40 544 26 38 14 18 20 MÜSAHİBƏ Əməliyyat və Döyüş Hazırlığı İdarəsinin rəisi: Daxili Qoşunların arsenalına müasir silahlar və hərbi texnikalar qəbul edilir .................4 SƏNAYE “Improtex Industries” şirkəti Cəbrayılda mexaniki minatəmizləyən və zirehli maşınlar istehsal edəcək.....................................................14 KİBERTƏHLÜKƏSİZLİK Azərbaycanda Kibertəhlükəsizlik Mərkəzi yaradılıb...........................16 KOSMOS “Azersky” peyki missiyasını sona çatdırdı..........................................17 REGİON “Rosoboroneksport” Rusiya istehsalı olan yeni məhsulların satışına başlayıb...................................................................................................18 TEXNOLOGİYA Haluk Görgün: ASELSAN rabitə vasitələrinin Azərbaycanda istehsalı üçün texnologiya transferi hədəfləyirik...............................................20 TƏHSİL Türkiyənin sənaye və texnologiya naziri AzTU-da görülən işlərlə tanış olub..............................................................................24 Avropa İttifaqı AzTU-nun universitet-sənaye işbirliyinə dəstək ola bilər .....................................................................24 Azərbaycan və İsrail universitetlərinin əməkdaşlıq istiqamətləri müzakirə olunub.....................................................................................24 AzTU ilə UTECA arasında memorandum imzalanıb............................24 VİSİON Dron əleyhinə sistemlər ........................................................................26 MÜDAFİƏ Azərbaycan ilə Gürcüstan müdafiə sahəsində əməkdaşlıq edəcək...36 Azərbaycan HHQ-nin Su-25 təyyarəsinə qanadlı bomba quraşdırılıb....36 Müdafiə Nazirliyinin Hərbi-Texniki Təchizat Baş İdarəsinə rəis təyin olunub ...........................................36 Müdafiə Nazirliyi ilə “Baykar” birgə istehsala dair protokol imzalayıb.........................................................36 ÖLKƏ Azərbaycan HHQ komandanı ABŞ-a səfər edib ..................................37 Laçın-Xankəndi yolunun başlanğıcında sərhəd-buraxılış məntəqəsi qurulub ....................................................................................................37 PULS “Roketsan”ın ən yeni layihələri......................................................................38 ANALİZ Türkiyənin zirehli nəqliyyat vasitələri bazarına baxış........................40 SƏRGİ Dünyanın ən böyük texnologiya festivalı – TEKNOFEST...................48 XƏBƏR Ötən il dünya ölkələrinin hərbi xərcləri 2.24 trilyon dollar təşkil edib ....52 “Ukroboronprom” Ukraynaya dəstək verən 14 ölkə ilə 33 müqavilə imzalayıb...........................................................................52 DÜNYA İraq HHQ “Super Mushshak” təlim təyyarələrini təhvil alıb ..............53 ABŞ Ordusu 1 milyard dollarlıq “Javelin” TƏİRK alır ..........................53 Pakistan SH-15-lərin növbəti partiyasını təhvil almağa hazırlaşır...53 “Rostex” RPO PDM-A “Şmel-M” odsaçanını modernləşdirir .............53 TANITIM “TCG Anadolu” bundan sonrası üçün təməl daşı olacaq ..................54 XƏBƏR ETİ və “Simsoft” simulyasiya sistemlərinin inkişafına dair qərar qəbul etdi ................................................................................................56 Müdafiə sənayesi nazirinə yeni müavin təyin olunub........................56 ASELSAN Azərbaycana PUP peyk terminalları və rabitə vasitələri çatdırıb...................................................................................56
Dəyərli oxucu! Dünyada və regionda artan təhdidlər, təhlükələr Azər ‐ baycan Silahlı Qüvvələrinin daha da gücləndirilməsini şərt ‐ ləndirir. Güclü ordu üçün əsas amillərdən biri möhkəm maddi‐texniki bazanın olmasıdır. Bundan əvvəl olduğu kimi, bundan sonra da Azərbaycanda ordu quruculuğunu lazımi səviyyədə təmin etmək prioritet olaraq qalmaqdadır. Bunun üçün Azərbaycan 2023‐cü il dövlət büdcəsində müdafiə xərclərini artıracaq. Bu ilin dövlət büdcəsinə ediləcək əlavələrin böyük bir hissəsi yenə də hərbi məqsədlər üçün nəzərdə tutulur. Bundan əvvəl, 2023‐cü il dövlət büdcəsində müdafiə qabiliyyətinin gücləndirilməsi və milli təhlükəsizliyin təmin edilməsi xərcləri 5,3 milyard manat məbləğində nəzərdə tutulub ki, bu da dövlət büdcəsi xərclərinin 16%‐ni təşkil edir. Ordu xərclərinə böyük vəsait ayıran Azərbaycan ötən il müdafiə sahəsinə 5,6 milyard manat xərcləyib. Ölkənin müdafiə potensialının gücləndirilməsi və silahlı qüvvələrin maddi‐texniki təminatının daha da yaxşılaşdırılması məqsədilə dövlət büdcəsində nəzərdə tutulmuş dövlət əsaslı vəsait qoyuluşu xərclərindən, ehtiyat fondlarından və digər ehtiyat vəsaitlərdən ayrılmış 726,2 milyon manat məbləğində vəsait də nəzərə alınmaqla, 2022‐ci ildə müdafiə və milli təhlükəsizlik sahəsinə dövlət büdcəsi xərclərinin 17,5 faizi həcmində və ya 5 milyard 622,5 milyon manat məbləğində vəsait yönəldilib ki, bu da 2021‐ci illə müqayisədə 737 milyon manat və ya 15,1 faiz çoxdur. 2022‐ci ilin dövlət büdcəsindən cari ödənişlər üzrə müdafiə və milli təhlükəsizlik xərclərinə aidiyyəti büdcə təşkilatlarının xərc sifarişlərinə uyğun olaraq 4 milyard 896,3 milyon manat məbləğində vəsait ayrılıb ki, bu da 2021‐ci illə müqayisədə 354,7 milyon manat və ya 7,8 faiz çoxdur. Bu xərclər ÜDM‐in 3,7 faizini, dövlət büdcəsi xərclərinin isə 15,3 faizini təşkil edib. Dövlət büdcəsinin əlavə ehtiyatlarından yönəldilmiş 709,8 milyon manat vəsait də nəzərə alınmaqla hesabat ilində xüsusi müdafiə təyinatlı layihələr və tədbirlər üçün 2 milyard 889,4 milyon manat və ya 2021‐ci illə müqayisədə 554,5 milyon manat (23,7 faiz) çox vəsait yönəldilib. 2022‐ci ilin dövlət büdcəsinin müdafiə və milli təhlükəsizlik bölməsindən maliy ‐ yələşən idarə və təşkilatların dövlət büdcəsindən ayrılmış təxsisatlardan başqa əlavə gördükləri iş və göstərdikləri xidmətlərdən əldə etdikləri gəlirlər hesabına maliy yə ləş ‐ dirilən xərcləri (büdcədənkənar xərcləri) 13 milyon manat təşkil edib ki, bu da 2021‐ci illə müqayisədə 4,6 milyon manat və ya 55,7 faiz çoxdur. Bu da bir daha onu göstərir ki, Azərbaycanda ordu qurculuğu sahəsində sürətlə böyük işlər görülür, hərbi sahədə islahatlar davam etdirilir. Azərbaycan Silahlı Qüvvələri ən müasir silah‐sursat və hərbi texnika ilə təmin edilir. Yeni müqavilələr əsasında, artıq Azərbaycana Ordumuzun təchizatı üçün ən müasir silahlar və texnikalar gətirilir. Bundan başqa, Azərbaycanda dövlət müəssisələrinin iştirak etdiyi birgə müəssisələr tərəfindən hərbi texnika, silah və sursatların istehsalı həyata keçiriləcək. Artıq bu istiqamətdə yerli və xarici şirkət ilə qurumlar arasında birgə istehsala dair sazişlərin imzalandığının şahidi oluruq. Azərbaycan həm güclü ordu, həm də güclü hərbi sənaye kompleksi ilə ölkənin imkanlarını daha da genişləndirəcək. Qiyməti: 9 manat POLİQON Hərbi‑texnoloji jurnal MART–APREL №02 (64) 2023 POLİQON (AZERI DEFENCE) jurnalının yaradıcısı mərhum Rəşad SÜLEYMANOV Tel: (+994 77) 311‐81‐18 E‑mail: [email protected] [email protected] Web: www.poliqon.az www.azeridefence.com Ünvan: Bakı şəhəri, Oskar Əfəndiyev küç. 110 Ariana Business Park 401 Türkiyə təmsilçiliyi Mehmet Demirkol Çankaya, 06540 Ankara – TÜRKİYƏ Tel: (+90 552) 437 32 67 azeridefence‐[email protected] Jurnal Ədliyyə Nazirliyində dövlət qeydiyyatına alınıb. № 3632 Azərbaycan Respublikası İqtisadiyyat Nazirliyi ya‐ nında Dövlət Vergi Xidməti tərəfindən 21 iyun 2012‐ci ildə dövlət qeydiyyatına alınıb. “POLIQON JURNALI” MMC Qeydiyyat nömrəsi (VÖEN): 1702953031 Reklam materiallarına görə POLİQON jurnalının redaksiyası məsuliyyət daşımır. Materiallardan istifadə zamanı istinad zəruridir. “Aspoliqraf LTD” MMC‑nin mətbəəsində çap olunmuşdur. Çapa imzalanmışdır 17.05.2023 Format 60x901/8. Baş redaktor Zaur Babaşov ? Redaktordan Qapaq fotosu: ASELSAN rabitə vasitələri
Əmәliyyat vә Döyüş Hazırlığı İdarәsinin rәisi: Daxili Qoşunların arsenalına müasir silahlar vә hәrbi texnikalar qәbul edilir Azərbaycan istehsalı olan silahlar Daxili Qoşunlar tərəfindən döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində səmərəli istifadə olunur Vətən müharibəsində “Cobra” zirehli transportyorları öz üstünlükləri ilə fərqlənib Daxili Qoşunların Təlim Mərkəzində müasir hədəflər və idarəetmə sistemləri mövcuddur ?Zaur Babaşov Аzərbаycаn Rеspublikаsı Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunları müstəqillik illərində davamlı olaraq döyüş hazırlığının artırılması, hərbi intizamın yük ‐ səldilməsi, maddi‐texniki bazanın möhkəmləndirilməsi üzrə nəzərəçarpacaq irəliləyişlər əldə edib. Mərhələlərlə və ardıcıl həyata keçirilən hərtərəfli quruculuq işləri nəticəsində Daxili Qoşunlar qarşıya qoyulmuş tapşırıqları yerinə yetirməyə qadir olan, qanunla müəyyən edilmiş hərbi birləşmə kimi dövlətimizin etibarlı da‐ yaqlarından birinə çevrilib.
Bu gün Daxili Qoşunlara göstərilən dövlət qayğısı özünü istər peşəkar kadr hazırlığının və döyüş qabiliyyətinin yüksəldilməsində, istər maddi‑texniki bazanın möhkəmləndirilməsində, istərsə də yeni hərbi hissələrin açılışında daha qabarıq şəkildə göstərir. Daxili Qoşunların Baş İdarəsinin Qərargahında Əməliyyat və Döyüş Hazırlığı İdarəsinin rəisi polkovnik Zəfər Əliyev POLİQON jurnalına müsahibəsində Daxili Qoşunların qarşıya qoyulmuş xidməti‑döyüş tapşırıqları, maddi‑texniki bazası, o cümlədən hərbi hissələrin müasir silah, texnika, xüsusi vasitələrlə təchiz edilməsi və digər məsələlər ilə bağlı daha ətraflı məlumat verib. Daxili Qoşunların taktiki‑xüsusi təlimi
POLİQON: Cənab polkovnik, əv ‑ vəlcə DİN Daxili Qoşunlarının struk ‑ turu və fəaliyyət istiqamətləri haqqında oxucularımıza qısa mə ‑ lumat verməyinizi xahiş edirik. Zəfər Əliyev: Öncəliklə demək istərdim ki, Azərbaycan Xalq Cüm ‐ huriyyəti dövründə könüllü əsgərlər dəstəsi kimi fəaliyyət göstərən hərbi qurum ölkədə asayişin, əmin‐amanlığın qorunması, qanunazidd hərəkətlərin qarşısının alınması kimi vəzifələri yerinə yetirmişdir. 1919‐cu il mаrtın 27‐də Dахili İşlər Nаzirliyinin tər ‐ kibində yaradılan, Bаkı şəhərində sа ‐ bitlik və nizаm‐intizаmın qоrunub sахlаnmаsı ilə fəаliyyətə bаşlаyаn “Yаrdım аlаyı” Dахili Qоşunlаrın və ‐ zifələrini icrа еdirdi. Alayın ilk ko ‐ mandanı polkovnik Yusif Ziya Talıbzadə olmuşdur. Sovet İttifaqının mövcudluğunun son mərhələsində, 1991‐ci ilin dekabr ayında SSRİ Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının Bakı, Sumqayıt və Gəncə şəhərlərində yerləşən üç hərbi hissəsi Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin tabeliyinə verilmişdir. Həmin vaxtdan Azərbaycan Res pub ‐ likasının DİN Daxili Qoşunlarının forma laşmasına başlanılmışdır. Birinci Qarabağ müharibəsi döv ‐ ründə ilk dəfə 1992‐ci il mаrtın 12‐də Dахili Qоşunlаrın Bаş İdаrəsinin, Bаkı və Sumqаyıt şəhərlərində yеrləşən hərbi hissələrinin şəхsi hеyətindən ibаrət birləşmiş hərbi dəstə Аğdаm rаyоnunun Qаlаyçılаr və Pаprаvənd kəndlərinin müdаfiəsində dayanaraq döyüş tapşırıqlarının yerinə yetiril ‐ məsinə başlamışdır. Аzərbаycаn Rеspublikаsı Prеzi ‐ dеn tinin 9 mаrt 1995‐ci il tаriхli Fərmаnı ilə Daxili Qоşunlаrın Аzər ‐ bаycаnın ərаzi bütövlüyü uğrundа Еrmənistаnın hərbi təcаvüzünə qаrşı döyüşə bаşlаdığı gün ‐ 12 mart Dахili Qоşunlаrın Günü еlаn еdilmişdir. Müstəqilliyimizin ilk illərindən etibarən Daxili Qoşunların hərbi hissə ‐ lərinin qarşısına qoyulmuş mühüm tapşırıqlar ərazi polis orqanlarının və digər nizami hissələrin şəxsi heyəti ilə birgə icra olunmuş, respublikamızın paytaxtı və bölgələrində ictimai asa ‐ yişin və təhlükəsizliyin qorunması, silahlı cinayətkar dəstələrin zərər sizləş ‐ dirilməsi, mühüm dövlət obyektlərinin, cəzaçəkmə müəssisələrinin, istintaq təcridxanalarının mühafizəsi, məhkum olunmuş şəxslərin daşınması və digər spesifik xarakterli vəzifələr yerinə yetirilmiş, bunlarla yanaşı, şəxsi heyət respublikamızın ərazi bütövlüyü uğrunda döyüşlərdə iştirak etmişdir. Daxili Qoşunların formalaşdığı həmin gərgin mərhələdə maddi‐texniki baza və digər resurslar məhdud həcmdə idi. Peşəkar zabit kadrları azlıq təşkil edirdi. Bölgələrdə yeni yaradılan hərbi hissələr mülki obyektlərdə yerləşdirilmişdi. Ön cəbhədə düşmənlə, arxa cəbhədə isə müxtəlif cinayətkar ünsürlərlə mübarizə şəraitində xidmət aparan şəxsi heyət dövlətçilik əqidəsinə sadiq qalmışdır. Ümummilli Lider Heydər Əliyev daxili işlər orqanlarının, o cümlədən Daxili Qoşunların xidməti fəaliyyətini həmişə xüsusi diqqət mərkəzində sax ‐ lamışdır. Məhz Ulu Öndərin ölkəmizə rəhbərlik etdiyi dövrdə Daxili Qo şun ‐ ların fəaliyyətinin hüquqi bazası ya ‐ radılmış, eləcə də inkişaf istiqamətləri müəyyən edilmiş, yüksək səviyyədə döyüş hazırlığına, maddi‐texniki təc ‐ hizatının müasir standartlara uyğun təşkilinə nail olunmuşdur. 1994‐cü il fevralın 8‐də qəbul edilmiş “Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının statusu haqqında” Azər ‐ baycan Respublikasının Qanunu bu Qoşun növünün əsas funksiyalarını, vəzifələrini, fəaliyyətinin prinsiplərini müəyyən etmiş, hərbi qulluqçuların hüquqi vəziyyətini nizama salmışdır. POLİQON: Dövlət başçısı ordu quruculuğuna, o cümlədən Daxili Qoşunların fəaliyyətinin təkmil ləş ‑ 6 www.poliqon.az Prezident İlham Əliyev DİN Daxili Qoşunlarının Ağcabədi rayonunda yeni inşa olu‑ nan hərbi şəhərciyinin açılışında xüsusi təyinatlılar üçün nəzərdə tutulan silah‑sur‑ sata və hərbi texnikaya baxıb
dirilməsinə, hərbi qulluqçuların xidmət və məişət şəraitinin daha da yaxşılaşdırılmasına daim xüsusi diqqət göstərir. Bu istiqamətdə görülən işlər barəsində nələri deyə bilərsiniz? Zəfər Əliyev: Azərbaycan Respub ‐ likasının Prezidenti Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı cənab İlham Əliye ‐ vin rəhbərliyi ilə respublikamızda digər sahələrlə yanaşı, Daxili Qoşun ların maddi‐texniki bazasının güc lən diril ‐ məsi istiqamətində də ardıcıl məq səd ‐ yönlü tədbirlər həyata keçirilir. Daxili Qoşunlarda aparılan sürətli abadlıq və quruculuq işləri buna bariz nümunədir. Daxili Qoşunların xidməti‐döyüş fəaliyyətini uğurla yerinə yetirməsi üçün ölkə başçısı tərəfindən hərtərəfli şərait yaradılmış, hərbi qulluqçuları‐ mıza olan diqqət və qayğı nəticəsində qoşunlarımızın maddi‐texniki təminatı, o cümlədən sosial məsələlərin həlli istiqamətində böyük işlər görülmüşdür. Belə ki, 2008‐2022‐ci illər ərzində Bakı, Sumqayıt, Naxçıvan, Gəncə, Lənkəran, Hacıqabul, Şirvan, Bərdə, Zaqatala, Qəbələ, Quba, Ağcabədi, Ağstafa şəhər və rayonlarında yeni hərbi şəhərciklər, o cümlədən şəxsi heyətin xidmət və məişət şəraitinin yaxşılaşdırılması məqsədilə əsgər kazarmaları, yemək ‐ xanalar, anbar binaları, qarovul və tibb məntəqələri inşa edilmiş, zabit, gizir və MAXE hərbi qulluqçuların sosial rifahı‐ nın yaxşılaşdırılması üçün ümumilikdə 15 yaşayış binası, subay hərbi qul ‐ luqçular üçün isə 21 yataqxana inşa olunmuş və şəxsi heyətin istifadəsinə verilmişdir. Onu da qeyd edim ki, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə xidməti‐döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə cəlb olunmuş şəxsi heyət üçün hərtərəfli müasir xidmət və məişət şəraiti ya ‐ radılmışdır. POLİQON: Daxili Qoşunların şəxsi heyəti ictimai təhlükəsizliyin təmin olunması, mühüm obyektlərin mühafizəsi, xüsusən işğaldan azad edilmiş ərazilər üzrə müəyyən edil ‑ miş tapşırıqları həyata keçirir. Bu tapşırıqların icrası hansı imkanlar vasitəsilə və necə təşkil olunur? Zəfər Əliyev: 44 günlük Vətən müharibəsi nəticəsində işğaldan azad edilən ərazilərimizdə geniş abadlıq və quruculuq işləri həyata keçirilir, düş ‐ mən tərəfindən dağıdılmış, xarabalığa çevrilmiş şəhər, qəsəbə, kəndlərimiz bərpa olunur. Bu ərazilərdə təh lü kəsiz ‐ lik tədbirləri görülmədən dinc həyatın bərqərar olmasını, vətəndaşlarımızın məskunlaşmasını təsəvvür etmək müm kün deyil. Bu gün Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının şəxsi heyəti polis əməkdaşları ilə birgə Ağdam, Füzuli, Cəbrayıl, Zəngilan, Qubadlı, Kəlbəcər, Laçın, Xocavənd, Xocalı, Tərtər ra ‐ yonlarının, eləcə də Şuşa şəhərinin ərazilərində ictimai qaydanın və ictimai təhlükəsizliyin qorunması, həyat təmi ‐ natlı mühüm əhəmiyyətli obyektlərin mühafizəsi, terror, təxribat, digər qanunazidd fəaliyyətin qarşısının alınması, giriş‐çıxışın xüsusi rejiminin tətbiqi üzrə xidməti tapşırıqları yerinə yetirir. Gündəlik olaraq qeyd olunan istiqamətlərdə stasionar postlar və piyada marşrutlarda hərbi qulluq ‐ çularımız polislə birgə komendant xidməti aparırlar. Fəxrlə bildirmək istəyirəm ki, Daxili Qoşunların hərbi qulluqçularına qədim mədəniyyət ocağımız, Qarabağın tacı adlandırılan, mühüm hərbi‐coğrafi mövqedə yer ‐ ləşən Şuşa şəhərinin müdafiəsində dayanmaq da həvalə olunmuşdur. Mühüm əhəmiyyətli dövlət təd bir ‐ lərinin keçirilməsi ilə əlaqədar işğaldan azad olunmuş ərazilərdən keçən av ‐ tomobil magistral yollarının, körpü və keçidlərin müayinəsi əməliyyatlarına, həmçinin döyüş əməliyyatları zamanı ətrafa yayılmış sursat və mərmi qalıq ‐ larının toplanılması, eynilə yeni tikilən obyektlərin və təməlqoyma yerlərinin mü ayi nəsinin aparılmasını təmin edərək istehkamçı bölmələrin hərbi qulluqçuları qarşıya qoyulmuş tap şı ‐ rıqları müvəffəqiyyətlə yerinə yetirirlər. Şəxsi heyətin işğaldan azad edilmiş ərazilərdə xidməti‐döyüş fəaliy ‐ yəti çoxşaxəli olmaqla, hərbi qul luq ‐ çulardan yüksək peşəkarlıq, ayıq‐ sayıqlıq, qətiyyət və əzmkarlıq tələb edir. Hərbi qulluqçularımız qarşıya qoyulan tapşırıqları məsuliyyətlə ye ‐ rinə yetirir, göstərilən etimadı ləyaqətlə doğruldurlar. POLİQON: Cənab polkovnik, bir qədər də qoşunların xidməti‑döyüş fəaliyyəti və qarşıda duran vəzifələr haqqında danışaq. Daxili Qoşunların döyüş hazırlığının yüksəldilməsi sahəsində son illər hansı fəaliyyətlər həyata keçirilib və cari ildə göz ‑ ləntiləriniz nələrdir? Zəfər Əliyev: Daxili İşlər Nazirli‐ yinin Daxili Qoşunları ötən 31 ildə öz statusu ilə müəyyən edilmiş vəzifə lər ‐ dən irəli gələrək, paytaxt Bakıda və bölgələrimizdə müxtəlif təyinatlı xüsusi əməliyyatlarda iştirak etmiş və digər fəaliyyətlərə cəlb olunmuşdur. Hərbi qulluqçularımız qarşıya qoyulmuş xü‐ susi tapşırıqların yerinə yetirilməsi za‐ manı dövlətçiliyə sədaqət, qətiyyət və sayıqlıq nümunələri göstərmişlər. Yaşayış məntəqələrində ictimai qayda əleyhinə yönəlmiş hərəkətlərin qarşısının alınması, ayrı‐ayrı ərazilərdə 7 Daxili Qoşunların hərbi qulluqçusu COBRA zirehli transportyoru ilə Şuşa şəhərində xidmət apararkən.
