бошлиғи
19 декабр­даги «Гумон қилинувчи ва айб­

1 МДҲ иштирокчи-давлатларининг модель жиноят процессуал кодекси 1996 йил 17 февральwww.icrc\
org.

2 Ўзбекистон Республикасининг Жиноят-процессуал кодексиhttps://lex.uz › docs.
3 Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерацииhttps://online.zakon.kz/.
4 Ўша ерда.
5 Уголовный-процессуальный кодекс Украиныhttp://continent-online.com › Document.
6 Уголовно-процессуальный кодекс Республики Казахстанhttps://online.zakon.kz › Document.
7 Ўзбекистон Республикасининг «Прокуратура тўғрисида»ги Қонуни. https://lex.uz › docs.
8 Германия Федератив Республикасининг Жиноят процессуал кодекси. П.Головненков, Н.Спица.
Universitatsverlag Potsdam 2012,http://verlag.ub.uni-potsdam.de/.
9 Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами 2012й., 38-сон, 433-модда.
10 Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг 126-сон буйруғи, 4-банд, иккинчи қисм.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 9

ҚОНУНГА ХИЛОФ ҲАРАКАТЛАРНИНГ
ФОРС-МАЖОР ҲОЛАТИ

Инсонлар ўртасида мавжуд бўлган Маълумки, шартномадан ташқари маж-
доимий муносабатлар баъзан уларнинг буриятлар бош деликт тамойилига асос­
моддий ёки номоддий манфаатларига за- ланади ва унга кўра, агарда қонун ҳуж-
рар етишига олиб келади. Улар турли хил жатларида белгилаб қўйилган бўлмаса,
тасодифий ҳодисалар, эҳтиётсизлик ёки ҳар қандай зарар етказиш ҳуқуққа хилоф
қасддан содир этилган хатти-ҳаракатлар, ҳисобланади. Шунга кўра, суриштирув ва
табиий офатлар натижасида юзага кели- дастлабки тергов органларининг қонунга
ши мумкин. Бунда, етказилган зарарнинг хилоф ҳаракатлари натижасида фуқарога
тўланиши масаласи, яъни зарар етказган етказилган зарар, мансабдор шахсларнинг
ёки жабрланган ёхуд учинчи шахслар то- айбидан қатъи назар, қонунда белгиланган
монидан тўланиши муҳим ўрин тутади. тартибда давлат томонидан тўла ҳажмда
Фуқаролик ҳуқуқи назариясига кўра1, тўланиши белгиланган (ФКнинг 991-мод-
етказилган ҳар қандай зарар фуқаролик даси). Лекин, суриштирув ва дастлаб-
ҳуқуқбузарлиги таркибининг элементи ки тергов органларининг қонунга хилоф
сифатида қабул қилиниши ва зарар ет- ­ҳаракатларидан жабрланган фуқаронинг
казувчи шахс томонидан тўлиқ қопла- тадбиркорлик субъекти сифатида шартно-
ниши керак. Ўзбекистон Республикаси ма мажбуриятларини бажара олмаганлиги
Фуқаролик кодексининг 985-моддаси- т­ уфайли контрагентлар (учинчи шахслар)-­
да белгилаб берилган зарар етказганлик га айбсиз равишда етказилган зарар учун
учун жавобгарликнинг умумий асослари- кўп ҳолларда жавобгарлик тадбиркорлик
га кўра, «ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракат- субъекти зиммасига юкланади. Албат-
сизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки та, бунда шартнома мажбуриятларининг
мол-мулкига етказилган зарар, шунинг­ бузилиши натижасида етказилган зарар
дек юридик шахсга етказилган зарар, шу учун жавобгарлик масаласи манфаатдор
жумладан, бой берилган фойда зарарни тарафнинг талабига кўра суд томонидан
етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда алоҳида кўриб чиқиб ҳал этилади.
қопланиши лозим...»2.
Ўзбекистон Республикаси Олий суди-
Ҳозирги замон ҳуқуқни қўллаш ва суд нинг маълумотларига кўра, 2020-2021
амалиётида етказилган зарарнинг тўла- йилларда давлат органлари ва уларнинг
ниши ёки уни тўлашдан озод қилиниши- мансабдор шахсларининг қонуний ёки
ни адолатли ва инсофли тарзда ҳал этиш- ғайриқонуний ҳаракатлари натижасида
нинг янгича ёндашувлари шаклланиб тадбиркорлик субъектлари ҳуқуқлари-
бормоқда. Буни эса, фуқаронинг шахси- нинг бузилишига оид иқтисодий судлар
га ёки мол-мулкига, шунингдек юридик томонидан 576 та иш кўрилиб, 319 таси
шахсга етказиладиган зарар, нафақат бўйича даъво талаблари қаноатланти-
шартномавий мажбуриятлардан, балки рилган бўлса, маъмурий судлар томони-
ундан ташқари мажбуриятлардан ҳам дан 1247 та иш кўрилиб, 465 таси бўйи-
келиб чиқиши билан изоҳлаш мумкин. ча даъво талаблари қаноатлантирилган3.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

10 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

Лекин, суд амалиётида тадбиркорлик писандасида4 мажбуриятни бажаришдан
субъектларининг суриштирув ва дастлаб- озод этиш учун асос сифатида уни бажар-
ки тергов органларининг қонунга хилоф маслик тарафлар назоратидан ташқарида
ҳаракатларига қарши туриш имкониятла- бўлган тўсқинликлар натижаси бўлиши-
ри бўлмаганлиги сабабли шартнома маж- ни ҳисобга олганда, суриштирув ва даст-
буриятини бажара олмаганликлари ва лабки тергов органларининг қонунга хи-
контрагентга етказилган зарар учун айб- лоф ҳаракатларини форс-мажор ҳолати
сиз эканликларини кўрсатиб, суддан ушбу сифатида илмий-назарий тадқиқ этиш ва
ҳолатни форс-мажор ҳолати деб топиш уларнинг фуқаролик ҳуқуқий хусусият-
тўғрисидаги даъво талаблари қаноатлан- ларини ўрганиш зарурати мавжудлигини
тирилганлиги ҳолатлари учрамайди. Бун- кўрсатади.
дай ҳолатлар барча мамлакатлар ҳуқуқ
тизимларида юридик жавобгарликдан Таъкидлаш керак, суриштирув ва даст-
озод этиш ёки мажбурият бажарилмаган- лабки тергов органларининг қонунга хи-
лигининг ҳуқуққа хилофлигини истисно лоф ҳаракатлари нафақат фуқароларга,
этишнинг асоси сифатида қабул қилин- балки тадбиркорлик фаолияти субъекти
ганлиги, шунингдек Халқаро савдо пала- сифатида шартнома мажбуриятларини
тасининг форс-мажор ҳолатлари бўйича бажара олмаганлиги туфайли уларнинг
контрагентларига ҳам айбсиз зарар етка-

АННОТАЦИЯ

Мазкур мақолада деликт мажбуриятларни вужудга келтирувчи суриштирув ва дастлабки
тергов органларининг қонунга хилоф ҳаракатлари таҳлил қилинган. Бундай ҳаракатларни тад-
биркорлик субъектлари ва контрагентлар (учинчи шахслар) ўртасидаги шартноманинг бажари-
лишига салбий таъсир кўрсатиши натижасида мажбуриятнинг бузилиши ва айбсиз зарар еткази-
лишига олиб келадиган форс-мажор ҳолати сифатида қараш бўйича илмий ғоя таклиф этилади.

Калит сўзлар: деликт мажбуриятлар, суриштирув органлари, дастлабки тергов органлари,
қонунга хилоф ҳаракатлар, тадбиркорлик субъектлари ва контрагентлар (учинчи шахслар), маж-
бурият бузилиши, айбсиз зарар етказиш, форс-мажор ҳолати.

***
В данной статье анализируются незаконные действия органов дознания и предварительного
следствия, создающие деликтные обязательства. Предлагается научная идея трактовать данные
незаконные действия как обстоятельства форс-мажора, повлекшие нарушение обязательства и
невинного ущерба в результате негативного воздействия на исполнение договора между субъек-
тами предпринимательства и контрагентами (третьими лицами).
Ключевые слова: деликтные обязательства, органы дознания, органы предварительного
следствия, незаконные действия, предпринимательские субъекты и контрагенты (третьи лица),
нарушение обязательства, невинный ущерб, обстоятельства форс-мажора.

***
This article analyzes the illegal actions of the bodies of inquiry and preliminary investigation,
creating tort obligations. A scientific idea is proposed to interpret these illegal actions as force-majeure
circumstances that resulted in a breach of obligation and innocent damage as a result of a negative
impact on the execution of the contract between business entities and counterparties (third parties).
Keywords: tort obligations, bodies of inquiry, bodies of preliminary investigation, illegal actions,
business entities and contractors (third parties), breach of obligation, innocent damage, force majeure
circumstances.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 11

зилишини келтириб чиқармоқда. Маса- суриштирув ва дастлабки тергов органи-
лан, 2001 йил 12 январда Навоий шаҳри- нинг қонунга хилоф ҳаракатлари нати-
да фаолият кўрсатган «Феникс» хусусий жасида корхона директорининг айбисиз
корхонаси билан «Қизилқумцемент» АЖ шартнома мажбуриятининг бажарилиши
ўртасида бир ой ичида бажариш бўйича 2 ойга кечикиб, «Қизилқумцемент» АЖга
савдо-воситачилик шартномаси тузил- зарар етказилган ва шу сабабли ушбу ҳо-
ган бўлиб, унга кўра «Феникс» хусусий лат суд томонидан форс-мажор ҳолати
корхонасининг ҳисоб рақамига 1 млрд. сифатида қабул қилиниши лозим.
750 млн. сўм пул маблағи ўтказиб бе-
рилган. Корхона директори ушбу пулни Шуни алоҳида таъкидлаш керакки,
чет эл валютасига банк орқали конвер- ҳозирги суд амалиётида суриштирув ва
тация қилиб, шартнома асосида Россия дастлабки тергов органларининг қонунга
Федерациясининг Новосибирск шаҳри- хилоф ҳаракатларини форс-мажор ҳолати
даги эҳтиёт қисмлар ишлаб чиқарувчи сифатида ўрганишга бағишланган алоҳи-
завод ҳисоб рақамига ўтказиб, шартнома да илмий тадқиқотлар ҳам мавжуд эмас.
мажбуриятини бажариш мақсадида 2001 Жумладан, форс-мажор ҳолатларининг
йил 16 январь куни Россия Федерацияси- фуқаролик-ҳуқуқий хусусиятларини ҳар
га жўнаб кетган. Орадан икки кун ўтиб, томонлама чуқур ўрганган ва бир қанча
яъни 2001йилнинг 18 январь куни Ново- муҳим фундаментал тадқиқотларни амал-
сибирск шаҳрида ўзи яшаб турган «Сла- га оширган таниқли ҳуқуқшунос олимлар
вутич» меҳмонхонасида содир этилган – О.С.Иоффе, С.Н.Братусь, Е.А.Павлод-
қотиллик жиноятида гумон қилиниб, су- ский ва бошқаларнинг илмий асарларида
риштирув ва тергов органлари томонидан ҳам суриштирув ва дастлабки тергов ор-
икки ой муддатда эҳтиёт чораси сифати- ганларининг қонунга хилоф ҳаракатлари-
да қамоқда ушланган. 2001 йил 18 март ни форс-мажор ҳолати сифатида қарашга
куни эса, у содир этилган жиноятга дахли оид фикрлар учрамайди.
бўлмаганлиги сабабли, суднинг қарорига
кўра, айбсиз деб топилган ва реабилита- Айтиш жоиз, кейинги йилларда мам-
ция қилинган. лакатимизда тадбиркорлик фаолиятининг
тўсқинликсиз амалга оширилишини таъ-
Кўриниб турибдики, унга нисбатан су- минлаш ва бизнес юритиш учун қулай
риштирув ва дастлабки тергов органла- шарт-шароитларни яратишга қаратилган
рининг қонунга хилоф ҳаракатлари нати- кенг кўламли ислоҳотлар амалга оши-
жасида шартнома мажбуриятларини 2 ой рилиб келинаётганлиги, бу борада баъзи
мобайнида бажара олмаслик ҳолати юза- бир тизимли муаммолар сақланиб тур-
га келган ва мажбуриятнинг бузилиши ганлиги ва уларнинг айримлари бевосита
натижасида «Қизилқумцемент» АЖнинг суриштирув ва дастлабки тергов органла-
манфаатларига зарар етказилишига сабаб рининг қонунга хилоф ҳаракатлари билан
бўлган. Бундай ҳолатнинг юзага келиши боғлиқлигини кўрсатмоқда. Шу ўринда
тадбиркорлик фаолияти субъектининг мавжуд муаммоларнинг ҳал этилиши тад-
хоҳиш-иродаси ва жисмоний имкониятига биркорликни ривожлантириш йўлидаги
боғлиқ бўлмаганлиги, олдиндан башорат тўсиқларни бартараф этиш, мамлакати-
қилиб бўлмайдиган, тўсатдан ва фавқу- мизга хорижий инвестицияларни жалб
лодда, муқаррар ва муайян шароитларда қилиш ҳамда тадбиркорлик субъектлари
оқибатлари олдини олиб бўлмайдиган, ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларининг
кафолатли ҳимоясини таъминлашга кенг

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

12 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

имкониятлар яратади. Бунда эса, барча ри тадбиркорлик субъектларининг шарт-
давлат бошқаруви идоралари каби су- нома мажбуриятларини бажармаганлик
риштирув ва дастлабки тергов органлари, ёки лозим даражада уддаламаганлик
уларнинг мансабдор шахслари ва тадбир- учун жавобгарликни истисно этишнинг
корлик субъектлари ўртасида инсофли, асоси сифатида қабул қилиниши мақсад-
ҳалол, адолатли муносабатлар ўрнати- га мувофиқ. Бунда, форс-мажор ҳолати
лиши талаб этилади. Зеро, ушбу орган- мавжудлиги ҳар бир муайян ишдаги ҳо-
лар мансабдор шахсларининг ҳуқуқни латларни аниқлаш билан белгиланиши ва
қўллаш ва суд амалиётида адолат, инсоф­ мажбуриятларни ижро этиш муддатлари,
лилик, ҳалоллик, оқилоналик тамойилла- ижро этилмаганлик характери, қарздор
рига қатъий риоя этишлари орқали тад- ҳаракатларининг оқилоналиги ва инсоф-
биркорлик субъектларининг ҳуқуқлари ва лилиги аниқланиши лозим.
қонуний манфаатларини ишончли ҳимоя-
сини таъминлаш мумкин. Суриштирув ва дастлабки тергов ор-
ганларининг қонунга хилоф ҳаракатла-
Жамиятнинг ҳозирги ҳуқуқий онги ва рини форс-мажор ҳолати сифатида маж-
маданияти даражаси ҳам суриштирув, буриятнинг ижросини амалга оширишга
дастлабки тергов органлари ва уларнинг тўсқинлик қилганлигини кўрсатаётган
мансабдор шахсларидан ўз ваколатлари- тараф ўз мажбуриятларини бажариш ва
ни амалга оширишда инсофлилик, ҳалол- форс-мажор оқибатлари келтириб чиқа-
лик ва адолат тамойиллари асосида ён- ришини камайтириш учун барча оқилона
дашишни талаб этмоқда. Хусусан, ушбу чораларни кўрганлигини исботлаб бери-
органлар мансабдор шахсларининг маз- ши зарур. Айни пайтда, жиноят-процес-
кур тамойиллар асосида фаолият юрити- суал ва маъмурий қонунчилик доираси-
ши, уларнинг қонунга хилоф ҳаракатлари да тадбиркорлик субъекти (қарздор)га
натижасида тадбиркорлик субъектларига нисбатан қўлланилган ҳуқуқий таъсир
зарар етказилганда, уни тўлаб берилиши чоралари унинг ҳуқуқ ва эркинликларини
билан бирга, ушбу ҳаракатларни тадбир- муайян тарзда чеклаганлиги, жумладан,
корлик субъектлари ва учинчи шахслар ғайриқонуний ҳукм этилганлиги, қонун-
(контрагентлар) ўртасидаги шартнома га хилоф равишда жиноий жавобгарликка
мажбуриятларини бажаришнинг қийин- тортилганлиги, эҳтиёт чораси сифатида
лашиши ёки бузилиши туфайли айбсиз қамоққа олиниши қонунга хилоф эканли-
зарар етказилишига олиб келган форс-ма- ги ва ҳозирда унга нисбатан оқлов ҳ­ укми
жор ҳолати сифатида тан олинишини ҳам чиқарилганлиги, жиноят таркиби ёки
тақозо этади. Чунки, тадбиркорлик та- ж­ иноий воқеа бўлмаганлиги ёхуд жиноят
ваккалчиликка асосланган фаолият экан- содир этишга дахлдор эмаслиги с­ абабли
лиги ва шу сабабли унинг фаолиятини жиноят иши бекор қилинганлиги, яъни
муваффақиятли амалга оширилиши на- реаблитация қилинганлиги тўғрисида-
фақат тадбиркорга, балки бевосита су- ги далиллар тақдим этилиши шарт. ­Шу
риштирув, дастлабки тергов органлари ва ўринда, тадбиркорлик субъекти (қарз-
уларнинг мансабдор шахсларининг қону- дор)нинг ҳуқуққа хилоф қилмиши исбот-
ний ҳаракатлари каби омилларга ҳам боғ- ланган бўлса-ю, лекин унга нисбатан қо-
лиқ. Шу маънода, суриштирув, дастлабки нунда белгиланган асосларга кўра, жазо
тергов органлари ва уларнинг мансабдор берилмаган бўлса ҳам, форс-мажор ҳо-
шахсларининг қонунга хилоф ҳаракатла- лати мавжудлигини талаб қилиш ҳуқуқи

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ 13

вужудга келмаслигини таъкидлаш жоиз. асос бўлиши мумкин. Фуқаролик кодек-
Таъкидлаш керак, суриштирув ва даст- сининг 383-моддасига кўра, шартнома
тузишда тарафлар учун асос бўлган ва-
лабки тергов органларининг қонунга хи- зиятнинг жиддий ўзгариши, агар бош­
лоф ҳаракатлари натижасида мажбурий қача тартиб шартномада назарда ту-
тарзда тадбиркорлик субъектининг фа- тилган бўлмаса ёки унинг моҳиятидан
олияти тўхтатиб қўйилганда, ушбу давр англашилмаса, шартномани ўзгартириш
шартнома мажбурияти ижроси муддатини ёки бекор қилиш учун асос бўлади. Ва-
ўзгартириш учун асос бўлиши мумкин. зиятнинг жиддий ўзгариши оқибатида
Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик ко- шартнома бекор қилинганда, суд у ёки бу
декси 333-моддасининг учинчи қисмига тарафнинг талаби билан шартномани бе-
кўра, «башарти қонунда ёки шартномада кор қилиш оқибатларини аниқлашда та-
бошқача тартиб назарда тутилган бўл- рафларнинг уни бажариш билан боғлиқ
маса, тадбиркорлик фаолиятини амалга харажатларини улар ўртасида адолатли
оширишда мажбуриятни бажармаган ёки тақсимлаш зарурлигига асосланади. Шу-
лозим даражада бажармаган шахс мажбу- нингдек, вазиятнинг жиддий ўзгариши
риятни лозим даражада бажаришга енгиб муносабати билан шартноманинг ўзгар-
бўлмайдиган куч, яъни фавқулодда ва му- тирилишига уни бекор қилиш ижтимоий
айян шароитларда олдини олиб бўлмай- манфаатларга зид бўлган ёки тарафларга
диган вазиятлар (форс-мажор) туфайли шартномани суд томонидан ўзгартирил-
имкон бўлмаганлигини исботлай олмаса ган шартлар асосида бажариш учун талаб
жавобгар бўлади». қилинадиган харажатлардан анча ортиқ
зарар келтирадиган фавқулодда ҳолларда
Демак, суриштирув, дастлабки тер- суд қарори билан йўл қўйилади.
гов органларининг қонунга хилоф ҳара-
катларини форс-мажор ҳолати сифатида Ўзбекистон Республикаси ва хорижий
қарашнинг моҳияти шунда кўринадики, мамлакатлар фуқаролик қонунчилиги-
бундай ҳаракатлар натижасида юзага ке- да ҳар бир битим ва шартномага қатъий
ладиган ҳолат кутилмаганда ва тўсатдан риоя этиш кераклиги (pacta sunt servanda)
пайдо бўлиб, тадбиркорлик субъекти ин- тамойили мустаҳкамлаб қўйилган. Бироқ,
софли асосда қарши турса ҳам учинчи бунда бошқа бир аниқлаштирувчи тамо­
шахс (контрагент) олдидаги мажбурияти- йил ҳам борки, унга кўра шартномани
ни бажаришга имкон топа олмайди. Шу бажариш учун у тузилаётган вақтдаги ҳо-
сабабли, суриштирув ва дастлабки тергов латлар ўзгармаслиги (rebus sic stantibus)
органларининг қонунга хилоф ҳаракатла- керак5. Шартнома бажарилишини қийин-
рини форс-мажор ҳолати сифатида қабул лаштирувчи вазиятнинг вужудга келиши
қилишда, ушбу ҳаракатларни юридик ха- эса, тарафларга уни бажаришни рад этиш
рактерда эканлиги, қарздорни инсофли ҳуқуқини беради. Шу сабабли, барча мам-
асосда ушбу ҳаракатларга қарши туриш лакатлар фуқаролик қонунчилигида, агар
имконияти йўқлиги ва бунинг натижаси- тарафлар шартномани тузаётганда унинг
да учинчи шахс (контрагент) олдидаги бажарилишини оғирлаштирувчи вазият
шартнома мажбуриятини бажара олмас- юзага келишини кўра олмаган бўлсалар
лиги ҳисобга олиниши лозим. ва буни олдиндан назарда тутишнинг им-
конияти бўлмаса, юзага келган вазият та-
Шу ўринда ушбу қонунга хилоф ҳара- рафларнинг назорат доирасидан ташқари
катлар фақат форс-мажор ҳолатига эмас,
балки вазиятнинг жиддий ўзгариши ҳам «ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

14 ФУҚАРОЛИК ҲУҚУҚИНИНГ АЙРИМ МАСАЛАЛАРИ

тўсқинликлар натижасида келиб чиққан, рўйхати ҳам берилган. Шу билан бирга,
муайян шароитларда унинг оқибатлари шартномада қарздорнинг тўсқинликлар-
олдини олиб бўлмаслиги мажбуриятнинг ни вужудга келтирувчи ҳолатлар бўйича
бузилиши ва тарафлар айбисиз зарар ет- таваккалчилик хавф-хатарини ўз зим-
казилишига олиб келган бўлса, бундай масига олмаганлиги писандани қўллаш-
вазият форс-мажор ҳолати сифатида қа- нинг муҳим асосларидан бири сифатида
бул қилиниши қоида тариқасида белги- қаралади. Яъни, агарда қарздор шартно-
лаб қўйилган. мада кредиторни, инвесторни ишонти-
риш учун муайян ҳолатлар бўйича тавак-
Бундай вазиятлар бўйича кенгроқ ва калчилик ҳолатини ўз зиммасига олган
батафсил тушунтиришлар эса, 2020 йил- бўлса, форс-мажор писандасини қўлла-
да Халқаро савдо палатаси томонидан нишини талаб эта олмайди. Чунки, бу пи-
янги таҳрирда берилган форс-мажор ва сандани қўллаш императив эмас, балки
мушкул вазиятлар (hardchip) писандаси диспозитив норма асосида белгиланади.
ҳисобланади6. Фуқаролик кодексининг 333-моддасида
ҳам форс-мажор ҳолатини белгиловчи
Ҳозирги замон ҳуқуқни қўллаш ама- норма диспозитив характерга эга.
лиётида ушбу писандалар шартнома та-
рафлари томонидан унга нисбатан бево- Хулоса ўрнида айтганда, Халқаро
сита ҳавола қилиш ёхуд шартномаларда савдо палатаси форс-мажор ҳолатлари
уларни янада аниқлаштирилган ҳолда бўйича писандаси мазмун-моҳияти су-
баён этиш орқали қўлланилиб келин- риштирув ва дастлабки тергов органла-
моқда. Жумладан, Халқаро савдо палата- рининг қонунга хилоф ҳаракатлари тад-
си форс-мажор ҳолатлари бўйича писан- биркорлик субъектлари ва контрагентлар
дасида мажбуриятни бажаришдан озод (учинчи шахслар) ўртасидаги шартнома
этиш учун асос сифатида уни бажармас- мажбуриятлари ижросига салбий таъсир
лик тарафлар назоратидан ташқарида кўрсатиши натижасида мажбуриятни
бўлган тўсқинликлар натижаси бўлиши, ­бажара олмаслик ҳолатини форс-мажор
тарафлар шартнома тузаётганда бундай ҳолати сифатида тан олиш учун асос
тўсқинликлар ва унинг оқибатларини ол- бўлади.
диндан кўра олмаганликлари оқилоналик
талаби асосида белгиланиши, қарздор Х. ИСАНОВ,
инсофли асосда ҳаракат қилгани ҳолда,
ушбу тўсқинликлар ва унинг оқибатла- Ўзбекистон Республикаси
рини олдини олиш ёки бартараф этиш
имконияти бўлмаслиги кабилар белгилаб Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
қўйилган бўлиб, унда тўсқинликларни
вужудга келтирувчи ҳолатларнинг очиқ С­ удьялар олий мактаби докторанти,

юридик фанлар номзоди, доцент

1 Белов В.А. Гражданское право. Учебник. –М.: АО «Центр ЮрИнфоР», 2003. С.339.
2 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. https://lex.uz/ru/docs/180552.
3 Ўзбекистон Республикаси Олий судининг 23.05.2022 йилдаги 07/14-6324-169-сонли маъ­
лумотномаси.
4 https://iccwbo.ru/documents/icc-forcemajeure-hardship-clauses- march2020.pdf .
5 Кондратьева Е. М. Форс-мажорная оговорка во внешнеторговом контракте // Вестник ННГУ, 2012.
№ 6-1.С. 238.
6 https://iccwbo.ru/documents/icc-forcemajeure-hardship-clauses- march2020.pdf.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 15

СОЛИҚ ТЎҒРИСИДАГИ ҚОНУНЧИЛИКНИ
БУЗГАНЛИК УЧУН БАНКЛАРНИНГ
ЖАВОБГАРЛИГИ

Солиқлар ҳар қандай давлатнинг асо- дик шахслардан олинадиган фойда солиғи
сий иқтисодий таянчи ҳамда бюджетни ставкасини камайтириш орқали тизим қай-
ташкил этувчи манбаларидан саналади. та кўриб чиқилди.
Шу сабабдан деярли барча давлатларда
солиқ сиёсатини такомиллаштириш из- Соҳани янада такомиллаштириш, иқти-
чил амалга оширилади. Хусусан, ҳозирги содиётда хуфиёна айланмани қисқарти-
кунда ривожланаётган давлатларда со- риш борасидаги концепциянинг асосий
лиқ маъмуриятчилиги самарадорлигини йўналиш­лари сифатида Солиқ маъмурият-
ошириш, унинг юкини изчил камайти- чилигини такомиллаштириш стратегияси
риш, тизимни соддалаштириш тенденци- ҳамда уни амалга ошириш бўйича «Йўл
яси кузатилмоқда. Жумладан, 2017 йил 7 ­харитаси» тасдиқланди2.
февралда қабул қилинган мамлакатимиз
Президентининг «Ўзбекис­тон Республи- Мамлакат бюджетини шакллантириш,
касини янада ривожлантириш бўйича тараққиётга бевосита ёки билвосита таъ-
Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги сир кўрсатиш функцияси солиқ солиш
Фармонида иқтисодиётни ривожланти- воситасида амалга оширилади. Шу са-
риш ва либераллаштиришнинг устувор бабдан ҳам солиқлар қадимдан давлат-
йўналишлари соҳасида солиқ юкини ка- нинг мавжудлиги ҳамда унинг иқтисодий
майтириш ва солиққа тортиш тизимини ­мустақиллигининг пойдевори ҳисоблана-
соддалаштириш сиёсатини давом этти- ди. Ўзбекистон Республикаси Конститу-
риш, унинг маъмуриятчилигини такомил- циясининг 51-моддасида ҳам қонун билан
лаштириш ва тегишли рағбатлантирувчи белгиланган солиқлар ва маҳаллий йиғим-
чораларни кенгайтириш, шунингдек юри- ларни тўлаш фуқароларнинг конституци-
дик ёрдам ва хизмат кўрсатишни тако- явий бурчи сифатида мустаҳкамланган.
миллаштириш мақсадида адвокатлар ва Шунингдек, Ўзбекистон Республикаси
адвокатлик тузилмалари даромадларини Солиқ кодексининг 8-моддасига кўра, ҳар
солиққа тортиш тизимини мақбуллашти- бир шахс қонунчиликда белгиланган со-
риш белгиланган1. лиқлар ва унда назарда тутилган йиғим-
ларни тўлаши шарт.
Шундан келиб чиққан ҳолда, Ўзбекис­
тон Республикасининг солиқ сиёсати- Шу ўринда тадқиқотчи олим И.Тўра-
ни такомиллаштириш концепциясининг боевнинг солиқ муносабатларида шахс-
амалиётга жорий этилиши натижасида нинг фуқаролиги эмас, балки резидентлиги
меҳнатга ҳақ тўлаш жамғармасига солиқ муҳимроқ эканини инобатга олган ҳолда,
юки камайтирилди, айланма маблағлардан солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни
олинадиган солиқлар оптималлаштирилди, тўлаш мажбуриятига эга шахслар доира-
давлат мақсадли жамғармаларига мажбу- сини кенгайтириш мақсадида Ўзбекистон
рий ажратмаларни бекор қилиш ва юри- Республикаси Конституциясининг 51-мод-
дасини «ҳар ким қонун билан белгиланган
солиқлар ва бошқа мажбурий тўловларни

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

16 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК

тўлашга мажбурдир» шаклида ўзгартириш тушунчасига ҳам аниқлик киритиб кетиш
тўғрисидаги таклифи3 бироз баҳсли. ўринли бўлади. Амалдаги солиқ қонунчи-
лигига мувофиқ солиқ деганда Солиқ ко-
Бизнингча, амалдаги фуқаролик қонун- дексида белгиланган, Ўзбекистон Респуб­
чилигига кўра, «фуқаролар» деганда Ўз- ликасининг Давлат бюджетига ёки давлат
бекистон Республикасининг фуқаролари, мақсадли жамғармасига тўланадиган маж-
бошқа давлатларнинг фуқаролари, шунинг­ бурий беғараз тўлов, йиғим деганда эса
дек фуқаролиги бўлмаган шахслар тушу- бюджет тизимига Солиқ кодексида ёки
нилиши4 сабабли Асосий Қонунга мазкур бошқа қонун ҳужжатларида белгиланган
таклиф этилган таҳрирда ўзгартириш ки- мажбурий тўлов тушунилади.
ритилиши мақсадга мувофиқ эмас.
Маълумки, ҳар қандай ҳуқуқий муно-
Шу ўринда «солиқлар» ва «йиғимлар»

АННОТАЦИЯ

Мақолада муаллиф томонидан солиқ тўғрисидаги қонунчиликни бузганлик учун банкларнинг
жавобгарлиги тушунчаси, белгилари, жиноят таркибига оид масалалар ёритилган. Шунингдек,
мақолада Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодексига кўра, солиқ (йиғим), бўнак тўлови, пенялар
ва жарималарни ўтказиш тўғрисидаги топшириқномаларни бажариш муддатларини бузиш ҳамда
банклар томонидан ҳисобварақлар ва операциялар бўйича маълумотномаларни (кўчирмаларни)
солиқ органига тақдим этмаслик, банкларнинг солиқ тўғрисидаги қонунчиликни бузганлиги
масаласи ҳам кўриб чиқилган.

Калит сўзлар: солиқ тўғрисидаги қонунчиликни бузиш, солиқ агенти, банклар жавобгарли-
ги, солиқ (йиғим), бўнак тўлови, пенялар ва жарималарни ўтказиш тўғрисидаги топшириқнома-
ларни бажариш муддатларини бузиш, банклар томонидан банк ҳисобварақлари ва операциялар
бўйича маълумотномаларни (кўчирмаларни) солиқ органига тақдим этмаслик.

***
В статье рассматривается понятие ответственности банков за нарушение налогового законо-
дательства Республики Узбекистан, ее признаки, вопросы, связанные с составом преступления.
Также в статье, согласно Налоговому кодексу Республики Узбекистан, рассматриваются следую-
щие два аспекта, которые должны быть приняты во внимание за нарушение сроков выполне-
ния инструкций по налогу (сбору), единовременной выплате, перечислению штрафов и пеней, а
также за несоблюдение представление в Налоговый орган банковских счетов и информации об
операциях банков
Ключевые слова: нарушение налогового законодательства, налоговый агент, ответствен-
ность банка, нарушение сроков исполнения налог (сбор), единовременная выплата, перечисле-
ние штрафов и пеней, непредставление банками в налоговый орган банковских выписок (пере-
водов) по банковским счетам и операциям.

***
The article discusses the concept of responsibility of banks for violation of the tax legislation of
the Republic of Uzbekistan, its signs, issues related to the composition of the crime.Also in the article,
according to the Tax Code of the Republic of Uzbekistan, the following two aspects are considered,
which should be taken into account for violation of the deadlines for the implementation of instructions
on tax (collection), lump-sum payment, transfer of fines and penalties, as well as for non-compliance
with the submission to the Tax Authority of bank accounts and information about bank transactions
Keywords: violation of tax legislation, tax agent, bank liability, violation of deadlines for tax (fee),
lump sum payment, transfer of fines and penalties, failure by banks to submit bank statements (transfers)
on bank accounts and transactions to the tax authority.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 17

сабат ҳуқуқ субъектлари томонидан амал- тиш мақсадида ҳисоб юритилишида, имти-
га оширилади. Солиқ муносабатларининг ёзлар қўллашда, солиқ мажбуриятларини
субъектлари сифатида солиқ тўловчилар, бажаришни талаб қилишда, қонунларни
солиқ агентлари ва ваколатли органлар бузган ҳолларда жавобгарликка тортиш­
тушунилади. Тадқиқот мавзуимиз солиқ ларга нисбатан ҳар қайси шахсга нисбатан
тўловчилар хусусида бўлганлиги сабабли алоҳида тартиб кўзда тутилган.
«солиқ тўловчи» тушунчасини аниқлашти-
рамиз. Амалдаги солиқ Қонунининг Жисмоний шахслар ҳар қандай давлатда
20-моддасига кўра, зиммасига белгиланган солиқ тўловчилар салмоғидаги кўпчиликни
солиқлар ҳамда йиғимларни тўлаш маж- ташкил этади. Бу шахсларнинг солиқ юза-
бурияти юклатилган юридик ва жисмоний сидан мажбуриятлари уларнинг фуқаролик­
шахслар солиқ тўловчилар деб эътироф лари, молиявий имкониятлари, эгалик қи-
этилади. либ турган мол-мулклари миқдорига, ёши,
оилавий аҳволи, касбий тааллуқлиликлари
Айрим мутахассислар кўпинча солиқ каби жиҳатдан ҳисобга олган ҳолда турли-
субъекти деганда аксарият ҳолларда фақат- ча кўринишда бўлиши мумкин.
гина солиқ тўловчилар тушунилишини
таъкидлаб, солиқ субъектлари бу солиқ Бу бўйича айрим олимлар солиқ турла-
тўловчилар (жисмоний ва юридик шахс­ рининг кўп томонли хусусиятга эга экан-
лар) ҳамда солиқ ундирувчилар (солиқ лигини қайд этиб, унинг таснифланишини
идоралари)ни англатишини тушунтиради5. ­қуйидаги икки жиҳатга кўра асослаган:

Солиққа тортилувчи субъектлар тарки- – солиқ тўловчига боғлиқ ҳолда;
бини, солиқ юрисдикцияси таъсирида бўл- – солиққа тортиш шаклига кўра7.
ган шахсларнинг йиғиндиси ташкил этади. Маълумки, давлат солиқ хизмати орган-
Шундан келиб чиқиб айтиш мумкинки, лари ўз зиммаларига юклатилган вазифа-
солиқ тўловчилар бу зиммасига солиқлар, ларни давлатнинг бошқа бошқарув орган-
йиғимлар ва божлар тўлаш мажбурияти лари, маҳаллий идоралар, фуқароларнинг
юклатилган юридик ва жисмоний шахслар- ўзини ўзи бошқариш, ҳуқуқни муҳофаза
дир6. қилувчи, статистика ва молия органла-
ри, банклар ва бошқа ташкилотлар билан
Солиқ тўловчилар тури ва таркиби хил- ўзаро ҳамкорликда бажаради. Мазкур ор-
ма-хил бўлиб, умумий ҳудудга кўра, бир- ганлар ва ташкилотлар солиқ ҳақидаги қо-
лашув, умумий фуқароликка кўра, ижти- нун ҳужжатларига риоя этилиши устидан
моий, иқтисодий ва бошқа алоқаларга давлат назоратини амалга ошириш ва бу
кўра бирлашган турли солиқ тўловчилар борадаги ҳуқуқбузарликларга қарши ку-
гуруҳларини ифодалайди. Солиқ тўловчи- рашда давлат солиқ хизмати органларига
ларни гуруҳлаш асосан уларнинг қандай кўмаклашишлари шарт.
шахс эканликларига қараб амалга ошири- Жумладан, давлат солиқ хизмати, ҳуқуқ-
лади. Худди шу асосда солиққа тортишда ни муҳофаза қилувчи, молия органлари,
иккита солиққа тортилувчи субъект ажра- банклар солиқлар бўйича ҳуқуқбузарлик­
тилади: булар – юридик ҳамда жисмоний ларга оид мавжуд материаллар ва ҳуқуқ­
шахслар. Умуман олганда, солиқ тўловчи бузарликларнинг олдини олиш юзасидан
сифатида уларнинг иккаласининг ҳам бир кўрилган чора-тадбирлар, ўтказилаётган
хилдаги ҳуқуқ ва мажбуриятлари мавжуд. текширувлар тўғрисида ўзаро келишув
Аммо, бир қатор давлатларда тўланиши ке- бўйича аниқланадиган тартибда бир-бири-
рак бўлган солиқ турларида, солиққа тор- ни хабардор қилади. Шу жумладан, идо-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

18 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК

ралараро электрон ҳамкорлик қилишдан рилганлиги) тўғрисидаги банк хабарно-
фойдаланган ҳолда, хабардор қилади, шу- масининг шакли ва уни электрон тарзда
нингдек ўз зиммаларига юклатилган вази- узатиш тартиби Ўзбекистон Республикаси
фаларни бажариш мақсадида бошқа ахбо- Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқла-
ротлар алмашилади. нади.

Маълумки, юридик шахслар ва якка тар- Қайд этиш керакки, банклар томонидан
тибдаги тадбиркорлар солиқларни банклар юқорида қайд этилган мажбуриятларни ба-
орқали нақд пулсиз шаклда тўлайди. жармаганлик ёки лозим даражада бажар-
маганлик учун қонунчиликда белгиланган
Қонунчиликда солиқларни ўтказиш- тартибда жавобгар бўлади.
га доир тўлов топшириқномаларининг
банклар томонидан бажарилиши назарда Савол туғилади, банклар учун юклана-
тутилган. Банклар солиқ тўловчининг пул диган бу каби мажбуриятлар қандай харак-
маблағлари ҳисобидан солиқни бюджет тер касб этади?
тизимига ўтказишга доир тўлов топшириқ-
номасини, шунингдек солиқ органининг Солиқ кодексининг 134-моддасида
солиқни бюджет тизимига ўтказишга доир банкларнинг солиқ назоратини амалга
инкассо топшириқномасини бажариши ошириши билан боғлиқ мажбуриятлари
шарт. Бунда, солиқ тўловчининг ва инкассо белгиланган.
топшириқномалари фуқаролик қонунчили-
гида белгиланган навбат бўйича бажарили- Унга кўра, банк ҳар қандай юридик ёки
ши талаб этилади. жисмоний шахс – мижознинг ҳисобварағи
ёки омонати (депозити) очилганлиги (ёпил-
Солиқ тўловчининг ёки инкассо топши- ганлиги), реквизитларининг ўзгартирил-
риқномаси бундай ҳужжат олинган кундан ганлиги тўғрисидаги ахборотни тегишли
кейинги 1 операция куни ичида банк то- ҳолат рўй берган кундан эътиборан уч кун
монидан бажарилиши лозим. Агар солиқ ичида электрон шаклда, ўзи жойлашган ер-
тўловчининг ҳисобварағида пул маблағла- даги солиқ органига маълум қилиши шарт.
ри мавжуд бўлган ва тўлов ҳужжатида
реквизитлари тўғри кўрсатилган бўлса Солиқ органининг банк мижозига
банк топшириқномаларни бажаришни ке- нисбатан ахборот тақдим этиш тўғрисида-
чиктириши мумкин эмас. Солиқ тўловчи- ги сўровига биноан, банк ёзма сўров олин-
нинг ҳисобварағида пул маблағларининг ган кундан эътиборан уч кун ичида солиқ
йўқлиги ёки маблағнинг етарли эмаслиги органларига юбориш зарур.
туфайли солиқ органининг инкассо топ-
шириқномасини белгиланган муддатда Шунингдек, мазкур ахборот, Ўзбекистон
бажаришнинг имкони бўлмаганда, банк Республикасининг халқаро шартномалари-
белгиланган муддат тугаганидан кейинги да назарда тутилган ҳолларда чет давлат
кундан кечиктирмай инкассо топшириқ- ваколатли органининг сўрови асосида ҳам
номасини юборган солиқ органига унинг солиқ органлари томонидан банкдан сўраб
топшириқномаси бажарилмаганлиги ёхуд олиниши мумкин.
қисман бажарилганлиги тўғрисида хабар
қилиши лозим. Ҳуқуқ назариясида умумэътироф этил-
ган қоидадан келиб чиқадиган бўлсак, ҳар
Солиқ тўловчининг топшириқномаси қандай юридик жавобгарлик асосида дав-
ёки солиқ органининг инкассо топшириқ- лат мажбурлов чоралари билан ҳимоя қи-
номаси бажарилмаганлиги (қисман бажа- линадиган ва таъминланадиган, ҳуқуқий
нормаларнинг талабларини бузишга қа-
ратилган ҳуқуққа хилоф қилмиш ётади.
Солиқ қонунчилигини бузиш ҳам ҳуқуққа

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 19

хилоф қилмишнинг алоҳида бир тури си- ва жарималарни ўтказиш тўғрисидаги топ-
фатида намоён бўлади8. шириқномаларни бажариш муддатларини
бузиш;
Жавобгарлик асосида қандай солиқ қо-
нунчилиги бузилиши турганлигига қараб, – банклар томонидан банк ҳисобва-
бу ҳуқуққа хилоф қилмишни молиявий, рақлари ва операциялар бўйича маълумот-
маъмурий ва жиноий жавобгарлик асос­ номаларни (кўчирмаларни) солиқ органига
лари сифатида кўриб чиқиш мумкин. Шу тақдим этмаслик.
сабабли, солиқ қонунчилигини бузганлик
учун юридик жавобгарликнинг асосини Ўзбекистон Республикаси Солиқ ко-
аниқлаш солиқ солиш соҳасидаги ижтимо- дексининг 228-моддасида солиқ (йиғим),
ий муносабатларни самарали тартибга со- бўнак тўлови, пенялар ва жарималарни
лишда муҳим назарий ва амалий аҳамиятга ўтказиш тўғрисидаги топшириқномалар-
эгадир. ни бажариш муддатларини бузиш солиқ
тўғрисидаги қонунчиликни бузиш шакли
Солиқлар ва йиғимлар ҳақидаги қонун сифатида келтирилган.
ҳужжатларини бузиш ҳамда унинг хавфли
шаклларидан бири бўлган солиқ жиноят- Мазкур модданинг диспозициясида
ларини содир этиш давлатнинг иқтисодий банк томонидан солиқ (йиғим), бўнак тўло-
хавфсизлигига зарар етказади. Бундай хат- ви, пеня ва жарима суммасини ўтказиш
ти-ҳаракатлар солиқ солиш тизимига, дав- тўғрисидаги солиқ тўловчининг топши-
лат даромадларини шакллантириш меха- риқномасини, солиқ органининг инкассо
низмига ўз таъсирини кўрсатади. топшириқномасини бажармаслик (бажари-
лишини кечиктириш) солиқ тўғрисидаги
Солиқ қонунчилигини бузишнинг қонунчиликни бузишда ифодаланадиган
асосий кўринишларидан бири – бу со- ҳуқуқбузарликнинг объектив томонини
лиқ ҳуқуқбузарлиги ҳисобланади. У бар- ташкил этади.
ча ҳуқуқбузарликлар сингари, биринчи
­навбатда, қилмиш, яъни ҳаракат ёки ҳа- Банклар томонидан солиқ (йиғим),
ракатсизликда ифодаланади. Ҳаракат бўнак тўлови, пенялар ва жарималарни
­шахснинг фаол хулқ-атвори, ҳаракатсизлик ўтказиш тўғрисидаги топшириқномалар-
эса шахсга юклатилган мажбуриятларни ни бажариш муддатлари бузилганлиги Ўз-
бажармаганликда ифодаланувчи пассив бекистон Республикаси Марказий банки
хулқ-атворидир. Солиқ ҳуқуқбузарлигини қайта молиялаштириш ставкасининг бир
содир этишга қаратилган қилмиш (ҳара- юз элликдан бир қисми миқдорида, лекин
кат ёки ҳаракатсизлик) – қонунга хилоф кечиктирилган ҳар бир календарь кун учун
ҳ­ исобланади. ўтказилмаган сумма бир фоизининг беш-
дан бир қисмидан кўп бўлмаган миқдорда
Солиқ қонунчилигида солиқ тўғри- жарима солиш орқали жавобгарликка тор-
сидаги қонунчиликни бузганлик учун тишга сабаб бўлади.
банкларнинг жавобгарлиги асослари Ўз-
бекистон Республикаси Солиқ кодекси- Худди шунингдек, банклар томонидан
нинг алоҳида – 29-бобида мустаҳкамлан- банк ҳисобварақлари ва операциялар бўйи-
ган. Мазкур бобда, асосан, банкларнинг ча маълумотномаларни (кўчирмаларни) со-
солиқ тўғрисидаги қонунчиликни бузган- лиқ органига тақдим этмаслик ҳам қонун-
лиги учун қуйидаги икки жиҳат эътибор- чиликни бузиш сифатида қаралади.
га олинади:
Бу Солиқ кодексининг 229-моддасида
– солиқ (йиғим), бўнак тўлови, пенялар белгиланган бўлиб, унга кўра солиқ қонун-
чилигида белгиланган банкларнинг солиқ