silahlı cinayətkarların axtarılması və zərərsizləşdirilməsi, cəzaçəkmə müəs ‐ si sələrində kütləvi iğtişaşlar nəti cə ‐ sində pozulmuş daxili rejim qaydaları‐ nın bərpa olunması, irihəcmli qəzaların və təbii fəlakətlərin nəticələrinin ara‐ dan qaldırılması zamanı ictimai asayi‐ şin mühafizəsi, vətəndaşların xilas edilməsi, dövlət və əhaliyə məxsus əmlakın qəza və təbii fəlakət zonaların‐ dan təxliyyəsi üzrə xüsusi tapşırıqların uğurla yerinə yetirilməsi məhz şəxsi heyətin peşəkarlığı və yüksək mənəvi‐ psixoloji hazırlığının göstəricisidir. Bir çox xüsusi əməliyyatda Daxili Qoşunların hərbi hissələri ərazi polis orqanları ilə birgə və ya koordinasiya olun muş şəkildə iştirak etmişlər. Vəzifələrin yerinə yetirilməsi zamanı şəxsi heyətin silah, texnika, xüsusi vasitələrdən qanunvericiliyin tələb ‐ lərinə uyğun və effektiv şəkildə istifadə etməsi təmin olunur. Daxili Qoşunlar ictimai qaydanın qorunması və ictimai təhlükəsizliyin təmin olunmasında zəngin xidmət təc ‐ rübəsi toplamışdır. Bu amil xüsusi əməliyyatların planlaşdırılması, xü su ‐ siyyətləri və keçirilməsi taktikasında da öz əksini tapmışdır. Şəxsi heyət polis əməkdaşları ilə birgə Azərbaycan Respublikası əra ‐ zisində keçirilmiş “Eurovision‐2012” mahnı müsabiqəsi, I Avropa Oyunları, Qəbələ rayonunda atıcılıq üzrə Dünya kubokunun təsnifat mərhələsi və Beynəlxalq Qran Pri yarışları, Bakı şəhərində “17 yaşadək futbolçular arasında futbol üzrə Avropa çem ‐ pionatı”, “Formula‐1 Azərbaycan Qran Pri” yarışları, IV İslam Həmrəyliyi Oyunları, Bakı Olimpiya stadionunda futbol üzrə UEFA Avropa Liqasının final oyunu və futbol üzrə Avropa çem ‐ pionatının oyunları, Avropa Gənclər Olimpiya Festivalı və digər beynəlxalq tədbirlər zamanı ictimai təhlükəsizliyin təmin edilməsində, ictimai‐siyasi sabit‐ liyin pozulmasının qarşısının alınması və dini ekstremizmlə mübarizədə, habelə baş vermiş partlayışların və tex‐ nogen qəzaların nəticələrinin aradan qaldırılmasında, partlayıcı maddələrə qarşı müayinələrin aparılmasında və aşkar edilmiş sursatların zərər siz ‐ ləşdirilməsində fəal iştirak etmişdir. Koronavirus infeksiyası ilə əla ‐ qədar xüsusi karantin rejimi dövründə hərbi qulluqçular şəhər və rayonlarda polis əməkdaşları ilə birgə post‐patrul xidmətinin aparılmasında, xüsusi re‐ jimli müalicə və karantin obyektlərinin mühafizəsində və giriş‐çıxışın məh dud ‐ laşdırılması üzrə xidmətin aparılma‐ sında iştirak etmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezi‐ dentinin Fərmanı ilə elan olunmuş hərbi vəziyyət dövründə komendant saatının tətbiqi zamanı müəyyən edil‐ Daxili Qoşunlar beynəlxalq tədbirlər zamanı ictimai qaydanın qorunması və ictimai təhlükəsizliyin təmin olunmasında iştirak edir Daxili Qoşunların taktiki‐xüsusi təlimi
miş tapşırıqların icrası ilə əlaqədar polis orqanları ilə birlikdə gündəlik ola‐ raq Bakı, Sumqayıt, Abşeron və digər 19 şəhər və rayonda yaradılmış komen‐ dant postlarında müəyyən edilmiş vəzifələr yerinə yetirilmişdir. Hərbi vəziyyət rejiminin təmin olunması məqsədilə əlavə olaraq işğaldan azad olunmuş ərazilərdə‐Qubadlı, Kəlbəcər, Xocavənd, Cəbrayıl, Zəngilan, Füzuli, Ağdam rayonları və Şuşa şəhəri üzrə ya‐ radılmış stasionar postlarda həvalə olunmuş xidməti‐döyüş tapşırıqlarının icrası layiqincə yerinə yetirilmişdir. Daxili Qoşunların şəxsi heyətinin xalqımızın əmin‐amanlığı keşiyində mübariz xidməti dövlət rəhbərliyi tərəfindən yüksək qiymətləndirilir və ölkə ictimaiyyətinin dərin rəğbətini qa‐ zanır. POLİQON: Daxili Qoşunların polis orqanları ilə birgə fəaliyyətinin və koordinasiyasının təkmilləş diril ‑ məsi məqsədilə birlikdə xüsusi‑ taktiki təlimlər təşkil edilir. Əvvəlki illərdə olduğu kimi birgə təlimlərin ke çirilməsi nəzərdə tutulurmu? Zəfər Əliyev: Daxili Qoşunlarda bu istiqamətdə ən başlıca vəzifələr hissə və bölmələrin yüksək döyüş hazırlığının təmin edilməsindən iba ‐ rətdir. Təlim prosesində əsas diqqət hərbi qulluqçularda peşəkarlıq vər ‐ dişlərinin təkmilləşdirilməsinə, habelə şəxsi heyətin komandir, ixtisas və fiziki hazırlıq səviyyəsinin yüksəldilməsinə yönəldilir. Tədris ili ərzində təlim pro ‐ sesinin əsaslarından olan nəzəri bilik ‐ lərin tədrisi Daxili Qoşunların xü su siy ‐ yətləri və döyüş təyinatı nəzərə alın ‐ maqla, toplanışlarda, komandir hazırlığı məşğələlərində təşkil olunur. Azərbaycan Daxili İşlər Na zir li yi ‐ nin müvafiq əmri ilə ictimai təh lü kə ‐ sizliyin təmini məqsədilə kütləvi iğti ‐ şaşların, törədilə biləcək cinayətlərin və digər hüquq pozuntularının qarşısının alınması üzrə Daxili Qoşunların hərbi hissələrinin və polis orqanlarının birgə fəaliyyətlərinin təkmilləşdirilməsi, xü ‐ susi əməliyyatların hərtərəfli tə mi ‐ natının təşkili, müxtəlif şəraitlərdə bölmələrin fasiləsiz idarə olunması və koordinasiyası təcrübəsinin artırılması məqsədilə “Silahlı cinayətkar qrupun zərərsizləşdirilməsi üzrə xüsusi təyi ‐ natlı dəstənin fəaliyyəti” və “Yaşayış məntəqəsində ictimai asayişin qrup halında pozulması hallarının, ci na ‐ yətlərin və digər hüquq pozuntularının qarşısının alınmasında şəxsi heyətin fəaliyyəti” mövzularında birgə xüsusi‐ taktiki təlim məşqləri təşkil olunaraq keçirilmiş və hal‐hazırda bu təlimlərin keçirilməsi plana uyğun olaraq davam etdirilməkdədir. Bundan əlavə, şəxsi heyətin qarşılıqlı əlaqədə olan orqanlarla birgə fəaliyyətinin uzlaşması, koordinasiyalı hərəkətinin təmin edilməsi üçün mü ‐ vafiq vəzifəli şəxslərin iştirakı ilə qə ‐ rargah və komanda‐qərargah təlimləri keçirilməkdədir. Həmçinin, işğaldan azad olunmuş ərazilərdə xidmətin təşkili və aparılması, qarşılıqlı əlaqədə olan orqanlarla şəxsi heyətin birgə fəa ‐ liyyətinin təkmilləşdirilməsi is ti qa mə ‐ tində də praktiki təlimlər keçirilir və cari ildə də davam etdirilməkdədir. POLİQON: Daxili İşlər Nazir ‑ liyinin Daxili Qoşunlarının Ali Hərbi Məktəbinin fəaliyyət istiqamətləri və bu gün xüsusi təyinatlı təhsil müəs ‑ sisələri arasındakı yeri barədə mə ‑ lumat verməyinizi istərdik. Zəfər Əliyev: Azərbaycan Res ‐ publikası Prezidentinin 2011‐ci il 25 fevral tarixli Sərəncamına əsasən ya ‐ radılmış Daxili İşlər Nazirliyi Daxili Qoşunlarının Ali Hərbi Məktəbi ali və əlavə təhsil proqramlarını həyata keçirən, tətbiqi elmi tədqiqatlar aparan xüsusi təyinatlı dövlət ali hərbi təhsil müəssisəsidir. Azərbaycan Prezi den ‐ tinin 2012‐ci il 9 iyul tarixli Fərmanı ilə Ali Hərbi Məktəbin Nizamnaməsi təsdiq edilmişdir. Ali Hərbi Məktəbdə tədris prosesi Azərbaycan Respublikasının Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamlarının, daxili işlər nazirinin və daxili işlər nazirinin müavini ‐ daxili qoşunların komandanının əmr və direktivlərinin tələblərinə uyğun olaraq təşkil olunur. Ali Hərbi Məktəbdə tədris Avropada tətbiq olunan Avropa Kredit Transferi Sisteminin tələblərinə uyğun keçirilir. Bu gün özünəməxsus xüsusiy ‐ yətləri nəzərə alınmaqla fəaliyyəti təşkil olunmuş Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının Ali Hərbi Mək tə ‐ binin digər qurumların xüsusi təyinatlı təhsil müəssisələri arasında xüsusi əhəmiyyətli yeri vardır. Ali Hərbi Mək ‐ təbdə “İctimai təhlükəsizlik və ida ‐ rəetmə” ixtisası üzrə kadrlar hazırlanır. Məktəbdə təhsil əyani təhsilalma formasında, ali təhsil pilləsinin baka ‐ lavriat səviyyəsində həyata keçirilir. Daxili Qoşunlar təlimdə
Məktəbdə təhsil müddəti 4 ildir. Ali Hərbi Məktəbi bitirən məzunlara “bakalavr” ali peşə‐ixtisas dərəcəsi, qa ‐ nunvericiliklə nəzərdə tutulmuş diplom və daxili işlər nazirinin əmri ilə “leytenant” hərbi rütbəsi verilir. Məktəbdə tədris prosesinin təş ‐ kilində əsas məram kursantlara öy rən ‐ mək üçün maksimum geniş imkanların yaradılmasıdır. Bu cür tədris gerçək mühitin bütün müxtəlifliklərinə bax ‐ mayaraq, ona optimal şəkildə uy ğun ‐ laşmağa imkan verir. Məktəbdə təlim‐ tədrisin planlaşdırılması zamanı kursantların Daxili Qoşunların ehti ‐ yaclarına və dövrün tələblərinə uyğun təhsilin verilməsi və qazandıqları bilik ‐ ləri nə vaxt, harada, necə tətbiq edə ‐ cəkləri praktiki olaraq göstərilir, təlim‐ tədrisdə kursantların savadlı və ba ‐ carıqlı bir hərbi qulluqçu kimi ha zır lanmasına fikir verilir, sistemli şəkildə fərdi və qrup halında çalışmalar təşkil edilib keçirilir. Məktəbin kursantları gələcək ixti ‐ sasına uyğun vəzifələrdə xidmət təcrübəsinin əldə olunması məqsədilə qoşun təcrübəsinə cəlb olunurlar. Qoşun təcrübəsi Ali Hərbi Məktəbin tədris planına əsasən Daxili Qoşunların hərbi hissələrində keçirilir. Qoşun təcrübəsi kursantların Ali Hərbi Mək ‐ təbdə aldıqları nəzəri biliklərin möh ‐ kəmləndirilməsində və öz ixtisaslarına uyğun praktiki vərdişlərin qazanıl ‐ masında əsas tədris fəaliyyətidir. POLİQON: Daxili Qoşunların xüsusi təyinatlı bölmələri üçün Türkiyənin Jandarma Baş Koman ‑ danlığının müvafiq təlim‑tədris mərkəzlərində yeni kurslar təşkil edilir. Habelə hazırda qardaş ölkənin təcrübəli zabitlərindən ibarət pedaqoji heyət yüksək ixtisaslı zabit kadrlarının hazır lanmasında fəal iştirak edir. Bu istiqamətdə görülən işləri və əldə olunan nəticələri necə dəyər ləndirirsiniz? Zəfər Əliyev: Daxili Qoşunların beynəlxalq hərbi əməkdaşlıq əlaqə ‐ lərinin təməlini Ümummilli Lider Heydər Əliyev qoymuşdur. Ulu Öndərin təşəbbüsü ilə 1996‐cı il iyun ayının 10‐ da “Azərbaycan Respublikası Hökuməti və Türkiyə Respublikası Hökuməti arasında hərbi təlim, texniki və elmi sahədə əməkdaşlıq haqqında saziş” imzalandı. Bu sazişə uyğun olaraq, Daxili Qoşunların 6 nəfər hərbi qul ‐ luqçusu Türkiyə Respublikası Daxili İşlər Nazirliyinin Jandarma Baş Ko ‐ mandanlığının hərbi təhsil məktəbində təhsil almağa göndərildi. Onlar Daxili Qoşunları qardaş Tür kiyədə təmsil edən ilk hərbi qulluqçular oldular. 1997‐ci ildən etibarən ötən dövr ərzində Daxili Qoşunlar tərəfindən bey ‐ nəl xalq təcrübənin öyrənilməsi məq sə ‐ dilə ikitərəfli münasibətlər çərçivəsində Türkiyə, Belarus, Rusiya, Çin, Qa za ‐ xıstan, Özbəkistan, ABŞ, Fransa, İtaliya və Ukraynanın müvafiq qurumları ilə əməkdaşlıq əlaqələri qurulmuşdur. Türkiyə Daxili İşlər Nazirliyinin Jandarma Baş Komandanlığı tərəfindən Daxili Qoşunların inkişafı, maddi‐tex ‐ niki bazasının gücləndirilməsi yönündə müxtəlif sahələr üzrə göstərilmiş yardım qardaş ölkənin xoş məramının nümunəsi kimi həmişə minnətdarlıqla xatırlanacaq. Daxili Qoşunların Ali Hərbi Mək ‐ təbində tədrisin təşkilinə Jandarma Təşkilatının zabitləri praktiki köməklik göstərmişlər. Türkiyə Jandarma Baş Koman dan ‐ lığının zabitlərinin bilik və bacarıq ‐ larından faydalanaraq NATO stan ‐ dartlarına uyğun bölük və tabor tər ‐ kibində taktiki təlimlər planlaşdırılmış və keçirilmişdir. Qarşılıqlı hərbi əməkdaşlığı daha da genişləndirmək məqsədilə Daxili Qoşunların Komandanlığı ilə Türkiyə Jandarma Baş Komandanlığının və Silahlı Qüvvələrinin yüksək rütbəli hərbi qulluqçuları arasında bir sıra rəsmi görüşlər keçirilmişdir. Görüşlər zamanı qurumlar arasında əməkdaşlıq münasibətlərinin daha da tək ‐ milləşdirilməsi istiqamətində mühüm qərarlar qəbul edilmişdir. Qoşunlarda xidmət keçmək üçün zabit, gizir və müddətdən artıq xidmət edən hərbi qulluqçuların hazırlanması və təkmilləşdirilməsi Daxili Qoşunların Ali Hərbi Məktəbi ilə yanaşı, Türkiyənin Milli Müdafiə və Səhiyyə Elmləri Universitetlərində, Quru Qoşunlarının Ali Hərbi Məktəbində və Jandarma Baş Komandanlığının təlim‐tədris mər ‐ kəzlərində həyata keçirilir. Hal‐hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin müxtəlif tədris müəssisələrində və kurslarda hərbi qulluqçularımız təhsil alırlar. POLİQON: Təhsil müəssisə ‑ lərinin maddi‑texniki bazasının gücləndirilməsi və kadr təminatı barədə fikirlərinizi bilmək istərdik. Hərbi təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi və dünya standartlarına uyğunlaşdırılması istiqamətində han sı addımlar atılır? Zəfər Əliyev: Təhsil müəssisə ‐ lərinin maddi‐texniki bazasının güc ‐ ləndirilməsi məqsədilə dərs vəsait ‐ lərinə və maddi tədris bazasına olan ehtiyacın siyahısı tərtib edilir və onların planlı şəkildə təmin edilməsi ilə həyata keçirilir. Qeyd etmək istərdim ki, bu zaman real döyüş şəraitinə uyğun təlimlərin keçirilməsi üçün döyüş və atış simulyasiya avadanlıqlarının, müa ‐ sir döyüşdə geniş tətbiq edilən elektron müharibə texnologiyalarının öyrənil ‐ məsi və tətbiqi üzrə ava danlıqların maddi tədris bazasına daxil edilməsinə, tədris siniflərinin kom püterlərlə təmin olunmasına üstünlük verilir. Kadr təminatı barədə demək istərdim ki, tədris işində hərbi‐nəzəri və hərbi‐praktiki biliklərə yiyələnmiş, intellektual təfəkkürə malik, taktiki səviyyədə komanda və digər vəzifə ‐ lərdə xidmət etmiş, müxtəlif kurslarda təcrübə keçmiş, müasir texnologiyalar üzrə hərbi bilikləri olan, ali hərbi təhsilli zabit heyəti kadrların ha zır ‐ lanmasına cəlb edilir. Bunlarla yanaşı, qoşunların müd ‐ dətli həqiqi hərbi xidmət mü ‐ təxəssislərinə və hərbi qulluqçularına olan tələbatının təmin olunması məq ‐ sədilə, müvafiq təlim‐tədris proq ‐ ramlarının tələblərinə əsasən Şirvan şəhərində yerləşən hərbi hissədə kiçik komandir, mütəxəssis və sürücülərin 10 www.poliqon.az
hazırlanması, Bakı şəhərinin Nəri ‐ manov rayonunda yerləşən hərbi hissədə isə müddətli həqiqi hərbi xidmətə çağırılmış çağırışçıların qəbulu və hazırlanması prosesi həyata keçirilir. Hərbi təhsil sisteminin inkişaf etdirilməsi və dünya standartlarına uyğunlaşdırılması məqsədilə, Türkiyə Jandarma Təşkilatı başda olmaqla, dünyanın müxtəlif ölkələrinin hərbi qurumlarının təhsil müəssisələrilə əməkdaşlıq edilir. POLİQON: Hərbi təlim‑tədris prosesinin vacib elementlərindən biri də poliqonlardır. Daxili Qo ‑ şunların poliqonlarının müasir ‑ ləşdirilməsi, yeni təlim texnologiyası ilə təchiz edilməsi kimi planlarınızla bağlı fikirlərinizi və yanaşmanızı bilmək istərdik. Zəfər Əliyev: Bakı şəhərində yerləşən Daxili Qoşunların Təlim Mərkəzində müasir hədəflər və idarəetmə sistemləri mövcuddur. Təlim Mərkəzinin ərazisində müxtəlif çaplı silahlardan atışların keçirilməsi üçün atış meydanları, təlim şəhərcikləri, xüsusi silah və qurğulardan praktiki atışların keçirilməsi üçün atış meydanı və digər təlimlərin keçirilməsi üçün xüsusi təlim sahələri yaradılıb. Eyni zamanda Daxili Qoşunların Təlim Mərkəzində səhra təlimlərinə cəlb olunan şəxsi heyətin qalması üçün 300 nəfərlik kazarma‐yaşayış fondu və digər zəruri şərait yaradılmışdır. Xızı rayonu ərazisində yerləşən Təlim Mərkəzi hazırkı dövrdə əsas etibarilə xüsusi təyinatlı bölmələrin hazırlığının təmin edilməsi üçün istifadə olunur. Bu Təlim Mərkəzinin dağlıq və meşəlik ərazidə olması xüsusi təyinatlı bölmələrin hazırlanmasında xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Bununla yanaşı, Təlim Mərkəzində müasir hədəfqaldırıcılarla təmin olunmuş xü ‐ susi atış zolaqları, atıcılıq tiri, maneələr zolağı, təlim yaşayış mən təqələri və digər təlim obyektləri mövcuddur. Xızı rayonunda yerləşən Təlim Mərkəzində eyni zamanda 100 nə ‐ fərədək şəxsi heyəti yerləşdirimək üçün kazarma‐yaşayış fondu və digər zəruri şərait yaradılmışdır. Bundan əlavə, Daxili Qoşunların Hacıqabul rayonunda yerləşən hərbi hissəsinin balansında olan təlim‐sınaq məntəqəsində də atıcılıq tiri və atış meydanı, sürücülərin hazırlanması üçün xüsusi təlim zolağı və digər təlimlərin keçirilməsi üçün xüsusi təlim sahələri mövcuddur və şəxsi heyətin istifadəsindədir. Qeyd etdiyim təlim‐ sınaq məntəqəsinin ərazisi eyni zamanda bir neçə hərbi hissənin birgə təlimlərinin keçirilməsi üçün kifayət qədər imkana malikdir. Bölgələrdə yerləşən hərbi hissələr şəxsi heyətlə atıcılıq təlimlərinin daha da səmərəli keçirilməsi üçün daşına bilən hədəfqaldırıcı kompleksləri ilə təmin olunmuşdur. Hərbi hissələrdə tabel silahlarından praktiki atışların daha da keyfiyyətli keçirilməsi məq ‐ sədilə atıcılıq tirləri şəxsi heyətin istifadəsinə verilmişdr. Qeyd etdiyiniz kimi, hərbi təlim‐ tədris prosesinin vacib elementlərindən biri də poliqonlardır. Ümumiyyətlə, Daxili Qoşunların maddi‐tədris bazası döyüş təliminin yaxşılaşdırılması və inkişafı üçün mühüm yer tutur. Sözsüz ki, poliqonlar, təlim mərkəzləri maddi‐ tədris bazası elementlərindən biri olaraq hər il planlı şəkildə tək mil ‐ ləşdirilir. Son illər ərzində Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Sənayesi Na ‐ zir liyinin strukturları tərəfindən po ‐ liqonların, xüsusilə də atış mey danları müxtəlif avadanlıqlarla və müasir hədəfqaldırıcılarla təchiz olunur. POLİQON: Tədrisin təşkilində müasir texnologiyalardan, simulya ‑ torlardan istifadə edilirmi? Bunlarla bağlı nə kimi yenilikləriniz var? Zəfər Əliyev: Hal‐hazırda isti ‐ fadədə olan əsas silahların təlim tre ‐ najorları mövcuddur. Daxili Qo şun ların hərbi hissələrində şəxsi heyətin atıcılıq vərdişlərinin inkişaf etdirilməsi üçün atış tirlərinin bazasında atışsız si ‐ mulyasiya kompleksləri və tre najorların quraşdırılması üçün müvafiq plana uyğun işlər davam etdirilir. Qeyd etmək lazımdır ki ümu ‐ milikdə Daxili Qoşunlarda şəxsi heyətin səhra və praktiki vərdişlərinin ar ‐ tırılması üçün müvafiq təlim obyektləri və tədris bazasının inkişaf etdirilməsi istiqamətində işlər planlı şəkildə icra olunmaqdadır. POLİQON: Son illər Daxili Qoşunlarda həyata keçirilən isla ‑ hatlar, silahlanma və qoşunların hərbi texnika parkının yenilənməsi istiqamətində görülən işlər barədə nələri deyə bilərsiniz? Zəfər Əliyev: Son illər Silahlı Qüvvələrin Ali Baş Komandanı tərə ‐ findən qarşıya qoyulan tapşırıqlara uyğun olaraq, Azərbaycan Res pub ‐ likasının daxili işlər nazirinin rəhbərliyi altında Daxili Qoşunlarda həyata keçirilən islahatlar nəticəsində döyüş hazırlığının yüksəldilməsi, daşımaların effektivliyinin artırılması məqsədilə qoşunların parklarında hərbi tex ‐ nikanın yenilənməsi üçün tədbirlər görülmüş, tam ötürücülü “KamAZ” markalı şəxsi heyət daşıyan, “Ford Transit” markalı tibbi yardım, “Toyota Hilux” markalı pikap avtomobilləri, “Cobra II” markalı zirehli döyüş ma ‐ şınları istismara verilmişdir. Dünya dövlətləri tərəfindən is ‐ tifadə olunan müasir silahlanma 11 Daxili Qoşunların arsenalına yeni qəbul edilən “Cobra II” zirehli döyüş maşınları
vasitələri və hərbi texnika tərəfimizdən araşdırılır, qoşunların yerinə yetirdiyi tapşırıqlar nəzərə alınmaqla tədarük edilərək istifadəyə qəbul olunur. POLİQON: Prezident İlham Əliyevin Daxili Qoşunların Ağcabədi rayonunda yeni inşa olunan hərbi şəhərciyinin açılışında iştirakı zamanı inventara yeni qəbul edilən “Cobra II” zirehli transportyorları ilk dəfə nümayiş etdirildi. Bu texnikanın üstün xüsusiyyətləri və Daxili Qo ‑ şunlara qazandırdığı imkanlar barədə nələri söyləyə bilərsiniz? Zəfər Əliyev: Silahli Qüvvələrin Ali Baş Komandanı İlham Əliyevin Daxili Qoşunların Ağcabədi rayonunda yeni inşa olunan hərbi şəhərciyinin açılışında iştirakı zamanı qoşunların balansına qəbul edilmiş “Cobra II” zirehli transportyorları ilk dəfə nü ‐ mayiş etdirildi. Yeni alınan “Cobra II” markalı zirehli transportyorlar mövcud “Cobra I” markalı zirehli transpor ‐ tyorların daha da inkişaf etdirilmiş və fərqli dizayn olunmuş formasıdır. “Cobra II” zirehli transportyorları, 4x4 təkər formuluna malik, sürücü və komandir daxil olmaqla doqquz döyüş ‐ çü üçün nəzərdə tutulmuşdur. O, partlayıcı qurğular və minalardan gələn təhlükələrə qarşı yüksək qorunma xüsusiyyətinə və çoxfunksiyalı müxtəlif təhlükəsizlik qorumalarına malikdir. Ümumiyyətlə, “Cobra” markalı zirehli transportyorlar ballistik qoruma ilə yanaşı, eyni platformanın fərqli di ‐ zaynında yüksək qorunma və keçicilik qabiliyyəti ilə öz sinfində seçilir. Oxşar gövdə və infrastruktur üzərində hazır ‐ lanmasına baxmayaraq müxtəlif istifadə məq sədləri üçün fərqli maşınlardan ana quruluşunda əzə mətliliyin olması kimi, həmçinin baxım, təmir və ehtiyat hissələri ilə qənaətlə təmin edilməsi, yaxın və uzaq məsafələrdə döyüşün aparılması, silah bazasının seçimi, standart avadanlığa arxa görüntü kamerasının, termal ön kamerasının, çoxnöqtəli təhlükəsizlik kəmərlərinin olması və s. üstünlükləri mövcuddur. Vətən müharibəsi zamanı “Cobra” markalı zirehli transportyorlar döyüş meydanlarında öz üstünlükləri ilə fərqlənmişdir. POLİQON: Daxili Qoşunların ar ‑ senalında xaricdən alınan silahlarla yanaşı, yerli müəssisələrdə istehsal olunan silah və digər avadanlıqlar yer alır. Daxili Qoşunların tələbatı yerli istehsal olan müdafiə təyinatlı məhsullarla nə dərəcədə qarşılanır? Zəfər Əliyev: Müdafiə Sənayesi Nazirliyinin tabeliyində olan müəs ‐ sisələr tərəfindən istehsal olunan tapançalar, avtomat silahları, əl pulemyotları, qumbaraatanlar, mina ‐ atanlar, optik cihazlar və döyüş sursatları Daxili Qoşunların şəxsi heyəti tərəfindən mütəmadi olaraq döyüş tapşırıqlarının yerinə yetirilməsində səmərəli istifadə olunur və müsbət qarşılanır. POLİQON: 44 günlük Vətən mü ‑ haribəsində Daxili Qoşunlarımız xüsusi şücaət və qəhrəmanlıq gös ‑ tərib. Mümkünsə, bu barədə bir qədər danışardınız. Zəfər Əliyev: Azərbaycan Pre ‐ zidenti, Müzəffər Ali Baş Komandan İlham Əliyevin vahid komandanlığı altında dəmir yumruq kimi birləşən Silahlı Qüvvələrimiz, o cümlədən Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunları Vətən müharibəsində şərəfli döyüş yolu keçib. Murovdağdan Şuşayadək döyüşlərdə iştirak edən hərbi qulluqçularımız tor ‐ paqlarımızın işğaldan azad olun ‐ masında misilsiz şücaət nümunələri göstəriblər. Xüsusi vurğulamaq istəyirəm ki, Vətən müharibəsində Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunlarının şəxsi heyətindən 66 nəfər şəhidlik zirvəsinə ucalmış, 346 nəfər isə yaralanmışdır. 4 nəfər hərbi qulluqçumuz “Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı” adına layiq görülmüş, xeyli sayda hərbi qulluq ‐ çumuz isə dövlətimizin müxtəlif orden və medalları ilə təltif olunmuşdur. 44 günlük Vətən müharibəsində iştirak etmiş hərbi qulluqçularımızın vətənpərvərliyi və döyüşkənliyi ilə qürur duyuruq. Onlar Müzəffər Ali Baş Komandanın və xalqımızın etimadını layiqincə doğrultdular. Hərbi qul luq ‐ çularımızın yüksək döyüş ruhu qarşısında tab gətirməyən düşmən biabırçı məğlubiyyətə uğrayaraq geri çəkilmək məcburiyyətində qaldı. Döyüş meydanlarında iştirak etməklə yanaşı cəbhəboyu zona və iş‐ ğaldan azad olunmuş ərazilərdə Daxili Qoşunların şəxsi heyəti tərəfindən mühüm tapşırıqlar icra olunur. Müharibədə iştirakımız zəngin döyüş təcrübəsi deməkdir. Şəxsi heyət bu döyüş təcrübəsindən daim bəhrələnəcək, öz peşəkarlığını daha da təkmilləşdirəcəkdir. Daxili Qoşunların şəxsi heyəti bundan sonra da Müzəffər Ali Baş Komandanın hər bir əmrini yerinə yetirməyə hazır və qadirdir. PJ 12 www.poliqon.az
-XO\ fl ‹STA NBU L Büyükçekmece, ‹stanbul / T TÜYAP FAIR CONVENTION A Turkey AND CONGRESS CENTER
“Improtex Qarabağ Sənaye Kompleksi” MMC tərəfindən “Araz Vadisi İqtisadi Zonası” Sənaye Parkında 5 hektar ərazidə investisiya həcmi 7.4 milyon manat olan layihə çərçivəsində mərhələli şəkildə xüsusi təyinatlı texnika və metal məmulatların istehsalı nəzərdə tutulur. Müəssisədə il ərzində 300 ədəd tentli yarımqoşqu, 100 ədəd mexaniki minatəmizləyən, 100 ədəd yanğınsöndürən və 100 ədəd zirehli maşın istehsal olunacaq. İstehsal edilən məhsulların daxili bazara satılması ilə yanaşı, Xəzəryanı və Şərqi Avropa ölkələrinə ixracı da planlaşdırılır. Layihənin həyata keçirilməsi ilə 124 nəfərlik iş yeri yaradılacaq. Burada “Improtex Industries” şirkətinin “Revival P” və “Revival T” mexaniki minatəmizləyən maşınları, eləcə də ITX SII 450 zirehli personal daşıyıcısı istehsal ediləcək. Əsasən, piyada əleyhinə minaların təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulan “Revival P” 7 kiloqramlıq TNT part ‐ layışlarına qarşı dayanıqlıdır. Texnikanın toplam çəkisi 6.5 ton, dırmanma qabiliyyəti 35 dərəcə, uzaqdan idarəetmə məsafəsi 2000 metr və minatəmizləmə bacarığı 2500 m2/saat təşkil edir. Hərəkət sürəti 5 km/saat, işləmə sürəti isə 0.5‐1.5 km/saat olan “Revival P”ni 306 at gücündəki mühərrik hərəkətə gətirir. “Revival P” ma şınları 0o C ilə 55o C temperatur dia pazonunda mina tə ‐ mizləmə əməliy yatlarını yerinə yetirə bilir. Texnika partlayışa dayanıqlı 80x yaxınlaşdıra bilən 360 dərəcəlik PTZ kamera ilə, habelə daha dayanıqlı və yüksək temperatura dözümlü TUF materiallarla təchiz edilib. “Revival T”, “Revival P”dən fərqli olaraq daha çox tank əleyhinə minaların təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulub. Bu səbəbdən “Revival T” 11 kiloqrama qədər olan TNT partlayışlarına dözümlüdür. Onun toplam çəkisi 20 ton, dırmanma bacarığı 30 dərəcə, uzaqdan idarəetmə məsafəsi 2000 metr və minatəmizləmə qabiliyyəti 4500 m2/saatdır. Ölçü baxımından “Revival P”dən daha iri olan “Revival T”yə 772 at gücündəki mühərrik güc verir. Bu isə mexaniki mina ‐ təmizləyən maşına 7 km/saat sürətlə hərəkət etmək və 0.5‐3 km/saat sürətlə işləmək imkanı qazandırır. 360 dərəcə videogörüntü təmin edən FPV qoruyucu kamera və 10`1 “Improtex Industries” şirkәti Cәbrayılda mexaniki minatәmizlәyәn vә zirehli maşınlar istehsal edәcәk ?Amin Əvəzli Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Cəbrayıl rayonunda “Araz Vadisi İqtisadi Zonası” Sənaye Parkında “Improtex Industries” şirkətinin “Improtex Qarabağ Sənaye Kompleksi” MMC müəssisəsinin təməlini qoyub.