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

20 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК

назоратини амалга ошириш билан боғлиқ пул маблағларини қабул қилиш, киритиб
бўлган мажбуриятларига оид маълумот- қўйиш, ҳисобварақдаги маблағларни ўтка-
номани (кўчирмаларни) банк томонидан зиш, бериш ва тадбиркорнинг ҳисобварағи
солиқ органига тақдим этмаслик, шунинг­ бўйича бошқа операцияларни ўтказиш
дек маълумотномаларни (кўчирмаларни) тўғрисидаги топшириқларни бажаришни
белгиланган муддатни бузган ҳолда ёки зиммасига олиши натижасида банк билан
нотўғри маълумотлар бўлган маълумотно- тадбиркор ўртасидаги муносабатларни
маларни (кўчирмаларни) тақдим этиш жа- амалга ошириш воситаси ҳисобланади.
рима ­солишга сабаб бўлади.
Юқоридагилардан хулоса қилиб шуни
Шу ўринда банклардаги ҳисобварақлар айтиш мумкинки, солиқ тўғрисидаги қо-
бўйича операцияларни тўхтатиб қўйиш нунчиликни бузганлик учун банкларнинг
ҳуқуқий таъсир чораси хусусида тўхталиб жавобгарлигини белгилаш солиқ агенти
ўтамиз. сифатида уларнинг масъулиятини ошириш,
иқтисодий тараққиётга эришишда солиққа
Қонун ҳужжатларига мувофиқ, тадбир- тортиш услубларини такомиллаштириш ва
корлик субъектларига нисбатан фақат суд солиқ объектларини аниқлаш ҳамда солиқ
тартибида ўн кундан кўп бўлмаган муддат- тўловчиларни ҳисобга олиш ишларини си-
га фаолиятни чеклаш, тўхтатиб туриш ва фатини яхшилашга, ўз навбатида, тизимда
тақиқлаш, шунингдек банклардаги ҳисоб- солиқ субъектлари ўртасидаги муносабат-
варақлар бўйича операцияларни тўхтатиб ларни янги босқичга кўтаришга хизмат қи-
қўйиш ҳуқуқий таъсир чораси сифатида лади.
қўлланилади9. Негаки, солиқ мажбурияти-
нинг бажарилиши банк кафолати ҳамда ҳи- С. СУВОНОВ,
собварақлар бўйича операцияларнинг тўх- Гулистон туманлараро
татилиши билан таъминланиши мумкин. маъмурий суди судьяси

Банк ҳисобварақ шартномасини тузишда
тадбиркор ҳисобварағига келиб тушган

1 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-сонли «Ўзбекистон Респуб-
ликасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида»ги Фармони. Ўзбекистон Респуб-
ликаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2017 й., 6-сон, 70-модда.

2 Ўзбекистон Республикаси Президентининг «Солиқ маъмуриятчилигини такомиллаштириш бўйича қў-
шимча чора-тадбирлар тўғрисида»ги Қарори. ПҚ-4389-сон 10.07.2019. Қонун ҳужжатлари маълумотлари
миллий базаси, 11.07.2019 й., 07/19/4389/3409-сон.

3 И.Қ.Турабоев. Ўзбекистон Республикаси норезидент юридик шахсларига солиқ солишнинг ҳуқуқий
асосларини такомиллаштириш. Юрид. фан. фалсафа доктори. илм. дар. олиш учун ёзил. дисс. автореферати.
– Тошкент: 2019. Б. 17.

4 Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси,
23.01.2020 й., 03/20/603/0071-сон.

5 Jo‘rayev A.S.Soliq huquqi. Kasb-hunar kollejlari uchun o‘quvqo‘llanma/A.S.Jo‘rayev, N.A.Artikov; O‘zR Oliy
vao‘rta maxsus ta’lim vazirligi, O‘rta-maxsus, kasb-hunarta’limi markazi. – T.: «IQTISOD-MOLIYA», 2010. Б.34.

6 Е.Ю.Сапожникова. Налоговое право. Лекционный курс. Ростов-на-Дону, 2017. Б. 11.
7 Isayeva F.B. Soliq huquqi. Bakalavriatning 5240100 – yurisprudensiya yo‘nalishi talabalari uchun darslik. //
Mas’ul muharrir: prof.v. b. X.S.Islamxodjayev – Toshkent: TDYU, 2017. – B. 59.
8 Ўзбекистон Республикасининг «Тадбиркорлик фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги
Қонуни. Қонун ҳужжатлари маълумотлари миллий базаси, 21.03.2019 й., 03/19/531/2799-сон, 12.12.2019 й.,
03/19/592/4144-сон; 08.01.2020 й., 03/20/601/0025-сон.
9 Ўзбекистон Республикасининг Иқтисодий процессуал кодекси. Қонун ҳужжатлари маълумотлари мил-
лий базаси, 11.03.2020 й., 03/20/607/0279-сон.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 21

ТАДБИРКОРЛИК СУБЪЕКТЛАРИ ВА СОЛИҚ
ОРГАНЛАРИ ЎРТАСИДАГИ НИЗОЛАРНИ СУДЛАРДА

КЎРИШДА ЯГОНА СУД АМАЛИЁТИ ЗАРУР

Тадбиркорлик субъектларининг ҳуқуқий ҳи- вақтида тўламаётгани сабаб бўлаётган бўлса,
моясини таъминлаш ва такомиллаштиришга бошқа ҳолларда эса солиқ органлари ходимла-
доир масалалар бўйича замонавий шароитларда рининг қонунга хилоф хатти-ҳаракатлари, хусу-
оммавий ва хусусий ҳуқуқ илмий ёндашувла- сан, текшириш қоидаларини бузиб ўтказишлари,
рида рўй бераётган докторинал назарий таъли- пул маблағларини асоссиз ҳисоб-рақамларидан
мотлар, маъмурий ислоҳотларнинг концепту- кўчириб олиш, солиқ тўловчи битимининг қал-
ал асослари оммавий ва хусусий ҳуқуқ нуқтаи бакилиги (кўзбўямачилик учун тузилганлиги)
назаридан уни аниқ чегараларининг фуқаролик важи билан суд қарорисиз ҳақиқий эмас деб то-
ҳуқуқий механизмларини ишлаб чиқишни, бу пишни қўллаш оқибатида қўшимча қиймат со-
борадаги низоларни ҳал этишда ягона суд ама- лиғини ундириб олишга доир ҳаракатлари сабаб
лиётини йўлга қўйишни тақозо этмоқда. бўлмоқда.

Сўнгги йилларда солиқ қонунчилигидаги Суд амалиётида айни даврда иқтисодий суд-
ўзгаришлар натижасида соҳага оид низо бў­ лар томонидан кўриб чиқиладиган тадбиркор-
йича иқтисодий судлар томонидан кўрилаётган лик субъектлари ҳамда солиқ органлари ўрта-
ишлар ҳажми бироз камайган бўлса-да, бироқ сидаги низоларда солиқ қонунларини қўллаш
Солиқ кодексида (СК) белгиланган солиқ орган- билан боғлиқ низоларни мазмунига кўра қуйи-
лари томонидан битимларни ҳақиқий эмас деб даги туркумларга ажратиш мумкин:
топиш бўйича фактик ваколатларга эга бўлиши
(14-модда), ортиқча тўланган ёки ундирилган 1) солиқ қарзини солиқ тўловчининг мол-мул-
солиқлар бўйича фоизларни инобатга олган ҳол- ки ҳисобидан ундириш ҳақидаги низолар;
да қайтариш (104-105-моддалар), солиқ мажбу-
риятларида кафиллик, банк кафолати, мол-мулк 2) солиқ тўловчининг ёки бошқа шахснинг
гарови институтлари жорий этилиши (106-мод- солиқ қарзи унинг банк ҳисобварақларидаги
да), солиқ қарздорлигини мол-мулк ҳисобидан пул маблағлари ҳисобидан ундириш имкони
ундириш (123-модда), тадбиркорлик субъектла- бўлмаган қисмида бошқа шахслардан ундириш-
рига молиявий санкцияни қўллаш (218-модда) га доир низолар;
ваколатини судлардан солиқ органларига ўти-
ши, солиқ қарздорлиги бўйича ўзаро келишув 3) солиқ тўловчининг банклардаги ҳисобва-
тартиб-таомилини жорий этилиши (175-модда) рақлари бўйича операцияларни тўхтатиб туриш
билан боғлиқ янги ҳуқуқий институтларнинг ҳақидаги низолар;
амалиётга жорий этилганлиги келажакда ҳам
иқтисодий судлар томонидан тадбиркорлик 4) солиқ тўловчиларнинг мол-мулкини хат-
субъектлари ҳамда солиқ органлари ўртасида лашга доир низолар;
солиқ қонунларини қўллаш билан боғлиқ низо-
ларнинг салмоғи ошиб бориши кутилмоқда. 5) солиқ тўловчи норози бўлган тақдирда,
унинг битимини қалбакилиги (кўзбўямачилик
Иқтисодий судлар томонидан мазкур низо- учун тузилганлигининг) ҳолатларини аниқлаш
ларда солиқ қонунларини қўллаш билан боғлиқ орқали ҳақиқий эмас деб топиш, шунингдек
кўрилаётган ишларнинг таҳлили шуни кўрсат- уларни қўллашга доир низолар;
моқдаки, аксарият ҳолларда аризаларни тақ-
дим этилишига солиқ тўловчилар солиқ қонун 6) ортиқча тўланган ва ортиқча ундирилган
ҳужжатларини қасддан ёки эҳтиётсизликдан солиқларни ва ҳисобланган фоизларни қайта-
бузаётгани, даромадларини яшираётганлиги ёки риш билан боғлиқ низолар;
белгиланган миқдордаги солиқ қарзларини ўз
7) юридик шахслар ва якка тартибдаги тад-
биркорларга нисбатан молиявий санкцияларни
қўллаш ҳақидаги низолар;

8) давлат солиқ хизмати органининг инкассо
топшириқномасини ижро этилиши мумкин эмас
деб топиш ҳақидаги низолар;

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

22 СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК

9) солиқ идоралари томонидан қонун ҳуж- бўйича 4 595 600 сўм қарзи ундирувини солиқ
жатлари талабларини бузган ҳолда, сўзсиз тўловчининг мол-мулкига қаратиб беришни
­(акцептсиз) тартибда ҳисобдан чиқарилган пул сўраган.
маблағларини бюджетдан қайтариш тўғрисида-
ги низолар; Суднинг ҳал қилув қарори билан даъво та-
лаби тўлиқ қанотлантирилиб, жавобгар фермер
10) солиқ идоралари ходимларининг ноқону- хўжалигининг солиқ ва бошқа мажбурий тўлов-
ний ҳаракатлари натижасида кўрилган зарарни лар бўйича 4 595 600 сўм қарзининг ундирувини
ундириш тўғрисидаги ва бошқа низолар. унинг мол-мулкига қаратиш белгиланган.

Мазкур тоифадаги ишлар иқтисодий судлар 2020 йил 1 январдан амалга киритил-
томонидан Ўзбекистон Республикасининг Со- ган СКнинг нормаларида суд тартибида со-
лиқ кодекси, Фуқаролик кодекси, Иқтисодий лиқ қарзи ундирувини солиқ тўловчининг
процессуал кодекси, «Давлат солиқ хизмати мол-мулкига қаратиш эмас, балки солиқ
тўғрисида»ги, «Тадбиркорлик фаолияти эркин- қарзи бўйича мажбуриятга эга шахснинг
лигининг кафолатлари тўғрисида»ги, «Хўжалик мол-мулки ҳисобидан солиқ қарздорлигини
юритувчи субъектлар фаолиятини давлат томо- ундириш мумкинлиги белгиланганлиги суд-
нидан назорат қилиш тўғрисида»ги қонунла- нинг эътиборидан четда қолган.
ри, Ўзбекистон Республикаси Президентининг
ушбу соҳани тартибга солувчи фармонлари, СКнинг 4-моддаси талабларига кўра, солиқ
Вазирлар Маҳкамаси ва Давлат солиқ қўмита- солиш, агар ушбу моддада бошқача қоида на-
сининг қарорлари ва бошқа меъёрий ҳужжатлар зарда тутилмаган бўлса, солиқ мажбуриятлари
асосида ҳал этилмоқда. юзага келган пайтда амалда бўлган қонунчилик-
ка мувофиқ амалга оширилади. Агар ушбу мод-
Бироқ, таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки, суд дада бошқача қоида назарда тутилмаган бўлса,
амалиётини умумлаштириш жараёнида иқтисо- солиқ тўғрисидаги қонунчилик ҳужжатлари
дий судлар томонидан қайд қилинган ишларни орқага қайтиш кучига эга эмас ва улар амалга
кўришда қонун ҳужжатлари асосан тўғри қўлла- киритилганидан кейин юзага келган муносабат-
нилаётганлиги, шу билан бирга, айрим ҳолларда ларга нисбатан қўлланилади.
қайд этилган қонунлар ва қонуности ҳужжатла-
рида белгиланган ҳуқуқий нормаларни амали- Ваҳоланки, СКнинг 123-моддаси талабла-
ётда нотўғри қўллаш ҳоллари ҳам мавжудлиги, рига кўра, солиқ қарзи бўйича мажбуриятга эга
моддий ва процессуал ҳуқуқ нормаларининг шахснинг мол-мулки ҳисобидан солиқ қарздор-
қўллашда муайян хатоликларга йўл қўйилаётга- лигини ундириш солиқ қарздорлиги тан олин-
ни каби ҳолатлар мавжуд. маса ва солиқ тўловчи томонидан бу ҳақида
эътирозлар билдирилган ҳолларда мол-мулки
Масалан, Ғаллаорол туман давлат солиқ ҳисобидан солиқ қарздорлигини ундириш суд
­инсп­ екцияси иқтисодий судга мурожаат қилиб, тартибида амалга оширилади.
жавобгар – «Аслидин Аслбек ҳосили» фермер
хўжалигининг солиқ ва бошқа мажбурий тўлов- Бироқ, бу ҳолатда суд ушбу моддий ҳуқуқ
лар бўйича 4 595 600 сўм қарзи ундирувини нормасини амалга оширишнинг процессуал
с­ олиқ тўловчининг мол-мулкига қаратиб бериш- тартибига эътибор қилмасдан, жавобгар фер-
ни сўраган. Иш ҳужжатларига кўра, ­жавобгар мер хўжалигининг солиқ ва бошқа мажбурий
фермер хўжалиги 2019 йил 23 декабрь ҳола- тўловлар бўйича қарзининг ундирувини унинг
тига солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар мол-мулкига қаратишни белгилаш ҳақида бар-
­бўйича 4 595 600 сўм қарздорликни юзага кели- вақт хулосага келган.
шига йўл қўйган.
Шунингдек, иқтисодий судлар амалиёти-
СКнинг 60-моддаси (ўша вақтда амалда да тадбиркорлик субъектлари ҳамда солиқ
бўлган) талабларига биноан, солиқ органи о­ рганлари ўртасидаги энг кўп юзага келаёт-
солиқларни мажбурий ундириш чораларини ган низолардан бири – бу банклардаги ҳисоб-
кўриб, белгиланган тартибда талабнома юбо- варақлари бўйича операцияларни тўхтатиб
рилган. Ушбу талабнома оқибатсиз қолди- туриш билан боғлиқ ишлар ташкил этаётган
рилгач, даъвогар судга даъво аризаси билан бўлса-да, таҳлиллар шуни кўрсатмоқдаки,
мурожаат қилиб, жавобгар фермер хўжали- ушбу туркумдаги ишлар бўйича ҳам суд-
гининг солиқ ва бошқа мажбурий тўловлар лар томонидан ягона суд амалиётини йўлга
­қўйишга эҳтиёж мавжуд.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СОЛИҚ ҲУҚУҚИ ВА ЖАВОБГАРЛИК 23

Хусусан, аризачи Жиззах вилоят давлат со- маслиги белгиланган. Шу билан бирга, СК қоида-
лиқ бошқармаси Зомин туманлараро иқтисо- ларига кўра, солиқ тўловчининг (солиқ агентининг)
дий судига ариза билан мурожаат қилиб, жа- банклардаги ҳисобварақлари бўйича операциялар-
вобгар «Зомин Мега Буилдингс» МЧЖ жорий ни тўхтатиб туриш тўғрисидаги солиқ органи қа-
йил май ойи учун қўшилган қиймат солиғи рори асосида бекор қилинади ва бу суд томонидан
бўйича солиқ ҳисоботи тақдим этмаганлиги қўлланилган таъсир чорасини бажарилишини на-
боис, давлат солиқ инспекциясининг банклар- зорат қилиш ва белгиланган камчиликлар бартараф
даги барча ҳисобварақлари бўйича чиқим опе- этилгач банклардаги ҳисобварақлари бўйича опе-
рациялари 10 кунга тўхтатилганлиги ҳақида- рацияларни тиклаш бўйича кўрсатма бериш солиқ
ги қарори оқибатсиз қолдирилгач, МЧЖнинг органи зиммасига юклатилган.
банкдаги ҳисобварақлари бўйича операция-
ларни қўшимча қиймат солиғи бўйича солиқ Шу боис, суд ҳал қилув қарорида ортиқ-
ҳисоботини тақдим этгунига қадар тўхтатиб ча низоларни юзага келишини олдини олиш
туришни сўраган. учун ундирувга йўл қўйилмайдиган банклар-
даги ҳисобварақларга татбиқ этилмаслиги
СКнинг 111-моддасига кўра, солиқ тўлов- тартибини ҳамда СКда белгиланган шартлар
чининг (солиқ агентининг) банкдаги ҳисоб- бажарилганидан кейин банклардаги ҳисоб-
варақлари бўйича операцияларни тўхтатиб варақлар бўйича тўхтатиб турилган опера-
туриш тўғрисидаги қарор солиқ органининг цияларни тиклаш солиқ органи томонидан
раҳбари (раҳбар ўринбосари) томонидан ўн амалга оширилиши ҳақида тушунтириш бе-
кундан кўп бўлмаган муддатга қабул қилини- рилиши лозим эди.
ши мумкин. Солиқ тўловчининг (солиқ аген-
тининг) банкдаги ҳисобварақлари бўйича опе- Хулоса сифатида шуни қайд этиш лозим-
рацияларни ўн кундан кўп муддатга тўхтатиб ки, иқтисодий судлар томонидан тадбиркорлик
туриш тўғрисидаги қарор солиқ органининг субъектлари ҳамда солиқ органлари ўртасидаги
илтимосномасига асосан суд томонидан қабул низоларда солиқ қонунларини қўллаш билан
қилиниши мумкин. боғлиқ кўрилаётган низоли ишларни кўришда
қонун устуворлиги ҳамда ягона суд амалиётини
Жавобгар томонидан ҳисоботлар тақдим йўлга қўйиш муҳим аҳамиятга эга.
этилмаганлиги сабабли аризачи судга мурожа-
ат қилиб, аризадаги талабни қўйган. Шу нуқтаи назардан қараганда, СКнинг
ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда-
Суд аризачининг талабини қаноатлантириш ги копцептуал ўзгаришларидан кейин ушбу
ҳақида ҳал қилув қарори қабул қилиб, унда йўналишда ҳуқуқни қўллаш амалиёти бўйича
«Зомин Мега Буилдингс» МЧЖнинг банкда- судларга тушунтиришлар беришга эҳтиёж мав-
ги ҳисобварақлари бўйича операцияларни қў- жудлигини инобатга олган ҳолда, Олий суднинг
шимча қиймат солиғи бўйича солиқ ҳисобо- «Тадбиркорлик субъектлари ҳамда солиқ орган-
тини тақдим этгунига қадар тўхтатиб туриш лари ўртасидаги низоларни иқтисодий судларда
белгиланган. кўриш жараёнида Солиқ кодекси нормаларини
қўллаш билан боғлиқ суд амалиёти тўғрисида»-
Бироқ, суднинг ҳал қилув қарорида жавоб- ги Пленум қарори лойиҳасини ишлаб чиқиш
гарнинг банклардаги ҳисобварақлари бўйича таклиф этилади.
операцияларни тўхтатиш фуқаролик қонунчи-
лигига мувофиқ, биринчи навбатда, кўрсатил- Шунингдек, Солиқ кодексининг айрим
ган тўловлар бундан мустасно эканлиги, шу- нормаларини қўллаш билан боғлиқ иқтисо-
нингдек ушбу ҳуқуқий таъсир чораси қачон ва дий ишларни юритиш ва суд ҳужжатларини
ким томонидан бекор қилиниши мумкинлиги расмийлаштириш бўйича ягона суд амалиёти-
белгиланмаган. ни таъминлаш учун йилда икки марта онлайн
ўқув семинарини ташкил этиш ҳам ягона суд
Ваҳоланки, СК 111-моддасининг олтинчи амалиётини ташкил этишга ижобий таъсир
қисмига кўра, солиқ тўловчининг (солиқ агенти- кўрсатади.
нинг) банкдаги ҳисобварақ бўйича операциялар-
нинг тўхтатиб турилиши фуқаролик қонунчили- Р. БЕРДИЯРОВ,
гига мувофиқ, биринчи навбатда, кўрсатилган Жиззах вилоят суди судьяси,
тўловларга, шунингдек ундирувга йўл қўйилмай- юридик фанлар бўйича фалсафа доктори
диган банклардаги ҳисобварақларга татбиқ этил-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

24 ҲУҚУҚИЙ ХИЗМАТ

ЮРИСКОНСУЛЬТ ТОМОНИДАН
МАСЪУЛИЯТСИЗЛИККА ЙЎЛ ҚЎЙИЛСА

ЁКИ ҚОНУН ТАЛАБИ БУЗИЛСА...