8PFPVMR EVẺHVPQEW 8I\RMOM KʯWXVMGMPVMR X]MRM )PIOXVSRMOZ QI\ERMOMLMWWPVMR WIʡMPQWM /SRWITX PE]MLRMR LE^VPERQEW 4VSXSXMTMR MWXILWEP 4VSUVEQZ EPUSVMXQPVMR XOQMPP̉HMVMPQWM 4VSXSXMTMR XLPMPM Z XIWXPVM 8I\RMOERR WIVM]EP MWXILWEP 8]MREXʳ^V \ʳWYWM EZEHERPUPEVR UYVẺHVPQEW 0KԥUULNffl &XPPLQV ˢ14638 LGDUԥHWPԥ IXQNVL\DVÕ 6LODK VLVWHPOԥULQ HOHNWURQ V ø6/ 8)< 5%6 6LODK VLVWHPOԥULQ HOHNWURQ =LUH Q 6%&%˒ 7 HK VԥYL\\ԥVLffl 67$1$* 2%=) / ffi /3140)/7ˢ2 ITX SII 4 <ʳWYWM X] ,, D ELOԥU 2ˢ2 ˢ78),7%0 450 ]MREXP ^MVILPM TIV 0 0%=ˢ,06ˢ VWSREP HẺ]G 2[ODU $'6 [ TUDQVPLVVL\Dffl $OOLVR *Fffl DJ [ RQ 67 =LUH 7$1$* ffi ,9 HK VԥYL\\ԥVLffl 6 9 TԥGԥU DUW 67$1$* ffi WÕUÕOD LGDUԥHWPԥ SD (OHNWURQ DQH HOL 4DO[PD EXFD÷Õffl ffi TDP NJ P NWOԥVL VLODK Yԥ HNLSDM LO 4' 0%=ˢ, Oԥ ffl 0 fl NPV 0DNVLPDO VUԥ -8< 7 fl NPV ԥWffl ffi NJ 7-- %4 7ˢ2ˢ2 1 6,00 6ˢ 2[ODU $'6 [ TUDQVPLVVL\Dffl $OOLVR *Fffl DJ 0KԥUULNffl &XPPLQV X KʯWX I EVẺHVPQEW 8PFPVMR 8 (OHNWURQ LGDUԥ 67$1$* ffi ,9 TԥGԥU DUWÕUÕOD E =LUHK VԥYL\\ԥVLffl 67$1$* ffi ,, 6LODK VLVWHPOԥULQ HOHNWURQ LGDUԥHWPԥ IXQNVL\DVÕ RQ V ø6/ WIʡMPQWM QI\ERMOM LMWWPVMR )PIOXVSRMO Z X]MRM VMGMPVMR \RMOM -8< 7-- I ELOԥU ԥHWPԥ SDQHOL MWXILWE VSXSXMT LE^VPERQEW PE]MLRMR SRWITX %4' 0%=ˢ, / 4 XOQMPP̉HMVMPQWM EPUSVMXQPVMR VSUVEQ Z EP MR 7ˢ2ˢ2 16,0 T 4 MWXILWEP WIVM]EP I\RMOERR XIWXPVM XLPMPM Z VSXSXMTMR 006ˢ 4 8 UYVẺHVPQEW EZEHERPUPEVR \ʳWYWM 8]MREX ʳ^V 4DO[PD EXFD÷Õffl 0DNVLPDO VUԥWffl fl NPV TDP NWOԥVL VLODK Yԥ HNLSDM LOԥ ffl ffi N NJ düyümlük HD ekranla təchiz olunan “Revival T” ‐20 ilə +55 dərəcə aralı ğında işləmə potensialına malikdir. Texnika əsas funksiyası olan minaların təmizlənməsində iki qurğudan istifadə edir. Bunlardan biri “flare” adlandırılan zəncir tipli döymə qurğusu, digəri isə “tinder” deyilən baltalardır. Mina ‐ təmizləmə əməliyyatı zamanı mina zəncirlə partladıla bilməsə, bu zaman baltalar işə düşür və minanı partlamadan doğrayır. Bunlar arasında xüsusilə diqqəti çəkən isə zirehli personal daşıyıcısı olan ITX SII 450 layihəsidir. Layihə üzrə hazırlanacaq ITX SII 450 xüsusi təyinatlı zirehli transportyorunu 450 at gücündəki “Cummins” ISL 450 dizel mühərriki hərəkətə gətirəcək ki, bu da ona 35 dərəcəlik yoxuşlara qalxmağa imkan verəcək. 4×4 təkər formullu zirehli maşın “Allison 3200” transmissiyasına, elektron idarəetmə panelinə, silah sistemlərinin elektron idarə edilməsi funksiyasına sahib olacaq. Maşının mina part layışlarına qarşı qoruması NATO‐ nun STANAG 4569 (STANAG 4569 IV qədər artırıla bilər) zireh səviyyəsinə uyğun hesablanıb. Silah və ekipaj ilə birlikdə tam kütləsi 19500 kiloqram olacaq ITX SII 450 zirehli maşınının maksimum sürəti 108 km/saat təşkil edəcək. Partlayışa dayanıqlılığı: 11 kq TNT‐yə qədər Toplam çəkisi: 20 ton Gücü: 772 at gücü Uzaqdan idarəetmə məsafəsi: 2000 metr Minatəmizləmə qabiliyyəti: 4500 m2/saat qədər İşləmə sürəti: 0.5‐3 km/saat Hərəkət sürəti: 7 km/saat Dırmanma qabiliyyəti: 30 dərəcə Partlayışa dayanıqlılığı: 7 kq TNT‐yə qədər Toplam çəkisi: 6.5 ton Gücü: 306 at gücü Uzaqdan idarəetmə məsafəsi: 2000 metr Minatəmizləmə qabiliyyəti: 2500 m2/saat qədər İşləmə sürəti: 0.5‐1.5 km/saat Hərəkət sürəti: 5 km/saat Dırmanma qabiliyyəti: 35 dərəcə Tank əleyhinə minaların təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulan “Revival T”nin texniki xüsusiyyətləri: Piyada əleyhinə minaların təmizlənməsi üçün nəzərdə tutulan “Revival P”nin texniki xüsusiyyətləri:
Ölkənin kibertəhlükəsizlik imkan ‐ larını gücləndirmək məqsədilə yaradılan mərkəz bu sahədə yüksək ixtisaslı mü ‐ tə xəssis və təlimçilərin yetiş diril məsində əsas mərkəz rolunu oynayacaq. Azərbaycan Kibertəhlükəsizlik Mər ‐ kəzində 3 il ərzində 1000‐dən çox şəx ‐ sə təlim verilməsi nəzərdə tutulub. Eyni zamanda mərkəzdə 15 təlimçinin yetiş ‐ dirilməsi sayəsində gələcəkdə ölkəmizdə kibertəhlükəsizlik sahəsində mü tə xəs ‐ sislərin hazırlanması geniş vüsət alacaq. Kibertəhlükəsizlik sahəsində re ‐ gion da lider ölkələrdən hesab edilən İsrailin peşəkar müəllim heyəti Azər ‐ bay cana gələrək təlim iştirakçılarını ən son kibertəhlükəsizlik təhdidlərini, ten ‐ den siyaları və ən yaxşı təcrübələri əhatə edən bilik və bacarıqlarla təmin edə ‐ cəklər. Mərkəzdə ən müasir texnologiya və avadanlıqlarla təchiz olunmuş sinif otaqları, təlim otaqları, simulyasiya otaqları və laboratoriyalar yaradılıb. Tə ‐ ləbələr həmin laboratoriyalarda tədqiqat apara, müxtəlif kibertəhlükəsizlik məhsulları yarada biləcəklər. Mart ayının 28‐də baş tutan açılışda Dövlət Təhlükəsizliyi Xidmətinin (DTX) rəisi general‐polkovnik Əli Nağıyev, rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev, İsrailin keçmiş xarici işlər naziri, “Technion”un səfiri Qabi Aşkenazi, “Technion” İnstitutunun icraçı vitse‐prezidenti və baş direktoru Boaz Qolani, İsrail səfirliyinin nümayəndələri və digər qurumların rəsmiləri iştirak ediblər. Onlar Azərbaycan Kiber təh ‐ lükəsizlik Mərkəzində yaradılan şəraitlə tanış olublar. Açılışda çıxış edən rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev Kiber ‐ təhlükəsizlik Mərkəzinin yaradılmasını ölkəmizin kibertəhdidlərə hazırlığının artırılması istiqamətində mühüm addım kimi qiymətləndirib. Qeyd edək ki, Azərbaycan Kiber ‐ təhlükəsizlik Mərkəzində dərslərə artıq start verilib. 2000 nəfərin müraciət etdiyi seçimlərdə imtahan və müsahibə mərhələlərindən uğurla keçən 60 nəfər dərslərə cəlb olunub. Tədris müddətində ixtisaslaşmış kadr hazırlığı, mə lu mat ‐ lan dırma təlimləri, yüksək vəzifəli kiber ‐ təhlükəsizlik mütəxəssislərinin ixtisas artırması üzrə təlimlər, kibertəhlükəsizlik məhsullarının araşdırılması və məhsul hazırlığı olmaqla 4 istiqamətdə təlimlər keçiriləcək. “Technion” İnstitutunun təlim proq ‐ ramına əsasən keçiriləcək təlimlərdə nəzəri və praktiki biliklər öyrədiləcək. Hər təlim periodu üçün 60 nəfər mü tə ‐ xəssisin hazırlanması nəzərdə tutulur. Tə limlərdə 3 növ mütəxəssisin hazır ‐ lan ması planlaşdırılır: “Red Team” (hücum), “Blue Team” (müdafiə), “SOC Team” (analitika). Hər birində 20 nəfər olmaqla 3 növ ixtisasda hücum, müdafiə və analitiklərdən ibarət komandalar tədris müddətində simulyasiyalarda iştirak edərək bacarıqlarını inkişaf etdirəcəklər. Təlimi uğurla bitirənlərə “Technion” İnstitutunun rəsmi sertifikatı təqdim olunacaq. Azәrbaycanda Kibertәhlükәsizlik Mәrkәzi yaradılıb Azərbaycanda getdikcə artan kibertəhlükəsizlik çağırışlarına cavab olaraq, “PAŞA Holding” Şirkətlər Qrupunun dəstəyi ilə Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyi (RİNN) İsrailin texnologiya üzrə ən nüfuzlu ali təhsil müəssisəsi – “Technion” İnstitutu ilə birgə Azərbaycan Kibertəhlükəsizlik Mərkəzini təsis edib. 16 www.poliqon.az
Azərkosmosun 2014‐cü ildə “Airbus Defence and Space” şirkəti ilə imzaladığı əməkdaşlıq sazişinə əsasən, “Azersky” peyki “Airbus Defence and Space” şirkətinin “SPOT 6” peyki ilə eyni orbitdə, vahid peyk qruplaşması formasında fəaliyyət göstərirdi. Əl ‐ verişli şərtlərlə imzalanmış sazişə görə, “Azersky” peyki olmasa belə, Azər ‐ kosmos “SPOT 6” peyki vasitəsilə əldə etdiyi yüksək optik ayırdetməli peyk təsvirlərindən yerli və xarici müş ‐ tərilərin ehtiyaclarını qarşılaya bilə ‐ cəkdir. Hazırda “SPOT 6” peykindən istifadə edərək peyk təsvirləri ilə bağlı sifarişlərin eyni keyfiyyətlə icrası davam etdirilir. Həmçinin, Azərkosmos ötən illərdə xarici peyk operatorları ilə qurduğu əlverişli əməkdaşlıq çərçi ‐ vəsində yerli qurumların daha yüksək ayırdetməli peyk təsvirlərinə olan ehtiyaclarını güzəştli şərtlərlə təmin etmək gücündədir. “Azersky” peyki yer müşahidəsi və ümumilikdə geoinformasiya xidmətləri sahəsində ölkədaxili tələbatın ödənil ‐ məsi, milli təhlükəsizliyin təmin edil ‐ məsinə dəstəyin verilməsi, ölkə mizdə kosmik sahədə elmi‐tədqiqat və kadr bazasının yaradılması və beynəlxalq imicin yüksəldilməsinə xid mət etməklə yanaşı, həm də kommersiya layihəsi kimi özünü doğruldub. “Azersky” peykinin kommersiya fəaliyyətinə baş ‐ ladığı tarixdən indiyədək 105 milyon manat gəlir əldə olunub. Həmçinin, müxtəlif dövlət orqan və qurumlarına əlavə olaraq 150 milyon manat də ‐ yərində peyk təsvirləri verilib. Beləliklə, peykdən əldə edilən iqtisadi fayda qoyulmuş investisiyadan 1,5 dəfə çox olub. ABŞ‐ın Kosmik Müşahidə Şəbə ‐ kəsindən (U.S. Space Surveillance Network) alınan məlumata görə, “Azersky” peyki öz nəzərdə tutulan orbitində uçmağa davam edir. Hazırda peyk ilə məlumat mübadiləsinin dayan ‐ ma sına mümkün səbəb kimi kiçik ölçülü kosmik tullantı və ya meteorit ilə toqquşma ehtimal olunur. Belə ki, toqquşma nəticəsində peykin enerji təchizatı sıradan çıxmış ola bilər. ABŞ‐ ın Kosmik Müşahidə Şəbəkəsi hazırda kosmik fəzada ölçüsü 10 sm‐dan çox olan 36.500 obyekti izləyir. Lakin hesablamalara görə, planetimizin ət ‐ rafında Kosmik Müşahidə Şəbəkəsinin izləyə bilmədiyi kiçik ölçülü (1‐10 sm) 1 milyondan çox obyekt hərəkət et ‐ məkdədir. Yaxın tarixə baxsaq, bu ilin əvvəli Səudiyyə Ərəbistanının “Arabsat” şirkətinin “BADR‐6” və ABŞ‐ın “Orbcomm” şirkətinin “FM36” peyk ləri, 2021‐ci ildə Çinin “Yunhai 1‐02” peyki, 2019‐cu ildə 50‐dən çox peyki idarə edən “İntelsat” şirkətinin “İntelsat‐29e” peyki, o cümlədən Rusiya və Türkiyənin peykləri də missiyalarını nəzərdə tutu lan istismar müd dət lərindən daha tez başa vurub. Ona görə də, kosmik fəaliyyət sahəsində risklərin idarəolunması üçün kosmik əmlakın sığortası böyük əhəmiyyət kəsb edir. “Azersky” peyki 45 milyon manat məbləğində sığor ta lanıb və artıq sığorta məbləğinin alınması işlərinə başlanıb. Orbitdə olduğu müddətdə “Azer ‐ sky” peykindən yarım petabayt həcmində, 80 000‐dən çox peyk təsviri yüklənib. Azərkosmosda peyk təs ‐ virlərinin geniş arxivi formalaşıb ki, peykin arxiv təs virlərinin Yerdə baş verən dəyişikliklərin təhlili və proq ‐ nozlaşdırması, o cümlədən elmi təd ‐ qiqatlar baxımından əvəzsiz rolu vardır. Azersky layihəsi çərçivəsində Azər ‐ baycanda quraşdırılan yerüstü infra ‐ struktur və anten sistemləri həm növ ‐ bəti peyk layihələrində istifadə ba ‐ xımından, həm də müxtəlif xarici peyk operatorlarının anten ehtiyaclarını kommersiya şərtləri ilə ödəmək ba ‐ xımından faydalı olacaqdır. İlk “Azersky” peyki layihəsi çər ‐ çivəsində Yerin məsafədən müşahidə peyklərinin idarəolunması üzrə Azər ‐ baycanda peşəkar mütəxəssislər yetişib və qazanılan bilik və təcrübə yeni müşahidə peyklərinin hazırlanması və orbitə buraxılmasına yol açıb. Azər ‐ kosmos artıq ötən ildən müasir tex ‐ noloji inkişafın çağırışlarına cavab verən və yerli qurumların istəklərinə uyğun olaraq yeni, daha yüksək ayırdetməli müşahidə peyki layihəsinə başlayıb. “Azersky” peyki missiyasını sona çatdırdı Azərbaycanın “Azersky” yerin məsafədən müşahidə peyki dizayn edilmiş istismar müddətindən 1 il daha tez, yəni fəaliyyətinin 9‑cu ilində missiyasını başa çatdırıb. Belə ki, Azersky peyki ilə məlumat mübadiləsi dayanıb. Azərkosmos və peykin istehsalçısı tərəfindən “Azersky” peyki ilə əlaqənin bərpa olunması istiqamətində tədbirlər görülsə də, peyk ilə əlaqə yaratmaq mümkün olmayıb.
“Rosoboroneksport”un baş direk ‐ toru Aleksandr Mixeyev bildirib ki, 2022‐ ci ildə rəhbərlik etdiyi şirkət Rusiyada hazırlanan və istehsal olunan 15 yeni hərbi təyinatlı məhsulun tədarükünə başlayıb. Şirkətin kataloqu Hərbi Hava Qüvvələri, Hərbi Dəniz Qüvvələri, Quru Qoşunları, Hava Hücumundan Müdafiə Qoşunları üçün, habelə pilotsuz uçuş aparatlarına qarşı müdafiə təyinatlı məhsullarla ta mamlanıb. Onun sözlərinə görə, yeni məhsulların bazara çıxarılması Rusiya silahlarının rəqabət qabiliyyətini əhəmiyyətli dərəcədə artırır və bu, ölkənin dünya bazarındakı mövqeyini gücləndirir. “Rosoboroneksport”un təqdim etdiyi yeni məhsullar arasında “Orlan‐30” PUA, “Ballista” uzaqdan idarə olunan silah stansiyası, “Çukavin” snayper tüfəngi, PUA əleyhinə sistemlər, sualtı silahlar, rabitə vasitələri, simulyatorlar, habelə zirehli texnikalar xüsusi yer alır. “Rosoboroneksport” rəhbərliyi bildirib ki, beynəlxalq müdafiə sər ‐ gilərində, tərəfdaşlarla görüşlər və danışıqlar zamanı, eləcə də fəal inkişaf edən rəqəmsal platformalarda ixracına icazə verilmiş Rusiya texnikası və si ‐ lahlarının yeniliklərini təqdim edə cəklər. Bunun üçün istehsal müəs si sə lərinin əksəriyyəti ilə “Rosoboroneksport”un məhsulların xarici bazara birgə təşviqi ilə bağlı müqavilələri var. Rusiyanın Xüsusi Texnologiyalar Mərkəzində hazırlanıb istehsal olunan “Orlan‐30” pilotsuz uçuş aparatı dünya bazarında məşhur “Orlan‐10” PUA‐nın növbəti inkişafıdır və real döyüş şəraitində özünün göstəricilərini təsdiqləyib. “Orlan‐30” görünən və ya infraqırmızı diapazonda olan obyektlərin havadan kəşfiyyatı, axtarışı, aşkarlanması və tanınması üçün nəzərdə tutulub. Bundan əlavə, quraşdırılmış hədəf avadanlığının köməyi ilə həm gündüz, həm də gecə saatlarında stasionar və hərəkətdə olan obyektlərin məhv edilməsi üçün yüksək dəqiqlikli silahların hədəf təyinatını təmin edir. Uzaqdan idarə olunan “Ballista” döyüş modulu zirehli personal daşıyıcılarında quraşdırılmaq üçün nəzərdə tutulub. “Ballista” döyüş modulu 30 mm‐lik avtomatik top və koaksial 7,62 mm‐lik pulemyot, həmçinin iki tank əleyhinə idarə olunan raketlə təchiz edilib. Modul televiziya kamerası, termal görüntü cihazı və günün istənilən vaxtında hədəfləri aşkar etmək və tanımaq qabiliyyətinə malik lazer diapazonu olan kombinə edilmiş nişangahla təchiz edilib. Bundan əlavə, “Ballista” ehtiyat nişangahı ilə təchiz olunub ki, bu da onun döyüş qabiliyyətini xeyli artırır. Bundan başqa, “Rostex” Dövlət Korporasiyasının “Yüksək dəqiqlikli komplekslər” şirkəti tərəfindən ha ‐ zırlanmış yeni uzaqdan idarə olunan döyüş modulu ilə BMP‐3 piyada döyüş maşınının tanıtımına başlanılıb. Zirehli maşın 100 mm‐lik reaktiv top, 30 mm‐ lik avtomatik top və 7,62 mm‐lik pulemyotla təchiz olunub. Güclü si ‐ lahlanma sayəsində piyada döyüş maşını suda olan piyadalar da daxil olmaqla, canlı qüvvəyə, piyada döyüş maşınları və transportyorlar kimi yüngül zirehli hədəflərə, tanklara və güc ləndirilmiş mühafizəyə malik digər hədəflərə, habelə aşağı sürətli hava hədəflərinə, o cüm ‐ lədən helikopterlərə qarşı bölmələrə atəş dəstəyi göstərməyə qadirdir. 2022‐ci ildə “Rosoboroneksport”un ixrac kataloqu pilotsuz uçuş aparatlarına qarşı mübarizə aparmaq üçün yeni vasitələrlə tamamlanıb. Bunların arasında RB‐504P‐E PUA əleyhinə sistem 18 www.poliqon.az “Rosoboroneksport” Rusiya istehsalı olan yeni mәhsulların satışına başlayıb ?Arkadiy Kamarov POLİQON jurnalının Rusiya bürosu Rusiyanın “Rostex” Dövlət Korporasiyasının tərkibinə daxil olan “Rosoboroneksport” şirkəti dünya bazarında irəli sürülən silah və hərbi texnikanın çeşidini artıraraq Rusiya hərbi məhsullarının yeni nümunələri ilə ixrac kataloqunu genişləndirib. Ka‑52E helikopteri
PUA‐ların yüksək səmərəli aşkar edilməsini, identifikasiyasını və is ‐ tiqamətinin tapılmasını, habelə onların naviqasiya və idarəetmə kanallarının elektron qarışdırılmasını təmin edir. Bundan başqa, “Rosoboroneksport” İl‐78MK‐90A tanker təyyarəsi və İl‐ 76MD‐90A(E) hərbi‐nəqliyyat təy ‐ yarələrinin ekipajlarının təlimi üçün yeni texniki avadanlığın təşviqinə başlayıb. Bununla yanaşı, şirkət tərəfdaşlarına yeni avtomatlaşdırılmış artilleriya idarəetmə dəsti, radio idarəetmə sistemi, yer hədəflərinin radar kəşfiyyatı üçün helikopter kompleksi, qorunan kabinli K‐5350 avtomobili, “Podlet‐K1KE” radiolokasiya stansiyası təklif etmək imkanı əldə edib. 2022‐ci ildə Rusiya Maşınqayırma İt tifaqının qanunvericiliyin təkmilləş di ‐ il məsi üzrə fəaliyyəti çərçivəsində Ru siya prezidenti və hökumətinin hər tə rəf li dəstəyi, habelə “Rosobo roneksport”un aktivliyi sayəsində yeni məhsulların dünya bazarına çıxarılması zamanı lisenziyalaşdırma prosedurlarını sa ‐ dələşdirən hərbi‐texniki əməkdaşlıq sahəsində bir sıra dəyişikliklər edilib. “Rosoboroneksport” tərəfindən açıqlanan məlumata görə, ümumiyyətlə, 2022‐ci ildə qlobal silah bazarında baş verən məlum dəyişikliklərə baxmayaraq, şirkət qarşıya qoyulan vəzifələri tam yerinə yetirib. Beləliklə, bu gün “Rosoboroneksport”un sifariş portfeli stabil olaraq 50 milyard dollardan yuxarıdır. Bildirilib ki, son zamanlar Rusiya tərəfdaşlarının müxtəlif müasir məhsullara, o cümlədən Ka‐52E və Mi‐ 171Ş helikopterlərinə, Su‐35 qırıcısına, TOS‐1A ağır odsaçan sisteminə, sahil raket sistemlərinə, hava hücumundan müdafiə və elektron müharibə sis ‐ temlərinə, eləcə də bir çox başqa növ silah və hərbi texnikaya olan marağı nəzərə çarpacaq dərəcədə artıb. 5‐ci nəsil qırıcı texnologiyasına əsaslanan 4++ nəsil çoxməqsədli Su‐35 təyyarəsi yüksək döyüş gücü, yüksək sürət və uzun uçuş məsafəsi, habelə super manevr qabiliyyəti və geniş çeşidli müasir silah sistemləri ilə önə çıxır. Tək pilotlu Su‐35 qırıcısı düşmənin hava və yerüstü hədəflərini, habelə hava hücumundan müdafiə sistemləri ilə əhatə olunmuş və baza aerodromundan xeyli məsafədə yerləşən infrastruktur obyektlərini vurmaq, eləcə də hava hücumlarını həyata keçirmək üçün nəzərdə tutulub. Su‐35 unikal hava radar idarəetmə sistemi, optik radar stansiyası, bort müdafiə sistemi ilə təchiz edilib. Qrup şəkilində hava əməliyyatlarını idarə etmək, həmçinin ən son model idarə olunan təyyarə raketlərindən istifadə etmək qabiliyyətinə malikdir. Mi‐171Ş hərbi nəqliyyat helikopteri təkmil uçuş performansına və əməliyyat xüsusiyyətlərinə, yüksək sağ qalma qabiliyyətinə və uçuş təhlükəsizliyinə, həmçinin, güclü idarə olunmayan silah sisteminə malikdir. Mi‐17 helikopter ailəsinin müasir versiyası hesab edilən Mi‐171Ş helikopteri şəxsi heyətin daşınması, yük bölməsinin daxilində və ya xarici sapandla yük və avadanlıqların daşınması, taktiki hava desant‐hücum qüvvələrinin enişi, kəşfiyyat‐diversiya qruplarının enişi, yer hədəflərinin məhv edilməsi üçün nəzərdə tutulub. Bundan başqa, helikopter döyüş şəraitində yaralıların təxliyəsi, gəmidə təcili tibbi yardımın göstərilməsi, axtarış‐xilasetmə işlərinin aparılması üçün də istifadə oluna bilər. Ka‐52 döyüş kəşfiyyatı və hücum helikopteri yüksək manevr qabiliyyətinə, güclü silah sisteminə malikdir. İstehsalçı şirkətin məlumatına görə, helikopter istənilən döyüş tapşırığını yüksək effektivliklə yerinə yetirməyə qadirdir. Ka‐52 helikopteri tankları, zirehli və zirehsiz hərbi texnikanı, canlı qüvvəni və düşmən helikopterlərini ön cəbhədə və taktiki dərinlikdə məhv etmək üçün nəzərdə tutulub. Həmçinin, qarşılıqlı əlaqədə olan helikopterlər və quru qoşunların komanda məntəqələrinə hədəf kəşfiyyatı, hədəf işarəsi və texniki vasitələrin hədəf təyinatını təmin edir. Gecə‐gündüz döyüş əməliyyatları aparmaq imkanlarına malik olan Ka‐52 yeganə helikopterdi ki, katapult sistemi ilə təchiz edilib. PJ Mi‑171Ş helikopteri Su‑35 qırıcısı
90‐cı il lə rin əv vəl lə rin də Azər bay ‐ can Or du su na ASEL SAN ra di o la rı nın ve ‐ ril mə si ilə baş la yan və sar sıl maz tə məl ‐ lər üzə rin də qu ru lan əla qə lər bu günə qə dər bir çox sa hə də in ki şaf edə rək irə ‐ li lə yir. ASEL SAN ‐ın ra bi tə ci haz la rı və elekt ro ‐op tik sis tem lə ri ki mi kri tik tex ‐ no lo gi ya la rı ha zır da Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri nin in ven ta rın da yer alır. 1998‐ci il də ASEL SAN tə rə fin dən ya ra ‐ dıl mış “A SEL SAN‐ Ba kı” şir kə ti 25 il dir ki, Azər bay can da kı fə a liy yə ti ni sürət li for ma da da vam etdi rir. ASEL SAN şir kə ‐ ti nin İda rə He yə ti nin səd ri və baş di rek ‐ to ru Prof. Dr. Ha luk Görgün ilə müsa hi ‐ bə miz də ASEL SAN ‐ın Azər bay can da kı yer li fə a liy yə ti haq qın da ət raf lı mə lu ‐ mat al dıq. – Ha luk bəy, “A SEL SAN‑ Ba kı” şir ‑ kə ti nin keç di yi 25 il lik yo la nə zər sal maq is tər dik. “A SEL SAN‑ Ba kı” şir ‑ kə ti üçün ötən il lə ri ne cə qiy mət lən ‑ di rir si niz? – Mən cə bu su a la iki his sə də ca ‐ vab ver mək da ha düzgün olar dı. Bun ‐ lar dan bi ri ümu mi lik də ASEL SAN ‐ın Azər bay can da kı təcr übə si, di gə ri isə “A SEL SAN‐ Ba kı” şir kə ti haq qın da dır. Bil di yi niz ki mi, ASEL SAN 90‐cı il lə rin əv vəl lə rin dən Azər bay can da dır. 1998‐ ci ilə qə dər olan müddət də iş lər bir ba ‐ şa An ka ra dan hə ya ta ke çi ril di yi hal da, 1998‐ci il dən eti ba rən fə a liy yət lə rin ar tma sı ilə Azər bay can da ya ra dıl mış “A SEL SAN‐ Ba kı” şir kə ti va si tə si lə ye ri ‐ nə ye ti ri lir. Ona görə də “A SEL SAN‐ Ba kı” şir ‐ kə ti bu il 25 il lik yu bi le yi ni qeyd et sə də, bu ra da ASEL SAN ‐ın 25 il dən ar tıq təcr übə si var. Bu 25 ilə bir az da ha çox diq qət ye tir sək görə rik ki, əs lin də Azər bay ca na həm hər bi, həm də mülki sa hə də bir çox məh sul və xid mət qa ‐ zan dır mı şıq. “A SEL SAN‐ Ba kı” Azər bay can Si ‐ lah lı Qüvvə lə ri nin in ven ta rın da olan məh sul və sis tem lə rə sa tış son ra sı dəs ‐ tək çər çi və sin də tə mir, tex ni ki qul luq və qu raş dır ma xid mət lə ri də göstə rir. Keç miş dən bə ri mülki sa hə də hə ‐ ya ta ke çir di yi miz fə a liy yət lər şir kət, qu ‐ rum və təş ki lat la ra həm pe şə kar ra dio sa tı şı, həm də ica rə xid mət lə ri şək lin də da vam et mək də dir. Bu 25 il də qlo bal eh ti yac la rın də ‐ yiş mə si və trans for ma si ya sı ilə bir lik də həm mülki, həm də hər bi sa hə lər də ki fə a liy yət lə ri miz və məh sul port fe li miz ge niş lən di. ASEL SAN Türki yə də ne cə dövlə tin xid mə tin də dir sə ey ni ilə Azər ‐ bay can da da bu xid mə tin il lər keç dik cə ar ta raq da vam et di yi ni de yə bi lə rik. – Ha luk bəy, mümkünsə, bu günə qə dər əl də et di yi niz nə ti cə lər və na i liy yət lər ilə bağ lı fi kir lə ri ni zi bi zim lə bölüşər di niz. “A SEL SAN‑ Ba ‑ kı” şir kə ti ni rə qib lər dən fərq lən di ‑ rən cə hət nə dir? – Əs lin də ASEL SAN ‐ı və “A SEL SAN‐ Ba kı” nı təs vir edər kən vur ğu la maq la ‐ 20 www.poliqon.az Haluk Görgün: ASELSAN rabitә vasitәlәrinin Azәrbaycanda istehsalı üçün texnologiya transferi hәdәflәyirik Vətən müharibəsi zamanı güc strukturlarının kritik rabitə əlaqəsi ASELSAN radio sistemləri üzərindən olub Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinin inventarında ASELSAN məhsulları artıb ?Mehmet Demirkol POLİQON jurnalının Türkiyə bürosu Türkiyə müdafiə sənayesinin lokomotivi, dünyanın ən yaxşı müdafiə və tex‐ nologiya şirkətlərindən olan ASELSAN insanlara və planetə xidmət göstərən texnologiyası ilə çalışmalarına sürətli şəkildə davam edir. ASELSAN gündən‐günə inkişaf edən, dəyişən və özünü yeniləyən qlobal tex‐ nologiya şirkəti olaraq transformasiya prosesini qətiyyətlə davam etdirir. ASELSAN şirkəti mikroçipdən tutmuş kosmik sənayeyə, rabitədən elektron müharibəyə, optik sistemlərdən robot texnikasına, radar və silah sis ‐ temlərinə qədər geniş sahədə fəaliyyət göstərir. Bu gün ASELSAN 500‐dən çox məhsulunu dünyanın fərqli coğrafiyalarında, müxtəkif ölkələrində hərbi və mülki istifadəçilərin xidmətinə təqdim edərək fəaliyyətini davam etdirir.
zım dır ki, biz çox klas sik, stan dart bir kom mer si ya şir kə ti de yi lik. Bil di yi niz ki mi, ASEL SAN Türki yə Si lah lı Qüvvə lə ‐ ri ni Güclən dir mə Dər nə yi nin bir şir kə ‐ ti dir. Bə li, ASEL SAN kom mer si ya qa ‐ nun la rı çər çi və sin də səhm dar cə miy ‐ yət dir. Hət ta xal qa açıq şir kət dir. La kin təş ki la ti və ida rə et mə struk tu ru ba xı ‐ mın dan əs lin də dövlə tin stra te ji sa hə ‐ lər üzrə eh ti yac la rı nı ödə mək üçün ya ‐ ra dıl mış mis si ya şir kə ti dir. ASEL SAN ‐ın həm Türki yə də ki, həm də Azər bay can ‐ da kı fə a liy yə ti ni qiy mət lən di rər kən bu və ziy yə ti də nə zə rə al dıq da, əl də et di ‐ yi miz qa zanc la rın dövlə tə göstər di yi ‐ miz dəs tək və xid mət lə düz mütə na sib ol du ğu nu de yə bi lə rik. Rə qa bət ba xı mın dan bu ra da mis ‐ si ya şir kə ti ol du ğu mu zu nə zə rə al saq, rə qa bət bi zi xoş bəxt edən amil dir. Nə ti ‐ cə də, əsas məq səd dövlə tə xid mət et ‐ mək ol du ğun dan, rə qa bət dən əl də edi ‐ lən qa zanc da biz lə ri se vin di rir. Ona görə də Azər bay ca nın, xüsu sən hər bi sa hə də əl də et di yi na i liy yət lər bi zi çox məm nun edir. Son il lər ər zin də Azər bay ca nın güc struk tur la rı nın in ven ta rın da ASEL SAN məh sul la rı nın ye ri ar tıb. Bu da tex ni ki və kom mer si ya ba xı mın dan da ha çox xid ‐ mət göstər di yi mi zi əks et di rən amil dir. Mülki sek to ra bax dıq da, “A SEL SAN‐ Ba kı” ola raq Azər bay can da göstər di yi ‐ miz ra dio sa tı şı və ica rə xid mət lə ri üçün təx mi nən 35 fa iz lik ba zar pa yı na sa hi ‐ bik. Bu ra da, əl bət tə ki, kri tik və nə zə rə alın ma lı olan mə sə lə, ASEL SAN ola raq məh sul la rı mı zın Azər ba ya can da kı rəs ‐ mi qu rum la rın eti ma dı nı qa za na raq əmək daş lıq et di yi miz tə rəf daş la rı mı za ye rin də xid mət göstər mək dir. – “A SEL SAN‑ Ba kı” şir kə ti nin fə ‑ a liy yə tin də son il lər da ha çox can lan ‑ ma müşa hi də olu nur. Şir kə tin fə a liy ‑ yət stra te gi ya sı nın ge niş lən mə si ba ‑ xı mın dan plan la rı nız nə dir? – Ba yaq qeyd et di yim ki mi, Azər ‐ bay can da 25 il lik təcr übə miz var. 2023‐cü il eti ba rı ilə “A SEL SAN‐ Ba kı” ‐ da ça lı şan per so na lın sa yı ümu mi lik də 26 nə fər dir. Bu, və ziy yət Azər bay can da “A SEL SAN‑ Ba kı” şir kə ti nin mühəndisləri radiostansiyaları təmir edərkən ASELSAN‑ın əldə daşına bilən termal kamera sistemi və rabitə vasitəsi
ASEL SAN ola raq var lı ğı mı zın il lər ər zin ‐ də böyüdüyünü göstə rir. Yer li ləş dir mə fə a liy yət lə ri miz çər çi və sin də ix ti sas lı iş ‐ çi qüvvə si nə də töhfə mi zi ve ri rik. De yə bi lə rik ki, bu ya naş ma Azər bay can da kı mövcud lu ğu mu zun da vam lı ola ca ğı nın göstə ri ci si dir. Növbə ti hə dəf lə ri miz ara ‐ sın da ASEL SAN ‐ın sa hib ol du ğu kri tik tex no lo gi ya la rı Azər bay can la pay laş ma ‐ ğa da vam edə rək, yer li is teh sal mə sə lə ‐ sin də va cib ad dım la rın atıl ma sı yer alır. – ASEL SAN tə rə fin dən is teh sal olu nan və Azər bay ca na ix rac edi lən mah sul lar üçün sa tış son ra sı bu ölkə yə in teq ra si ya olun muş lo gis ti ‑ ka, tə mir və tex ni ki xid mət dəs tə yi ‑ nin göstə ril mə si han sı for ma da hə ‑ ya ta ke çi ri lir? – “A SEL SAN‐ Ba kı” da xi lin də ümu ‐ mi lik də 12 nə fər lik tex ni ki ko man da mız var. Məh sul la rın Azər bay ca na təh vil ve ‐ ril di yi an dan eti ba rən qu raş dır ma pro ‐ se sin dən sa tış son ra sı tex ni ki xid mət, tə ‐ mir və dəs tək fə a liy yət lə ri nə qə dər ope ‐ ra tiv və ye rin də xid mət göstə rə bi li rik. – “A SEL SAN‑ Ba kı” Azər bay can da pro fes si o nal ra bi tə va si tə lə ri nin sa ‑ tı şı və trunk ra bi tə va si tə lə ri nin ica ‑ rə si xid mət lə ri də göstə rir. Bu haq ‑ da da ha ət raf lı mə lu mat ve rə bi lər ‑ si niz mi? – Əl bət tə, bil di yi niz ki mi, bu da ha çox mülki sa hə ni ma raq lan dı ran kom ‐ mer si ya fə a liy yə ti dir. La kin işin xa rak ‐ te ri cə hət dən tez lik lə rin tən zim lən mə ‐ si də stra te ji mə sə lə dir. Qey ri‐ qa nu ni fə ‐ a liy yət lə rin hə ya ta ke çi ri lə bi lə cə yi və ‐ ziy yət lər də hə mi şə diq qət və nə za rət tə ləb edən və də qiq lik lə iz lə nil mə li olan tex ni ki tə rə fi də var. Be lə lik lə, bu sa hə ‐ nin kom mer si ya və tex ni ki mə na da nə ‐ za rət olun ma sı, tən zim lən mə si hər za ‐ man va cib dir. ASEL SAN ola raq hər bi sa ‐ hə də əl də et di yi miz bi lik lə ri asan lıq la kom mer si ya sa hə lə ri nə köçürə bil di yi ‐ miz üçün pe şə kar ra dio və trunk xid mə ‐ ti tə min edil mə si mə sə lə si ni stra te ji sə ‐ viy yə də iz lə yə və ida rə edə bi li rik. Bu ‐ nu Azər bay can da kı yer li qa nun la rın əha tə et di yi bütün qay da la ra tam ri a yət edə rək, Azər bay ca nın stra te ji ma raq la ‐ rı nı ön plan da tu ta raq ye ri nə ye ti ri rik. – Azər bay can da həm hər bi, həm də mülki sa hə də fə a liy yət göstə rən “A SEL SAN‑ Ba kı” bu ölkə də əsa sən han sı ra bi tə ci haz la rı nı tək lif edir? – Ha zır kı an eti ba rı ilə de yə bi lə ‐ rik ki, Azər bay ca nın güc struk tur la rın ‐ da ASEL SAN ‐ın de mək olar bütün ra bi ‐ tə sis tem lə ri nin bir nümu nə si var. Bun ‐ la rın sı ra sın da əl ra di o la rı nı, çi yin də da şı nan ra di o la rı, av to mo bil ra di o la rı ‐ nı, sta si o nar ra di o la rı, ra di o lin ki, ra dio re le sis tem lə ri ni, peyk ra bi tə si ilə əla ‐ qə li sis tem lə ri sa da la ya bi lə rik. Bun dan əla və, pe şə kar ra dio və trunk ica rə xid mə ti miz var. Krip to sis ‐ tem lə ri miz də ha zır da Azər bay can da is ‐ ti fa də olun ma ğa da vam edir. – ASEL SAN ‑ın Azər bay can da hə ‑ ya ta ke çir di yi bütün fə a liy yət lə ri əla ‑ qə lən di rən “A SEL SAN‑ Ba kı” şir kə ti ‑ nin ha zır da önəm ver di yi və pri o ri ‑ tet la yi hə və is ti qa mət lə ri han sı lar ‑ dır? – Ha zır da bi zim üçün pri o ri tet ASEL SAN ‐ın Azər bay ca nın hər bi sa hə ‐ sin də ki var lı ğı nı da ha da ge niş lən dir ‐ mək, yer li is teh sal fə a liy yət lə ri ni dəs ‐ tək lə mək, eh ti yac du yu lan məh sul la rın çe şi di ni və sa yı nı ar tır maq dır. Bun dan əla və, mülki sa hə də in ki ‐ şaf et dir di yi miz və Azər bay ca nın xid ‐ mə ti nə təq dim et di yi miz kri tik tex no lo ‐ gi ya lar var. Yax şı nümu nə lər dən bi ri, çox ya xın keç miş də hə ya ta ke çir di yi miz 22 www.poliqon.az HHQ üçün mobil komanda idarəetmə mərkəzi