Маълумки, давлат органлари ва хўжа- ўзлари йўл қўйиб бераётганликлари ҳолат-
лик юритувчи субъектлар фаолиятида қо- лари мавжудлиги ҳам айни ҳақиқатдир.
нун устуворлиги ва қонунийликни таъ-
минлашда юридик хизматнинг ўрни жуда Ўзбекистон Республикаси Иқтисодий
муҳим ҳисобланади. Сўнгги йилларда қабул процессуал кодексида иқтисодий судлар-
қилинган қонунчилик ҳужжатлари, жумла- нинг суд ишларини юритишда асосий вази-
дан, Ўзбекистон Республикаси Президен- фаларидан бири — бу нафақат иқтисодиёт
тининг 2017 йил 19 январдаги «Юридик соҳасида юридик шахслар ва якка тартибда-
хизмат фаолиятини тубдан такомиллашти- ги тадбиркорлар ўртасидаги низоларни ҳал
риш чора-тадбирлари тўғрисида»ги этиш, шу билан бирга, мазкур соҳада қону-
­ПҚ-2733-сонли қарори ва унинг ижроси нийликни мустаҳкамлаш ва ҳуқуқбузарлик­
бўйича Вазирлар Маҳкамасининг 2017 йил ларнинг олдини олишга кўмаклашишдан
1 майдаги 250-сонли қарори билан юридик иборат ҳисобланади.
хизмат соҳаси тубдан такомиллаштирилиб,
юрисконсульт ходимларнинг хизмат мавқеи Иқтисодий судлар томонидан низоларни
ва манфаатдорлигини ошириш билан бирга, кўриш амалиётида корхона ва ташкилот-
мазкур соҳада ишловчиларнинг масъулияти ларнинг юрисконсульт ходимлари томони-
ва жавобгарлиги оширилиши таъминланди. дан иш фаолиятларида масъулиятсизликка
Зеро, бундан кўзланган мақсад давлат ор- йўл қўйганликлари, қонунчилик талабла-
ганлари ва ташкилотлари фаолиятида қо- рини ўзлари бузаётганликлари ҳолатлари
нунийликни янада мустаҳкамлаш, ҳуқуқий аниқланиб, тегишли таъсир чоралари қўл-
ислоҳотларни амалга оширишда юридик ланилди. Бундай ҳолатларни судда кўрил-
хизматларнинг роли ва жавобгарлигини ку- ган қуйидаги ишлар мисолида келтириш
чайтириш орқали тадбиркорлик субъектла- мумкин.
ри ҳамда фуқароларнинг қонуний ҳуқуқла-
ри ва манфаатларини тўлақонли ҳимоя Жондор туман фермер, деҳқон хўжалик­
қилишдан иборат. лари ва томорқа ер эгалари кенгаши даъво-
гар – «Ботиржон» фермер хўжалиги ман-
Аввало, таъкидлаш жоизки, юрискон- фаати учун иқтисодий судга даъво аризаси
сульт ходим деганда кўз ўнгимизда қо- билан мурожаат қилиб, жавобгар – «Қо-
нунни пухта эгаллаган, интизомли, масъу- ракўлдонмаҳсулотлари» акциядорлик жами-
лиятли ва юксак ҳуқуқий маданиятга эга ятидан 112 656 000 сўм ғалла маҳсулоти
бўлган мутахассис гавдаланади. Шу би- ҳақи ва 1 877 600 сўм ташиш харажатлари,
лан бирга, деярли аксарият юрисконсульт жами 114 533 600 сўм ундиришни сўрайди.
ходимлар бундай масъулиятли лавозимни
ҳис қилган ҳолда тегишли давлат орган- Дастлаб, мазкур иш биринчи инстанция
лари ёки ташкилотларда муносиб фаолият судида кўриб чиқилиб, даъвогарнинг даъво
юритиб келмоқдалар. Бироқ, амалиётда ай- талабларини қаноатлантиришни рад этиш
рим юрисконсультларнинг ўз вазифаларига ҳақида ҳал қилув қарори қабул қилинган.
лоқайдлик ва масъулиятсизлик билан ёнда- Ҳал қилув қароридан норози бўлиб, Жон-
шаётганлиги, қонун бузилиш ҳолатларига дор тумани фермер, деҳқон хўжаликлари
ва томорқа ер эгалари кенгаши апелляция
шикояти билан мурожаат қилади ва Бухо-
ро вилоят суди апелляция инстанциясининг

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ҲУҚУҚИЙ ХИЗМАТ 25

қарори билан апелляция шикоятини қаноат- номада кўрсатилиши лозим бўлган муҳим
лантириш рад этилган. шартлар) талаблари бузилганлиги аниқлан-
ди. Бунинг натижасида тарафлар ўртасида
Суд муҳокамасида аниқланишича, та- шартномага асосан, буғдой маҳсулотининг
рафлар ўртасидаги 2021 йил 20 майдаги нархи бўйича низо келиб чиқишига ва
9/13-сонли бошоқли дон харид қилиш бў­ фермер хўжалиги томонидан судга даъво
йича шартномани расмийлаштириш жара- аризаси билан мурожаат қилишига сабаб
ёнида жавобгар – «Қоракўлдонмаҳсулот- бўлган. Мазкур қонун бузилиши ҳолатлари
лари» акциядорлик жамияти томонидан жавобгар фаолиятида хўжалик шартнома-
оферта сифатида бир томонлама имзо- ларини тузишнинг белгиланган тартибига
ланган ва муҳрланган мазкур шартнома риоя этилиши ва хўжалик шартномалари
лойиҳасига маҳсулот миқдори, нархи ва лойиҳаларининг қонунчилик талаблари-
умумий суммаси ҳақидаги шартнома- га мувофиқлигини текшириш олиб бориш
нинг муҳим шарти бўлган ёзувлар кири- ваколатларига эга бўлган жамият юрискон-
тилмасдан, даъвогар фермер хўжалигига сульти ва бошқа масъул ходимларнинг ўз
тақдим этилган. Даъвогар раҳбари томо- хизмат вазифасига масъулиятсизликлари
нидан эса шартноманинг мазкур низола- ва совуққонликлари натижасида йўл қўй-
шилаётган муҳим шарти бўй­ ича офертада илган. Шунга ўхшаш қонун бузилиши ҳо-
кўрсатилмаган маҳсулот миқдори, нархи латлари бошқа фермер хўжаликлари ишти-
ва умумий суммасини шахсан ўзи тўлди- рокида кўрилган иқтисодий ишларда ҳам
риб, имзолаган ва муҳр қўйган. Мазкур такрорланган.
ҳолатлар жавобгар – «Қоракўлдонмаҳ-
сулотлари» акциядорлик жамиятининг Шу сабабли, судлов ҳайъати мазкур хо-
фаолиятида даъвогар билан 2021 йил ҳо- димларга нисбатан тегишли интизомий
сили учун бошоқли дон маҳсулотларини жавобгарлик масаласини ҳал этиш ҳамда
харид қилиш бўйича шартномани тузиш келгусида бундай қонун бузилиши ҳолат-
ва расмийлаштириш жараёнида қонунчи- ларининг олдини олиш мақсадида хусу-
лик ҳужжатлари, жумладан, Ўзбекистон сий ажрим чиқаришни ва ижро этиш учун
Республикасининг Фуқаролик кодекси- ­жавобгар – «Қоракўлдонмаҳсулотлари» ак-
нинг 367-моддаси (оферта юбориш учун циядорлик жамияти раҳбариятига юбориш-
шартлар), Ўзбекистон Респ­ убликасининг ни лозим топди.
«Хўжалик юритувчи субъектлар фаоли-
ятининг шартномавий-ҳуқуқий базаси Бошқа бир мисол. Даъвогар – «Бухоро-­
тўғрисида»ги Қонунининг 10-моддаси агро эркин иқтисодий зона дирекцияси»
(хўжалик шартномасига нисбатан қўйила- давлат унитар корхонаси (матнда даъвогар
диган талаблар) ва 20-моддаси (хўжалик деб юритилади) иқтисодий судга даъво ари-
шартномаси субъектларига юридик хизмат заси билан мурожаат қилиб, «Бекзод Фурқат
кўрсатиш) Вазирлар Маҳкамасининг 2­ 003 саховати» фермер хўжалиги (матнда жа-
йил 4 сентябрдаги 383-сонли қарори билан вобгар деб юритилади)дан ўзаро тузилган
тасдиқланган «Қишлоқ хўжалиги маҳсу- шартномага асосан, эркин иқтисодий зона
лотлари етиштирувчилар билан тайёрлов, дирекциясини сақлаш ва инфраструктура-
хизмат кўрсатиш ташкилотлари ўртасида сини ривожлантириш тўловлари бўйича ҳи-
шартномалар тузиш, уларни рўйхатдан собланган 8 172 000 сўм асосий қарзни ун-
ўтказиш, бажариш, шунингдек уларнинг диришни сўраган.
бажарилиши мониторингини олиб бориш
тартиби тўғрисида»ги Низом (матнда Ни- Бухоро туманлараро иқтисодий судининг
зом деб юритилади)нинг 10-банди (шарт- 2022 йил 3 февралдаги ҳал қилув қарори
билан даъво аризаси қаноатлантирилиб,
жавобгардан даъвогар фойдасига 8 172 000

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

26 ҲУҚУҚИЙ ХИЗМАТ

сўм асосий қарз, олдиндан тўланган 156 600 ва бошқалар), ҳудудни ободонлаштириш-
сўм суд харажатлари, жами 8 328 600 сўм ни таъминлаш билан боғлиқ масалаларни
ундирилган. ҳал этишда ёрдам кўрсатиш мажбурияти
бажарилганлиги бўйича бирон ҳужжат
Бухоро вилоят суди апелляция инстанци- тақдим этилмаган.
ясининг 2022 йил 25 мартдаги қарори билан
жавобгарнинг апелляция шикоятини қано- Бунинг натижасида, тарафлар ўртаси-
атлантириш рад этилган ва биринчи инстан- да тузилган шартноманинг ҳақиқийлиги
ция судининг ҳал қилув қарори ўзгаришсиз ва шартнома мажбуриятлари бажарили-
қолдирилган. ши бўйича мазкур низо келиб чиқишига
ва тадбиркорлик субъекти ҳисобланган
Маълум бўлишича, тарафлар ўртасида жавобгарнинг турли эътирозларига сабаб
2019 йил 10 апрелда 120-сонли «Бухоро-­ бўлган.
агро» эркин иқтисодий зонаси ҳудудида
инвестициялашни амалга ошириш тўғри- Бинобарин, қайд этилган қонун бузили-
сида шартнома тузилган. Шартноманинг ши ҳолатлари даъвогар фаолиятида қонун-
9.1-бандига кўра, томонларнинг ўзаро ке- чиликка мувофиқ, шартнома тузишнинг
лишуви асосида битимга ўзгартиришлар ва шартноманинг бажарилишини назорат
ва қўшимчалар киритилиши мумкин. Ўз- қилишга бевосита масъул бўлган юрис-
гартириш ва қўшимчалар ёзма равишда консульт ходимнинг ўз хизмат вазифасига
тузилган бўлиши ва томонларнинг вако- ­масъулиятсизлиги ва совуққонлиги натижа-
латли вакиллари томонидан имзолани- сида йўл қўйилган.
ши лозимлиги белгиланган. Кейинчалик,
шартномага 2020 йил 14 январда «Бухо- Қайд этилганларга асосан, судлов ҳайъа-
ро-агро» ЭИЗ дирекциясини сақлаш ха- ти даъвогар – «Бухоро-агро эркин иқтисодий
ражатлари тўғрисида қўшимча келишув зона дирекцияси» давлат унитар корхонаси
тузилган. Бироқ, мазкур шартномалар фаолиятидаги йўл қўйилган мазкур қонун
жавобгар раҳбари томонидан эмас, балки бузилиши ҳолатларини муҳокама қилиш,
шартномани тузишга ваколати бўлмаган келгусидаги иш фаолиятда йўл қўймаслик
унинг ўғли томонидан имзоланган ва муҳр ва ходимларнинг масъулиятини оширишга
босилиб, қонун бузилишларга йўл қўйил- қаратилган чора-тадбирлар белгилаш учун
ганлиги тасдиқланган. хусусий ажрим юборишни лозим топди.

Бундан кўринадики, даъвогар томо- Хулоса сифатида шуни айтиш керак-
нидан тарафлар ўртасидаги шартномани ки, қонунлар ҳуқуқий демократик дав-
тузиш ва расмийлаштириш жараёнида латнинг юзига қиёсланиши баробарида,
Фуқаролик кодексининг 367, 370-моддала- юрисконсульт ходимлар мазкур қонун-
рида белгиланган шартномани тузиш учун ларнинг ижросини таъминлашда жамият­
оферта ва акцепт шартларига риоя қилин- да намуна бўлишлари ва фидоийлик кўр-
маган. Тарафлар ўртасидаги ҳуқуқий ҳуж- сатишлари зарур. Шундагина, юридик
жат ҳисобланган шартномани жавобгар хизмат томонидан фуқаролар ва тадбир-
номидан қонун доирасида иш юритишга корлик субъектларининг ҳуқуқлари ва
ваколати бўлмаган шахс томонидан им- қонуний манфаатларини тўлақонли ҳи-
золанишига йўл қўйилган. Шунингдек, моя қилишда ва жамиятда қонун устувор-
даъвогар томонидан шартнома шартла- лигини таъминлашда юксак натижаларга
рига кўра, инвестиция лойиҳасининг ўз эришиш мумкин.
вақтида амалга оширилиши учун зарур
инфратузилма (электр энергия, газ ва сув И. ЮЛДАШЕВ,
таъминоти, канализация, кириш йўллари Бухоро вилоят судининг
иқтисодий ишлар бўйича судьяси

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

СУД АМАЛИЁТИ 27

НОҲАҚ ЖАРИМАГА ТОРТИЛГАН
ТАДБИКОРНИ СУД ҲИМОЯ ҚИЛДИ

Ж.О. судга ариза билан мурожаат қилиб, унда казилганлигини ва расман эълон қилинганлигини,
жавобгар – Яшнобод туман солиқ инспекцияси- 19 мартдан сўнг эса фаолиятида молиявий опера-
нинг 2021 йил 1 мартдаги солиқ мажбуриятига эга ция амалга оширмаганлигини, бу қарор бўйича
шахснинг мол-мулки ҳисобидан солиқ қарзини 17 212 569,43 сўм солиқ қарзи ҳисобланишини
ундириш тўғрисидаги қарорини ҳақиқий эмас деб қонуний деб бўлмаслигини билдириб, суддан Яш-
топишни сўрайди. нобод туман солиқ инспекциясининг юқоридаги
қарорини ҳақиқий эмас деб топишни сўрайди.
Суд мажлисида иштирок этган Ж.О.нинг
маълум қилишича, у 2019 йил 8 апрелда Пре- Шундан сўнг суд ишини ўрганиб, Яшнобод
зидентимизнинг ПҚ-630-сонли Қарори билан туман давлат солиқ инспекциясининг мазкур қа-
тасдиқланган «Тадбиркорлик фаолиятини ихти- рорини қонуний ва асосли тўхтамга келган деб
ёрий тугатиш ва фаолиятини тўхтатиш тартиби топмади.
тўғрисида»ги низомга асосан, якка тартибда-
ги тадбиркор ­М.О.нинг фаолиятини ихтиёрий МСИЮтКнинг 71-моддасига кўра, қонун ҳуж-
тугатади. Бироқ, Яшнобод туман давлат солиқ жатларига мувофиқ муайян далиллар билан тас-
инспекциясининг 2021 йил 1 мартдаги қарори- диқланиши лозим бўлган иш ҳолатлари бошқа
га биноан 17 212 569,43 сўм солиқ қарзи унинг далиллар билан тасдиқланиши мумкин эмас.
мол-мулкидан бюджет ҳисобига ундирилиши
кўрсатилади. Ушбу қарорни қабул қилишда, суд МСИЮтК­
нинг 67-моддасига кўра, ишда иштирок этувчи
Лекин, ушбу қарор қуйидагиларга кўра қонун- ҳар бир шахс ўз талаблари ва эътирозларига асос
га зиддир, яъни Солиқ кодексининг 26-моддасида қилиб келтираётган ҳолатларни исботлаши керак.
солиқ органлари фақатгина солиқ тўловчиларга
нисбатан, ушбу моддада белгиланган ҳуқуқлардан Маъмурий органларнинг низолашилаётган
фойдаланиши мумкин, юридик шахсдан ёки якка ҳужжатларининг, фуқаролар ўзини ўзи бошқа-
тартибдаги тадбиркордан солиқ қарзини ундириш риш органлари қарорларининг, улар мансабдор
ушбу Кодекснинг 121-124-моддаларида назарда шахсл­ ари ҳаракатларининг (ҳаракатсизлигининг)
тутилган тартибда амалга оширилиши кўрсатиб қонунийлигини исботлаш мажбурияти тегишли
ўтилган. Ушбу Кодекснинг 123-моддасида агар органлар ва мансабдор шахслар зиммасига юкла-
мажбуриятга эга шахснинг солиқ қарзини маз- тилади. Мазкур органлар ва мансабдор шахслар ўз
кур ҳужжатнинг 121 ва 122-моддаларида назар- эътирозларига асос қилиб келтираётган фактлар-
да тутилган тартибда ундириш мумкин бўлмаса, ни ҳам тасдиқлаши шарт.
солиқ органи солиқ қарзини шу мажбуриятга эга
шахснинг бошқа мол-мулки, шу жумладан, нақд Суд ушбу ишни ўрганиб, МСИЮТКнинг 115,
пул маблағлари ҳисобидан ундиришга ҳақли деб 154-158-моддаларига асосан, аризачи Ж.О.нинг
белгиланган. жавобгар – Яшнобод туман солиқ инспекцияси-
нинг 2021 йил 1 мартдаги солиқ мажбуриятига эга
125-моддада агар якка тартибдаги тадбиркор шахснинг мол-мулки ҳисобидан солиқ қарзини
бўлмаган жисмоний шахс солиқ тўлаш бўйича ундириш тўғрисидаги қарорини ҳақиқий эмас деб
мажбуриятларини белгиланган муддатда бажар- топиш ҳақидаги аризасини қаноатлантирди.
маган бўлса, солиқ органи солиқ қарзини ушбу
жисмоний шахснинг мол-мулки ҳисобидан унди- Ақлли ва меҳнаткаш тадбиркор, албатта, бой
риш тўғрисидаги ариза билан судга мурожаат қи- бўлади, кўп иш ўринлари яратади. Уларнинг бу
лишга ҳақли эканлиги кўрсатилган. ҳолатига кўпчилик ҳавас қилади, лекин тадбир-
корлар бу даражага осонликча етиб келмаган. Бу-
Бундан ташқари, Ж.О. жавобгар томонидан Со- нинг ортида улкан меҳнат, уйқусиз тунлар ётади.
лиқ кодексининг 20, 26, 121-124,125-моддаларига Шунинг учун меҳнаткаш ва ҳалол тадбиркорлар-
риоя қилинмаганлигини, шу билан бирга, давлат нинг ҳуқуқини ҳимоя қилиш нафақат унинг, бал-
солиқ қўмитасининг 2019 йил 31 январдаги қаро- ки, давлатимиз ва халқимизнинг фойдасига ҳам
ри асос қилиб олинганлигини, ушбу ҳужжат 2019 хизмат қилади.
йил 19 мартда Адлия вазирлигидан рўйхатдан ўт-
Д. ТОШЕВ,
Тошкент шаҳар маъмурий суди судьяси

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

28 ИНВЕСТИЦИЯВИЙ НИЗОЛАР

ИҚТИСОДИЙ СУДЛАРДА ИНВЕСТИЦИЯВИЙ
НИЗОЛАРНИ КЎРИШНИНГ ПРОЦЕССУАЛ
ХУСУСИЯТЛАРИ

Статистик маълумотларга назар солади- дий ва интеллектуал характерга эга бўлган
ган бўлсак, ўтган йилда иқтисодий судларда қийматлик бўлиб ҳисобланади2.
3 мингдан ортиқ чет эллик инвесторлар ва
чет эл инвестициялари иштирокидаги корхо- Л.Платоновнинг фикрига кўра, замонавий
налар билан боғлиқ низолар кўриб чиқилиб инвестиция қонунчилиги – маҳаллий ва хо-
ҳал этилган. Ушбу иқтисодий ишларнинг де- рижий инвесторлар иштирокидаги ҳуқуқий
ярли ярми Тошкент шаҳар иқтисодий судида муносабатларни тартибга солишга қаратил-
кўрилган. ган ягона ёндашувдир. Мамлакатда инвести-
ция манбаларини излаш ва ўз маблағларини
Иқтисодий судларда 2017 йилда инвести- миллий иқтисодиётга инвестиция қилиш им-
ция фаолияти билан боғлиқ 576 та, 2018 йил- кониятини беришдир3.
да 609, 2019 йилда 647 та низолар ўрганилиб,
ҳал этилган1. В.Сергеевнинг фикрича, бозор муносабат-
лари ривожланишининг бутун тарихи шуни
Инвестиция – сўзи лотин тилидан олинган исботладики, хусусий инвестициялар бюд-
бўлиб, «investire» «кийиниш» луғавий маъ- жетга қараганда анча самаралироқдир.
носини билдирса, кенг маънода «келажак-
ка сармоя» деб талқин қилиш мумкин. Биз, Инвестиция фаолиятини давлат томони-
одатда, инвестиция деганда келажакда фойда дан қўллаб-қувватлаш, ушбу соҳани ҳуқуқий
келтирадиган аниқ бизнесга сармоя кири- тартибга солиш муҳим ўрин тутади. Инвести-
тишни тушунамиз. ция фаолияти қонунчиликнинг турли соҳала-
ри: бизнес ҳуқуқи, фуқаролик ҳуқуқи, бюд-
Инвестиция – ҳар қандай мулк, шу жум- жет ҳуқуқи, солиқ ҳуқуқи, маъмурий ҳуқуқ,
ладан, пул маблағлари, қимматли қоғозлар, божхона ҳуқуқи, халқаро хусусий ҳуқуқ нор-
жиҳозлар ёки бошқа мулкий ҳуқуқлар асо- малари билан тартибга солиниши эътиборга
сида инвесторга тегишли бўлган интеллек- олиниши лозим4.
туал фаолият натижалари ва фойда (даромад)
олиш мақсадида инвестор томонидан инвес­ С.Крупконинг фикрига кўра, ҳуқуқий
тиция фаолияти объектларига қўйилган маб­ тартибга солиш инвестиция фаолиятининг
лағдир. барча иштирокчиларининг, уларнинг маҳал-
лий ёки хорижий келиб чиқишидан, ташки-
Инвестиция фаолияти деганда инвестор- лий-ҳуқуқий шакллари ва мулк шаклларидан
нинг маҳсулот (иш, хизмат) ишлаб чиқа- қатъи назар, тенглиги принципига асослани-
ришга сармоя киритиш ёки фойда (даро- ши керак5.
мад) олиш ва (ёки) бошқа муҳим натижага
эришиш учун уларни ҳар қандай бошқа йўл «Инвестиция ҳуқуқи – инвестицияларни
билан ишлатиши бўйича ҳаракатлар тушу- жалб қилиш, амалга ошириш ва уларнинг
нилади. устидан назорат олиб бооришга доир ижти-
моий муносабатларни тартибга солувчи
Тадқиқотчи Б. Бозоровнинг фикрига кўра, ҳуқуқий нормалар мажмуи, шу жумладан,
инвестиция - бу инвестиция фаолияти объек- инвестицияларни давлат рўйхатига олиш ва
тига фойда олиш ёки муайян таваккалчилик уларга доир муносабатлар тарафларининг
ва вақт билан чекланган бошқа ижобий нати- жавобгарлигидан келиб чиқадиган муноса-
жага эришиш мақсадида киритиладиган мод- батлардир»6.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ИНВЕСТИЦИЯВИЙ НИЗОЛАР 29

«Инвестиция ҳуқуқи ўзини ҳосил қилув- ташқари, қўриқлаш функцияси инвестицияга
чи институтларнинг бирлиги билан ажралиб доир муносабатларни қўриқлашга, ҳуқуқни
турувчи, ҳуқуқ турли соҳаларининг нормала- муҳофаза қилиш фаолияти эса – инвестиция
рини бирлаштирувчи яхлит ҳуқуқий тузил- ҳуқуқининг ўзини қўриқлашга қаратилган11.
мадир. Шу туфайли ҳам, инвестиция ҳуқуқи
ҳуқуқ асосий соҳалари билан бир қаторда, П.В.Соколнинг таъкидлашича, инвести-
мавжуд бўлган комплекс соҳа ҳисобланади ва циялар муайян ҳуқуқий шаклда мавжуд бўл-
ҳуқуқ тизимида ўзиниг алоҳида ўрнини эгал- ган мураккаб иқтисодий-ҳуқуқий категория
лайди»7. ҳисобланади ва бунинг натижасида ўзининг
ҳуқуқий мазмунига эга бўлади, бунда тегиш­
«Инвестиция ҳуқуқи – инвестицияларни ли фуқаролик ҳуқуқий шартномалар тузиш
жалб қилиш, улардан фойдаланиш ва улар- йўли билан уни инвестициявий жараёнга
ни назорат қилиш ҳамда амалга оширилаёт- жалб қилиниши билан мол-мулк инвестици-
ган инвестиция фаолиятига доир ижтимоий яга айланади12.
муносабатларни тартибга солувчи нормалар
мажмуидан, шунингдек қонун ҳужжатларига Инвестициявий низоларни ҳал қилиш-
зид бўлган ҳаракатлар учун инвесторларнинг нинг муқобил усуллари сифатида медиация,
жавобгарлиги билан боғлиқ муносабатлар- ҳакамлик суди ажралиб туради. Улар давлат-
дан иборат ҳуқуқ соҳаси»8. нинг дахлсизлиги масаласига таъсир қилмай-
ди, нисбатан арзон ва тез муддатларда ишни
«Инвестиция ҳуқуқи асосий ҳуқуқ соҳа- кўриб чиқиши билан фарқланади.
лари билан бир қаторда мавжуд бўлган ком-
плекс соҳа ҳисобланади ва ҳуқуқ тизимида Медиация, ҳакамлик суди томонларни ни-
алоҳида ўрин эгаллайди»9. зони ихтиёрий ҳал қилишини англатади.