av to yol tə rə zi (High ‐Spe ed We igh ‐in‐ Mo ti on) la yi hə si dir. “A zə rav to yol” ASC ilə bir lik də Azər bay ca nın ma gist ral yol ‐ la rın da həs sas tə rə zi lər qu raş dı ra ca ğıq. Hə min yol lar dan ke çən tex ni ka lar təs ‐ nif ləş di ri lə cək və on la rın çə ki lə ri öl ‐ çülə cək. Nəq liy yat va si tə lə ri müəy yən sürət həd di ni və ya çə ki həd di ni aşar sa, qey diy yat ni şa nı na görə təs nif ləş di ri lə ‐ rək və ya xud əla qə li müva fiq qu rum lar mə lu mat lan dı rı la raq on la rın av to ma tik cə ri mə lən di ril mə si mümkün ola caq. Bun dan baş qa, mülki sa hə də böyük əhə miy yət ver di yi miz də mir yo ‐ lu və met ro siq na li za si ya iş lə ri miz də var. Ha zır da ASEL SAN dünya da mil li siq nal sis te mi ni in ki şaf et dir miş və bu mə na da bey nəl xalq ser ti fi ka tı nı al mış na dir şir kət lər dən bi ri dir. Biz bu im ka ‐ nı da Azər bay can la bölüşmək is tər dik. Yə ni sa də cə hər bi sah də de yil, mülki sek tor da da kri tik tex no lo gi ya la rı tə min edə bil mək bi zim üçün va cib dir. Bun dan bir ad dım son ra sı da, ba yaq de di yim ki ‐ mi tex no lo gi ya trans fe ri və Azər bay can ‐ da ye rin də is teh sal dır. – Ha luk bəy, ASEL SAN ‑ın por ta ‑ tiv peyk pa ke ti və elekt ron müha ri ‑ bə dən qo ru nan əl ra bi tə va si tə lə ri son za man lar da ön pla na çı xıb. Mümkünsə, bir qə dər də bu haq da da nı şaq. – ASEL SAN ‐ın fə a liy yə ti 1975‐ci il ‐ də Türki yə Si lah lı Qüvvə lə ri nin ra bi tə eh ti yac la rı nın mil li və ori ji nal şə kil də qar şı lan ma sı məq sə di lə ilk ola raq yer li ra bi tə va si tə si nin is teh sal edil mə si ilə baş la yıb. Be lə lik lə, məh sul port fe li miz çox ge niş lən sə də, bu işin tə mə lin də ra ‐ bi tə da ya nır. Türki yə də ol du ğu ki mi Azər bay can da da uzun müddət dir ki, bu xid mət lə ri və məh sul la rı tək lif edi rik. Peyk ra bi tə sis tem lə ri və bi zim EH ‐ KET de di yi miz elekt ron müha ri bə yə qar şı qo ru ma lı əl ra di o muz Azər bay ‐ can da da uğur la is ti fa də olun maq da dır. Xüsu si lə Və tən müha ri bə si za ma nın da Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri nin kri tik ra bi tə əla qə si nə da ir fə a liy yət lə ri bi zim ra dio sis tem lə ri miz va si tə si ilə tə min olun du. Be lə lik lə, bu mə na da da de yə bi lə rik ki, on lar əmə liy yat mey da nın da is ti fa də si sübut edil miş sis tem lər dir. – Azər bay can da hə ya ta ke çi ri ‑ lən HA KİM Ha va Ko man da İda rə et ‑ mə Sis te mi la yi hə si nin gəl di yi nöqtə haq qın da nə lə ri de yə bi lər si niz? – HA KİM Ha va Ko man da İda rə et ‐ mə Sis te mi la yi hə si Azər bay can və Türki yə Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin bir gə ən kri tik la yi hə lə rin dən bi ri dir. Bu la yi ‐ hə ilə Azər bay ca nın ha va mə ka nı na nə ‐ za rə tin tə min edil mə si ilə bir lik də, ey ni za man da hər iki ölkə nin Hər bi Ha va Qüvvə lə ri bir gə əmə liy yat lar apar maq im ka nı na ma lik dir. Elə bu sə bə bən dir ki, adı çə ki lən la yi hə nin şüa rı nı da Ümum mil li Li der Hey dər Əli ye vin şüa ‐ rı ilə uy ğun laş dı ra raq “İ ki dövlət, tək mil lət və tək ha va mə ka nı” şək lin də qoy duq. Bu la yi hə tam şə kil də hə ya ta ke çi ‐ ril dik də, bir gə ha va mə ka nı na nə za rət zo na sı Egey də ni zin dən Xə zər hövzə si ‐ nə qə dər ge niş lə nə cək. İki ölkə nin Hər ‐ bi Ha va Qüvvə lə ri də bu şə kil də hə rə ‐ kət edə bi lə cək. – Ha luk bəy, yu xa rı da qeyd et di ‑ niz ki, “A SEL SAN‑ Ba kı” kri tik məh sul və sis tem lə rin Azər bay can da is teh ‑ sa lı nı hə ya ta ke çir mə yi hə dəf lə yir. Ha zır da bu is ti qa mət də han sı iş lər görülür? – Türki yə dən fərq li görmə di yi miz Azər bay ca na heç bir za man “sa də cə məh sul sa tıl sın, sa tı lan dan son ra ge dib baş qa bir məh sul sa taq” mən ti qi ilə ya ‐ naş ma dıq. Dövlət lə ri miz mövcud ol du ‐ ğu müddət cə ASEL SAN hə mi şə bu ra da var ola caq. Tə bii ki, bu nun ən kri tik his ‐ sə lə rin dən bi ri də bə zi məh sul və sis ‐ tem lə rin bu ra da is teh sal edil mə si ola ‐ caq. Ha zır da gündə mi miz də olan mə ‐ sə lə lər dən bi ri də ASEL SAN ‐ın Azər bay ‐ can da ra bi tə sis tem lə ri və ra dio is teh ‐ sa lı üçün tex no lo gi ya trans fe ri dir. – Azər bay can Müda fiə Sə na ye si Na zir li yi (MSN) ilə ASEL SAN ‑ın hə ya ‑ ta ke çi ri di yi bir gə la yi hə lə rin ha zır ‑ kı du ru mu ba rə sin də fi kir lə ri ni zi bi ‑ zim lə bölüşə bi lər si niz mi? – Müda fiə Sə na ye si Na zir li yi ilə yax şı əmək daş lı ğı mız var. Ha zır da, ida ‐ rə olu nan döyüş sur sat la rı, ağıl lı döyüş sur sat la rı, ra bi tə və elekt ro ‐op tik ci haz ‐ lar diq qət mər kə zi miz də ki sis tem lər dir. – Ha luk bəy, son da əla və et mək is tə di yi niz fi kir lə ri niz var mı? – Azər bay can Si lah lı Qüvvə lə ri ni qı sa, or ta və uzunm üddət li pers pek tiv ‐ də güclən di rə cə yi ni proq noz laş dır dı ğı ‐ mız müxtə lif ölçüdə ki və də rin lik də ki bir çox la yi hə nin içə ri sin də yer alı rıq. Azər bay can da sa də cə Müda fiə Na zir li ‐ yi ilə məh dud laş ma yıb, təhl ükə siz lik qüvvə lə ri nin da xil ol du ğu di gər qu rum ‐ lar və mülki struk tur lar la da iş lə yi rik. ASEL SAN ai lə si ola raq biz lər üzə ‐ ri mə zə düşən mə su liy yə tin şüu ru ilə diz yan və is teh sal edə rək, yo rul ma dan bütün gücümüzlə qar daş ölkə miz üçün ça lış ma ğa da vam edə cə yik. Çox tə şək ‐ k ür edi rik. PJ 23 Azər bay ca nın ma gist ral yol la rın da həs sas tə rə zi lər Də mir yo lu və met ro siq na li za si ya iş lə ri
24 www.poliqon.az Aprel ayının 4‐də Azərbaycanda səfərdə olan Türkiyənin sənaye və texnologiya naziri Mustafa Varank və rəqəmsal inkişaf və nəqliyyat naziri Rəşad Nəbiyev Azərbaycan Texniki Univer ‐ sitetində (AzTU) görülən işlər və həyata keçirilən yeniliklərlə yaxından tanış olublar. Tanışlıq tədbirində AzTU‐nun rektoru Vilayət Vəliyev, Türkiyənin Azərbaycandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Cahit Bağçı, Bilişim Vadisinin baş direktoru və idarə heyətinin üzvü Ahmet Serdar İbrahimcioğlu və universitet nümayəndələri iştirak edib. Rektor Vilayət Vəliyev qonaqları AzTU‐ da Universitet‐Sənaye Əməkdaşlığı, “Bilişim Vadisi Bakı”, sahibkarlığın inkişafı istiqamətində KOBİA tərəfindən yara ‐ dılacaq mərkəz, o cümlədən müxtəlif sosial infrastrukturlarda aparılan yenidənqurma işləri ilə tanış edib. Həmçinin, universitet haqqında qonaqlara ətraflı məlumat verib. Ahmet Serdar İbrahimcioğlu bildirib ki, Bilişim Vadisi tərəfindən AzTU‐da qurulan “Bilişim Vadisi Bakı”da uni ver ‐ sitetin bütün strukturları ilə əlaqə ‐ ləndirilməklə beynəlxalq texnologiyalar üzrə marketinq, texnoloji tədqiqat və transfer fəaliyyətləri, proqram təminatı, dizayn, tədqiqat və inkişaf sahəsində layihələrin həyata keçirilməsinə dəstək göstəriləcək. “CezeriLab” laboratoriyası ilə tanışlıq zamanı qonaqlara burada görülən işlər, tələbələrin layihələri, startap üzrə beynəlxalq yarışlarda göstərdikləri yüksək nəticələr barədə məlumat verilib. Türkiyənin sənaye və texnologiya naziri AzTU‑da görülən işlərlə tanış olub Avropa İttifaqının Azərbaycandakı nümayəndəliyinin rəhbəri Petr Mixalko Azərbaycan Texniki Universitetində (AzTU) olub. Qonaq AzTU‐nun rektoru Vilayət Vəliyev və universitetin nümayəndələri ilə görüşüb. Görüş zamanı AzTU‐nun Avropa İttifaqının tədqiqat proqramlarında iştirakı ilə bağlı məsələlər müzakirə olunub. Eyni zamanda Avropa İttifaqının AzTU‐da universitet‐sənaye işbirliyi istiqamətində görülən işlərə dəstək imkanları barədə də fikir mübadiləsi aparılıb. Avropa İttifaqı AzTU‑nun universitet‑sənaye işbirliyinə dəstək ola bilər İsrailin Neqev Ben Qurion Univer ‐ sitetinin Data Elmi Mərkəzinin direktoru Mark Last, IT departamentinin direktoru Qil Abravam və İnzibati departamentin direktoru Reyçel Eidin Azərbaycan Texniki Universitetinə (AzTU) səfər edib. Səfər zamanı qonaqlar AzTU‐nun rektoru Vilayət Vəliyev və universitetin nümayəndələri ilə görüşüblər. Görüşdə Neqev Ben Qurion Uni ver si ‐ te tində, xüsusilə də Data Elmi Mərkəzinində görülən işlər haqqında məlumat verilib, həmçinin müvafiq sahələr üzrə əməkdaşlıq istiqamətləri müzakirə olunub. Azərbaycan və İsrail universitetlərinin əməkdaşlıq istiqamətləri müzakirə olunub Azərbaycan Texniki Universiteti (AzTU) ilə Azərbaycan Texnologiya Uni ‐ versiteti (UTECA) arasında əməkdaşlıq memorandumu imzalanıb. Sənədi AzTU‐nun rektoru Vilayət Vəli ‐ yev və UTECA‐nın rektoru vəzifəsini mü ‐ vəq qəti icra edən Yaşar Ömərov imzalayıblar. Memorandumda müəllim, doktorant və dissertantların, magistr və bakalavr tələbələrinin akademik, eləcə də qabaqcıl tədris metodlarının tətbiqi və inkişaf etdirilməsi üzrə təcrübə mübadiləsi, birgə elmi‐tədqiqat layihələrinin (proqramların) işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsi, professor‐müəllim heyətinin qarşılıqlı ixti ‐ sas artırmasının təşkili, aktual istiqamətlər üzrə birgə elmi‐tədqiqatların aparılması, təhsil‐innovativ (elmi) kon sorsiumların təşkili kimi bir sıra bəndlər öz əksini tapır. AzTU ilə UTECA arasında memo ran dum imzalanıb
Dron təh did lə ri Dünya nın müxtə lif nöqtə lə rin də ya şa nan dron lu hücum lar hər bi ob yekt ‐ lər lə ya na şı in zi ba ti qu rum la rın bi na la ‐ rı nın, böyük top lan tı la rın ke çi ril di yi mey dan la rın və sta di on la rın dron la ra qar şı müha fi zə si nin va cib li yi ni önə çı ‐ xa rır. Ha zır da dron təh did lə ri da ha çox ucuz uçuş apa rat la rı va si tə si ilə hə ya ta ke çi ril sə də, ek spert lər qar şı da kı il lər ‐ də mə sa fə dən ida rə olu nan yerü stü mi ‐ ni plat for ma la rın da bu pro ses lər də ge ‐ niş is ti fa də olu na bi lə cə yi ni önə sürürlər. Baş lan ğıc da film və fo to çə ki liş lə ri üçün nə zər də tu tu lan mul ti kop ter dron lar son ra kı dövrdə hər bi və xüsu si məq səd lər üçün kon fi qu ra si ya olun ma ‐ ğa baş la yıb. 2000‐ci il lə rin or ta la rı na doğ ru dünya da is ti fa də si ge niş lə nən mul ti kop ter lər hə vəs kar çə ki liş lər dən kəş fiy yat mis si ya la rı na, ax ta rış‐ xi la set ‐ mə iş lə ri nə dək ge niş spekt rdə is ti fa də edil mək də dir. İs teh sa lı nın asan, sa tış qiy mət lə ri nin ucuz ol ma sı bu ci ‐ haz la rın kütlə vi li yi nə yol açıb. Bu da öz növbə sin də fə a liy yə tin də “tex no lo ji ye ‐ ni lik lə ri” da vam lı tət biq edən ter ror çu qrup lar üçün də bir va si tə yə çev ril mə sin də mühüm rol oy na mış dır. Dünya miq ya sın da dron la rın cid di təh did ünsürü ola raq mey da na çıx ma sı 2014‐cü il dən baş la yır. 2015‐ci ilin yan var ayın da Va şinq ton da Ağ Evin hə yə ti nə düşən “DJİ Phan tom” tip li dron bu ci haz la rın fərq li məq səd lər üçün is ‐ ti fa də olu na bi lə cə yi nə diq qə ti yönəlt di və bun dan son ra ABŞ höku mə ti an tid ‐ ron tex no lo gi ya la rın ya ra dıl ma sı üçün düymə ni bas dı. Elə hə min il dən baş la ‐ ya raq ter ror təh di di al tın da olan ölkə ‐ lər də dövlət rəh bər lə ri nin müha fi zə sin ‐ də an tid ron sis tem lər lə si lah lan mış müha fi zə çi lə rin yer al ma sı diq qət çə kir. Bu nun la ya na şı, “Dro ne Sec” dron təhl ‐ ükə si ni araş dır ma şir kə ti 2022‐ci il də 2554 say da qey ri‐ qa nu ni dron in si den ‐ ti ni qey də alıb ki, bu da il lik müqa yi sə ‐ də 60% ar tım dır. Dron lar adə tən 500‐1000 qram part la yı cı mad də da şı ma ğı ba ca rır. Be ‐ lə olan hal da PU A‐ nın uçuş ra di u su 300‐ 500 metr təş kil edir. Mul ti kop ter tip li PU A‐ la rın ölçülə ri nin ki çik ol ma sı, ver ‐ ti kal enib‐ qalx ma sı və is teh sal za ma nı na no tex no lo gi ya lar dan, qey ri‐ me tal ma te ri al lar dan is ti fa də bu sis tem lə rin uçuş za ma nı təs bi ti ni və zə rər siz ləş di ‐ ril mə si ni çə tin ləş di rir. Mul ti ro tor tip li PU A‐ lar dan fərq li ola raq, tak tik PU A‐ la rın zə rər siz ləş di ‐ ril mə si ha zır da or du la rın gündə mi ni zəbt edən ak tu al mə sə lə lər dən dir. Xüsu si iş lə nil miş ida rə et mə proq ram la ‐ rı, ge niş zo laq lı ida rə et mə ka nal la rı, an ‐ ti‐ jam ming xüsu siy yət lə rə ma lik GPS na vi qa si ya sı və di gər hər bi stan dart la ‐ ra uy ğun ha zır la mış kom po nent lə rin tət bi qi bu PU A‐ la ra si lah lan ma da kı ra ‐ di o e lekt ron müba ri zə va si tə lə ri ilə müda xi lə im kan la rı nı azal dır, da ha güclü və ba ha lı REM sis tem lə ri tə ləb olu nur. An tid ron tex no lo gi ya la rın dan is ‑ ti fa də zə ru rə ti və ça tış maz lıq lar Məhz bu ar tan təh did lər fo nun da ye ni an tid ron tex no lo gi ya la rın dan is ti ‐ fa də zə ru rə ti mey da na çı xır. Dron əley ‐ hi nə sis tem lər özündə ra dar, ra dio tez ‐ lik (ra dio fre qu enc y‐RF), akus tik, in fra ‐ qır mı zı, sim siz şə bə kə (wi re less fi de lity ‐Wi Fi) aş kar la yı cı ki mi mul ti sen ‐ sor la rı, jam mer, la zer və di gər müba ri ‐ zə va si tə lə ri ni bir ləş di rir. An tid ron komp leks lə rin tər ki bin də mövcud olan RF qə bu le di ci lə rin, ra dar ‐ la rın və jam mer lə rin şə hər mühit lə rin ‐ də tət bi qi ağıl lı şə hər sis tem lə ri, mo bil ra bi tə stan si ya la rı, ha va li man la rı və sə ‐ na ye ci haz la rın da prob lem lə rə yol aç dı ğın dan on la rın akus tik və op tik sen sor lar la əvəz edil mə si ki mi tə ləb ‐ 26 www.poliqon.az DRON ƏLEYHİNƏ SİSTEMLƏR ?Zaur Babaşov Pilotsuz uçuş aparatları (PUA) getdikcə daha böyük təhdidə çevrilir. Artıq, tək döyüş bölgələrində hərbçilərə qarşı deyil, ayrı‐ayrı fərdlərə, döyüş zonasında və kənarda yerləşən strateji obyektlərə qarşı dronlu hücumların həyata keçirilmə ehtimalları yüksəkdir və dronlarla mübarizəyə ciddi ya‐ naşılması vacibdir. Xüsusilə də sursat anbarları, partlayıcı maddələr və döyüş sursatları istehsal edən zavodlar, hərbi aerodromlar, rabitə və elektrik stansiyaları bu təhdidlərin əsas hədəfi ola bilər. Dronlar tək kamikadze məqsədi ilə deyil, cinayətkar qruplar və xarici xüsusi xidmət orqanları tərəfindən şəxsi və dövlət əhəmiyyətli sirlərin əldə olunmasında da geniş istifadə oluna bilir. “Dro ne De fen der” da şı nan an tid ron sis te mi
lər mey da na çı xır. Hər bi əmə liy yat zo ‐ na la rın da isə ra dar la rın düşmə nin ra ‐ di o e lekt ron kəş fiy yat va si tə lə ri ilə aş ‐ kar lan ma sı, on la ra müda xi lə eh ti mal la ‐ rı nın mövcud lu ğu prob lem ola raq qa lır. Sa bit və mo bil an tid ron komp leks lə rin ‐ də PU A‐ la rın aş kar lan ma sı adə tən ra ‐ dar lar və RF qə bu le di ci lər va si tə si ilə hə ya ta ke çi ri lir. An caq, RF qə bu le di ci ‐ lər ida rə et mə ka na lı nı söndürmüş, av ‐ to nom re jim də uçan dron la rı aş kar la ya bil mir. An tid ron həl lə rin ya ra dıl ma sı sa hə ‐ sin də ça lı şan is teh sal çı la rın ək sə riy yə ‐ ti “Ku” və “X” tez lik di a pa zo nun da ça lı ‐ şan ra dar la ra üstünlük ve rir lər. Mütə ‐ xəs sis lə rin sözlə ri nə görə, “X” tez lik di a pa zo nun da ça lı şan (8.0 ilə 12.0 GHz) ra dar lar ki çik ölçülü hə dəf lə ri yüksək də qiq lik lə aş kar la ma qa bi liy yə ti nə sa ‐ hib dir. AUDS ki mi bə zi komp leks lər də tət biq olu nan dopp ler im puls lu ra dar ‐ lar isə hə də fi da ha ya xın mə sa fə də aş ‐ kar la ma ğa, ob yek tin mə sa fə si ni, sürə ti ‐ ni və xüsu siy yət lə ri ni qiy mət lən dir mə ‐ yə im kan ve rir. La kin dopp ler im puls lu ra dar la rın is tis mar xərc lə ri nin yüksək ol ma sı, əha tə da i rə si nə da xil olan quş ‐ la ra görə yan lış siq nal lar, is ti fa də edi lən tez lik lər də ça lı şan yer li ya yım la ra plan ‐ laş dı rıl ma mış müda xi lə lər ya rat ma sı ki ‐ mi ça tış maz lıq la rı mövcud dur. Dron lar la müba ri zə həl lə ri nə ar ‑ tan tə ləb lər və sa tı nal ma lar 2019‐cu il də Fars körfə zi ölkə lə ri ‐ nin ob yekt lə ri nə dron hücum la rı dünya si lah ba za rın da pi lot suz sis tem lər lə müba ri zə va si tə lə ri nə diq qə ti da ha da ar ‐ tı rıb, hər bi tex ni ka nın bu seq men tin də böyük tə ləb və tək lif lər for ma laş dı rıb. AB Ş‐da fə a liy yət göstə rən Müda fiə və Höku mə tin İn ki şa fı İn sti tu tu tə rə fin ‐ dən ha zır la nan “Müda fiə De par ta men ‐ ti nin C‐U AS Stra te gi ya sı” ad lı he sa ba ta görə, Pen ta qon 2019‐cu il də dron lar la müba ri zə həl lə ri nə 900 mil yon dol lar xərc lə yib. 2020‐ci ma liy yə ilin də isə C‐U AS proq ram la rı nın ma liy yə ləş dir ‐ mə si üçün 500 mil yon dol lar tə ləb olu ‐ nub. Pen ta qon 2020‐ci ma liy yə ilin də əsas diq qə ti sa tı nal ma la ra yönəl dib. Ha ‐ zır da ABŞ Or du su da ha ef fek tiv an ti ‐ d ron sis tem lə ri nin ya ra dıl ma sı və sa tın alın ma sı is ti qa mə tin də həm yer li, həm də xa ri ci şir kət lər lə ça lı şır. Sa tı nal ma proq ra mı çər çi və sin də ABŞ Or du su və Da xi li Təhl ükə siz lik Agent li yi “Bat tel le” şir kə tin dən 200 ədəd “Dro ne De fen der” ad lı da şı nan an ‐ tid ron sis te mi alıb və bu sis tem lər ha ‐ zır da müxtə lif əra zi lər də is ti fa də olun ‐ maq da dır. Xüsu si ob yekt lə rin qo run ma ‐ sın da “Bat tel le” “Ded ro ne” şir kə ti ilə əmək daş lıq çər çi və sin də ye ni həll pa ‐ ke ti ha zır la dı ğı nı bə yan edib. Pen ta qo ‐ nun dron lar dan müha fi zə si də məhz “Ded ro ne” şir kə ti nin “Dro neT rac ker” sis te mi va si tə si ilə tə min edi lir. Bu sis ‐ tem özündə ra dar, in fra qır mı zı, RF, akus tik, “Wi Fi” aş kar la yı cı ki mi mul ti ‐ sen sor la rı, o cümlə dən jam mer və la zer müba ri zə va si tə lə ri ni bir ləş di rə rək günün 24 sa a tı, hər cür ha va şə ra i tin də fa si lə siz müda fi ə ni tə min edir. “Bligh ter Sur ve il lan ce Systems” şir ‐ kə ti nin AUDS (An ti ‐U AV De fen ce System ‐ AUDS) sis te mi nin ABŞ və Ka ‐ na da da sa tış və ser vi si ni hə ya ta ke çi rən “Li te ye Systems” şir kə ti 2018‐ci il də ABŞ Hər bi Ha va Qüvvə lə ri ilə C‐A UDS ad land rı lan kon tey ner ləş di ril miş an ti ‐ d ron sis te min çat dı rıl ma sı na da ir 18 mil yon dol lar, 2019‐cu ilin ap rel ayın da isə açıq lan ma yan məb ləğ də müqa vi lə im za la yıb, 2020‐ci ilin yan var ayın da isə 10 mil yon dol lar də yə rin də si fa riş alıb. “Bligh ter Sur ve il lan ce Systems ”, “Chess Dyna mics” və “En terp ri se Cont rol Systems” şir kət lə ri nin bir gə iş ti ra kı ilə ha zır lan mış AUDS ha zır da ABŞ ilə ya ‐ na şı Böyük Bri ta ni ya, Ka na da və İs pa ‐ ni ya nın təhl ükə siz lik struk tur la rı tə rə ‐ fin dən is ti fa də edi lir. AUDS komp lek sin ‐ də “Bligh ter A4 00” dopp ler im puls lu ra dar, “Chess Dyna mics” şir kə ti nin is ‐ teh sa lı olan “Haw ke ye” elekt ro ‐op tik (E O) sis tem və ECS şir kə ti nin is teh sa lı olan is ti qa mət lən di ri lən ra di o tez lik bo ‐ ğu cu la rı tət biq olu nur. “Haw ke ye” EO sis te mi yüksək ayır det mə də qiq li yi nə ma lik vi de o, rəng li ka me ra və so yu du ‐ lan or ta dalğalı ter mal ka me ra dan iba ‐ rət dir. Komp lek sə həm çi nin 30 qat op ‐ tik böyütmə və 12 qat rə qəm sal böyütmə yə ma lik 2.3 MP rəng li “Pi ran ‐ ha 46” HR ka me ra sı da xil dir. ABŞ Hər bi Ha va Qüvvə lə ri 2019‐cu ilin av qust ayın da im za lan mış 23 mil ‐ yon dol lar lıq müqa vi lə çər çi və sin də AVT (As cent Vi si on Tech no lo gi es) şir ‐ kə tin dən il ki 2019‐cu ilin de kabr ayın ‐ da ol maq la, açıq lan ma yan say da “eX pe ‐ di ti o nary Mo bi le Air De fen se In teg ra ted System” (X‐MA DIS) komp lek si əl də edib. X‐MA DIS sis te mi nin sa hə sı naq la ‐ rı 2019‐cu ilin no yabr ayın da ba şa ça ‐ tıb. Ra dar, sa bit ləş di ril miş op tik sen sor ‐ lar (EO və MWIR), C2 in ter fey si və ra ‐ di o e lekt ron müba ri zə sis tem lə ri ilə in teq ra si ya edil miş X‐MA DIS dron lar la ya na şı mi na a tan və ra ket lə rin ye ri nin aş kar lan ma sın da da is ti fa də olu na bi lir. Komp leks də İs ra i lin “Ra da” şir kə ti nin is teh sa lı olan RPS‐42 MHR ra da rı və CM202U elekt ro ‐op tik sis tem is ti fa də olu nur. Qeyd edək ki, 2019‐cu ilin iyul ayı nın 17‐də Fars Körfə zin də ABŞ do ‐ nan ma sı na məx sus gə mi yə qu rul muş AV T‐nin in teq rə e dil miş MA DIS də niz