С.П.Мороз фикрига кўра, инвестиция Инвестициявий низоларни ҳал қилиш то-
ҳуқуқи инвестицияларни амалга ошириш монларни энг мақбул ва самарали тартибда
тартиби ва асосларини белгилайди. Унинг танлаш эркинлиги учун асос яратади.
қўриқлаш функцияси шу билан белгилана-
дики, инвестиция ҳуқуқи инвесторлар ҳамда Инвестициявий низолар мамлакатимиз-
инвестицияга доир муносабатлар бошқа да иқтисодий судлар томонидан ҳам к­ ўриб
иштирокчиларининг субъектив ҳуқуқлари чиқилиши тўғрисида Ўзбекистон Респуб­
ва бурчларини қўриқлайди, уларни тиклаш- ликаси Иқтисодий процессуал кодексига
га кўмаклашади. Инвестиция ҳуқуқининг Ўзбекистон Республикасининг 2021 йил
­тарбиявий функцияси шунда намоён бўла- 12 январдаги ЎРҚ-663-сонли Қонунига асо-
дики, инвестиция ҳуқуқи фуқароларда сан «Инвестициявий низолар бўйича ишлар»
қонунга ҳурмат туйғусини тарбиялайди, деб номланган 301-модда киритилди. Ушбу
чунки ­маърифатли жамиятда қонунга бўйсу- моддада кўрсатилишича, инвестициявий ни-
ниш фавқулодда бир ҳол эмас, балки меъёр золар бўйича ишлар жумласига қуйидагилар
ҳ­ исобланади10. киради:

В.Гущиннинг фикрига кўра, инвестиция 1) инвестиция шартномаларини тузиш, ўз-
ҳуқуқини қўриқлаш функцияси ҳуқуқ норма- гартириш ва бекор қилиш билан боғлиқ ни-
ларининг комплекслилиги билан тавсифла- золар;
нади (фуқаролик, тадбиркорлик, молия,
маъмурий, жиноят, фукаролик процессуал, 2) инвестиция шартномаларини ҳақиқий
жиноят-процессуал, хўжалик процессуал эмас деб топиш ҳақидаги низолар;
ҳуқуқи тармоқларининг нормаларини ўз ичи-
га олади), шунингдек давлатнинг инвестиция 3) инвестиция шартномасининг бажари-
ҳуқуқи талабларига риоя этилишининг мод- лиши билан боғлиқ низолар;
дий кафолати сифатидаги ҳуқуқни муҳофаза
қилиш фаолияти билан белгиланади. Бундан 4) инвестиция шартномасидан келиб чиқа-
диган солиқ, божхона, ижтимоий, экологик
ва бошқа мажбуриятларнинг инвестор томо-
нидан бажарилиши билан боғлиқ низолар;

5) инвестиция шартномаси бўйича ин-
весторга берилган мол-мулкни талаб қилиб

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

30 ИНВЕСТИЦИЯВИЙ НИЗОЛАР

олиш ёки бундай шартнома бўйича неустой- инвестициявий низолар инвесторнинг хоҳи-
ка ундириш ва (ёки) зарарлар ўрнини қоплаш шига кўра, Қорақалпоғистон Республикаси
тўғрисидаги низолар. суди, вилоятлар ва Тошкент шаҳар судлари
томонидан биринчи инстанция суди сифати-
Инвестициявий низоларни судда кўришнинг да кўрилади.
ўзига хос процессуал хусусиятлари мавжуд.
Инвестициявий низолар ўз номи билан
Жумладан, инвестициявий низолар- низо мавжуд бўлгани учун даъво тартибида
ни судловлилиги ҳам ўзига хослиги билан кўрилади. Инвестициявий низолар даъво тар-
ажралиб туради. Ўзбекистон Республикаси тибида кўрилгани учун судга даъво аризаси
Президентининг 2020 йил 24 июлдаги «Суд- орқали мурожаат қилинади. Ушбу ишларда
лар фаолиятини янада такомиллаштириш даъво аризасига илова қилинадиган ҳужжат-
ва одил судлов самарадорлигини оширишга лар ҳам бошқа ишлардагидан фарқ қилади.
доир қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида»- Хусусан, Ўзбекистон Республикаси Иқтисо-
ги ПФ-6034-сонли Фармони билан Ўзбеки- дий процессуал кодексининг 151-моддасига
стон Республикаси Олий суди тузилмасида кўра, инвестициявий низолар бўйича даъво
инвест­ ициявий низоларни ҳамда рақобатга аризасига инвестиция шартномасининг кў-
оид ишларни кўриш бўйича судлов таркиби чирма нусхаси, йирик инвесторнинг инвести-
тузилиб, унга инвестиция киритилган санада ция фаолияти билан боғлиқ даъво аризасига
йигирма миллион АҚШ доллари эквивален- эса унинг йирик инвесторлигини тасдиқлов-
тидан кам бўлмаган миқдорда инвестицияни чи ҳужжат ҳам илова қилинади.
амалга оширган жисмоний ёки юридик шахс­
лар (йирик инвесторлар) ва давлат органла- Хулоса қилиб айтганда, инвестициявий
ри ўртасида юзага келадиган инвестициявий низоларни иқтисодий судлар томонидан
низолар ҳамда рақобатга оид ишларни кўриш кўрилиши чет эл инвесторларининг ҳуқуқ ва
ваколати берилди. Шунингдек, Ўзбекистон қонун билан қўриқланадиган манфаатларини
Республикаси Иқтисодий процессуал кодек- суд орқали ҳимоя қилишнинг процессуал ме-
сининг 32-моддасига биноан, инвестициявий ханизмини такомиллашувига хизмат қилади.
низолар бўйича йирик инвесторнинг, рақо-
батга оид ишлар бўйича тарафларнинг хоҳи- А. ПАЙҒАМОВ,
шига кўра, ушбу тоифадаги ишлар бевосита Чирчиқ туманлараро
Ўзбекистон Республикаси Олий суди, қолган иқтисодий суди судьяси

1 https://sud.uz/0402-2/.
2 Бозоров Р.Б. Инвестиционное право: Учебник, Душанбе,ТГНУ, 2008. – С .6 2 .
3 Платонова Н.Л. Законодательное регулирование иностранных инвестиций в экономику России // Граж-
данин и право. 2011. №2. С. 32-33.
4 Сергеев И.В., Веретенникова И.И. Организация и финансирование инвестиций. М., 2010. – С. 11-12.
5 Крупко С. Инвестиционная деятельность в субъектах Российской Федерации // Хозяйство и право. 2010.
№ 10. – С. 38.
6 Бозоров Р.Б Теоретические проблемы правового регулирования инвестиции в Республике Таджикистан:
консепции и правоприминение. Диссертация на соискание ученой степени доктора юридических наук – Ду-
шанбе – 2018. – С.9.
7 Мороз С.П. Актуальные проблемы инвеститционного права: Курс лекции. – Алматы: НИЦ КОУ, 2013. –
С.18.
8 Гущин В.В. Инвестиционное право Учебник /В.В. Гущин, А.A. Овчинников, - изд, 2-е перераб, и доп, -
М: Эксмо, 2009. – С.7.
9 Фатхуддинов И.З. Инвестиционное право учеб-практ.пособие / И.З Фатхуддинов, В.А. Трапезников. – М:
ВолтерсКлувер, 2006. – С.12.
10 Мороз С.П. Инвестиционное право: Учебник. - 3 изд,. перераб. и доп. - Алматы: КазПОУ, 2006. – С. 36.
11 Гущин В.В. Инвестиционное право: Учебник / В.В. Гущин, А.А. Овчинников. - изд. 2-еперераб. и д о п
.-М .: Эксмо, 2009. – С. 14-17.
12 Сокол П. В. Инвестиционный договор как гражданско-правовая форма инвестирования вжилищное ст-
роительство: Авторефдисс....канд.юрид.наук. - М.,2005. – С. 6.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ЯНГИЧА ЁНДАШУВЛАР 31

«SMART CONTRACT» – АҚЛЛИ ШАРТНОМАЛАР

Бизга маълумки, ҳозирги кунда гло- Тараққиёт стратегияси тўғрисида»ги
баллашув жараёни жуда тезлашиб бор- ПФ–60-сонли Фармон3 қабул қилин-
моқда. Бу, ўз навбатида, жамиятнинг ҳар ди. Ушбу Фармонга кўра, давлатимиз-
бир бўғинига ва қатламига бевосита ва ни ҳар томонлама ривожланиши учун
билвосита таъсирини ўтказмоқда. Шу 100 та устувор мақсад баён қилинган.
билан бирга, техникавий ривожланиш 8-мақсад айнан ҳуқуқ тизимига оид
ҳам ўзининг юқори нуқтасига чиққан. бўлиб, «Норма ижодкорлиги жараёни-
Деярли ҳар куни инновациялар, каш- ни модернизация қилиш, қонунчилик
фиётлар қилиниши жамиятнинг ушбу ҳужжатларининг қатъий ижросини таъ-
жараёнларни қабул қилишини ҳам тез- минлаш» деб номланади. Ушбу мақсад
лаштириб юборди. ХХI асрнинг энг аҳа- ҳуқуқ тизимининг рақобатбардошли-
миятли инновацион кашфиётлари қато- гини ошириш ва иқтисодиётнинг янги
рига ген инженерияси, токенизация, драйверларини ҳаракатга келтириш до-
блокчейн, 3D принтинг, кичик сунъий ирасида замонавий технологияларга ва
йўлдошлар, робот экзоскелетлар, кўп рақамли фаолиятга бўлган талабларни
функцияли ракеталар, мобиль операци- қайта кўриб чиқишни ўз ичига олади.
он системалар, юқори кучланиш­ли ба- Замонавий технология ва рақамли фа-
тареялар киради1. олият нуқтаи назаридан ақлли шартно-
маларга оид муносабатлар ҳам айнан
Сўнгги йилларда виртуал оламда ан- шу мақсад қамровида ётади деб ҳисоб­
чагина оммалашаётган, янги ҳуқуқий лаймиз. Шунингдек, юқоридаги Фар-
муносабатлар предмети доирасига ки- моннинг 25-мақсади сифатида рақамли
рувчи, ҳуқуқ олимларини анчагина иқтисодиётни асосий «драйвер» соҳага
ўйга толдирган смарт контракт – ақлли айлантириб, унинг ҳажмини камида 2,5
шартномалардир (бундан буён матнда – баравар оширишга қаратилган ишларни
ақлли шартномалар деб юритилади). олиб бориш белгиланган. Ушбу мақсад-
га кўра, иқтисодиётнинг реал секторида
Юртимизда ушбу терминлар ва улар- ҳамда молия ва банк соҳаларида ишлаб
га тегишли муносабатлар энди кириб чиқариш ва операцион жараёнларни
келмоқда. Бу шуни тақозо қилмоқда- рақамлаштириш даражасини 2026 йил
ки, янги муносабат вужудга келиши якунига қадар 70 фоизгача ошириш
билан унинг ҳуқуқий асосини ҳам яра- ҳамда дастурий маҳсулотлар индустри-
тиш л­ озим. Фуқаролик кодексининг яси ҳажмини 5 баравар, уларнинг экс-
янги лойиҳасида эса криптовалюта ва портини эса 10 баравар ошириб, 500
рақамли ҳуқуққа оид муносабатлар миллион АҚШ долларига етказиш усту-
тартибга солинган2. Лойиҳанинг 166 ва вор вазифа сифатида белгиланган.
167-моддаларида мазкур тушунчалар ва
уларнинг ўзига хос хусусиятларига таъ- Аввало, ақлли шартноманинг асоси
риф бериб ўтилган. Ўзбекистон Респуб­ ҳисобланадиган Блокчейн (Blokchain)
ликаси Президенти томонидан 2022 йил тушунчасига тўхталишимиз даркор.
28 январда «2022 – 2026-йилларга «Blokchain» терминини сўзма-сўз ўз-
мўлжалланган Янги Ўзбекистоннинг

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

32 ЯНГИЧА ЁНДАШУВЛАР

бек тилига таржима қиладиган бўлсак, ладиган электрон шартномадир.»
block – ғишт, chain – занжир, умумий Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш жоизки,
«ғиштли занжир» деган тушунча келиб
чиқади. Блокчейн – бу компьютер тар- электрон шартнома ва ақлли шартно-
моғининг тугунлари ўртасида тақсим- малар бир-биридан фарқ қилади. Элек-
ланадиган маълумотлар базаси. Маъ- трон шартнома амалдаги қонунчили-
лумотлар базаси сифатида блокчейн гимизда мавжуд бўлиб, унда томонлар
уларни электрон шаклда, рақамли фор- жисмоний ёки юридик шахс бўлиши ке-
матда сақлайди. Блокчейнлар транзак- рак. Ақлли шартномаларда эса камида
цияларнинг хавфсиз ва марказлашмаган томонларнинг бири на жисмоний шахс,
маълумотларини сақлаш учун биткоин на юридик шахс бўлади. Уларда томон-
каби криптовалюта тизимларида ҳал лардан бири сифатида сунъий интел-
қилувчи роли билан машҳур4. Блок- лект қатнашади. Айнан мана шу фактор
чейн технологиясининг тарихи ўтган балки қайсидир жиҳатдан ақлли шарт-
асрнинг охирларига бориб тақалади. У номаларнинг ҳуқуқий мақомини белги-
1991-йилда тадқиқотчи олим Стюарт лашда мушкулликлар вужудга келтир-
Хабер ва В.Скотт Сторнетта томонидан моқда. Чунки, дунёда ҳали жисмоний
ишлаб чиқилган. ва юридик шахс терминларидан бошқа
муқобил шахс ёки термин ишлаб чиқил-
Сўнгги йилларда юртимиз олимлари гани йўқ. Ва шу нарса муаммоки, сунъ-
томонидан ҳам ақлли шартномаларни ий интеллектни жисмоний шахс ёки
ўрганиш ишлари кенг миқёсда бошлаб юридик шахс сифатида талқин қилиш
юборилди. Мисол сифатида Ахтам ҳуқуқий оқибатларга олиб келиши мум-
Якубовни оладиган бўлсак, у юридик кин. Бу борада ҳали аниқ тўхтамга ке-
фанлари фалсафа докторлиги (PhD) ун- линмаган. Ақлли шартноманинг субъ-
вонини олишда ҳимоя қилган диссерта- ектлари борасида жаҳон ҳамжамиятида
циясида айнан криптовалюта ва ақлли ягона ёндашув йўқ. Ақлли шартнома
шартномаларни ташқи савдо муноса- субъектлари таркибига қўйиладиган та-
батларига татбиқ қилиш масалалари- лаблар, унинг қоғоз шаклидаги худди
га алоҳида тўхталиб ўтган. Олим ақл- шундай талаблардан фарқ қилиши мум-
ли шартномаларга нисбатан қуйидаги кин. Бунда, баъзи олимлар ақлли шарт-
таърифни илгари сурган: «Бизнингча, номага «superuser» – мукаммал шахс
«смарт контракт» – «ақлли шартнома» ёки фойдаланувчи мақомини беришни
бу – тарафлардан камида биттаси шахс таклиф қилишмоқда5. Шу нуқтаи на-
бўлмаган, тузилиши ва амалга ошири- зардан олиб қараганимизда, сунъий ин-
лиши тўлиқ автоматлаштирилган, му- теллектни шартнома тарафи деб айтсак
аллифннинг ўз олдига қўйган мақсад- тўғри бўлади, деб ўйлаймиз.
ларига эришган деб ҳисобланиши учун
етарли бўлган хатти-ҳаракатларни сунъ- Аммо, ақлли шартномаларнинг бир
ий интеллект ёрдамида баҳолайдиган, қатор фойдали жиҳатлари мавжуд.
аввалдан яратилган дастурий таъминот
ва алгоритмларга асосланган, яратувчи- Биринчидан, тадбиркорлик субъект-
сида шартномавий муносабатлар билан лари ақлли шартномаларни қўллашдан
бирга муаллифлик ҳуқуқини пайдо қи- фойда кўрадиган афзалликлардан бири
бу аниқликдир. Уни тузиш жараё­нида
юқорида тушунтирилганидек, шартно-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ЯНГИЧА ЁНДАШУВЛАР 33

мага оид барча маълумотлар шартли назорат қилинади. Натижада ошкора-
форматда, «агар шундай бўлса» ибо- лик таъминланади, фирибгарлик маса-
ралари ёрдамида ифодаланади. Маса- лаларига барҳам берилади. Анъанавий
лан, маълум бир хизмат тўпламига бу- шартномавий муносабатларда эса бу
юртма бераётганда, агар мижоз маълум каби шаффофлик кам, шу сабаб фириб-
бир объект учун пул ўтказган бўлса, гарлик миқдори юқори.
бу пул автоматик қабул қилувчи ҳисоб
рақамига тушади ва бунга параллел Юқорида айтиб ўтилганидек, анъ-
тарзда мижоз учун объектни қабул қи- анавий шартномавий муносабатларда
лишга рухсат берилади. Бунда, сотув- шартноманинг бир ёки бир нечта томон-
чи ва мижоз ўртасидаги муносабатлар лари унинг шартларини бузиши мум-
синхрон тарзда амалга ошади. Чунки, кин. Мисол учун, маҳсулотни сотиш
шартномаларнинг аксарияти нақд пул жараёнида, сотувчи мижоздан ортиқча
алмашинувини назарда тутади. Кейин тўловни талаб қилиши ёки уни хабар-
ақлли шартномалар Etherium, Litecoin дор қилмасдан келишилган маҳсулот
ёки Bitcoin каби криптовалюталар би- пакетини қисқартириши мумкин. Ақлли
лан ҳам синхронлаштирилиши, яъни шартномаларни амалга ошириш шарт-
муомалада бўлиши мумкин. Бу эса, бу- номанинг ҳар бир тафсилотини ёритиш-
тун тизимнинг изчиллиги, аниқлиги га ёрдам беради. Шартнома тарафлари
ва параллел равишда ишлашини янада ҳуқуқий процедуралардан анъанавий
мустаҳкамлайди. Ақлли шартномада шартномадан фарқли ўлароқ, виртуал
барча шартлар ва ҳуқуқ, мажбуриятлар дунёда блокчейндаги тугунлар, яъни
аниқ ва тўғри бўлиши керак. Бу жуда бир-бирига боғланиб кетган компь-
муҳим талаб ҳисобланади, чунки тран- ютерлар тармоғи керак бўлади, улар ҳар
закция хатолари ҳар қандай адашувдан бир шартнома операциясини тўғри ва
келиб чиқиши мумкин. ҳақиқий тарзда амалга оширишни таъ-
минлаш учун жавобгарликни ўз зимма-
Иккинчидан, ақлли шартнома ларига олади.
тўғридан-тўғри алоқа ва шаффофлик
хусусиятига эга бўлиб, барча асосий Аслида, ақлли шартномалар ин-
маълумотлар блокчейннинг турли тар- сон аралашувига таянмайди ва уларни
моқ фойдаланувчиларига аниқ кўри- амалга ошириш блокчейн тармоғидаги
нади. Шунинг учун шартнома тузил- бошқа фойдаланувчи тугунлари томо-
гандан сўнг, унга тегишли ўзгартириш нидан бошқарилади ва назорат қилина-
киритишни осонгина амалга ошириш ди. Бу, ўз навбатида, вақт тежамкорлиги
мумкин эмас. Шартноманинг ҳар бир ва самарали натижани таъминлайди.
жиҳати, тарафлар томонидан амалга
оширилган ҳар бир операция блокчейн­ Ш. БЕГМАТОВ,
даги бошқа тармоқ тугунлари орқали Зомин туманлараро иқтисодий

суди раиси

1 https://www.usatoday.com/story/money/2020/01/09/21-most-important-inventions-of-the-21st-century/40934825/.
2 https://regulation.gov.uz/oz/d/29059.
3 https://lex.uz/uz/docs/-5841063.
4 https://www.investopedia.com/terms/b/blockchain.asp.
5 Savelyev A. Contract law 2.0: Smart contracts as the beginning of the end classic contract law://
Information&Comparison № 2 –C. 116-134.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