ha va hücu mun dan müda fiə sis te mi İra ‐ na məx sus PU A‐ nı 914 metr mə sa fə dən zə rər siz ləş dir mə yi ba car mış və bu sis ‐ te min ilk prak tik is ti fa də si ol muş dur. 2019‐cu ilin av qust ayın da “Rayt ‐ he on” şir kə ti me di a ya açıq la ma sın da ABŞ Hər bi Ha va Qüvvə lə ri ilə xa ric də ki qo şun la ra iki ədəd yüksək ener ji li la zer si lah lı an tid ron sis te mi nin pro to tip lə ri ‐ nin çat dı rıl ma sı na da ir müqa vi lə im za ‐ la dı ğı nı elan edib. “Po la ris” şir kə ti nin yüksək ma nevr qa bi liy yə ti nə ma lik MRZR tak tik nəq liy yat va si tə si nin üzə ‐ rin də yer ləş di ril miş ra dar la in teq ra si ya olun muş la zer si lah lı C‐U AS sis te mi 2020‐ci ilin or ta la rın da ke çi ril miş sı ‐ naq lar da özünü doğ rul dub. Bun dan baş qa, hə min il Pen ta qon “SRC Inc” şir kə ti ilə “Si lent Ar cher” an ‐ tid ron sis te mi nin çat dı rıl ma sı na da ir 108 mil yon dol lar də yə rin də müqa vi lə im za la yıb. Aşa ğı hündürlükdə uçan ki ‐ çik dron la rı aş kar lan ma sı və zə rər siz ‐ ləş di ril mə si üçün nə zər də tu tu lan “Si ‐ lent Ar cher” komp lek si müştə ri lə rə se ‐ çim dən ası lı ola raq, LSTAR ha va nə za rət proq ram lı AN /TPQ‐50, AN /TPQ‐49, ya ‐ xud AE SA tex no lo gi ya sı na əsas la nan üç ölçülü “Gryphon R1410” və ya “SkyCha ‐ ser” ha va müşa hi də ra da rı, SRC5986A və ya “Al len Van gu ard” şir kə ti nin AN CI ‐ LE ra di o e lekt ron müba ri zə sis tem lə ri, “Whis per Hun ter” pe len qa to ru, “Gryphon S1200” spektr sen so ru və ya TCI Mo del 280 is ti qa mət tə yi ne di ci si, uzun mən zil li EO /IR ka me ra la rı ilə tək ‐ lif olu nur. 2019‐cu ilin yan var ayın da ABŞ Xüsu si Əmə liy yat Qüvvə lə ri Ko man dan ‐ lı ğı (US SO COM) “Ve rus Tech no logy Gro up” (VE RUS) şir kə ti ilə “SkyVi ew‐ MP” mo bil an tid ron sis te mi nin tə darü ‐ künə da ir də yə ri açıq lan ma yan iri həcm ‐ li müqa vi lə bağ la dı ğı nı elan edib. Qeyd edək ki, VE RUS şir kə ti 2017‐2019‐cu il ‐ lər də AB Ş‐ın dövlət təş ki lat la rı na 60‐ dan çox “SkyVi ew” sis te mi tə darük edib. 2019‐cu ilin de kabr ayın da şir kət Pen ta qon la “SkyVi ew‐ MPV2” mo bil an ‐ tid ron sis te mi nin çat dı rıl ma sı na da ir 10 mil yon dol lar lıq da ha bir müqa vi lə im ‐ za la yıb. Ha be lə, ABŞ Də niz Pi a ya da la rı Kor ‐ pu su (USMC – Uni ted Sta tes Ma ri ne Corp s) Nor ve çin “Kong sberg” şir kə ti nin AB Ş‐da kı törə mə “Kong sberg Pro tech Systems” şir kə ti ilə 2021‐ci ilin ok tyabr ayın da dron la ra qar şı mə sa fə dən ida rə olu nan si lah sis tem lə ri nin sa tın alın ma ‐ sı na da ir müqa vi lə im za la yıb. Müqa vi ‐ lə nin ümu mi də yə ri 94 mil yon ABŞ dol ‐ la rı təş kil edir. Müqa vi lə yə əsa sən, “Kong sberg Pro tech Systems” şir kə ti US MC‐nin si lah lan ma sın da yer alan JLTV (Jo int Light Tac ti cal Ve hic les) yüngül tak ti ki av to mo bil lə ri nə in teq ra ‐ si ya edil mə si üçün mə sa fə dən ida rə olu nan döyüş mo du lu və MA DIS ra dar sis te mi tə darük edə cək. Döyüş mo du lu 30 mm‐lik top ilə komp lekt ləş di ri lib. MA DIS dron lar la ya na şı, mi na a tan və ra ket lə rin ye ri nin aş kar lan ma sın da da is ti fa də olu na bi lir. Ra dar va si tə si lə aş ‐ kar la nan hə dəf dron ter mal və gündüz ka me ra la rı sa yə sin də müəy yən ləş di ri ‐ lir, av to ma tik iz lə nir. İz lən mə yə baş la ‐ yan dro nun is ti qa mət və mövqe mə lu ‐ mat la rı sis te min di gər ele men ti olan RF qa rış dı rı cı va si tə si ilə tə sir siz ha la gə ti ‐ ri lir. 2021‐ci ilin sent yabr ayın da ABŞ Hər bi Də niz Qüvvə lə ri (HDQ) su üs tü gə mi lə ri DRA KE an tid ron sis te mi ilə si ‐ lah lan dır ma ğa baş la yıb. Sis tem yüksək tez lik li və aşa ğı tez lik li siq nal lar ya ya ‐ raq dron la ope ra to run pul tu ara sın da ‐ kı əla qə ni po zur. Sis tem dron la rın tez‐ tez is ti fa də et di yi tez lik lər də siq nal lar ve rir və ope ra tor lar la ünsiy yə ti ni po zur. DRA KE an tid ron sis te mi “Nort hrop Grum man” şir kə ti tə rə fin dən ha zır la ‐ nıb. On dan İraq və Əf qa nıs tan da kı mü ‐ ha ri bə lər dən bə ri əl də qa yır ma part la ‐ yı cı qur ğu la rın işə sa lın ma sı nın qar şı ‐ sı nı al maq üçün is ti fa də edi lib. An ti dron sis te mi kürək çan ta sın da da şı maq müm kündür. Sis tem son ra dan “Hum ve e” zi reh li ma şın la rı na qu raş dı rı lıb. Da ha son ra isə is teh sal çı şir kət DRA KE ‐i dron lar la müba ri zə apar maq üçün uy ‐ ğun laş dı rıb. Sis tem ba ta re ya lar da və ya gə mi yə bağ lı ola raq iş lə yir. Ope ra tor lar onu kürək çan ta sın da gəz di rə və onun ‐ la bir lik də gə mi də hə rə kət edə bi lər lər. Av ro pa nın an tid ron ba za rı na ba xış Av ro pa da an tid ron sis tem lə rin ya ‐ ra dıl ma sı sa hə sin də ix ti sas laş mış “MyDe fen ce” şir kə ti nin Ame ri ka da kı “MyDe fen ce North Ame ri ca” bölmə si 2020‐ci ilin sent yabr ayın da ABŞ Or du ‐ su ilə “Wing man”, ok tyabr ayın da “Dro neS hi eld” şir kə ti Av stra li ya Müda ‐ fiə De par ta men ti ilə “RfPat rol” por ta ‐ tiv an tid ron aş kar la ma sis tem lə ri nin çat dı rıl ma sı na da ir 700 000 Av stra li ya 28 www.poliqon.az X‑MA DIS an tid ron sis te mi
dol la rı də yə rin də müqa vi lə im za la dı ğı ‐ nı açıq la yıb. “Dro neS hi eld” şir kə ti Av ro pa Bir li ‐ yi nin po lis qüvvə lə ri nə isə 2020‐ci il də “Dro ne Gun Tac ti cal” an tid ron sis tem lə ‐ ri tə darük edib. Şir kət “Dro ne Gun Tac ti cal” an tid ron si la hı ilə ya na şı ya ‐ xın pers pek tiv də “RfPat rol” por ta tiv dron de tek to ru nun və di gər məh sul la ‐ rı nın da Av ro pa nın hüquq‐ müha fi zə or ‐ qan la rı na sa tı şı na im kan lar açıl dı ğı nı bə yan edib. “Dro neS hi eld” tə rə fin dən ori ji nal “RfPat rol” por ta tiv dron aş kar ‐ la ma ci ha zı nın is teh sa lı na 2019‐cu ilin may ayın da baş la nıb. “RfPat rol” da şı nan dron de tek to ru müxtə lif mühit lər də PU A‐ nın aş kar lan ma sı üçün nə zər də tu tu lur. İki re jim də ça lı şan sis tem “Dro neS hi eld ”in di gər an tid ron sis tem ‐ lə ri ilə in for ma si ya müba di lə si apar ma ‐ ğa im kan ve rən “Dro neS hi eld Link” in ‐ ter fey si ilə dəs tək lə nir. Şir kət mütə xəs ‐ sis lə ri nin sözlə ri nə görə, “RfPat rol” sis te mi şə hər mühi tin də dron la rı 1 km‐ə qə dər, açıq sa hə də 4 km mə sa fə dən, 5 sa ni yə müddə tin də aş kar la ma ğı ba ca rır. Bir çox apa rı cı is teh sal çı lar dron ‐ lar la müba ri zə komp leks lə rin də ki ne tik məh vet mə tex no lo gi ya la rı na xüsu si diq qət ayı rır. NAM MO şir kə ti nin 40x53 mm MK285 proq ram laş dı rı lan döyüş sur sa tı 2017‐ci il də “Kong sberg” şir kə ‐ ti nin “Pro tec tor” döyüş mo du lu üzə rin ‐ də qu raş dı rıl mış HK GMG qum ba ra a ta ‐ nın dan is ti fa də edil mək lə sı naq lar dan çı xa rıl dıq dan son ra, 2019‐cu ilin de ‐ kabr ayın da Al ma ni ya ilk si fa ri şi ni ver ‐ miş dir. Qum ba ra a ta nın atış tem pi də qi ‐ qə də 350 mər mi təş kil edir. Bun dan baş qa, 2019‐cu ilin de kabr ayın da “Kong sberg” şir kə ti Al ma ni ya Si ‐ lah lı Qüvvə lə ri ilə 28.3 mil yon ABŞ dol ‐ la rı (250 mln.kron), də yə rin də “Pro tec ‐ tor” si lah stan si ya sı na əsas la nan an ti ‐ dron sis te mi nin (C‐U AS) çat dı rıl ma sı na da ir müqa vi lə im za la dı ğı nı açıq la yıb. “Pro tec tor” C‐U AS həl li nə “Hen sold t” şir kə ti nin üçüncü nə sil “Spe xer” ra da rı və air burst (proq ram laş dı rı lan) döyüş sur sat la rın dan is ti fa də edən 40 mm çap lı av to ma tik qum ba ra a tan in teq ra ‐ si ya edi lib. Eh ti yac ol duq da sis te mə ze ‐ nit‐ ra ket komp leks lə ri nin də əla və edil ‐ mə si im kan la rı mövcud dur. Be la ru sun KB “Ra dar” ASC tə rə fin ‐ dən 2020‐ci il də se ri ya lı is teh sal xət ti baş la yan “Qro za‐Z 1” an tid ron sis te mi ka ter lə rin, gə mi lə rin və di gər də niz plat for ma la rı nın, ha be lə yerü stü ob ‐ yekt lə rin PUA hücum la rın dan müda fi ə ‐ si üçün nə zər də tu tu lub. “Qro za‐Z 1” 2000 met rə qə dər uzaq lıq da və 1300 met rə qə dər yüksək lik də ki PU A‐ la rı tam av to ma tik aş kar la ya bi lir. Sis tem 1500 met rə qə dər mə sa fə dən, 1000 met rə qə dər yüksək lik də ki PU A‐ la rı zə ‐ rər siz ləş dir mək qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Be la ru sun KB “Ra dar” müəs si sə si 2020‐ci il də “Qro za” an tid ron sis te mi ‐ nin ye ni ver si ya sı nı ha zır la yıb. “Qro za ‐O” ad lı ye ni an tid ron sis te mi KB “Ra dar ”ın “Qro za” ra di o e lekt ron müba ri zə va si tə ‐ lə ri ai lə si nin ikin ci nəs li he sab edi lir. “Qro za ‐O” sis te mi ra dio yönlən di ri ci si və üzə rin də qu raş dı rıl mış ra bi tə sis te ‐ mi olan uçan apa rat dan, həm çi nin bir ope ra to run no ut bu kun dan iba rət dir. “Qro za ‐O” sis te mi pi lot suz uçuş apa rat ‐ la rı və on la rı ida rə edən ope ra tor la rın ye ri ni aş kar et mək qa bi liy yə ti nə ma lik ‐ dir. Sə lə fi ilə müqa yi sə də “Qro za ‐O” nun hə də fi aş kar et mə də qiq li yi ar tı rı lıb. Uçuş apa ra tı nın ölçüsü və çə ki si de ‐ mək olar ki, ya rı ya en di ri lib, uçuş müddə ti isə 30% ar tı rı lıb. Bun dan baş ‐ qa “Qro za ‐O” an tid ron sis te min uçuş mə sa fə si 40% ar tı rı lıb və iş lə mə tem ‐ pe ra tu ru ge niş lən di ri lib. “Qro za ‐O” əsa ‐ sən təhl ükə siz lik qüvvə lə ri tə rə fin dən kütlə vi təd bir lər də təhl ükə siz li yin tə ‐ min edil mə si üçün nə zər də tu tu lub. Uk ray na nın dron əley hi nə mü ‑ da fi ə si ar tı rı lır Uk ray na nın “Ukr spes tex ni ka” şir ‐ kə ti nin ha zır la dı ğı “Ank lav” ad lı komp ‐ leks PU A‐ la rın peyk na vi qa si ya sis tem ‐ lə ri ilə əla qə si ni po za raq on la rın zə rər ‐ siz ləş di ril mə si ni hə ya ta ke çi rir. Uk ray ‐ na da döyüş əmə liy yat la rı zo na sın da tət ‐ biq edi lən “Ank lav” GPS/QLO NASS siq ‐ nal la rın dan is ti fa də edən na vi qa si ya ava dan lı ğı na ma neə ya ra da raq əv vəl ‐ cə dən ve ril miş ko or di nat lar üzrə hə rə ‐ kət edən düşmə nin PU A‐ la rı kömək siz və ziy yə tə sa lı nır. “Ank lav” komp lek sin ‐ də is ti qa mət lən di ril miş və is ti qa mət ‐ lən di ril mə miş an te na tət biq olu na bi lir. Komp lek sin tət bi qi za ma nı öz qo şun la ‐ rı na tə si ri nin ara dan qal dı rıl ma sı üçün xüsu si al qo ritm lər iş lə nir. Ci ha zın peyk siq nal la rı nı ya tır ma mə sa fə si yönlən di ‐ ril mə yən an te na lar dan is ti fa də za ma nı 15‐30 km, is ti qa mət lən di ri lən an te na ‐ la rın tət bi qi za ma nı 150 km‐qə dər dir. Qeyd edək ki, PU A‐ la rın tət bi qi Qa ra ‐ bağ da 44 günlük Və tən müha ri bə sin ‐ dən son ra, xüsu sən Uk ray na müha ri bə ‐ sin də ge niş is ti fa də edi lir. AB Ş‐ın hər bi yar dım çər çi və sin də 2023‐cü ilin yan var ayın da Uk ray na ya ver di yi “For tem Dro ne Hun ter” F700 ilk dron əley hi nə sis tem lər dən 6 ədə di mühüm in frast ruk tur ob yekt lə rin də qu ‐ raş dı rı lıb. Ra dar lar və siq nal tı xac la rı “For tem Dro ne Hun ter” an tid ro na hə ‐ dəf dən təx mi nən 40 ki lo metr mə sa fə ‐ dən 100 km/sa at sürət lə uçan düşmə ‐ nin PU A‐ sı nı aş kar et mə yə və qar şı sı nı al ma ğa im kan ve rir. O, düşmən PU A‐ la ‐ rı nı ha va da blok la ya raq ələ ke çir mək üçün güclü şə bə kə to ru is ti fa də edən dron la rı nı bu ra xır. Şə bə kə hə də fi tu tur və pa raşüt bu ra xı raq part la ma lar və it ‐ ki lər ol ma dan mümkün qə dər təhl ükə ‐ siz şə kil də yum şaq ye rə en mə yə im kan ve rir. Bun dan baş qa, 2023‐cü ilin mart ayın da İs ra il Uk ray na ya müha ri bə za ‐ ma nı Ru si ya nın is ti fa də et di yi İra nın pi ‐ lot suz təy ya rə lə ri nə qar şı müba ri zə apar ma ğa kömək edə bi lə cək an tid ron 29 “Qro za” an tid ron sis te mi
sis tem lə ri nin mümkün sa tı şı üçün ix rac li sen zi ya la rı nı təs diq lə yib. Uk ray na rəs ‐ mi lə ri id dia edib lər ki, Uk ray na ya an ‐ tid ron si lah sis tem lə ri təq dim et mək İs ‐ ra i lin xey ri nə dir, çünki İran PU A‐ la rı nın ne cə per for mans göstər di yi ba rə də mə ‐ lu mat və son ra tək mil ləş dir mə lər edə bi lər. Türk Or du su nun ye ni an tid ron sis tem lə ri Av stra li ya nın “Dro ne Shi eld” şir ‐ kə ti 2016‐cı ilin de kabr ayın da yay dı ‐ ğı mə lu mat da Türki yə nin hüquq‐ mü ha fi zə or qan la rı na höku mət bi na la ‐ rı nın dron lar dan müha fi zə si məq sə di ilə an tid ron sis te mi sa tı şı nı hə ya ta ke ‐ çir di yi ni du yu rub. Pa ra lel ola raq, dövlət qu rum la rı nın və stra te ji ob yekt lə rin müha fi zə sin də ASEL SAN şir kə ti nin is ‐ teh sa lı olan İH TAR və İHA SA VAR kom ‐ p lek si nin tət bi qi nə da ir mə lu mat la ra və görüntülə rə rast la şıl maq da dır. Türki yə nin Müda fiə Sə na ye si Baş ‐ qan lı ğı (SSB) ilə ASEL SAN şir kə ti ara ‐ sın da 2018‐ci il də “Kan gal” qa rış dır ma və ko ralt ma (Jam mer) sis te mi nin tə ‐ darü künə da ir müqa vi lə im za la nıb. Müqa vi lə yə əsa sən, ASEL SAN şir kə ti Türki yə nin Əm niy yət Baş İda rə si və Hər bi Ha va Qüvvə lə ri nin eh ti yac la rı nı qar şı la maq məq sə di lə da şı na bi lən “Kan gal” an tid ron sis te mi nin se ri ya lı is ‐ teh sa lı na baş la yıb və 2020‐ci ilin bi rin ‐ ci ya rı sın dan si fa riş çi yə çat dı rıl ma sı hə ‐ ya ta ke çi ri lib. “Kan gal” qa rış dır ma və ko ralt ma sis te mi ra di o dal ğa lar la ida rə olu nan əl də qa yır ma part la yı cı la ra qar ‐ şı və in frast ruk tur la rın PU A‐ lar dan qo ‐ run ma sın da təd biq olu nur. ASEL SAN şir kə ti tə rə fin dən Türki ‐ yə Si lah lı Qüvvə lə ri nin eh ti yac la rı nı qar şı la maq məq sə di ilə mil li im kan lar ‐ la ha zır lan mış 40 mm‐lik “Şa hin” an ti ‐ d ron (fi zi ki məh vet mə) si lah sis te mi nin ilk par ti ya sı 2022‐ci ilin iyul ayın da in ‐ ven ta ra da xil edi lib. SSB ilə ASEL SAN şir kə ti ara sın da im za lan mış müqa vi lə çər çi və sin də is teh sal edi lən “Şa hin” sis ‐ te mi əsa sən mi ni/ mik ro PU A‐ la rın məhv edil mə si üçün nə zər də tu tu lub. Asan yer ləş dir mə və qu raş dır ma xüsu ‐ siy yət lə ri nə ma lik “Şa hin” an tid ron sis ‐ te mi kri tik ob yekt lə rin müha fi zə si, sər ‐ həd təhl ükə siz li yi və ha va hücu mun dan müda fiə ki mi sa hə lər də is ti fa də olu na ‐ caq. “Şa hin” an tid ron sis te mi 40 mm‐lik “A TOM” ad lı yüksək sürət li ağıl lı qum ‐ ba ra a tan sur sat la rın dan is ti fa də edir. “Şa hin” sis te mi lülə ağ zın da qu raş dı rı ‐ lan proq ram la ma ci ha zı sa yə sin də 40 mm çap lı “A TOM” atəş yı ğı mı nı hə də fə ya xın laş dıq da part la ma ğa proq ram laş ‐ dı ra bi lir. Be lə lik lə, “Şa hin” sis te mi 40 mm‐lik “A TOM” proq ram laş dı rı lan qəl ‐ pə li atəş yı ğı mı ilə 500‐700 metr mə sa ‐ fə də ef fek tiv atəş aça bi lir. Atı şa ha zır 64 ədəd 40 mm‐lik “A TOM” sur sa tı da ‐ şı ya bi lən sis tem, sur sat la rın asan dol ‐ du rul ma sı na im kan ve rir. “Şa hin” an tid ‐ ro nu elekt ro ‐op tik sis te mi sa yə sin də av to ma tik hə dəf iz lə mə qa bi liy yə ti nə ma lik dir. Sis tem ra dar dan bil di ri lən mövqe yə is ti qa mət lən di ri lə rək hə dəf iz lə mə və hə dəf üçün bal lis tik he sab la ‐ ma lar apa ra bi lir. “Şa hin” si lah sis te mi is ti fa də çi nin is tə yin dən ası lı ola raq müxtə lif an tid ron sis tem lə ri ilə in teq rə ola raq iş lə yə bi lər. Bun dan baş qa, SSB ilə “Me tek san Sa vun ma” şir kə ti ara sın da 2019‐cu il də “Mi ni/ mik ro dron təs bit ra dar sis te mi” la yi hə si çər çi və sin də müqa vi lə im za la ‐ nıb. Müqa vi lə yə əsa sən, “Me tek san Sa ‐ vun ma” 8 ay müddə tin də “Re ti nar” FAR ‐AD an tid ron ra da rı nı ha zır la yıb. 2020‐ci ilin iyun ayın da “Re ti nar” FAR ‐ AD an tid ron ra dar sis te mi nin ka li fi ka ‐ si ya sı naq la rı ta mam la nıb. Şir kət mütə ‐ xəs sis lə ri nin sözlə ri nə görə, dron la rın quş lar dan ayırd edil mə si, “DJI Phan ‐ tom”, TA LON ki mi fərq li dron la rın təs ‐ bit və tə qi bi ki mi bir‐ bi rin dən fərq li bir çox tes ti böyük uğur la ta mam la yan “Re ‐ ti nar” FAR ‐AD sis tem lə ri nin si fa riş çi yə çat dı rıl ma sı hə ya ta ke çi ri lib. “Ka pan” an tid ron sis te mi nin tər ki ‐ bi nə sırf dron la rın təs bi ti üçün ya ra dıl ‐ mış “Re ti nar” FAR ‐AD ra da rı ter mal/ gündüz ka me ra lar, ge niş dal ğa di a pa ‐ zon la rı nı və müxtə lif ra bi tə ka nal la rı na müda xi lə et mə yə im kan ve rən RF qa ‐ rış dı rı cı da xil dir. “Ka pan” an tid ron sis ‐ te min də fərq li və ziy yət və sse na ri lər də dron təh did lə ri nə qar şı ef fek tiv həll ya ‐ rat maq üçün müxtə lif sis tem lər stan ‐ dart in ter feys lər və fərq li ar xi tek tu ra ‐ lar üzrə məq sə də uy ğun şə kil də in teq ‐ ra si ya olu nub. “Ka pan ”ın ra dar va si tə si ilə aş kar la nan hə dəf dron ter mal və gündüz ka me ra la rı ilə kim lik lən di ri lir, da ha həs sas şə kil də av to ma tik iz lən mə ‐ si da vam et di ri lir. Bu ka me ra lar da hə ‐ dəf dro nu mən zi li nə görə, av to ma tik ya ‐ xın laş dır ma sı və fo kus lan ma sı üçün xüsu si al qo ritm lər ha zır la nıb. Ra dar və ka me ra sis tem lə ri ilə aş kar la nan, iz lən ‐ mə yə baş la yan dro nun is ti qa mət və mövqe mə lu mat la rı sis te min di gər ele ‐ men ti olan RF qa rış dı rı cı va si tə si ilə tə ‐ sir siz ha la gə ti ri lir. Azər bay ca nın an tid ron ar se na lı Azər bay can tə rə fin dən Er mə nis ‐ tan la şər ti sər həd də qar şı tə rə fin dron ‐ la rı nın zə rər siz ləş di ril mə sin də əsa sən fi zi ki məh vet mə üsu lun dan is ti fa də olu ‐ nur ki, bu da o qə dər də ef fek tiv he sab edil mir. Bu za man, bə zi hal lar da bir dron üçün onun re al qiy mə ti də yə rin də sur sat sərf olu nur. Mövcud olan dron təhl ükə si ilə bə ra bər stra te ji ob yekt lə ‐ rə ‐ xüsu si lə də hər bi müəs si sə lə rə, an ‐ bar la ra, dövlət qu rum la rı na qar şı xa ri ‐ ci xüsu si xid mət or qan la rı na bağ lı qüvvə lə rin, elə cə də ter ror qrup la rı nın “Ka pan” an tid ron sis te mi
uçan sur sat la rın dan is ti fa də et mə eh ti ‐ ma lı an tid ron tex no lo gi ya la rı na tə ləb mey da na çı xa rır. 2017‐ci ilin əv və lin də bu məq səd lə Türki yə nin “Harp Ar Ge” şir kə tin dən “Dro ne Sa var” ad lı ra di o e ‐ lekt ron tüfən gin, ASEL SAN şir kə tin dən İH TAR və İHA SA VAR an tid ron sis tem lə ‐ ri nin sa tı na lın ma sı hə ya ta ke çi ri lib. Hər iki sis tem prak ti ki is ti fa də də yer al sa da, ya xın gə lə cək də eh ti mal olu nan təh l ü ‐ kə lər fo nun da bən zər sis tem lə rin müxtə lif kon fi qu ra si ya la rı nın bə zi ob ‐ yekt lə rin müha fi zə sin də tət bi qi zə ru rə ‐ ti nin ya ra na ca ğı is tis na de yil. “Harp Ar ge” şir kə ti nin “Dro ne Sa var” (“Dro ne Kil ler”) ra di o e lekt ron tüfən gi re gi on da ilk də fə Azər bay can Si ‐ lah lı Qüvvə lə ri tə rə fin dən test edil dik ‐ dən son ra is ti fa də yə qə bul edi lib. Şir kə ‐ tin mə lu ma tın da qeyd olu nur ki, “Dro ne Sa var” si la hı 2.4‐5.8 GHz tez lik ‐ lər də və GPS‐ə qar şı ey ni an da yüksək gücdə ra di o e lekt ron ma ne ə lə ri tət biq et mə yə im kan ve rir. Güclən di ril miş qa ‐ rış dır ma siq nal la rı is ti qa mət lən miş an ‐ ten lər va si tə si ilə hə də fə yönlən di ri lir və bu nun sa yə sin də 2 km mə sa fə də mul ti kop ter tip li PU A‐ la rı blok la yır. ASEL SAN şir kə ti tə rə fin dən təq dim olu nan İH TAR və İHA SA VAR an tid ron sis tem lə ri ha zır da Türki yə və Azər bay ‐ ca nın is ti fa də sin də yer al maq la bə ra bər özünün im kan la rı nı re al şə ra it də sübu ‐ ta ye tir miş ci haz lar he sab olu nur. Ma şı na ba za laş dı rıl mış İH TAR sis ‐ te mi nə AT S‐60 elekt ro ‐op tik sis te mi, “A car” müşa hi də ra da rı, “Bu qə lə mun” ad lı al dat ma sis te mi və is ti qa mət lən miş an te na ilə dal ğa la rı söndürən “Gər gə dan” jam me ri da xil dir. İH TAR komp lek si nə da xil olan “A car” müşa hi də ra da rı nın uzaq mə sa fə dən aş kar la dı ğı dron və ya dron lar top lu su da ha son ra bəl li mə sa ‐ fə də elekt ro ‐op tik sis tem va si tə si ilə nə ‐ za rə tə götürülür. “A car” müşa hi də ra da ‐ rı mul ti kop ter lə ri 2 km mə sa fə dən təs ‐ bit edir. Ra dar 60‐a qə dər hə də fi müəy yən ləş di rib və iz lə mə yə im kan ve ‐ rən, elə cə də av to ma tik ax ta rış və tə qib özəl li yi nə sa hib proq ram tə mi na tı na ma lik dir. “Ku” tez lik di a pa zo nun da ça ‐ lı şan dopp ler im puls lu “A car K” ra da rı ‐ nın isə an te na sı 6 və 15 rpm sürət lə dönən iki ay rı kon fi qu ra si ya sı mövcud ‐ dur. Kon fi qu ra si ya dan ası lı ola raq mak ‐ si mum aş kar la ma mə sa fə si 15 km‐dən 40 km‐dək ol du ğu bil di ri lən “A car K” ra ‐ da rı nın nə za rət və ax ta rış əs na sın da çox lu hə dəf iz lə mə, hə də fi si nif lən dir ‐ mə, ar til le ri ya atə şi ni tən zim lə mə və ra dar xə ri tə si re jim lə ri mövcud dur. AT S‐60 elekt ro ‐optik sis tem va si tə si ilə 1800 metr mə sa fə dən hə dəf lə rin ayır ‐ det mə si apa rıl dıq dan son ra onun en di ‐ ril mə si “Gər gə dan” jam me ri va si tə si ilə hə ya ta ke çi ri lir. İH TAR ha zır da ba za ra təq dim olu nan ən mükəm məl an tid ron sis tem lə rin dən bi ri ola raq xa rak te ri zə olun maq da dır. Komp leks sta si o nar şə ‐ kil də han sı sa ob yekt lər də, o cümlə dən nəq liy yat va si tə si üzə rin də mo bil şə kil ‐ də tət biq olu na bi lə cək di zay na sa hib ‐ dir. İH TAR hə ya ti va cib ob yekt lə rin (e lekt rik stan si ya la rı, ha va li man la rı, sər həd bölgə lə ri, ko man da və qə rar gah bi na la rı və s.) və di gər yer lə rin qo run ‐ ma sın da is ti fa də üçün nə zər də tu tu lur. Əl də da şı nan İHA SA VAR ad lı PU A‐ lar la müba ri zə sis te mi jam me rə bağ lı, üzə rin də an te na yer ləş di ril miş si lah dır. İHA SA VAR işə sa lı nar kən mul ti kop te rə tuş la nır və jam mer is ti qa mət lən miş an ‐ te na va si tə si ilə siq nal lar qa rış dı rıl maq ‐ la dron ye rə en di ri lir. ASEL SAN mütə ‐ xəs sis lə ri nin sözlə ri nə görə, İHA SA VAR “DJİ Phan tom” tip li mul ti kop ter lə rə qar ‐ şı test edi lib və müsbət nə ti cə lər əl də olu nub. Əl də da şı nan sis tem uzaq mə ‐ sa fə dən “DJİ Phan tom”, “DJİ İn spi re‐2” və di gər PU A‐ la rı en dir mə yə im kan ve ‐ rir. 400‐3000 MHz və 5700‐5900 MHz dal ğa lar da ça lı şan, 50 vatt çı xış gücünə 31 “Dro ne Sa var” ra di o e lekt ron tüfən gi İH TAR an tid ron sis tem i