34 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

ДАВЛАТ ХАРИДЛАРИ ТЎҒРИСИДАГИ

ҚОНУНЧИЛИКНИ ҚЎЛЛАШНИНГ ФУҚАРОЛИК

ҲУҚУҚИЙ МАСАЛАЛАРИ

Давлат сектори ўзига юклатилган вазифа 763 та ҳолатда 971,1 млрд. сўмлик манфа-
ва функцияларни амалга ошириш, иқтисо- атлар тўқнашувига йўл қўйилган. Қурилиш
диётни ривожлантириш, аҳоли фаровон- соҳасининг ўзида эса 3,5 трлн. сўмлик тен-
лигини таъминлаш ва турмуш даражасини дер савдоларида қонун бузилиши ҳолатлари
яхшилаш ҳамда бошқа кўплаб йўналишлар- аниқланган. Коррупцияга қарши курашиш
даги устувор мақсадларга эришишни та- агентлигининг ҳисоботига кўра эса, 2021
минлаш учун товар, иш ва хизматлар билан йилда давлат харидлари бўйича 452 та тен-
таъминлаб турилиши зарур. Бунда, албатта, дер савдоларида 145,3 млрд. cўм миқдорида
давлат харидларига эҳтиёж сезилади. қонун ҳужжатларининг бузилиш ҳолатлари
аниқланган. Бу фақат аниқланганлари.
Давлат бошқаруви фаолияти учун зарур
товар, хизмат ва ишлар билан ўз вақтида, Пора олган давлат хизматчиси ўзига ке-
керакли миқдорда ва турда, сифатда ҳамда ракли тадбиркор тендерда ғолиб бўлишини
нархда таъминлашдан ташқари, рақобатни таъминлаши учун амалиётда бир нечта схе-
ривожлантириш учун давлат харидларига малардан фойдаланади. Шуни таъкидлаб
тадбиркорлик субъектларини кўпроқ жалб ўтиш лозимки, ушбу қоидабузарликлар қо-
қилиш, маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни нунчиликдаги камчиликлар сабабли эмас,
халқаро андозаларга мос сифатли маҳсулот асосан амалиётда уларга қарши кураш суст-
ишлаб чиқаришга ундашдан иборатдир1. Бу лигидан келиб чиқади.3
вазифаларни амалга ошириш орқали мамла-
кат иқтисодиёти ривожига ҳамда ижтимоий Нохолис (субъектив) баҳолаш. Бу комис-
соҳадаги ижобий ўзгариш­ларга таъсир кўр- сия томонидан аризаларни кўриб чиқишда
сатиш мумкин бўлади. иштирокчилар томонидан кўрсатилган
маълумотларнинг тўғрилигини текширмас-
Давлат харидлари бозор элементи ҳисоб­ лиги ёки баҳолаш тартибида кўзда тутил-
ланиб, унинг ёрдами билан иқтисодиётнинг маган таклифлар учун ҳам қўшимча балл
турли соҳаларида маблағларни тақсимлаш беришда намоён бўлади. Масалан, комиссия
ва самарадорлигини ошириш содир бўлади.2 томонидан баҳолаш жараёнида иштирок-
Бу эса, давлат харидлари соҳасига эътибор- чиларнинг харид предметига тааллуқли
ли бўлишни ва уни ривожлантиришни талаб бўлмаган кўрсаткич ва ютуқларини ино-
қилади, бунда, албатта, тизимли ёндашув батга олиш.
зурур.
Мисол тариқасида Коррупцияга қарши
Ушбу соҳадаги муносабатларни тартибга курашиш агентлигининг маълумотларини
солиш мақсадида давлат харидларига оид келтириш мумкин: «Тошкент вилоятида
қонунчилик тизими қайта кўриб чиқилиши 50,7 млрд сўмлик қурилиш объекти бўйича
натижасида янги таҳрирда «Давлат харид- ўтказилган тендерга МЧЖ «В» категория
лари тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. билан кириб, баҳолашда Қурилиш вазир-
лиги томонидан «ССС» категорияга қай-
Шу сабабли, давлат харидларига оид та баҳолангани оқибатида мазкур МЧЖ
қонунчиликни қўллашнинг фуқаролик мағлуб бўлган)».
ҳуқуқий масалаларини илмий тадқиқ қилиб
ўрганиш долзарб бўлиб ҳисобланади. Шунингдек, субъектив баҳолашнинг яна
бир кўриниши сифатида — бу буюртмачи-
Ҳисоб палатасининг ҳисоботига кўра,
2021 йилда давлат харидлари жараёнида

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 35

нинг таклифдаги кейинчалик назорат қил- сабз туман «Обод қишлоқ» дастури асосида
маган кўрсаткичларни баҳолаш жараёнида 2 та маҳаллада пиёдалар йўлаги қуриш ва
инобатга олишидир. Мисол сифатида, фир- тунги ёритиш чироқларини ўрнатишда кор-
ма юқори малакали мутахассисларга эга хона томонидан 67 млн. сўмлик ҳақиқатда
эканлиги учун тендерда ғалаба қозонади. бажарилмаган ишлар қўшиб ёзилгани ва
Лекин, шартномани бажариш жараёнида смета ҳужжатларига материаллар нархлари
аризада кўрсатилган мутахассислар ишга асоссиз ошириб кўрсатилгани аён бўлган.
жалб қилинмаган ва буюртмачи эса бунга
эътибор бермаган бўлади. Шу сабабли, судда давлат харидлари-
га оид муносабатлардан келиб чиқадиган
Давлат харидларига оид қонунчиликни ишларни кўриш жараёнида айрим кор-
қўллашнинг айрим амалий ва фуқаролик рупциявий ҳолатлар ҳақида хабар бериши
ҳуқуқий масалаларига тўхталиб ўтамиз. мумкин бўлган бюджет маблағларига эга-
лик қилишнинг қонунга зид усулларидан
Биринчидан, амалиётда давлат харид­ фойдалаганлик ҳолатлари аниқланганда
ларига оид муносабатларда шартнома хусусий ажрим чиқариш йўли билан ушбу
шартларини ўзгартириш ёки бажарилма- ҳуқуқбузарликларни олдини олиш мумкин.
ган ишларни қабул қилиш ҳолатларига дуч
келиш мумкин. Жумладан, керакли фирма Инсофли рақобатни ривожлантириш,
тендер (аукцион)да ғолиб чиқиш учун бозор давлат харидлари жараёнида очиқлик ва
нархига мос бўлмаган зарарли нархларни шаффофликни таъминлаш, давлат харид-
ҳам таклиф этишига тўғри келиши мумкин. лари тўғрисидаги шартномаларни тузиш,
Лекин, кейинчалик шартномани бажариш ўзгартириш, бекор қилиш ва мажбурият-
жараёнида бу шартлар икки томонга ман- ларни лозим даражада бажариш жараёнида
фаатли тарзда ўзгартирилади. Амалиётда коррупцияни олдини олиш учун давлат ха-
шартнома нархи ўзгармаган, лекин амалда ридлари тўғрисидаги қонунчиликда белги-
харид кам ҳажмда етказиб берилган ҳолат- ланган талабларга риоя этиш талаб этилади.
ларни ҳам кўриш мумкин. Бундан ташқари,
шартномадан фарқли турдаги маҳсулотлар Бироқ, давлат харидлари тўғрисидаги
буюртмачи томонидан қабул қилиб олини- шартномаларни тузишда вужудга келадиган
ши ҳам коррупция мавжудлигидан далолат барча фуқаролик ҳуқуқий муносабатлар-
беради. Мисол тариқасида 3,2% сут ўрнига ни тартибга солувчи қатъий рўйхат мавжуд
2% сутни етказиб беришни келтириш мум- эмас. Ўзбекистон Республикасининг «Дав-
кин. лат харидлари тўғрисида»ги Қонуни эса
ушбу соҳадаги шартномавий муносабатлар-
Мисол учун, Коррупцияга қарши ку- нинг умумий жиҳатларини тартибга солади.
рашиш агентлиги маълумотларига кўра,
Жиззах вилоятида 19 та объектда 6,3 млрд. Шу сабабли, назаримизда, мазкур тоифа-
сўмлик қурилиш ишлари тўлов ҳужжат- даги ишларни кўриб чиқишда ягона суд ама-
ларига асоссиз қўшиб ёзилган ва 1,4 млрд. лиётини шакллантириш мақсадида «Давлат
сўмлик аслида бажарилмаган ишлар ҳисо- харидларига оид қонунчилик ҳужжатлари-
бот ҳужжатларига қўшиб ёзилган. Қарши ни қўллашнинг айрим масалалари тўғриси-
тумани Ободонлаштириш бошқармаси бош­ да»ги Ўзбекистон Р­ еспубликаси Олий суди
лиғи ўзининг синглиси таъсисчилигидаги Пленумининг қарорини қабул қилиш зару-
фермер хўжалиги билан 149,1 млн. сўмлик рияти мавжуд.
гул кўчатларини ўтказиш бўйича шартно-
ма тузиб, 27,1 млн. сўм асоссиз харажатлар Иккинчидан, Ўзбекистон Республика-
ҳисоботга киритилиб, ортиқча маблағ оли- сининг «Давлат харидлари тўғрисида»ги
нишига йўл қўйилгани аниқланган. Шаҳри- Қонунида «давлат эҳтиёжлари» сўзлари
матнда қўлланилмаган, лекин Ўзбекистон
Республикаси Фуқаролик кодексининг

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

36 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

457-моддасида давлат эҳтиёжлари учун то- шунчаси нафақат давлат органлари, балки
варлар етказиб бериш мазкур эҳтиёжлар бюджетдан маблағ олувчилар учун ҳам кенг
учун товарлар етказиб бериш бўйича давлат ҳуқуқий муносабатлар соҳасини қамраб
контракти асосида, шунингдек унинг асоси- олган. Бу эса, давлатнинг асосий функци-
да тузиладиган давлат эҳтиёжлари учун то- яларини ижро этишга қаратилган давлат
варлар етказиб бериш шартномаларига му- буюртмаларининг асосий мақсадига зид
вофиқ амалга оширилади, деб кўрсатилган. ҳисобл­ анади. Бюджет маблағларини олув-
чилар томонидан уни харажат қилишда
Қонунчиликда белгиланган тартибда аниқ ҳисобга олиш йўналишларининг мав-
аниқланадиган, давлат бюджети ва моли- жуд эмаслиги харажатларни назорат қилиш
ялашнинг бюджетдан ташқари манбалари имконини чеклайди ва бу соҳада коррупция
ҳисобига таъминланадиган, Ўзбекистон учун шарт-шароит яратади.
Рес­публикасининг эҳтиёжлари давлат эҳти-
ёжлари дейилади. Назаримизда, давлат эҳтиёжлари рўйхати
етказиб бериладиган маҳсулот, бажарилади-
Давлат эҳтиёжлари тушунчасининг қону- ган иш, кўрсатиладиган хизматнинг мақсад-
ний таърифи айнан ФК шартномавий муно- ларига йўналтирилган бўлиши лозим. Зеро,
сабатларида мавжуд бўлиб, давлат органи у ҳар қандай давлатнинг мақсади республика
ёки бу шартномани тузишда кимнинг ман- фуқароларининг муносиб ҳаёт кечиришлари-
фаатини кўзлаб ҳаракат қилганлиги маса- ни таъминлашни назарда тутади. Ушбу мақ-
ласи судлар ўртасида мунозараларга сабаб сад давлат буюртмаларининг вазифаларини
бўлмоқда. Шундай қилиб, у ёки бу эҳтиёж- шакллантириш ҳисобига аниқлаштирилиши
ни Ўзбекистон Республикасининг эҳтиёжи лозим. Бундай вазифаларга давлат заҳирала-
– давлат эҳтиёжи сифатида кўрсатиш учун рини яратиш ва қўллаб-қувватлаш, мудофаа
унинг чегараловчи белгиларини аниқлаш салоҳиятини ва хавфсизлигини қўллаб-қув-
лозим. ватлаш, давлатнинг халқаро мажбуриятини
ижро этилишини таъминлаш, манзилли дас-
Ўзбекистон Республикаси Бюджет кодек- турларни амалга ошириш (ижтимоий-иқти-
сининг 3-моддасига кўра, бюджет жараёни содий, илмий-техникавий, табиатни муҳофа-
иштирокчилари – давлат ҳокимияти ва бош­ за қилиш ва бошқалар) киради.
қаруви органлари, давлат молиявий назорат
органлари, бюджет ташкилотлари ва бюд- Учинчидан, суд амалиётида давлат ха-
жет маблағлари олувчилар бўлиб ҳисобла- ридларига оид муносабатларда давлат эҳти-
нади. ёжлари учун товарлар (ишлар, хизматлар)
етказиб бериш шартномалари бўйича сотиб
Назаримизда, давлат эҳтиёжлари давлат олувчи ҳисобланган давлат органлари ва
ва унинг субъектларида бўлиши мумкин, ташкилотлари судларга давлат божини ол-
бунда давлат буюртмачилари ёки махсус диндан тўламасдан даъво аризалари билан
субъект ҳисобланган бюджет муассасалари- мурожаат қилади.
нинг эҳтиёжлари назарда тутилмаслиги ло-
зим. Шубҳасиз, бюджет муассасаларининг Чунки, Ўзбекистон Республикаси «Дав-
товарлар, ишлар ва хизматларга нисбатан лат божи тўғрисида»ги Қонунининг 9-мод-
оммавий-ҳуқуқий тузилманинг эҳтиёжлари дасига кўра, давлат эҳтиёжлари учун то-
бўлиши мумкин. Бироқ, бу ҳолатда давлат варлар (ишлар, хизматлар) етказиб бериш
харидлари тўғрисидаги қонун нормалари шартномалари бўйича сотиб олувчи ҳисоб­
қўлланилмаслиги лозим. Бу фуқаролик му- ланган давлат органлари ва ташкилотлари
омаласи бўлиб, ушбу муносабатларга фуқа- — етказиб берувчилар (пудратчилар) томо-
ролик қонунчилиги нормалари татбиқ эти- нидан шартнома мажбуриятларининг бажа-
лиши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. рилмаганлиги билан боғлиқ даъволар юза-

Ҳозирги кунда «давлат эҳтиёжлари» ту-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ 37

сидан иқтисодий судларда давлат божини лот етказиб бериш шартномасига мувофиқ,
тўлашдан озод қилинган. тадбиркорлик фаолияти билан шуғуллана-
ётган маҳсулот етказиб берувчи — сотувчи
Бу амалиётда қонунчиликни қўллаш юза- шартлашилган муддатда ёки муддатларда
сидан айрим коллизияларни келтириб чиқа- ўзи ишлаб чиқарадиган ёхуд сотиб оладиган
раётганлиги сабабли давлат харидларига товарларни сотиб олувчига тадбиркорлик
оид муносабатларда барча буюртмачилар фаолиятида ёки шахсий, оилавий мақсад-
учун тааллуқлилиги ёки истисно этувчи ҳо- ларда, рўзғорда ва шунга ўхшаш бошқалар-
латларни инобатга олган ҳолда мазкур Қо- да ишлатиш билан боғлиқ бўлмаган мақсад-
нунга тегишли ўзгартиш ва қўшимчалар ки- ларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб
ритиш лозим бўлади. олувчи эса товарларни қабул қилиш ва улар-
нинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.
Тўртинчидан, давлат харидлари соҳаси-
ни яхлит тизимга солувчи «Давлат харид­ Шу жиҳатдан, давлат харидлари тўғри-
лари тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди сидаги шартномаларни турларига қараб уни
ва унда биринчи бўлиб давлат харидлари муҳим шартлари ва ҳуқуқий оқибатларини
масаласини фуқаролик ҳуқуқий белгиси ишлаб чиқиш лозим бўлади.
ҳисобланган давлат харидлари тўғрисидаги
шартнома тушунчасига таъриф берилди. Олтинчидан, давлат харидлари тўғриси-
даги қонунчилик давлатнинг фақат товар-
Бироқ, «Давлат харидлари тўғрисида»- лар, ишлар ва хизматларга нисбатан эҳтиёж-
ги Қонуннинг амал қилиши барча давлат ларини таъминлашга оид муносабатларини
­харидларига нисбатан татбиқ этилмайди, тартибга солишга қаратилган.
жумладан, Ўзбекистон Республикасида
мудофаа қобилиятини, хавфсизликни таъ- Давлатнинг ижарага нисбатан эҳтиёжла-
минлаш ва ички тартибни сақлаш учун рини таъминлашнинг фуқаролик ҳуқуқий
амалга ошириладиган давлат харидларига, жиҳати қайси норма билан тартибга солина-
ш­ унингдек давлат сирлари билан боғлиқ ди?
бўлган давлат харидларига, фавқулодда ва-
зиятлар юз берган ҳолларда Ўзбекистон Бундан ташқари, давлат харидларига оид
Р­ еспубликасининг эҳтиёжларини таъ- муносабатларда мол-мулк сотиб олиш ма-
минлаш учун зарур бўлган товарларнинг салалари ҳам давлат харидларига оид қо-
(ишларнинг, хизматларнинг) давлат харид- нунчилик ҳужжатлари доирасида бўлиши
ларига, нархлари қонун ҳужжатларига му- лозим.
вофиқ қатъий белгиланган товарларнинг
(ишларнинг, хизматларнинг) давлат харид- Еттинчидан, «Давлат харидлари тўғри-
ларига. сида»ги Қонунда таклифларни кўриб чиқиш
ва баҳолаш баённомаси харид комиссияси-
Мазкур муносабатларда давлат харидла- нинг барча аъзолари томонидан имзоланади,
рини амалга оширишда фуқаролик ҳуқуқий ФКнинг 380-моддасига кўра эса, кимошди
механизмнинг мавжуд эмаслиги, бу борада савдосида ғолиб чиққан шахс ва кимошди
вужудга келадиган низоларни ҳал этишда савдосининг ташкилотчиси аукцион ёки
турли хил ёндашувларни келтириб чиқара- танлов ўтказилган куни кимошди савдоси-
ди. нинг натижалари тўғрисида баённома имзо-
лайдилар, бу баённома шартнома кучига эга
Бешинчидан, маҳсулот етказиб бериш бўлади.
шартномасининг нормаларини давлат эҳти-
ёжлари учун товарлар етказиб беришга Бу ФКнинг шартнома тузиш тартибининг
оид муносабатларга татбиқ қилсак, унинг бузилишига олиб келади. Шу сабабдан ҳам
мазмуни давлат харидлари субъектининг давлат харидлари тўғрисидаги шартнома-
мақомига тўғри келмайди. Масалан, маҳсу- ларнинг ўзига хос жиҳатларини алоҳида
қайд этиш мақсадга мувофиқ.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

38 ШАРТНОМА ҲУҚУҚИ

Саккизинчидан, давлат харидларида Президентининг «Маҳаллий ишлаб чиқа-
«аффилланганлик» рақобат тамойилини рувчиларни қўллаб-қувватлашга доир қў-
таъминлаш нуқтаи назаридан баҳоланади. шимча чора-тадбирлар тўғрисида» 2020 йил
21 августдаги ПҚ-4812-сонли Қарори қабул
Амалиётда давлат буюртмачиси давлат қилинди.5
харидларини амалга ошириш жараёнида
рақобатни чеклашга қаратилган ҳолатлар Шу билан бирга, истисно тариқасида
мавжуд эмаслигини ўрганиши лозим. Жум- давлат харидларидаги иштироки вақтинча-
ладан, тендерда иккита корхонанинг таъсис- лик тақиқланган ва чегараланган хорижда
чиси бўлган субъектлар иштирок этаётган ишлаб чиқарилган товарлар, шунингдек хо-
бўлса, улар алоҳида шахс сифатида қарал- рижий шахслар томонидан бажариладиган
маслиги лозим. Акс ҳолда рақобат бўлма- ишларнинг (хизматларнинг) рўйхати ҳам
ганлиги натижасида нархларни асоссиз тасдиқланди (жумладан, гўшт, балиқ ва сут
равишда ошириш юзасидан келишувга эри- маҳсулотлари).
шилиши мумкин.
Қонунчиликда бундай чеклов мавжуд
Шу боис, Ўзбекистон Республикасининг бўлганлиги сабабли давлат харидлари
Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодек- иштирокчилари аукционда қатнашиб, шарт-
сида давлат харидлари жараёнидаги аффил- нома тузиш ҳуқуқига эга бўлиши учун етка-
ланганлик ва манфаатлар тўқнашуви ҳақида зиб берилаётган маҳсулотнинг келиб чиқиш
давлат харидлари тўғрисидаги қонунчилик- сертификатини тақдим этишлари лозим.
да белгиланган тартибда хабар бермаганлик
учун жавобгарлик белгиланди.4 Бироқ, ФКда тарафларнинг маҳсулот-
нинг келиб чиқиш жойини тасдиқловчи
Тўққизинчидан, қонунчилик ҳужжат- ҳужжатни тақдим этиши мажбурийлигига
ларида маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни оид норма мавжуд эмас.
қўллаб-қувватлаш мақсадида айрим чет эл
маҳсулотларини давлат харидлари асосида Мазкур ҳолатда, суд муносабатларда
сотиб олмаслик юзасидан тақиқлар белги- низо вужудга келганда «Давлат харидлари
ланган. тўғрисида»ги Қонуннинг давлат харидлари-
ни амалга оширишда ижтимоий-иқтисодий
Маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни маҳал- сиёсат устуворликлари, шу жумладан, юқо-
лий саноат маҳсулотлари ишлаб чиқариш ри технологик ва инновацион ишлаб чиқа-
ҳажмлари ва номенклатурасини кенгайти- ришларнинг яратилиши, қулай экологик
риш, тармоқлараро кооперацияни чуқур- вазиятнинг сақланиши ҳисобга олинишига
лаштириш ва қўшилган қиймат занжирини оид умумий тамойилни қўллаган ҳолда ни-
ривожлантиришда қўшимча қўллаб-қувват- зони ҳал этиши лозим.
лаш, шунингдек рақобат муҳитини ривож­
лантириш учун шарт-шароитлар яратиш М. ҚАЛАНДАРОВА,
ва давлат харидлари тизимида маҳаллий Ўзбекистон Республикаси
ишлаб чиқарувчилар иштирокини кенгай- Судьялар олий кенгаши судьяси,
тириш мақсадида Ўзбекистон Республикаси
ю.ф.н., доцент

1 Уроков У. Давлат харидлари тизими: кеча ва бугун. «Бозор, пул ва кредит» журнали, 8-сон, 2018 й.
2 Шешукова Т.Г. Система государственных закупок: понятие, влияние на экономику // Международный бух-
галтерский учет. - 2018. - Т. 21, № 5. - С. 520 - 527.
3 Х.Реджабов, https://www.gazeta.uz/uz/2022/03/31/corruption-schemes/.
4 https://lex.uz/docs/97664.
5 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни қўллаб-қувватлаш
чора-тадбирлари тўғрисида»ги 2021 йил 29 январдаги 41-сонли қарори билан Давлат харидларидаги иштироки
вақтинчалик тақиқланган ва чегараланган хорижда ишлаб чиқарилган товарлар, шунингдек, хорижий шахслар
томонидан бажариладиган ишларнинг (хизматларнинг) рўйхати ва давлат харидларида маҳаллий ишлаб чиқа-
рилган товарларга (ишлар, хизматларга) преференция бериш тартиби тўғрисидаги низом тасдиқланди.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ 39

МЕДИАЦИЯ ИНСТИТУТИНИНГ
РИВОЖЛАНИШ ТАРИХИ:

ХАЛҚАРО ТАЖРИБА ВА МИЛЛИЙ
ҚОНУНЧИЛИК МИСОЛИДА

Низоларни муқобил ҳал қилиш илдизи шиш йўлларини топиш ҳамда муносабатлар-
қадимги тарихга бориб тақалади. Жамият даги беқарорликга йўл қўймасликка ҳаракат
тараққиёти тарихининг турли даврларида қилган2.
яхлит усул ва таомиллар тизимидан ибо-
рат бўлган низоларни ҳал қилишнинг турли Инсон тез-тез низоли вазиятлар билан
шакл­лари пайдо бўлди. Қадимги даврлар- тўқнаш келади. Профессионал ҳуқуқий
дан савдо-сотиқ жадал ривожланган ҳудуд- муҳитда индивидлар ўртасидаги мулоқот-
ларда медиация таомилини фаол қўллани- ни муросага, яъни ўзаро манфаатли муноса-
лиши кузатилган. Тарихчилар томонидан батларга олиб келиш зарурати пайдо бўла-
асосий фаолият тури денгиз савдоси ҳисоб­ ди. Айнан алоҳида индивидлар ва давлат
ланган Финикия ва Қадимги Бобилда воси- ўртасидаги турли хил манфаатларни умум-
тачиликнинг сўнгги илдизлари аниқланган. лаштирган ягона қарорга келиш ижтимоий
Хитой ва Японияда воситачилик институти тараққиётни таъминлайди. Низоли ҳолат-
ўтмиш даврдан то ҳозирги кунга қадар узоқ ларни ҳал қилишнинг махсус усулларини
вақтдан бери тан олинган ва контрагентлар- қўллаган ҳолда нафақат бошқариш, балки
ни диалог орқали яраштирувчи воситачилик уларни тартибга солиш ҳам мумкин.
институти низоларни ҳал қилишнинг энг
мақбул усулларидан бири ҳисобланади. Тарихга назар соладиган бўлсак, та-
рафлар ўртасида вужудга келган низоларни
Юстиниан томонидан дигестларнинг1 қа- ҳал қилишнинг энг самарали усулларидан
бул қилиниши Қадимги Римда воситачилик бири яраштирув усулидир. Мазкур усул
институтининг ривожланишига муҳим ҳис- учинчи шахс иштирокини таъминлаган
са қўшди. Мазкур ҳужжатда воситачининг ҳолда, истакларни қаноатлантириш, ўзаро
мақоми қонунчилик нуқтаи назаридан ўз зиддиятларни бартараф этиш ва манфаатлар
ифодасини топди. ягоналигига эришишдир.

Қадимги Римда аҳоли воситачиларга Яраштириш институтини жамият ҳаёти-
нисбатан ҳурмат билан муносабатда бўлиб, нинг турли хил жабҳаларида, жумладан,
уларни руҳонийлар ва оқсоқоллар билан фалсафа, сиёсат ва ҳуқуқ тизимларида уч-
бир хил даражага қўйишган. ратиш мумкин. Бу институт ҳуқуқ тизимида
алоҳида ўрин эгаллайди. Ҳуқуқий ярашти-
Юстиниан кодексида медиатордан фой- рув тушунчаси остида ўзаро ён бериш йўли
даланиш ҳуқуқининг қонуний жиҳатдан билан низони тартибга солиш ва уни туга-
ифодаланганлиги унинг муҳим аҳамият касб тишга қаратилган тарафларнинг ўзаро ке-
этганлигини англатади. Мазкур вазиятда қа- лишуви, суд ва суддан ташқари тартибдаги
димги даврлардан низоли ҳолатларни ҳал қи- муросаси тушунилади. Юридик жиҳатдан
лишда медиатор аслида воситачи вазифасини яраштирув кўп қиррали бўлиб, ўзининг тур-
бажариб келган. Воситачи-медиатор нафақат ли хил ифодалаш шаклларига эга. Музока-
маслаҳатлар бериш бўйича ёрдам кўрсатган, лар олиб бориш, ҳакамлик муҳокамасига
балки низо бўйича контрагент билан уни ҳал ҳавола қилиш ва медиация шулар жумласи-
қилишда ягона келишув (компромис)га эри- дандир.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

40 ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ

Медиация лотинча «mediation» сўзидан ёж туғилгандагина воситачининг иштироки
олинган бўлиб, «воситачилик», «алоқа» де- учун зарурат юзага келади.
ган маъноларни англатади3. Кўплаб юри-
дик адабиётларда медиация ва воситачилик Аксарият тушунчалар каби медиация
тушунчалари маънодош сўзлар сифатида ихтиро ҳисобланмайди. Қадимги замон
қўлланилади. Воситачилик орқали низони халқларидан мерос бўлиб келган ҳозирги
нафақат тез суръатларда ва самарали ҳал қи- замонга мослаштирилган моделни ўзида на-
лиш, балки суд жараёнларидаги муаммолар- моён этади.
ни бартараф этиш, шу жумладан, судларда
кўриладиган ишлар миқдорини камайтириш, Ҳозирги замонда қўлланилаётган медиа-
суд жараёнларини тезлаштириш, биринчи ция тушунчаси XX асрнинг иккинчи ярми-
инстанция судида ишни кўриш муддатлари- да, авваламбор, англасаксон ҳуқуқи амалда
ни қисқартириш имконини беради. бўлган давлатларда, хусусан, АҚШ, Австра-
лия ва Буюк Британия давлатларида ривож­
Медиация тарафларнинг розилиги би- ланишни бошлади. Шундан сўнг у Евро-
лан низони ҳал қилишга қаратилган ўзаро па бўйлаб ёйилган. Медиация институти
ихтиёрий ва махфий жараёндир. Бу жара- дастлаб оилавий соҳадаги муносабатларга
ёнда воситачи тарафларни ўзаро келишувга нисбатан қўлланилган4. Кейинчалик меди-
асосланган қарорга эришиши учун музока- ация кенг кўламдаги низоларни тартибга
ралар олиб боради. Томонлар низони ўзаро солишда ўз эътирофини топди. Жумладан,
ҳал қилиш имкониятига эга бўлмаганида, 1958 йилда «Халқаро арбитраж қарорлари-
улар томонидан ўзаро мақбул қарорга эри- ни тан олиш ва ижрога қаратиш тўғрисида»-
шишга кўмаклашувчи ташкилотчига эҳти- ги Нью-Йорк Конвенцияси, БМТ Халқаро
ҳуқуқ комиссиясининг (ЮНСИТРАЛ) ке-

АННОТАЦИЯ

Мазкур мақолада муаллиф медиация институти ривожланиш тарихини ҳуқуқий таҳлил қилади. Шу-
нингдек, ҳозирда мавжуд бўлган медиация институти ва унинг тарихий моделлари ўртасидаги фарқлар-
ни келтириб ўтади. Ўрганиш давомида медиация институтининг хорижий давлатлар ҳамда Ўзбекистон
Республикаси мисолида ривожланиш тенденцияси келтирилиб, унинг юритилишида мустақил институт
сифатида тутган ўрнига ҳам урғу бериб ўтилади. Ўтказилган таҳлиллар асосида муаллиф томонидан ме-
диация институтининг ҳозирги замондаги шаклланган тушунчаси келиб чиқишига асос бўлган сабаблар
аниқланган.

Калит сўзлар: низоларни ҳал қилишнинг муқобил усуллари, медиация институти, медиатор, қадимги
даврда медиация, ҳозирги замон медиация институти.

***
В статье автор проводит теоретико правовой анализ этапов истории и развития медиации. Он также от-
ражает ключевые отличия современной медиации от ее исторической модели. В исследовании рассматри-
вается опыт зарубежных стран по применению института медиации и его роль в развитии этого института
в Республике Узбекистан. На основе проведенного анализа автор выделяет причины, способствующие
процессу становления института медиации в ее современном понимании.
Ключевые слова: альтернативные способы разрешения споров, институт медиации, медиатор, меди-
ация в древности, медиация в современном мире.

***
In the article, the author conducts a theoretical and legal analysis of the stages of the history and development
of mediation. It also reflects the key differences between modern mediation and its historical model. The study
examines the experience of foreign countries in the application of the institution of mediation and its role in the
development of this institution in Republik of Uzbekistan. Based on the analysis carried out, the author identifies
the reasons that contribute to the process of becoming an institution of mediation in its modern sense.
Keywords: alternative methods of dispute resolution, institute of mediation, mediator, mediation in antiquity,
mediation in the modern world.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ 41

лишув регламенти ҳамда Европа Иттифоқи жада, федерал судьялар зиммасига низола-
Кенгаши ва Европа Парламенти Дирек- шувчи тарафларни яраштириш мажбурия-
тивасининг 2008 йил 21 майдаги 2008/52/ ти юклатилган. Медиация, суддан ташқари
ЕС-сонли «Фуқаролик ва тижорат масала- соҳаларда ҳам ривожланган. Ҳозирги кунда
ларида воситачилик (медиация)нинг баъзи медиация АҚШ ҳуқуқий маданиятининг
бир жиҳатлари тўғрисида»ги ҳужжатлари ажралмас қисмига айланган.
бунга яққол мисол бўла олади.
Европа давлатларига медиация институ-
Натижада халқаро амалиётда ҳуқуқий ти XX асрнинг 80-йилларида кириб келди.
низоларни тартибга солишда қуйидаги тао- Францияда воситачиликнинг америкача
миллар қўлланила бошланди: тарафлар ўр- модели у қадар муҳим ўрин эгалламаса-да,
тасидаги низолар музокаралар йўли билан Германияда, аксинча, у ўзининг кенг қўлла-
(negotiation); тарафлар ўртасида вужудга нилишига эришди. Шу билан бирга, Аме-
келган низони келишувга эришишга кўмак- рика ва Германияда медиация институти-
лашувчи мустақил воситачи орқали тартиб- нинг ривожланиши жуда ўхшаш хусусият
га солиниши (mediation, conciliation); низо- касб этади. Буюк Британияда медиациянинг
ни ҳал қилишда келишувга эришилмаган пайдо бўлиши 1980 йилга бориб тақалади.
тақдирда низони арбитраж тартибида ҳал Жумладан, 1993 йилда Тижорат судлари то-
қилишга ваколатли бўлган воситачи–арбитр монидан тарафларга медиация таомилига
орқали тартибга солиниши (med-art) ҳамда мурожаат қилиш тавсия этила бошланган6.
низони ишда иштирок этувчи корхона раҳ-
бари, унинг юристи ва учинчи шахс ишти- Ғарб давлатларида медиация институти-
рокида тартибга солиниши (mini trial)каби га бўлган талаб шу қадар юқори даражага
турларини келтириш мумкин. кўтарилдики, уни қонуний асосда тартибга
солиш зарурияти вужудга келди. АҚШда
Медиация институти ҳозирги кунда унинг турли штатларидаги воситачилик фа-
АҚШ, Германия, Буюк Британия, Хитой, олияти ва унинг қўлланилишини тартибга
Австрия, Япония ва бошқа бир қатор давлат- солувчи бунга қадар мавжуд бўлган 250 дан
ларда мавжуд ҳамда амалга оширилмоқда. ортиқ АҚШ қонунларини бирлаштирувчи
Мазкур институтнинг турли давлатларда «Медиация тўғрисида ягона қонун»(Uniform
жорий этилиши ва амалга оширилишининг Mediation Act)7 қабул қилинган бўлса, БМТ
сабаблари ҳам турлича. Хусусан, Японияда томонидан «Халқаро тижорат яраштирув
бизнесдаги шерикларнинг низоларни ҳал тартиб-таомили тўғрисида»ги хўжалик
қилишнинг муқобил усулларига нисбатан ҳуқуқи учун Намунавий қонун (Model Law
бўлган мажбуриятлари анъанавий равишда on International Commercial Conciliation
уларнинг этик жиҳатлари билан боғлиқдир. (UNICITRAL)8 эълон қилинди.
Давлат судларига келишмовчиликларни
тартибга солиш усули сифатида қаралади. Медиация институти ўзининг халқаро
Жумладан, АҚШда аксарият низолар судга- эътирофини 1999 йил Венада бўлиб ўтган
ча бўлган тартибда ихтиёрий равишда ҳал медиация бўйича халқаро конференциядан
қилинади. Шунингдек, суд мажлисни тўхта- сўнг топди. 2000 йилдан бошлаб эса, меди-
тиши ва тарафларга медиатор билан ҳамкор- ация халқаро ва халқаро муносабатлар фак-
лик қилишни тавсия қилиши ҳам мумкин. ти сифатида қарала бошланди ҳамда этник,
Ҳаттоки, 1947 йилда «Яраштирув таомили савдо, маданиятлараро ва ҳарбий можаро-
ва медиация бўйича АҚШ Федерал хизма- ларни ҳал қиилшда фаол фойдаланишга
ти» ташкил этилган.1990 йил АҚШ Федерал ўтилди.
Конгреси фуқаролик судини ислоҳ қилиш
тўғрисидаги қонунни қабул қилди5. Нати- БМТ Уставининг 33-моддасида медиация
халқаро низоларни ҳал қилишнинг усули си-
фатида ўз ифодасини топиши билан бир қа-

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

42 ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ

торда, у тинчлик ва хавфсизликни сақлашга Медиаторнинг фаолияти профессио-
таҳдид солиши мумкин бўлган ҳар қандай нал, яъни ўз фаолиятини Ўзбекистон Рес­
низода иштирок этаётган томонлар дастлаб публикаси Адлия вазирлиги томонидан
низони музокаралар, суриштирувлар, воси- тасдиқланадиган медиаторларни тайёрлаш
тачилик, яраштириш, ҳакамлик суд муҳока- дастури бўйича махсус ўқув курсидан ўт-
маси ёки келишув йўли билан ўзлари тан- ган, шунингдек профессионал медиаторлар
лаган тинч йўл билан ҳал қилишга ҳаракат реестрига киритилган шахс ёки нопрофес-
қилишлари кераклигида акс этди9. сионал асосда йигирма беш ёшга тўлган ва
медиатор вазифаларини бажаришга рози-
2004 йил 2 июнда Европа комиссияси лик берган шахс амалга ошириши мумкин.
кўмагида бўлиб ўтган Брюссел конферен- Махфийлик, ихтиёрийлик, тарафларнинг
циясида «Медиатор ахлоқ-одоби тўғри- ҳамкорлиги ва тенг ҳуқуқлилиги, медиатор-
сида»ги Европа кодекси10 қабул қилинди. нинг мустақиллиги ва холислиги медиация
Ушбу кодекс амалиётчи медиаторларнинг институтининг асосий принциплари этиб
фаол гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган белгиланди. Медиация тарафлари медиа-
бўлиб, унда касбий фаолият тамойиллари торни ихтиёрий равишда танлайди ва ундан
мустаҳкамланди, давлатларда медиатор фа- исталган босқичида воз кечади.
олиятининг ички қонунчилик консолидаци-
ясига асос солинди. Мутахассис медиаторларни тайёрлаш
жараёни Ўзбекистон Республикаси Адлия
Юқорида қайд қилинганларга асосан, вазирининг 2019 йил 31 январдаги 51-мх
н­ изоларни ҳал қилишнинг муқобил усулла- сонли буйруғи билан тартибга солинади12.
ри ўзида инсон ҳуқуқ ва манфаатларини ҳи- Мазкур буйруқнинг иловасига асосан, ме-
моя қилишнинг самарали тизимини ифода диаторларни тайёрлаш дастури ишлаб
этади. чиқилган бўлиб, махсус ўқув курслари Ўз-
бекистон Республикаси Адлия вазирлиги
Мамлакатимизда низоларни тартибга ҳузуридаги Юристлар малакасини ошириш
солишнинг муқобил усулларини такомил- маркази томонидан ташкил этилади. Мах-
лаштириш соҳасида бир қатор ишлар олиб сус ўқув курсларида таълим олиш кундуз-
борилмоқда. Яраштириш тартиб-таомил- ги шаклда шартнома асосида бир ойдан кам
ларини миллий қонунчиликка имплимен- бўлмаган муддат давомида амалга ошири-
тация қилиш соҳаси давлат миқёсида қўл- лади. Медиаторларни тайёрлаш дастури
лаб-қувватланмоқда. Бунинг ёрқин мисоли «Медиация. Таянч курси» ва «Медиацияни
сифатида 2018 йил 3 июлда қабул қилинган қўллаш хусусиятлари» ўқув дастурларидан
Ўзбекистон Республикасининг «Медиа- иборат бўлиб, маъруза, семинар ва амалий
ция тўғрисида»ги Қонунини11 (бундан буён шаклда ташкил этиладиган ўқув машғулот-
матнда Қонун деб юритилади) келтириш лари, қоида тариқасида, 15 нафар тингловчи
мумкин. Умуман олганда, мамлакатимизда шаклланган академик гуруҳларда ташкил
ушбу Қонуннинг қабул қилинишидан тад- этилади. Ўқув курсларини муваффақиятли
биркорлик билан боғлиқ муносабатларни якунлаган тингловчиларга сертификат бери-
ривожлантириш, соҳада умумэътироф этил- лади.
ган халқаро стандартлар даражасига чиқиш
назарда тутилган. Қонунга кўра, медиация 2019 йил 1 январдан кучга кирган ушбу
келиб чиққан низони тарафлар ўзаро мақбул Қонуннинг қабул қилинганлигига уч йил-
қарорга эришиши учун уларнинг ихтиёрий дан ортиқ вақт ўтган бўлса-да, уни амали-
розилиги асосида медиатор, яъни медиаци- ётда қўлланиш кўрсаткичларини ижобий
яни амалга ошириш учун тарафлар томо- баҳолаш мумкин. Жумладан, Ўзбекистон
нидан жалб этиладиган шахс кўмагида ҳал Республикаси Олий суди ташкилий-назо-
қилиш усулидир.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ЯРАШУВ ИНСТИТУТИ 43

рат бошқармаси берган статистик маълу- эҳтиёж ортиб бормоқда. Мамлакатимизда
мотларга кўра, 2018-2021 йиллар давоми- медиация институти ривожланиш тенден-
да республика миқёсида иқтисодий судлар цияси шуни кўрсатмоқдаки, Ўзбекистон-
томонидан иш юритувига қабул қилинган да низоларни ҳуқуқий тартибга солишда
даъво аризаларининг 2489 таси Ўзбекис­ тарафларнинг ҳуқуқи эътироф этиладиган
тон Республикаси Иқтисодий процессуал музокаралар олиб бориш усулига кўпроқ
кодекси 107-моддасининг 53-бандига асо- афзаллик берилмоқда. Бу ўринда медиа-
сан, даъво аризаси кўрмасдан қолдирилган. ция низоларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга
Шундан 2019 йилда 41 та, 2020 йилда 435 солишнинг янги ижтимоий институти си-
та ва 2021 йил давомида 2013 та13 иқти- фатида субъектлар ўртасидаги ўзаро му-
содий судларда кўрилган низолар Кодекс носабатга киришиш маданиятининг шакл-
107-моддасининг 53-бандига биноан, низо ланиши сифатида намаён бўлмоқда. Одил
тарафлари ўртасида медиатив келишувга судловни амалга оширишда эса, медиация
эришилганлиги сабабли ана шундай тўх- нафақат низони тез суръатларда ва самара-
тамга келинган. Келтирилган статистик ли ҳал қилиш, балки суд жараёнларидаги
маълумотлар шуни кўрсатмоқдаки, низо- муаммоларни бартараф этиш, шу жумла-
ларни ҳал қилишнинг муқобил усули сифа- дан, судларда кўриладиган ишлар миқдо-
тида медиация институтига бўлган эҳтиёж рини камайтириш, суд жараёнларини тез-
йилдан-йилга ортиб бормоқда. Қайд этиш лаштириш, биринчи инстанция судида
жоизки, мазкур Қонуннинг ишлаб чиқи- ишни кўриш муддатларини қисқартириш
лиши ва унинг иқтисодий низоларни тар- имконини беради.
тибга солинишида қўлланилиши медиация
институтининг ривожланишига замин ҳо- С. БЕГМАТОВА,
зирлайди. Ўзбекистон Республикаси
Судьялар олий кенгаши ҳузуридаги
Медиация институтининг ҳуқуқий асос­ Судьялар олий мактаби таянч докторанти
лари яратилганлигига у қадар кўп вақт
бўлмасдан, жамиятимизда унга нисбатан

1 Юситиниан кодекслари (Фрагментлар). М.: DirectMedia, 2006.
2 Антипов, А. Н. Некоторые аспекты безопасности бизнеса (путем осуществления права на убежище) /
А.Н. Антипов. –Безопасность бизнеса: экономические и правовые аспекты: Сборник научных статей и док-
ладов преподавателей и студентов Московского института предпринимательства и права. 2006. – С. 8 – 11.
3 Медиация – искусство разрешать конфликты. Знакомство с теорией, методом и профессиональными тех-
нологиями / сост.: Г.Мета, Г.Похмелкина; пер. с нем. Г Похмелькиной. М., 2004. – С.12.
4 Паркинсон.Л. Семейная медиация / Л. Паркинсон. ЕМ. : Межрегиональный центр управленческого и
политического консультирования, 2010. Ę 400 с.
5 https://www.fmcs.gov/wp-content/uploads/2019/08/FMCS-Role-and-Function-FY18-Update-Aug-1-2019.pdf
6 Бесемер Х. Медиация. Посредничество в конфликтах./Перевод с нем. Н. В. Маловой – «Духовное позна-
ние», Калуга, 2009.
7 https://www.uniformlaws.org.
8 https://uncitral.un.org.
9 Устав Организации Объединенных Наций (принят в Сан-Франциско 26.06.1945). Коллекция сущест-
вующих договоров, соглашений и конвенций, заключенных СССР с иностранными государствами. Том. XII.
Москва, 1956.
10 https://mediation-eurasia.pro/wp-content/uploads/2018/04/evropejskij-kodeks-povedenija-dlja-mediatorov.pdf
11 «Медиация тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикасининг Қонуни . https://lex.uz.
12 Ўзбекистон Республикаси Адлия Вазирининг 2019 йил 31 январдаги «Медиаторларни тайёрлаш дасту-
рини тасдиқлаш ҳақида»ги 54-мх-сонли буйруғи.https://lex.uz/docs/4185961.
13 Ўзбекистон Республикаси Олий суди ташкилий-назорат бошқармаси томонидан берилган статистик
маълумотларга асосан //www.sud.uz.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