ma lik İHA SA VAR DDS əsas la nan FPGA kont rol lu qa rış dır ma prin si pi nə ma lik ‐ dir. Li ‐I on ba ta re ya ilə sis tem ən azı 1 sa at ya rım fa si lə siz ça lı şır. Ci ha zın tə ‐ sir ra di u su ba rə də is teh sal çı şir kət tə ‐ rə fin dən heç bir mə lu mat ve ril mir. Ru si ya nın dron əley hi nə sis ‑ tem lə ri Ru si ya nın “Ro se lekt ro ni ka” hol din ‐ qi nin “Vek tor” El mi‐ Təd qi qat İn sti tu tu tə rə fin dən ha zır la nan “Serp ‐VS” an tid ‐ ron sis te mi PU A‐ la rın ra bi tə ka nal la rı ‐ nı, ida rə et mə və na vi qa si ya sis tem lə ri ‐ nin qar şı sı nı al ma ğa qa dir dir. “Serp ‐VS” müştə ri yə həm GPS, QLO NASS, Ga li leo və Be i Dou ki mi qlo bal na vi qa si ya peyk sis tem lə ri nin (GNSS) siq nal la rı na, həm də “Wi‐ Fi” şə bə kə lə rin də is ti fa də olu ‐ nan 2,4 və 5,6 GHz di a pa zon la rın da kı PUA ida rə et mə sis tem lə ri nin siq nal la ‐ rı na tə sir göstər mə yə im kan ve rir. “Serp ‐VS”nin əsas üstünlüklə rin dən bi ‐ ri dron la rı 360 də rə cə li üfüqi ox bo yun ‐ ca bas dır maq qa bi liy yə ti dir. Ci ha zın mak si mum ener ji sər fiy ya tı 150 Vt, tə ‐ sir di a pa zo nu isə 3 ki lo met rə qə dər dir. Sis tem və ida rə et mə mər kə zi ara sın da ‐ kı əla qə Et her net şə bə kə si va si tə si lə hə ‐ ya ta ke çi ri lir. 2023‐cü ilin fev ral ayın da “Ro se lekt ro ni ka” hol din qi Ya na caq ‐ E ner ge ti ka Komp lek si müəs si sə sin də ke çi ri lən PU A‐ la ra qar şı “Serp ‐VS” sis ‐ te min sı naq la rı nı ta mam la yıb. Sı naq lar za ma nı həm mo bil, həm də sta si o nar ob yekt lə ri qor maq üçün ha zır la nan “Serp ‐VS” an tidron sis te mi əra zi yə da ‐ xil ol maq is tə yən dron la rın qar şı sı nı al ‐ ma ğı ba ca rıb. “Ro se lekt ro ni ka” hol din qi nin 2023‐ cü ilin mart ayın da təq dim et di yi “Serp” an tid ton ai lə si nin ye ni “Serp ‐VS5” ver ‐ si ya sı sürü ha lın da fə a liy yət göstə rən PU A‐ la ra qar şı müba ri zə apar maq üçün tə yin olu nub. Sis tem 900 MHz‐dən 5.8 GHz‐ə qə dər olan beş tez lik di a pa ‐ zo nun da iş lə yir. O, 5 ki lo met rə qə dər mə sa fə də ki düşmən PU A‐ la rı nın ida rə ‐ et mə ka na lı nı sı xış dı rır, ope ra tor la əla ‐ qə si ni kə sir, na vi qa si ya ava dan lı ğı nı sı ‐ ra dan çı xa rır, is ti qa mə ti ni və uçuş mis ‐ si ya sı nı po zur. “Serp ‐VS5”, PU A‐ nın GPS, QLONASS, “Be i do u” siq nal la rı nı (L1, L2, L5 di a pa zon la rın da) sı xış dı rır, həm çi ‐ nin, “Wi‐ Fi” üzə rin dən dron nə za rə ti ni po za raq ən gəl lə yir. Öz ida rə et mə mər ‐ kə zi ilə əla qə ni Et her net şə bə kə si va si ‐ tə si lə hə ya ta ke çi rən “Serp ‐VS5” an tid ‐ ron sis te mi ha va da kı təh did lə ri 360 də ‐ rə cə li üfüqi ox bo yun ca bas dır maq qa bi liy yə tin də dir. Komp üter vi rus la rı na qar şı an ti vi ‐ ru sun ya ra dı cı sı olan “Kas pers ky La bo ‐ ra to ri ya sı” in di də PU A‐ la ra qar şı müba ‐ ri zə apa ra caq. 2021‐ci il də şir kət PUA aş kar lan ma sı və on la ra qar şı müba ri zə apa ran “Kas pers ky An tid ro ne” sis te mi ‐ ni ya ra dıb. Sis tem ney ron şə bə kə dən is ‐ ti fa də edə rək ra dar aş kar la ma sı nı, ra ‐ di o tez lik aş kar la ma sı nı və vi zu al iden ‐ ti fi ka si ya nı əha tə edir. Həm çi nin, sis te mə PU A‐ nın sus du rul ma sı üçün zə ‐ rər siz ləş dir mə mo dul la rı da qu raş dır ‐ maq mümkündür. Şir kət nüma yən də lə ‐ ri nin sözlə ri nə görə, ar tıq komp lek sin sa tı şı na baş la nı lıb və bu günə ki mi ilk si fa riş lər ha va li man la rın dan, elə cə də iri kütlə vi təd bir lə rin təş ki lat çı la rın dan da xil olub. Asi ya dövlət lə ri nin əl də et di yi an tid ron lar Dron təh did lə ri nin ar tdı ğı Cə nub‐ Qər bi və Cə nub‐ Şər qi Asi ya dövlət lə ri ‐ nin or du la rı tə rə fin dən an tid ron sis ‐ tem lə rin əl də edil mə si is ti qa mə tin də bə zi sa tı nal ma lar re al laş dı rıl maq da dır. İraq Si lah lı Qüvvə lə ri 2017‐ci ilin ap rel ayın da İŞİD ‐in ka mi kad ze dron la rı ilə müba ri zə apar maq üçün Tay van is teh ‐ sa lı olan “Ray sun MD1” an tid ron sis ‐ tem lə ri əl də edib. Or du prak ti ki is ti fa ‐ də də yer alan bu ci haz va si tə si ilə tək cə 2017‐ci ilin ap rel ‐av qust ay la rı ər zin də 20‐dən ar tıq dron‐ ka mi kad ze ni dü şür ‐ düyünü açıq la yıb. Tay va nın “Ji un ‐An Tech no logy” şir kə ti nin is teh sa lı olan “Ray sun MD1” sis te mi dron la rın ra di o ‐ siq nal la rı na və GPS əla qə si nə ma neə qo ya raq on la rın en di ril mə si ni tə min edən 6 kq çə ki yə ma lik tüfəng di zayn lı si lah dır. Ci ha zın 1560~1600 GHz / 2395~2490 GHz / 5710~5920 GHz tez ‐ lik lər də ça lış dı ğı bil di ri lir və ef fek tiv tə ‐ sir mə sa fə si 1100 metr təş kil edir. 2019‐cu ilin no yabr ayın da Tay land HDQ İs ra i lin “Av non Gro up” şir kə ti ilə “Skylock” an tid ron sis te mi nin alın ma ‐ sı na da ir 4.29 mil yon dol lar də yə rin dən müqa vi lə im za la yıb. Tay land do nan ma ‐ sı tə rə fin dən əl də edi lən sis tem də niz li man la rı nı qo ru maq üçün nə zər də tu ‐ tu lur və 10 ki lo metr lik tə sir ra di u su na sa hib dir. “SkyLock” la zer si lah la və ida ‐ rə olu nan atış sis tem lə ri ilə in teq ra si ya olu na bi lir. Bun dan əv vəl, 2018‐ci ilin yan var ayın da Tay land Hər bi Ha va Qüvvə lə ri İs ra i lin “I MI Systems” şir kə ti tə rə fin dən ha zır lan mış qı sa mən zil li an ‐ tid ron sis te mi əl də edib. 2020‐ci il fev ral ayı nın 11‐də Sin ‐ qa pur da ke çi ri lən avi a şou çər çi və sin də “Hen sold t” və “MyDe fen ce” şir kə ti Cə nub‐ Şər qi Asi ya da bir ölkə ilə “Xpel ler” an tid ron sis te mi nin çat dı rıl ma sı na da ‐ ir müqa vi lə im za la yıb. Müqa vi lə çər çi ‐ və sin də si fa riş ve ri lən sis tem ba za ver ‐ si ya dan fərq li ola raq “Spe xer 360” ra ‐ da rı, “MyDe fen ce” nin güclü “Watc hdog 200” RF sen sor la rı və C2 sis te mi ilə in ‐ teq ra si ya edi lib. Qə tər dən 1 mil yard dol lar lıq sa ‑ tı nal ma ABŞ Dövlət De par ta men ti 2022‐ci il də Qə tə rə FS‐LIDS an tid ron sis te mi nin və onun ava dan lıq la rı nın təx mi nən 1 mil yard dol lar də yə rin də sa tı şı nı təs ‐ diq lə yib. Əl də edi lən mə lu ma ta görə, sözüge dən sa tı şa: 10 ədəd FS‐LIDS an ‐ tid ron sis te mi, 200 ədəd “Co yo te Block 2” tu tu cu an tid ron si la hı, CU A EWS elekt ron müha ri bə sis te mi, “Co yo te” baş la tı cı la rı, KuMR FS “Ku” tez lik di a pa ‐ zo nu, FA AD C2 irə li əra zi ha va hücu ‐ mun dan müda fiə və ida rə et mə sis te mi, 32 www.poliqon.az “Serp ‑VS” an tid ron sis te mi
EO /IR ka me ra lar, dəs tək və sı naq ava ‐ dan lıq la rı da xil dir. Əsas pod rat çı lar AB Ş‐dan “Rayt he on” və “Nort hrop Grum man” şir kət lə ri ola caq. Hə dəf PU A‐ la rı nı məhv et mə yə im kan ve rən “Co yo te Block 2” an tid ron si la hı (sa bit qa nad lı pi lot suz uçuş apa ra tı) 2020‐ci ilin əv və lin dən “Rayt he on” tə rə fin dən is teh sal edi lir. “Co yo te Block 2” ABŞ si ‐ lah lı qüvvə lə ri nin 2019‐cu il dən döyüş sa hə lə rin də is ti fa də et di yi “How ler” ad lı an tid ron sis te mi əsa sın da ya ra dı lıb. FS‐LIDS sis te mi nin di gər ele ment lə ri “Nort hrop Grum man” tə rə fin dən is teh ‐ sal olu nur. “Co yo te Block 2” gücünü re ‐ ak tiv mühər rik dən alır və da ha yüksək sürət və ma nevr qa bi liy yə ti ilə se çi lir. An tid ron təh did ya xın lı ğın da part la dı ‐ la raq pi lot suz uçuş apa rat la rı nı məhv edir. Tək lif olu nan dron əley hi nə sis ‑ tem lər AVT şir kə ti 2020‐ci ilin may ayın ‐ da ye ni nə sil da şı nan X‐MA DIS (eX pe di ti o nary Mo bi le Air De fen se In ‐ teg ra ted System) an tid ron sis te mi nin son ver si ya sı nı təq dim edib. “CU AS Su i te” proq ra mı əsa sın da ha zır la nan ye ‐ ni X‐MA DIS dron lar la ya na şı, mi na a tan və ra ket lə rin ye ri nin aş kar lan ma sın da da is ti fa də olu na bi lir. Ra dar va si tə si lə aş kar la nan hə dəf dron ter mal və gündüz ka me ra la rı sa yə sin də müəy ‐ yən ləş di ri lir, av to ma tik iz lə nir. İz lən mə ‐ yə baş la yan dro nun is ti qa mət və mövqe mə lu mat la rı sis te min di gər ele men ti olan RF qa rış dı rı cı va si tə si ilə tə sir siz ha la gə ti ri lir. “Lock he ed Mar tin” şir kə ti 2021‐ci il də MoR Fİ US – “u çan mik ro dal ğa lı so ‐ ba” ad lı an tid ron sis te mi ni təq dim edib. “Mo bi le Ra dio Fre qu enc y‐İn teg ra ted Un man ned Airc raft Systems Supp res sor” (MoR Fİ US) sis te mi ABŞ Si lah lı Qüvvə lə ri nin ki çik dron lar la ucuz və ef fek tiv müba ri zə sis tem lə ri ‐ nin alın ma sı proq ra mı çər çi və sin də ya ‐ ra dı lıb. Qeyd edək ki, 2020‐ci il də “Jo int Co un ter‐ Small Un man ned Airc ‐ raft Systems Of fi ce” (JCO) bölmə si 40 na mi zəd dən 8 la yi hə ni se çə rək uy ğun sis tem lə rin bir ne çə sı na ğı nı ke çi rib. “Lock hedd Mar tin” şir kə ti nin MoR FI US la yi hə si də on lar dan bi ri dir. MoR Fİ US sis te mi özündə mik ro dal ğa lı şüa lan dı ‐ rı cı lar la təc hiz edil miş ki çik dro nu tə ‐ rənn üm edir. Dron, mik ro dal ğa lı şüa ‐ lan dı rı cı lar sa yə sin də di gər dron la rın elekt ro ni ka sı nı sı ra dan çı xa rır. AB Ş‐da PU A‐ la ra qar şı müba ri zə apar maq üçün 2021‐ci il də THOR (Tac ti cal High ‐po wer Ope ra ti o nal Res ‐ pon der) an tid ron sis te mi ya ra dı lıb. ABŞ HHQ Təd qi qat La bo ra to ri ya sı nın ya ‐ yım la dı ğı vi de o çarx dan göründüyü qə ‐ dər THOR an tid ron sis te mi çox say lı hə ‐ dəf lə rin qey ri‐ ki ne tik üsul la zə rər siz ‐ ləş di ril mə si ni tə min edir. O, elekt rik ener ji si ilə iş lə yir və PU A‐ la rı “sön ‐ dürmək” üçün güclü ener ji dən is ti fa də edir. THOR sis te mi ta ma mi lə C‐130 nəq liy yat təy ya rə sin də asan lıq la nəql edi lə bi lən 20 fut luq nəq liy yat kon tey ‐ ne rin də tam yer lə şir. Sis tem 3 sa at ər ‐ zin də qu ru lur və mi ni mal is ti fa də çi təh ‐ si li tə ləb edən bir is ti fa də çi in ter fey si ‐ nə ma lik dir. ABŞ Or du Ko man dan lı ğı qo şun la rı ‐ nı ba za lar da və yürüşdə pi lot suz uçuş apa rat la rın dan qo ru maq niy yə tin də dir ‐ lər. Bu məq səd lə 2021‐ci il də ABŞ Müda fiə Na zir li yi nin Qa baq cıl Müda fiə La yi hə lə ri Agent li yi (De fen se Ad van ced Re se arch Pro jects Agency ‐ DAR PA) tə ‐ rə fin dən MFP (Mo bi le For ce Pro tec ti on) an tid ron sis te mi ya ra dı lıb. MFP an tid ‐ ron sis te mi Or du nun yol suz luq av to mo ‐ bi li nin şas si sin də yer ləş di ril miş av to ‐ nom və kom pakt komp leks dir. X di a po ‐ zon lu ra dar PU A‐ la rı aş kar la yır, komp üter ləş di ril miş sis tem isə av to ma ‐ tik ola raq təh did növünü müəy yən edir və tut ma qur ğu su nu bu ra xır. Tut ma qur ğu su ki çik vint qa nad lı va si tə və ya təy ya rə tip li dron ola bi lər. Düşmə nin hücum edən pi lot suz uçuş apa rat la rı bir ki lo metr ra di us da tu tu lur. DAR PA tə rə ‐ fin dən ya yım lan mış vi de o çarx da vint qa nad lı tut ma qur ğu su nun bu ra xıl ma sı və müda xi lə ni zə rər siz ləş dir mək iş lə ri göstə ri lib. DAR PA mütə xəs sis lə ri nin sözlə ri nə görə, MFP an tid ron sis te mi bütün in ki şaf və sı naq mər hə lə lə ri ni ke ‐ çə rək si lah lan ma ya qə bul olun ma ğa ha ‐ zır dır. Güman edi lir ki, bu sis tem yü ‐ rüşdə olan qo şun la rı qo ru maq la ya na şı hər bi kar van la rı da qo ru ya bi lə cək. Av stra li ya nın “Dro ne Shi eld” şir ‐ kə ti nin açıq ar xi tek tu ra ya sa hib “Dro ne Sent ry” an tid ron həl li özündə müxtə lif sen sor la rı və əks tə sir va si tə ‐ lə ri ni bir ləş di rir. Sa bit və mo bil plat for ma lar da yer ləş di ri lə bi lən “Dro ne Sent ry” komp lek si nə “Ra da rO ne” ra da rı, “RFO ne” RF de tek tor la rı və “Dro ne Opt” EO sis te mi (1 km aş kar la ‐ ma mə sa fə si (inf ra qır mı zı ka me ra ilə 380 m)) da xil dir. Şir kət “Dro ne Sent ry” komp lek sin də is ti fa də çi yə 1 km aş kar ‐ la ma mə sa fə si nə ma lik “Ra dar Ze ro”, 2.1 km mən zi lə sa hib “Ra da rO ne” və ya 3.5 km mən zi lə ma lik “Ra darT wo” ra dar la ‐ rı nı tək lif edir. İş pro se si av to mat laş dı ‐ rıl mış komp leks dron la rı 500 metr mə ‐ sa fə dən neyt ral laş dır ma ğa im kan ve rən “Dro ne Can non” ra di o e lekt ron döyüş mo du lu ilə in teq ra si ya edi lib. “RfZe ro” is ti qa mət lən di ril miş RF de tek to ru şə ‐ hər lər də sıx RF mühi tin də dron la rı 1 km‐ə qə dər, aşa ğı RF mühit lə rin də isə 5 km‐ə qə dər mə sa fə dən təs bit et mə yə im kan ve rir. Da ha çox əra zi ni əha tə et ‐ “Co yo te Block 2” an tid ron sistemi
mək üçün bir dən çox sen so run şə bə kə ha lın da bir ləş di ril mə si mümkündür. İs pa ni ya nın “Ad van ced Ra dar Tech no lo gi es” (AVT) şir kə ti nin ba za ra tək lif et di yi “ART Dro ne Sen ti nel” an ‐ tidron komp lek sin də “Ku” tez lik di a pa ‐ zon lu “ART Mid ran ge” ra da rı tət biq olu ‐ nub. Tex nik ka ta loq da “ART Mid ran ge” ra da rı nın ki çik ölçülü mul ti kop ter lə ri 2000 metr, böyük ölçülü hə dəf lə ri və sa bit qa nad PU A‐ la rı 4000 metr mə sa ‐ fə dən aş kar la ya raq təs nif et mə yi ba car ‐ dı ğı qeyd olu nub. “Black Sa ge Tech no lo gi es” (BST) və “Se cu rity Ra dar In teg ra tors” (SRI) ki mi an tid ron həl lə rin ya ra dıl ma sı sa hə sin ‐ də ix ti sas laş mış şir kət lər öz sis tem lə ‐ ri ni “Ec hody ne” şir kə ti nin ME SA tex ‐ nolo gi ya sı na əsas la nan üç ölçülü “Ec ho Gu ard” ra dar la rı ilə dəs tək lə yir ‐ lər. “Ec ho Gu ard” ra da rı SRI‐ nin Ae ro ‐ drom Ra dar Sis te mi nə (ARS) tam in ‐ teqra si ya edi lib. 20.3x16 sm ölçüyə ma ‐ lik ra da rın çə ki si 1.25 kq, çı xış gücü 15‐28 V, görüş sa hə si azi mut üzrə 120°, yüksək lik üzrə 80° təş kil edir. Ra dar təy ya rə və av to mo bil lə ri 3 km, in san la ‐ rı 2 km, ki çik PU A‐ la rı 1 km mə sa fə də aş kar la ya bi lir. “Is ra el Ae ros pa ce In dust ri es” (I A I) şir kə ti nin “Dro ne Gu ard” an tid ron komp lek si “EL TA Systems” şir kə ti nin is ‐ teh sa lı olan üç ölçülü EL M‐2026D, EL M‐2026B və ya EL M‐2026BF ra dar ‐ la rı ilə tək lif olu nur. Aş kar la nan PU A‐ la ‐ rın en di ril mə si komp lek sin tər ki bin də və ya ay rı lıq da fə a liy yət göstə rən jam ‐ mer va si tə si ilə hə ya ta ke çi ri lir. VE RUS şir kə ti tə rə fin dən an tid ron həl lə rin is teh sal çı la rı na tək lif olu nan “SkyVi ew‐ DI” uzun mən zil li pas siv RF de tek to ru mülki və hər bi tət biq lər üçün nə zər də tu tu lur. 90° bu caq al tın da müşa hi də və nə za rə ti tə min edən, EO ka me ra lar və ra dar lar la in teq ra si ya edi ‐ lən “SkyVi ew‐ DI” de tek to ru nun çə ki si təx mi nin 20.4 kq təş kil edir. Por ta tiv an tid ron sis tem lə ri 2016‐cı il dən apa rı cı dövlət lə rin or ‐ du la rın da dron aş kar la ma və jam mer sis tem lə ri nin əs gər lə rin fər di təc hi za tı ‐ na da xil edil mə si is ti qa mə tin də təd qi ‐ qat lar apa rı lır. ABŞ Or du su və Hər bi Ha ‐ va Qüvvə lə ri nin ki çik ölçülü ti ca ri və hər bi dron lar la müba ri zə məq sə di ilə elan et di yi proq ram lar da əsas diq qət ye ti ri lən mə sə lə por ta tiv an tid ron sis ‐ tem lə ri nin mak si mum şə kil də ki çil dil ‐ mə si dir. Pen ta qon tə rə fin dən bu nun la bağ lı bir ne çə ya ra dıl ma la yi hə si ma liy ‐ yə ləş di ri lir. “In vi sib le In ter dic ti on” şir kə ti tə rə fin dən hə ya ta ke çi ri lən si la ‐ ha ta xı lan ki çik an tid ron sis te mi (Ligh twe ight Ra il‐ Mo un ted UAS De fe at System ‐ LR‐MUDS) la yi hə si çər çi və sin ‐ də ha zır lan mış LR‐MUDS ci ha zı dünya ‐ nın ən ki çik “Wi Fi” və GPS jam me ri he ‐ sab olu nur. HHQ‐nin “Pha se III SBIR” proq ra mı çər çi və sin də 2018‐ci il də ma ‐ liy yə ləş di ri lən LR‐MUDS sis te mi nin ilk sı naq la rı Flo ri da şta tın da ke çi ri lib. Ci ‐ haz pik ka ti ni rels va si tə si ilə M4 tüfəng ‐ lə ri nə və ya mövcud ov tüfəng lə ri nə bər ki di lir və tak tik la zer dən fərq lən mir. “MyDe fen ce” şir kə ti 2020‐ci ilin ap ‐ rel ayın da əs gər lə rin üzə rin də da şı na bi lən “RfPat rol” dro naş kar la ma ci ha zı ‐ nın tək mil ləş di ril miş “RfPat rol Mk II” ver si ya sı nı təq dim edib. “Dro neS hi eld” şir kə ti nin baş di rek to ru Oleq Vor ni kin sözlə ri nə görə, ci haz ta ma mi lə pas siv ‐ dir və düşmə nin ra di o e lekt ron kəş fiy ‐ yat sis tem lə ri tə rə fin dən aş kar lan mır. Əs gə rin üzə rin də da şı nan “RfPat rol Mk II” pi lot suz uçuş apa rat la rı nı qı sa müddət də aş kar la yır və ona qar şı müva fiq təd bir lər hə ya ta ke çir mə yə im ‐ kan ya ra dır. İs ti qa mət lən di ril miş an te ‐ na dan is ti fa də edən “RfPat rol Mk II” ci ‐ ha zı şə hər lər də, ra di o dal ğa la rın yüksək ol du ğu şə ra it də dron la rı 1 km‐ə, ra di o ‐ dal ğa la rın zə if ol du ğu yer lər də isə 4 km‐ə qə dər mə sa fə dən aş kar la ma ğı ba ‐ ca rır. Ye ni nə sil “RfPat rol Mk II” çə ki si sə lə fin dən təx mi nən 40% yüngüldür. Ci ha zın çə ki si 800 qram dır. 2023‐cü ilin ap rel ayın da “DroneShi eld” şir kə ti tə rə fin dən ye ni “Dro ne Gun Mk4” da şı nan an tid ron sis ‐ te mi təq dim olu nub. “Dro ne Gun Mk4” uzun mən zil li “Dro ne Gun Tac ti cal” və ul tra yüngül çə ki li “Dro ne Gun MK3”ü əvəz et mək üçün de yil, “Dro ne Gun” məh sul ai lə si nin ye ni üzvü ola raq ha ‐ zır la nıb. İs teh sal çı nın bil dir di yi nə görə, “Dro ne Gun Mk4” ölçü və qa bi liy yət ara ‐ sın da ki op ti mal xət də qə rar la şıb. Çə ki ‐ si 3.2 ki loq ram olan bu an tid ron sis te ‐ mi ‐20 ilə +55 də rə cə tem pe ra tur ara lı ‐ ğın da fə a liy yət göstər mək im ka nı na və ey ni vaxt da bir dən çox PU A‐ nın siq nal ‐ la rı nı poz maq ba ca rı ğı na sa hib dir. “MyDe fen ce” şir kə ti nin Xüsu si Tə ‐ yi nat lı Qüvvə lər və müha fi zə xid mət lə ‐ ri üçün ha zır la dı ğı “Wing man 101” fər ‐ di dron de tek to ru əs gə rin döyüş təc hi ‐ za tı na da xil edil mək üçün nə zər də tu tu lub. Müstə qil is ti fa də ilə ya na şı “Wing man ”ı həm də pe ri fe rik ci haz ki ‐ mi di gər ra bi tə ci haz la rı va si tə si ilə C2 sis tem lə ri nə və di gər dron aş kar la ma sis tem lə ri nə qoş maq mümkündür. Ci ‐ haz dron la rı aş kar la dıq da is ti fa də çi yə səs siq na lı, vib ra si ya və ya par laq LED ek ran da in for ma si ya ve ri lir. Çə ki si 460 qram təş kil edən “Wing man 101” de ‐ tek to ru IP67 stan dart la rı na uy ğun dur. Ci haz 5.8 GHz ISM tez lik də ça lı şır və hə ‐ dəf lə ri 1 km uzaq lıq da və 5 sa ni yə dən az müddət də aş kar la yır. “Wing man” se ri ya lı dron de tek tor ‐ la rı nın ye ni nümu nə si olan “Wing man 103” si fa riş çi nin tex ni ki tap şı rıq la rı na uy ğun ola raq ‐30° C so yuq və +65° C is ‐ ti də is ti fa də yə uy ğun di zayn edi lib. Ci ‐ ha zın tək rar dol du ru la bi lən ba ta re ya sı 65 sa a ta dək iş lə mə si nə im kan ve rir. Ki ‐ çik qa ba ri ti ci ha zı av to mat da ra ğı üçün nə zər də tu tu lan cib də, ya xud as qı da da ‐ 34 www.poliqon.az “Dro ne Gun Mk4” antidron sistemi