44 МЕЗОН

ХАЛҚАРО ҲУҚУҚИЙ ҲУЖЖАТЛАРДА
КОРРУПЦИЯВИЙ ЖИНОЯТЛАР УЧУН ЖИНОИЙ

ЖАВОБГАРЛИК СТАНДАРТЛАРИ

Коррупцияга қарши курашиш мамлакти- лик орттирганлик учун жавобгарлик ўрна-
мизда давлат сиёсатининг энг устувор йўна- тиш ҳамда бу борада жиноят содир этган
лишларидан бири этиб белгиланди. Ушбу ­шахсларга нисбатан жиноий жазони ўташда
йўналишда концептуал норматив-ҳуқуқий енгиллаштирувчи нормаларни қўллашга
ҳужжатлар қабул қилинган бўлиб, улар авва- ­чеклов белгилаш орқали амалга ошириш
ло коррупцияни олдини олишга қаратилган назарда тутилган.
илғор халқаро стандартларга асосланган.
Шунингдек, Иқтисодий ҳамкорлик ва та-
Шу жиҳатдан айтиш керакки, коррупци- раққиёт ташкилотининг Шарқий Европа ва
яга қарши курашиш ва коррупциявий ҳо- Марказий Осиё давлатлари учун коррупци-
латларнинг барвақт олдини олиш тизими яга қарши курашиш тармоғининг Истанбул
самарадорлигини ошириш, ушбу жараёнга ҳаракатлар режаси доирасидаги чора-тад-
жамоатчиликни кенг жалб этиш ва муроса- бирларни амалга ошириш ҳам алоҳида кўр-
сиз муносабатда бўлиш муҳитини шакллан- сатилган бўлиб, масъул вазирлик ва идора-
тириш мақсадида, Ўзбекистон Республи- лар билан амалга оширилишини ҳар чоракда
каси Президентининг 2021 йил 7 июндаги мониторинг қилиш орқали ИҲТТнинг Ис-
«Коррупцияга қарши муросасиз муносабат- танбул ҳаракатлар режаси ялпи мажлисида
да бўлиш муҳитини яратиш, давлат ва жами- Ўзбекистон вакилларининг ҳисоботлар би-
ят бошқарувида коррупциявий омилларни лан иштирок этишини таъминланиши бел-
кескин камайтириш ва бунда жамоатчилик гиланган.
иштирокини кенгайтириш чора-тадбирлари
тўғрисида»ги Фармони билан Коррупцияга Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг
қарши курашиш бўйича 2021-2022 йиллар- Коррупцияга қарши конвенцияси 2003 йил-
га мўлжалланган Давлат дастури қабул қи- да қабул қилинган ва 2005 йил декабрда
линган. Унинг 4-банди коррупцияга қарши кучга кирган. Унинг қабул қилиниши кор-
курашиш бўйича халқаро стандартларни рупцияга қарши қаратилган жаҳон ҳамжа-
жорий қилиш ва халқаро ҳамкорликни ку- миятининг муносабати бўлиб, ушбу иллатга
чайтириш масаласига бағишланган. Унга қарши глобал миқёсда курашиш келишуви-
кўра, коррупцияга қарши қонунчиликни дир.
халқаро стандартларга мувофиқлаштириш
ва БМТнинг Коррупцияга қарши конвен- Конвенция кучга кириши билан бир
цияси1 айрим нормаларини имплементация вақтда, яъни 2005 йилда Конвенцияга аъзо
қилиш белгиланган. Жиноят кодексида кор- давлатлар конференцияси тузилиб, унинг
рупцияга оид жиноятлар тоифасига кирувчи асосий мақсади белгиланган ҳаракатларни
моддаларнинг аниқ рўйхатини белгилаш; амалга оширилишини баҳолаш ва ташкил
коррупцияга оид жиноятлар учун белгилан- этишни назарда тутади. 2009 йилнинг но-
ган жазо чораларини узоқ муддатли озод- ябрь ойида конференция иштирокчилари
ликдан маҳрум қилишгача кучайтириш; томонидан баҳолаш фаолиятини шаффоф,
даромадлар ва мол-мулкни декларациялаш самарали, аралашмайдиган, кенг қамровли
жараёнида аниқланган ноқонуний бой- ва холислигини таъминловчи механизми
маъқулланди2.
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022 Айтиш керакки, БМТнинг Коррупци-

МЕЗОН 45

яга қарши курашиш конвециясига муво- Ўзбекистон Республикаси жиноят қо-
фиқ, стандартлардан бири бу порахўрлик нунчилигига кўра, пора предмети сифатида
жиноятларининг муҳим элементи сифати- фақатгина моддий қийматга эга бўлган нарса
да қонунга хилоф номоддий кўринишдаги ва буюмлар бўлиши мумкин. Номоддий ман-
фойдани (яъни, моддий қийматга эга бўл- фаатлар эса, пора предмети бўлмайди, чун-
маган имтиёзлар, ёхуд унинг қиймати аниқ ки қонун чиқарувчи «моддий қимматликл­ ар
бўлмаган ёки жисмоний объектни биронта олиши ёхуд мулкий манфаатдор бўлиши»
ўлчов афзаллигини ифодалайдиган имтиёз- деб қатъий чегаралаб, Жиноят кодексининг
ларни қийматга солиб бўлмайдиган) ёки пул 210-моддасига кўра, «пора олиш» жинояти-
кўринишида бўлмаган (яъни, пул билан боғ- нинг предмети фақат моддий қийматга эга
лиқ бўлмаган ёки пулдан иборат бўлмаган) бўлган нарса ёки мулк бўлиши мумкинлиги
жиҳатларни ҳам қамраб олган. белгилаган. Пора предметининг худди шун-

АННОТАЦИЯ

Ушбу мақолада коррупцияга қарши курашишда халқаро ҳуқуқий ҳужжатларда жиноий жавобгар-
лик стандартлари ўрганилган бўлиб, айрим коррупциявий жиноятлар ва унинг таркибий элементла-
ри юридик таҳлили амалга оширилган. Хусусан, коррупциявий жиноятларда пора предмети, учинчи
шахслар фойдасига пора олиш ва беришнинг халқаро ҳуқуқий стандарлар асосида, яъни БМТнинг
Коррупцияга қарши курашиш конвенцияси асосида тадқиқ этилган. Бундан ташқари, жамият ва дав-
лат ҳаётида ушбу турдаги жиноятлар ўсиб бораётганлиги ва давлатнинг иқтисодий асосларига катта
зарар етказишини инобатга олиб, салбий омилларни бартараф этиш бўйича жиноят қонунчилигига
ўзгартиш киритиш бўйича таклиф ва тавсиялар берилган.

Калит сўзлар: коррупциявий жиноят, жавобгарлик, халқаро стандартлар, инсон ҳуқуқлари, ман-
сабдор шахс, порахўрлик, давлат хизматчилари.

***
В данной статье исследуются некоторые нормы касательно уголовной ответственности за кор-
рупционные престуления в международно-правовых документах, а также проведен правовой анализ
некоторых коррупционных преступлений и их составных элементов. В частности, предмет взяточ-
ничества в коррупционных преступлениях в пользу третьих лиц, анализируется на основе между-
народно-правовых стандартов взяточничества, т.е. Конвенции ООН против коррупции. Также были
рассмотрены взгляды и подходы некоторых ученых нашей страны на этот счет. Кроме того, даны
предложения и рекомендации по изменению уголовного законодательства для устранения негатив-
ных факторов, учитывая рост числа таких преступлений в обществе и государстве, которые на сегод-
няшний день наносит большой ущерб экономическим основам государства.
Ключевые слова: коррупционное преступление, ответственность, международные стандарты,
права человека, должностное лицо, взятничество, государственные служащие.

***
This article examines the standards of criminal liability in international legal instruments in the fight
against corruption, and provides a legal analysis of some corruption crimes and its components. In
particular, the subject of bribery in corruption crimes, bribery in favor of third parties, is analyzed on the
basis of international legal standards of bribery, ie the UN Convention against Corruption. The views and
approaches of some scientists of our country in this regard were also considered. In addition, suggestions and
recommendations were made to amend the criminal law to eliminate the negative factors, given the growing
number of such crimes in society and the state and the great damage to the economic foundations of the state.
Keywords: corruption crime, responsibility, international standards, human rights, official, bribery, civil
servants.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

46 МЕЗОН

дай таърифи Жиноят кодексининг 211-мод- порахўрлиги, хусусий сектордаги актив ва
даси «пора бериш»да ҳам қайтарилади. Шу пассив порахўрлик, мансаб ваколатидан ға-
боисдан, халқаро стандартларга асосланиб, разли мақсадларда фойдаланиш, коррупци-
«пора предмети» тушунчасини кенгайти- явий жиноятлардан келган даромадларни
риб, моддий ва номоддий қимматликлар легаллаштириш, хорижий давлат мансаб-
пора предмети сифатида белгиланиши ло- дор шахсининг порахўрлиги, хорижий дав-
зим деб ҳисоблаймиз. лат кенгашлари аъзоларининг порахўрлиги,
халқаро ташкилот мансабдор шахсининг
Мазкур Конвенциянинг 3-бобига муво- порахўрлиги, халқаро парламент кенгашла-
фиқ, давлат мансабдор шахсларининг по- ри мансабдор шахсларининг порахўрлиги
рахўрлиги, хорижий давлатлар ва халқаро ҳамда халқаро судлар мансабдор шахслари
ташкилотларнинг мансабдор шахсларига ва судьяларининг порахўрлиги4.
пора бериш, давлат мансабдор шахси томо-
нидан мол-мулкнинг талон-торож қилини- Жиноят қонунчилиги коррупция учун
ши, ноқонуний ўзлаштирилиши ёки кўзда эмас, балки коррупцияга оид жиноятлар
тутилмаган мақсадларда ишлатилиши, жи- учун жавобгарликни назарда тутади. Бу эса,
ноий йўл билан топилган даромадларни коррупциянинг бир қанча жиноятлар йиғин-
легаллаштириш, одил судловнинг амалга диси эканлигини англатади5.
оширилишига тўсқинлик қилиш, ғаразли
мақсадларда мавқени, хизмат лавозимининг Шунингдек, пора бериш жиноятлари-
суиистеъмол қилиниши, ноқонуний тарзда нинг навбатдаги кўриб чиқиладиган эле-
бойлик ортирилиши, хусусий секторда пора менти ушбу жиноятни учинчи шахслар
бериш ва мулкнинг ўғирланиши, коррупци- манфаатларини кўзлаб содир этиш ҳисоб­
явий жиноят натижасида қўлга киритилган ланади.
мол-мулкни яшириш каби қилмишлар кор-
рупциявий жиноятлар сифатида белгилан- Ўзбекистон Республикаси қонунчилиги-
ган3. га, жумладан, Жиноят кодексига қуйидаги
халқаро ҳуқуқий стандартларни имплемен-
Шу каби, Европа Кенгашининг Корруп- тация қилиш таклиф этилади, хусусан БМТ
ция учун жиноий жавобгарлик тўғрисида- коррупцияга қарши кураш конвенцияси
ги конвенциясида ҳам мазкур тушунчага ва бошқа халқаро ҳуқуқий стандартларга
нисбатан аниқ таъриф берилмасдан, унинг асосланиб, «пора предмети» тушунчасини
2-бобида криминализация қилиниши лозим кенгайтириб, жумладан, номоддий қиммат-
бўлган бир қатор коррупциявий жиноятлар- ликлар ҳам пора предмети сифатида белги-
нинг рўйхати келтирилган: давлат мансаб- ланиши лозим деб ҳисоблаймиз.
дор шахсининг актив ва пассив порахўрли-
ги, миллий давлат кенгашлари аъзоларининг А. ҚАҲРАМОНОВ,
ҳуқуқшунос

1 Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Коррупцияга қарши конвенцияси. https://lex.uz/docs/1461329.
[United Nations Convention against Corruption.]

2 КОНВЕНЦИЯ ООН ПРОТИВ КОРРУПЦИИ: АНАЛИЗ. https://uncaccoalition.org/files/cso-review-reports/
year2-russia-report-russian.pdf. [UN CONVENTION AGAINST CORRUPTION: ANALYSIS].

3 Конвенция о гражданско-правовой ответственности за коррупцию (Страсбург, 4 ноября 1999 года) //
[Электрон манба]. URL: https://www.coe.int/ru/web/conventions/full-list//conventions/rms.

4 Конвенция Организации Объединенных Наций против коррупции (Принята резолюцией 58/4 Генераль-
ной Ассамблеи от 31 октября 2003 года) // [Электрон манба]. URL: https://www.un.org/ru/documents/decl_conv/
conventions/corruption.shtml.

5 Конвенция об уголовной ответственности за коррупцию (Страсбург, 27 января 1999 год) // [Электрон
манба]. URL: https://www.coe.int/ru/web/conventions/full-list/-/conventions/rms/090000168007f58c.

«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА 47

ХОРИЖИЙ ДАВЛАТЛАР ҚОНУНЧИЛИГИДА
ЖИНОЯТНИНГ СУБЪЕКТИВ ТОМОНИ

Ҳуқуқшунослик назарияси ва амалиёти- ларнинг юзага келишини кутаётганлиги ва
да жиноят таркибини ва унинг субъектив буни исташи аниқланган тақдирда, қилмиш
томон белгисини тушуниш бўйича турли қасддан қилинган деб топилади. Умумий
қарашлар ва айрим давлат қонунчилигида, қоидага кўра, ақли расо шахс томонидан со-
жиноятнинг субъектив томон белгилари- дир етилган ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар
нинг ўзига хос жиҳатлари келтириб ўтилади. ҳар доим унинг қилмиши сифатида намоён
Биз айрим хорижий давлатлар қонунчили- бўладиган презумпция мавжудлиги сабабли,
гида ва жиноят ҳуқуқи назариясига жино- ҳаракатларнинг қасддан эканлиги фактини
ят таркибининг субъектив томон тушун- махсус исботлаш шарт эмас. Ушбу презумп-
часига изоҳларни кўриб чиқамиз. Aнглия цияни рад этиш юки айбланувчининг зим-
ва Aмерика Қўшма Штатларининг жиноят масига тушади. Aгар у буни рад эта олмаса,
қонуни айбни лотинча «менс реа» сўзлари унинг хоҳиши ёки истамаслигидан қатъи на-
билан белгилайди. Сўнгги асрлар давоми- зар, натижа учун ҳукм қилиниши мумкин. Бе-
да ушбу мамлакатларнинг қонунчилигида парволик кўпинча субъектив ҳолат сифатида
мазкур атаманинг талқини жуда кўп келти- тушунилади, бунда одам зарарли оқибатлар
рилмоқда. Хусусан, инглиз ва америкалик эҳтимолини атайлаб эътиборсиз қолдиради.
ҳуқуқшунослар айбни ахлоқсиз мотив, ёвуз Масалан, Р. Кросс ва Ф. Жонслар эътиборсиз-
ирода, ёвуз онг ва ҳ.к. деб талқин қилганлар. лик тушунчаси икки маънода қўлланилади,
деб ҳисоблайди. Биринчи ҳолда, бу асоссиз
Aнгло-Aмерика жиноят ҳуқуқида айбнинг таваккалчиликни онгли равишда қабул қи-
таърифлари жуда хилма-хил. Фақат баъзи лишни, иккинчисида эса, ижрочининг ушбу
муаллифлар айбни интеллектуал ва ирода- хавф ҳақида билгани ёки билмаганлигидан
вий хусусият билан тавсифланган субъектив қатъи назар, аслида асоссиз хавфни ўз ичига
ҳолат сифатида изоҳлайди. Умуман олганда, олган хатти-ҳаракатни англатади.
айб қонунга хилоф қилмиш содир этган шахс­
нинг ўзига хос субъектив ҳолатига ўхшайди. Aмалда, бепарволик айбнинг бир шакли
Шу билан бирга, баъзилари хабардор бўлиш бўлиб, унга мустақил маъно берилади ёки
қобилияти ҳақида, бошқалари ният ва билим одатда ният деб тушунилган нарсага жуда
ҳақида, яна бошқа бирлари онг ва истак ҳукм яқин маънода қўлланилади. Aйбнинг ушбу
қилинган руҳий ҳолат ва ҳоказолар сифатида шаклини шахсн­ инг ўз жиноий хатти-ҳара-
талқин этилади. Бу масала Aнглия ва AҚШ катига иродавий муносабати нуқтаи наза-
жиноий қонунчилигида ҳам, ушбу давлатлар- ридан кўриб чиқсак, у билан ният ўртасида
нинг суд амалиётида ҳам аниқ ва тўла ечим тубдан фарқ йўқдек туюлади. Қасддан ҳам,
топмаган. Aнглиянинг замонавий қонунчили- эҳтиётсизликдан ҳам нотўғри ҳаракат иро-
ги, юриспруденцияси ва доктринал манбалари да ҳаракати эканлигини англатади. Инглиз
айбнинг асосан учта шаклини таъминлайди: ҳуқуқшунослари ушбу жиноят шакллари
қасд, бепарволик ва эҳтиётсизлик. ўртасидаги фарқни жиноий хатти-ҳаракат-
ларнинг оқибатларига боғлиқ ҳолда излаш-
Инглиз ҳуқуқига кўра, ниятни аниқлашда ни таклиф қилишади. Ушбу субъект маълум
иродавий муносабат, қилмишни содир этувчи бир мақсадга эришишни кўзлаган ва аниқ
шахс томонидан кўзланган мақсад биринчи натижани кутган ва буни хоҳласа, ҳаракат
ўринга чиқади. Қилмиш ирода натижаси бўл- қасддан деб эътироф этилади. Объектга
са ва уни содир этган шахс маълум оқибат-
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022

48 ХОРИЖИЙ ТАЖРИБА

нисбатан бепарволик оқибатлари юзага кел- бирга, бундай жаҳолат бепарволик талабла-
ган тақдирда, ихтиёрий жиҳат мавжуд эмас. ридан қўпол оғиш бўлиб, бу вазиятда «онгли»
У зарарли оқибатларни хоҳламайди, лекин одам томонидан кузатилиши мумкин. Бепар-
уларнинг пайдо бўлиш эҳтимолининг юқо- волик ҳолатида, кўплаб америкалик ҳуқуқ-
ри даражасини билади ёки билиши керак шуносларнинг фикрига кўра, «айбдор руҳий
бўлади. Бу ерда эътиборга олинадиган нарса ҳолат», хатти-ҳаракатларга салбий ахлоқий
– маълум бир жиноят учун жавобгарликка баҳо бериш ва жазонинг профилактик таъ-
тортиладиган муайян бир шахсга эмас, бал- сири ҳақида гапириш қийин. Бинобарин, бе-
ки мавҳум «ақл-идрок»ка эга бўлган англаш парволикни жиноий жавобгарликнинг «меъ-
ёки олдиндан кўриш қобилиятидир. ёри», уни эса фақат алоҳида ҳолларда жазо
тай­ инланадиган айбнинг шакли сифатида
Дарҳақиқат, бу ерда айтилишича, инсон ўз кўриб чиқиш одат тусига кирган.
хатти-ҳаракатининг оқибатларини олдиндан
кўра билса, бу ҳаракатлар ҳам эҳтиётсизлик Нью-Йорк штати Жиноят кодексининг
деб эътироф этилади, шунингдек у олдин- умумий шакли «қонун чиқарувчининг қатъ-
дан кўрмаган, лекин олдиндан кўриши керак ий жавобгарлик ўрнатиш нияти жуда аниқ»
бўлган ҳаракатлар ҳисобланади. Шуни таъ- бўлганда, жиноятчининг айбини исботлаш
кидлаш керакки, бепарволик тушунчаси Aнг­ талаб қилинмайди, деган қоида назарда ту-
лия жиноят ҳуқуқида энг кам ривожланган тилган (15. 15-қисм. ). Кентукки, Гавайи ва
жиҳатлардан биридир. Aйбдорга бепарволик бошқа бир қатор штатларнинг Жиноят кодек-
тушунчаси суд томонидан муайян ҳодисалар- сида ҳуқуқбузарликл­ ар тоифасини ташкил
га нисбатан белгиланади. Масалан, «оддий» этувчи барча жиноий ҳаракатлар учун қатъий
бепарволик «масъулиятсизлик», «қўпол» ва жавобгарлик белгиланган. Баъзи америкалик
шунга ўхшаш бўлса, жиноий жавобгарликка ҳуқуқшунослар ушбу муассаса қоидаларини
тортилиши мумкин. Бундай бепарволик ҳар AҚШ Конституциясига зид деб ҳисоблаб,
бир алоҳида ҳолат бўйича аниқланади ва агар унга қарши чиқишади. Шунга қарамай, AҚШ
зарар етказилган шахсга нисбатан аниқ маж- Олий суди ушбу институтни шундай деб тан
бурият мавжуд бўлса, қонунга хилоф бўлган олишга уринишларга шубҳа билан қарайди.
ҳаракатдаги эҳтиётсизлик ёки масъулиятсиз
ҳаракатсизликдан иборат ҳисобланади. Aме- Юқорида келтирилган мулоҳазалардан
рика Қўшма Штатларининг 1962 йилдаги шуни таъкидлаш керакки, жиноят тарки-
Жиноят кодексининг тузувчилари айб шакл- бининг ­субъектив томони ҳақиқатда жино-
ларининг янги таснифини таклиф қилишди. ят таркибини аниқлашда асосий ва якуний
У умумий қонун доирасида ишлаб чиқилган элемент бўлиб хизмат қилади. Жиноятнинг
айб ҳақидаги анъанавий Aнглия-Aмерика субъектив томони содир этилган қилмиш-
ҳуқуқ доктринасини қайта шакллантирди. нинг ижтимоий шахснинг ижтимоий хавф-
Янги тасниф кўпчиликга маълум тузатишлар лилик даражасини аниқлашга ва шу билан
билан қайта ишлаб чиқилган. муайян жиноий қилмиш учун жазо тайин-
лашга сезиларли таъсир кўрсатади. Жино-
Жиноят кодекси айбнинг тўртта шакли- ят содир этган шахсни жиноий жавобгар-
ни бирлаштирган: 1) мақсадли; 2) онг билан лик ва жазолаш тўғрисидаги масалани ҳал
боғлиқ; 3) эҳтиётсизлик; 4) эҳтиётсизлик қилишда нафақат шахснинг содир этилган
билан боғлиқ. Aйбнинг ушбу шаклларининг ижтимоий хавфли қилмиш (ҳаракат ёки ҳа-
ҳар бири юқорида қайд этилган жиноятнинг ракатизлик) ва унинг оқибатларига айбдор
барча ёки айрим моддий белгиларига нисба- муносабати, балки субъектив ҳуқуқнинг
тан белгиланиши мумкин. Эҳтиётсизлик ва б­ ошқа элементлари ҳам ҳисобга олинади.
айбнинг бошқа шакллари билан боғлиқ бўл-
ган бепарволикнинг ўзига хос белгиси хавф И. КАРИМОВ,
ҳақида хабардор бўлмасликдир. Шу билан «Каримбой Сарварбек»
адвокатлик бюроси ходими
«ОДИЛ СУДЛОВ»
№ 9 / 2022