şı ma ğa im kan ve rir. 433Mhz, 1.2Ghz, 2.4GHz və 5.8GHz di a pa zo nun da ça lı ‐ şan “Wing man 103” de tek to ru şir kə tin AA100 se ri ya lı ak tiv an te na la rı və “Pit ‐ bull” ad lı mi ni smart jam mer lə ri ilə bir ‐ lik də tək lif olu nur. 2W çı xış gücünə ma ‐ lik bu jam mer lər 1 km‐dək mə sa fə də 2.4‐5.8 GHz tez lik lər də mülki dron la rın ida rə et mə si ni kor edə bi lir. Ru si ya nın “ZA LA Ae ro” şir kə ti nin “Za la ZONT” ad lı por ta tiv an tid ron sis ‐ te mi də ey ni qay da da he yə ti ka mi kad ‐ ze dron la rın və kəş fiy yat dron la rı nın hücu mun dan qo ru maq üçün la yi hə lən ‐ di ri lib. Bu sis te min 2 ki lo metr ra di us da peyk na vi qa si ya sis tem lə ri nin (GPS, QLONASS, Be i Do u, GA LI LE O) siq nal la ‐ rı nı, ha be lə 1570‐1610 MHs SRNS, 2400‐2480 MHs və 5725‐5850 MHs tez lik ka nal la rı nı boğ du ğu bil di ri lir. Sis ‐ te min ava dan lıq his sə si nin çə ki si 800 qram təş kil edir və stan dart si lah da ra ‐ ğı nın çan ta sı na yer lə şir. Şir kət mütə xəs ‐ sis lə ri nin sözlə ri nə görə, 6 sa at fa si lə ‐ siz iş re ji mi nə ma lik ci ha zın “Rat nik” dəs ti nə da xil edil mə si nə zər də tu tu lub. An tid ron tək mil ləş dir mə la yi hə lə ri Na no və mik ro dron la rın ya yıl ma are a lı nın ge niş lən mə si, ye ni tex no lo gi ‐ ya la rın mey da na çıx ma sı, elə cə də klas ‐ sik an tid ron ci haz la rın fərq li mühit lər ‐ də nüma yiş et dir di yi fərq li per for mans ‐ lar is teh sal çı la rı öz məh sul la rı nı tək mil ləş dir mək və ye ni tex no lo gi ya lar ara yı şı na məc bur edir. Mövcud an tid ron sis tem lə ri nin tək mil ləş di ril mə si əsa sən komp lek sə əla və de tek si ya ava dan lıq ‐ la rı nın, ki ne tik, op tik və ra di o e lekt ron müba ri zə sis tem lə ri nin və di gər kom ‐ po nent lə rin əla və edil mə si yo lu ilə apa ‐ rıl maq da dır. Çox say lı sis te min kom bi ‐ na si ya sı təh did lə rin aş kar lan ma sın da mey da na çı xan risk lə ri azalt maq la ya ‐ na şı vax tın da önlə mə təd bir lə ri ni hə ya ‐ ta ke çir mə yə im kan ve rir. Ye ni ya naş ‐ ma lar an tdron sis tem lə rə həm də C‐RAM qa bi liy yə ti qa zan dır ma ğa he sab la nır. An tid ron sis tem lə rin ya ra dıl ma sı üzrə ix ti sas laş mış “Ded ro ne De fen se” şir kə ti nin “Dro neT rac ker 4.1” proq ra ‐ mı “Ded ro ne” müştə ri lə ri nə ən ye ni və ən qa baq cıl ra dar və ka me ra la rı bir ləş ‐ dir mə yə im kan ve rir. Proq ram RF, “Wi ‐ Fi” və “Wi Fi” ol ma yan dron la rı ta nı yır və təs nif ləş dir mə yi ba ca rır. RF‐100 və RF‐300, PTZ ka me ra la rı, ra dar və akus ‐ tik sen sor lar da xil ol maq la ci haz lar dan da xil olan mə lu mat la rı top la yıb ana liz edir və əks təd bir lər üçün ko man da la rı for ma laş dı rır. Ra dar və PTZ tex no lo gi ‐ ya sın da kı ən son irə li lə yiş lə rə dəs tək ve rən “Dro neT rac ker 4.1” is ti lik və in ‐ fra qır mı zı aş kar la ma va si tə si ilə az işıq lı mühit lər də dron la rın də qiq tə yi ni nə im kan ya ra dır. “MyDe fen ce” şir kə ti tə rə fin dən Da ‐ ni mar ka höku mə ti nin və Av ro pa Bir li ‐ yi nin dəs tə yi ilə üzə rin də iş lər da vam edən “Ho ri zon 2020” la yi hə si şə hər əra ‐ zi lə ri də dron xə bər dar lıq və müha fi zə sis te mi mülki dron la rı aş kar la ma, iden ‐ ti fi ka si ya et mə və in frast ruk tur la rın dron təh did lə rin dən qo run ma sı nı hə ‐ ya ta ke çi rə cək. Şir kə tin KNOX ad la nan sis te mi nin əsa sın da ya ra dı lan kom ‐ pleks ey ni za man da dron la rı ida rə edən pi lot la rın ye ri ni də aş kar la ma ğa im kan ve rir. An tid ron həl lə rin ya ra dıl ma sı üzrə ix ti sas laş mış “ESG Elekt ro niks ystem und Lo gis tik GmbH” və “Li te ye” şir kət ‐ lə ri isə öz komp leks lə rin də (“Gu ar di on” və C‐A UDS) “O pen Works En gi ne e ring” şir kə ti nin “SkyWall 100” və “SkyWall 300” dron ələ ke çir mə sis te mi ni in teq ‐ ra si ya edib lər. Bir nə fər tə rə fin dən da ‐ şı na ya xud, mo bil plat for ma üzə rin də yer ləş di ri lə bi lən “SkyWall 100” sis te ‐ mi 100‐150 metr mə sa fə dən mul ti kop ‐ ter lə ri tor va si tə si ilə zə rər siz ləş dir mə ‐ yə im kan ve rir. Ağır lı ğı 10 kq təş kil edən si la ha ki çik komp üter və ho loq ra fik ni ‐ şan gah da xil dir. “Sky Wall 100” sis te mi ‐ nin tək rar dol du rul ma sı üçün 8 sa ni ‐ yə vaxt tə ləb olu nur. Qeyd edək ki, “O pen Works En gi ne e ring” şir kə ti tə rə ‐ fin dən ha zır la nan “Sky Wall Pat rol” və “Sky Wall Au to” sis tem lə ri da ha ge niş im kan la ra ma lik ol maq la bə ra bər nəq ‐ liy yat va si tə lə ri üzə ri nə qu raş dı rı lıb və atış mə sa fə si ar tı rı lıb. Stan dart döyüş mo du lu na bən zə yən bu sis tem TV və ter mal ka me ra, la zer mə sa fəöl çən ilə təc hiz olu nub, av to nom iş lə mə yə im kan ve rən 2D ra dar sis te mi ilə bir ləş di ri lib. Av to matlaş dı rıl mış ko man da ‐i da rə et ‐ mə sis te mi va si tə si ilə ra dar hə dəf izi ni “SkyWall Au to” ya ötürür və si la hın dro ‐ na ki lid lən mə si ni tə min edir. “SkyWall Pat rol” sis te mi üçün ha zır lan mış “SkyLink” PUA aş kar la ma sen so ru sis ‐ te min ope ra to ru nun “Smart Sco pe” sen ‐ so ru nu sə ma da aş kar edil miş təhl ükə ‐ yə is ti qa mət lən di rir. Ru si ya nın “A ta ka‐D BS” an tid ron sis te mi “Ros tex” Dövlət Kor po ra si ya sı ‐ na da xil olan “Ro se lekt ro ni ka” şir kə ti tə rə fin dən tək mil ləş di ri lib. Ye ni tip li an ‐ te na lar dan is ti fa də edi lə rək tək mil ləş ‐ di ril miş “A ta ka‐D BS” an tid ron sis te mi ‐ nin 2020‐ci ilin av qust ayın da sı naq la ‐ rı ke çi ri lib və uğur la nə ti cə lən di yi bil di ri lib. Dron la rın hər bi dən kə nar, müxtə lif sa hə lər də tət bi qi nin ge niş lən mə si, na ‐ no dron la rın və di gər ye ni tex no lo gi ya ‐ la rın mey da na çıx ma sı, açıq ba zar da sa ‐ tı şın ter ror çu la ra və di gər ma raq lı qüv ‐ və lə rə aç dı ğı im kan lar an tid ron sis tem lə ri ba za rın da tə ci li və cid di tə ‐ ləb lər or ta ya çı xa rır. “Frost & Sul li van” ana li tik mər kə zi nin mə lu ma tı na görə, 2024‐cü ilə dək qlo bal an tid ron tex no ‐ lo gi ya la rı ba za rı nın həc mi 2 mil yard ABŞ dol la rı nı ke çə cək. “Grand Vi ew Re se arc h” ana li tik lə ri isə an tid ron sis ‐ tem lə ri ba za rın da 2024‐cü ilə dək or ta il lik böyümə tem pi ni 24% sə viy yə sin ‐ də proq noz laş dı rır lar. PJ 35 “SkyWall 300” antidron sistemi
Azərbaycan Respublikasının Müdafiə Nazirliyinin Hərbi‐Texniki Təchizat Baş İdarəsinə rəis təyin edilib. Prezident İlham Əliyevin 2023‐cü il fevral ayının 27‐də imzaladığı Sərəncamı ilə Aqil Qurbanov müdafiə nazirinin hərbi‐texniki təchizat üzrə müavini – Hərbi‐Texniki Təchizat Baş İdarəsinə rəis təyin edilib. Qeyd edək ki, Aqil Qurbanov 2022‐ci il dekabr ayının 9‐da müdafiə nazirinin hərbi‐texniki təchizat üzrə müavini vəzifəsinə təyin olunub. 36 www.poliqon.az Azərbaycanın Müdafiə Nazirliyi ilə Türkiyənin “Baykar” şirkəti arasında pilotsuz uçuş aparatlarının (PUA) birgə istehsalına dair niyyət protokolu imzalanıb. Sazişi Azərbaycanın müdafiə nazirinin hərbi‐ texniki təchizat üzrə müavini – Hərbi‐Texniki Təchizat Baş İdarəsinin rəisi Aqil Qurbanov və “Baykar” şirkətinin baş direktoru Haluk Bayraktar imzalayıb. İmza mərasimində Azərbaycanın müdafiə nazirinin müavini, Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı general‐leytenant Ramiz Tahirov iştirak edib. Azərbaycan Hərbi Hava Qüvvələrinin (HHQ) modernləşdirilən Su‐25 döyüş təyyarəsinə KGK qanadlı tuşlama dəsti ilə təchiz edilən aviasiya bombası inteqrasiya olunub. Türkiyənin Konya şəhərində keçirilən “Anadolu Qartalı‐2023” beynəlxalq taktiki‐ uçuş təlimində Azərbaycan HHQ‐nin Su‐ 25 döyüş təyyarəsi klassik MK‐82 tipli aviasiya bombasına inteqrasiya edilən KGK qanadlı tuşlama dəsti ilə sınaq atışı keçirib. Atış zamanı təyin olunan hədəf 25 kilometr məsafədən yüksək dəqiqliklə məhv edilib və KGK‐82 aviasiya bombasının effektivliyi yüksək qiymətləndirilib. Qeyd edək ki, KGK (Kanatlı Güdüm Kiti) dəsti Türkiyənin TÜBİTAK SAGE mərkəzi və “Kale Grubu” şirkəti tərəfindən 227 kiloqramlıq Mk‐82 və 453 kiloqramlıq Mk‐83 ümumi təyinatlı aviasiya bom ba ‐ la rının yerdəki hədəfləri dəqiqliklə vura bil ‐ məsi üçün hazırlanıb. Bununla da KGK‐82 və KGK‐83 kimi adlandırılan mövcud aviasiya bombaları istənilən hava şəraitində 100 km‐dən çox məsafədən atıldıqda belə dəqiq zərbə qabiliyyəti qazanıb. Qanadlı tuşlama dəsti ilə təchiz edilmiş bomba yüksək hündürlükdən (9 km) atıldıqda maksimum 110 km və aşağı hündürlükdən (3 km) atıldıqda 37 km fəaliyyət məsafəsi əldə edir. Onun hədəfi məhvetmə dəqiqliyi yüksək və INS/GPS ilə dairəvi sapma ehtimalı 10 metrdən azdır. Azərbaycan HHQ‑nin Su‑25 təyyarəsinə qanadlı bomba quraşdırılıb Müdafiə Nazirliyinin Hərbi‑Texniki Təchizat Baş İdarəsinə rəis təyin olunub Müdafiə Nazirliyi ilə “Baykar” birgə istehsala dair protokol imzalayıb Aprel ayının 24‐də müdafiə naziri general‐pol‐ kovnik Zakir Həsənov Azərbaycanda rəsmi səfərdə olan Gürcüstanın müdafiə naziri Cuanşer Burçuladze ilə görüşüb. Tərəflər regionda sülhün və təhlükəsizliyin təmin olunması, hərbi, hərbi texniki, hərbi təhsil sahələrində əməkdaşlığın daha da genişləndirilməsi və qarşılıqlı maraq doğuran digər məsələləri ətraflı müzakirə edib. Görüşdə Azərbaycan, Türkiyə və Gürcüstan ara‐ sında ikitərəfli və üçtərəfli hərbi əməkdaşlığın inkişaf perspektivlərindən danışılıb, həmçinin birgə tə ‐ limlərin və işçi görüşlərin intensivliyinin artırılması barədə ətraflı fikir mübadiləsi aparılıb. Geniş tərkibdə keçirilən görüşdə “Azərbaycan Respublikası Hökuməti ilə Gürcüstan Hökuməti ara‐ sında müdafiə sahəsində əməkdaşlıq haqqında Saziş” imzalanıb. Azərbaycan ilə Gürcüstan müdafiə sahəsində əməkdaşlıq edəcək
Azərbaycanın müdafiə nazirinin müavini – Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı general‐leytenant Ramiz Tahirov aprel ayında ABŞ‐da səfərdə olub. Səfər çərçivəsində general‐ leytenant R.Tahirov ABŞ Hərbi Hava Qüvvələrinin komandanı ordu‐generalı Çarlis Braun ilə görüşüb. Azərbaycanın ABŞ‐dakı səfiri Xəzər İbrahimin də iştirak etdiyi görüşdə tərəflər hərbi əməkdaşlığın cari vəziyyəti və regional təhlüksizlik məsələlərinə dair ətraflı fikir mübadiləsi aparıb. Səfər çərçivəsində general‐leytenant R.Tahirov ABŞ Milli Qvardiya Bürosunun rəis müavini general‐leytenant Mark Sassevil ilə görüşüb. Tərəflər arasında, “Ştatla Tərəfdaşlıq Proqramı” çərçivəsində hərbi əməkdaşlığın cari vəziyyəti, gələcəkdə bu istiqamətdə görülən işlərin daha da inkişaf etdirilməsi, hərbi pilotların hazırlığı, eləcə də qarşılıqlı maraq doğuran digər məsələlərə dair ətraflı fikir mübadiləsi aparılıb. General‐leytenant R. Tahirov ABŞ‐ da səfəri çərçivəsində bu ölkənin Milli Müdafiə Universitetini ziyarət edib. Universitetlə tanışlıqdan sonra general‐ leytenant R.Tahirov ABŞ‐ın Milli Müdafiə Universitetinin (MMU) 17‐ci prezidenti general‐leytenant Mayk T.Plen ilə görüşüb. Tərəflər ABŞ‐ın hərbi təhsil sisteminin və MMU‐nun bu sahədə təcrübəsinin öyrənilməsinə dair fikir mübadiləsi aparıb. General‐leytenant R. Tahirov Azərbaycanda yeni yaradılan Milli Müdafiə Universiteti barədə ətraflı məlumat verib. Görüşdə Azərbaycan ilə ABŞ arasında hərbi təhsil sahəsində əməkdaşlığın inkişaf perspektivləri və qarşılıqlı maraq doğuran digər məsələlər müzakirə edilib. 37 Azәrbaycan HHQ komandanı ABŞ-a sәfәr edib Laçın-Xankәndi yolunun başlanğıcında sәrhәd-buraxılış mәntәqәsi qurulub 2020‐ci il 10 noyabr tarixli üçtərəfli Bəyanata zidd olaraq Ermənistandan Azərbaycan ərazisindəki qeyri‐qanuni erməni silahlı dəstələri üçün canlı qüvvə, silah‐sursat, mina, eləcə də digər hərbi təyinatlı vasitələrin daşınmasının qarşısının alınması məqsədilə və Ermənistan tərəfindən aprelin 22‐də birtərəfli qaydada Azərbaycan ilə sərhəddə Laçın‐Xankəndi yolunun girişində nəzarət buraxılış məntəqəsinin qurulmasına adekvat olaraq aprelin 23‐ ü saat 12:00‐da Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidmətinin bölmələri tərəfindən ölkənin suveren ərazilərində, Ermənistan ilə sərhəddə, Laçın‐Xankəndi yolunun başlanğıcında sərhəd‐buraxılış məntəqəsi qurulub. Yeni yaradılan məntəqədə Azərbaycan Bayrağının ucaldılması mərasimi baş tutub və sərhəd‐buraxılış məntəqəsindən Dövlət Sərhəd Xidmətinin Sərhəd Qoşunlarının polkovniki, Vətən Müharibəsi Qəhrəmanı Babək Ələkbərov Prezident İlham Əliyevə məruzə edib: “Möhtərəm Prezident, cənab Müzəffər Ali Baş Komandan, məruzə edirəm ki, tapşırığınıza uyğun olaraq, Azərbaycan‐Ermənistan dövlət sərhədində, Həkəri çayının üzərindəki körpünün üstündə fəxarət rəmzimiz olan üç rəngli dövlət bayrağımız dalğalanmaqdadır. Bununla da Vətən sərhədlərinin bütövlüyü təmin olunmuşdur. Yaşasın Azərbaycan, yaşasın Ali Baş Komandan! Qarabağ Azərbaycandır!”
“Mete” seriyalı istehsala hazırdır “Roketsan” şirkəti tərəfindən inkişaf etdirilən “Mete” idarəolunan mini raketi seriyalı istehsal üçün hazırdır. “Mete” pilotsuz hava, quru və dəniz platformaları tərəfindən atılabilən 40 mm çaplı raketdir. Hədəfi nişanalma lazer şüasından istifadə etməklə həyata keçirilir. Raket yarıaktiv lazer tuşlama başlığına sahibdir. Onun elan edilmiş mənzili 1 m dəqiqliklə 1000 metrdir. “Roketsan” şirkətinin baş direktoru Murat İkinci cari ilin yanvar ayında verdiyi açıqlamada “Mete”nin keçirlən sınaqlarının tamamlanmaq üzrə olduğunu və 2023‐cü ildən etibarən əməliyyat meydanında uğurla istifadə edilməyə başlanacağını bildirmişdi. “Tayfun” ballistik raketinin növbəti atış sınağı “Roketsan” şirkəti tərəfindən inkişaf etdirilən “Tayfun” ballistik raketinin növbəti atış sınağı keçirilib. 500 kilometrdən çox mənzilə sahib olan “Tayfun” ballistik raketinin atış sınağının uğurla nəticələndiyi bildirilib. Xatırladaq ki, “Tayfun” ballistik raketinin ilk atış sınağı ötən ilin oktyabr ayında Türkiyənin Rizə‐Artvin hava limanında Milli Müdafiə Nazirliyinə (MSB) aid apronda baş tutub. “Çakır” ilk dəfə PUA‑dan atılıb “Akıncı” pilotsuz uçuş aparatından “Çakır” qanadlı raketinin atış sınağı keçirilib. Türkiyənin Müdafiə Sənayesi (SSB) başqanı İsmayıl Dəmir bildirib ki, “Akıncı” PUA‐dan atılan “Çakır” qanadlı raketi hədəfi dəqiqliklə vurub. Bununla da dünyada ilk dəfə pilotsuz uçuş aparatından qanadlı raket atılmış olub. “Roketsan” şirkətinin hazırladığı “Çakır” quru, dəniz və hava plat for ‐ malarından atıla bilən yeni nəsil qanadlı raketdir. Raket təyyarə və heli kop ‐ terlərdən, pilotsuz uçuş aparatlarından, o cümlədən taktiki təkərli quru nəqliyyat vasitələri və su üstü platformalardan atıla bilər. Müasir texnologiyaya əsaslanan və təsirli döyüş başlığına sahib “Çakır” qanadlı raketi istifadəçiyə quru və dəniz hədəflərinə qarşı əməliyyat baxımından geniş imkanlar verir. 150 kilometrdən artıq atış uzaqlığına və 270 kiloqram ağırlığa malik “Çakır” qanadlı raketinin əsasən su üstü hədəflərə, sahilə yaxın quru və su üstü hədəflərə, habelə strateji quru hədəflərinə, sahə hədəflərinə və mağaralara qarşı tətbiq edilməsi nəzərdə tutulub. Türkiyənin “Kale Arge” şirkəti tərəfindən hazırlanan yerli və milli KTJ‐ 1750 turboreaktiv mühərrikə sahib “Çakır” raketi dizaynının verdiyi çevikliyi sayəsində, missiya planlama əsnasında müəyyən edilmiş üçölçülü dönüş nöqtələri ilə bağlı tapşırıqları asanlıqla yerinə yetirə bilir. “Çakır”, hədəf üzərində vuruş nöqtəsi seçimi və unikal döyüş başlığı ilə hədəfləri yüksək dəqiqliklə məhv etmək qabiliyyətinə malikdir. Təkmil ara mərhələ və terminal yönləndirmə sistemləri ilə “Çakır” hədəflərini bütün hava şəraitində yüksək dəqiqliklə vura bilir. Şəbəkəyə əsaslanan məlumat bağlantısı sayəsində raket hədəfə doğru irəliləyərkən istifadəçi seçiminə bağlı olaraq, hədəfi dəyişə və tapşırığı ləğv edə də bilir. “Roketsan” tank əleyhinə yeni raket üzərində çalışır “Roketsan” şirkəti tərəfindən tank əleyhinə UMTAS‐GM adlı yeni raket hazırlanır. “Roketsan” şirkətinin baş ?Amin Əvəzli Türkiyənin raket və idarə olunan sursat texnologiyaları mərkəzi sayılan “Roketsan” şirkəti özünün bir çox yeniliklərini ictimaiyyətə təqdim edib. Türkiyənin gələcəyi üçün orijinal, etibarlı və cığır açan raket və raket həllərinin lideri olma visionu ilə fəaliyyətini davam etdirən “Roketsan”ın inkişaf etdirdiyi yeni silah sistemləri arasında “Mete” idarəolunan mini raketi, “Tayfun” ballistik raketi, “Çakır” qanadlı raketi, UMTAS‐GM tank əleyhinə idarəolunan raketi, “Siper” zenit‐raket sis‐ temi, o cümlədən PUA‐lar üçün İHA‐230 və İHA‐122 səsdən sürətli raketlərini qeyd etmək olar. “Roketsan”ın әn yeni layihәlәri “Tayfun” ballistik raket sistemi
39 direktoru Murat İkinci yerli media nümayəndələrinə açıqlamasında deyib ki, hazırda “Roketsan” tərəfindən 40‐a yaxın gizli layihə həyata keçirilir ki, bunlar çox ciddi və vacib layihələrdir: “Amma prototip mərhələsinə çatana qədər onlar haqqında heç bir məlumat verməməyə üstünlük veririk. Onlardan biri hazırda prototipi bitmiş olan və sınaqları davam edən UMTAS‐ın uzun mənzilli versiyası UMTAS‐GM‐dir. UMTAS‐GM versiyası, xüsusən heli ‐ kopterlərdən və quru platformalarından atəş açmaq qabiliyyəti ilə əslində UMTAS tank əleyhinə raketimizin mənzilini daha çox artıracaq”. Murat İkinci “Roketsan”ın UMTAS‐ GM ilə əlaqədar planlarına toxunub: “Buradakı məqsədimiz beynəlxalq arenada həm yüksək bazar payına malik olan, həm də silahlı qüv və lə ‐ rimizə üstünlük təmin edəcəyini düşündüyümüz bir məhsulu ən qısa zamanda is ti fa dəyə verməkdir. Hə dəfimiz bu ilin sonuna doğru kütləvi istehsal mərhələsinə qədəm qoyan UMTAS‐GM ilə istifa ‐ dəçilərimizin qarşısına çıxmaqdır”. PUA‑lar üçün səsdən sürətli daha bir raket “Roketsan” şirkəti İHA‐230 raketinin ardınca pilotsuz uçuş aparatlarından (PUA) atılmaq üçün səsdən sürətli daha bir raket inkişaf etdirir. “Roketsan” şirkətinin baş direktoru Murat İkinci bildirib ki, yeni raket “yer‐yer” tipli TRG‐ 122‐nin PUA‐lar tərəfindən istifadə ediləcək “hava‐yer” təyinatlı İHA‐122 versiyası olacaq: “Mövcud imkanlarımızı müxtəlif platformalarla genişləndirərək sürətli həllər yaratmağa çalışırıq. Xüsusilə yüksək sürətli ra ‐ ketlərimizin hava hücu mun dan müdafiə sistemlərinə qarşı çox cid ‐ di üstünlük təmin etdiyini bilirik. Bu üstün lük dən istifadə etmək ba xı mından PUA‐larımıza İHA‐230 və İHA‐122 ra ket ‐ lərimizin inteqrasiyasını yerinə yetiririk”. İHA‐230 haqqında danışan “Roketsan”ın baş direktoru, raketin sınaq atışlarının uğurla tamamlandığını və hazırda seriyalı istehsalda olduğunu deyib. “İHA‐230 raketlərinin döyüş meydanında istifadə olunmasını göz ‐ ləyirik. Bununla səsdən bir neçə dəfə yüksək sürətlə 100‐150 kilometr aralığındakı hava hücumundan müdafiə (HHM) sistemləri başda olmaqla bütün hədəfləri çox sürətli bir şəkildə vura biləcək qabiliyyəti PUA‐larımıza qazandırmış olduq. Bu qabiliyyətlə PUA‐ larımız təhlükəli zonaya girmədən hədəfləri vura biləcək. Bu, digər kiçik sursatlarımız üçün də böyük üstünlük olacaq. İHA‐122 raketi bunu izləyəcək sistemlərimizdən biri olacaq. “Roketsan” tərəfindən İHA‐230 və İHA‐122 raketlərin idarəolunan hala gətirilməsi də həyata keçirilir. İHA‐230 raketini lazerlə idarəolunan vəziyyətə gətirmişdik. Artıq İHA‐122‐lərin də lazerlə idarə olunması üçün işlər tamamlanıb. Onları da tezliklə döyüş meydanında uğurla görəcəyimizi düşünürəm”, – deyə Murat İkinci vurğulayıb. “Siper” ZRS‑nin son atış sınağı Türkiyənin uzaq mənzilli “Siper” zenit‐raket sisteminin (ZRS) sonuncu atış sınağı keçirilib. Müdafiə Sənayesi (SSB) başqanı İsmayıl Dəmir bildirib ki, keçirilən son atış sınağı zamanı “Siper” ZRS uzaq məsafədəki hədəfi dəqiq şəkildə məhv edib. “Siper” zenit‐raket sistemi SSB‐nin rəhbərliyi altında TÜBİTAK‐SAGE mərkəzi, “Roketsan” və ASELSAN şirkətləri tərəfindən birgə hazırlanıb. 2018‐ci ildə hazırlanmağa başlanan “Siper” ZRS “Patriot” və S‐400 sistemlərində olduğu kimi birdən çox raket variantına sahibdir. “Siper” ZRS‐nin batareyasına 4 ədəd raket buraxıcı sistemi, 2 ədəd raket yükləmə sistemi, 1 ədəd “Teirs” radarı, 1 ədəd atəşi idarəetmə mərkəzi, 1 ədəd atəşə nəzarət radarı və 3 ədəd rabitə stansiyası daxildir. “Mete” raketi “Çakır” qanadlı raketi “İHA‑230” raketi
Tarixə nəzər salsaq, Türkiyədə zirehli nəqliyyat vasitələrinin isteh ‐ salına 1990‐ci illərdən başlandığını görmək mümkündür. Digər sahələrdə olduğu kimi burada da əsas məqsəd ilk növbədə ölkənin xarici asılılığını azaltmaq, daxili tələbatı ödəmək və daha sonra ixracat uğuru qazanmaq olub. Bu sektor Türkiyədə inkişaf etməyə başladığı ilk vaxtlardan 2000‐ci illərin əvvələrinə kimi daha çox daxili ehtiyacları ödəmək üçün fokuslansa da, sonradan ixracatla bağlı işlərə də xüsusi diqqət ayırmağa başlayıb. Məhz bu səbəbdəndir ki, hazırda Türkiyə şirkətlərinin istehsal etdiyi zirehli maşınlar başda Avropa, Asiya və Afrika ölkələri olmaqla digər qitələrdəki dövlətlər tərəfindən istifadə olunur. Günümüzdə Türkiyənin əsas quru platforma istehsalçıları sırasında “Otokar”, FNSS, “Nurol Makina”, “Katmerciler” və BMC şirkətləri yer alır. 2015‐ci ilədək ixrac olunan zirehli maşınların əsas hissəsi “Otokar” və FNSS şirkətlərinin payına düşür. Zirehli maşınların istehsalı ilə məşğul olan BMC, “Nurol Makina”və “Katmerciler” də 2015‐ci ildən ixracatçı şirkətlər arasında görünməyə başlayıb. “Otokar” zirehli maşınları Türkiyənin ən böyük özəl sərmayəli müdafiə sənayesi şirkəti olan “Otokar” zirehli hərbi texnikaların istehsalı və ixracı sahəsində liderlik edir. Hazırda şirkətin 33 minə yaxın zirehli texnikası Türkiyə ilə yanaşı, 40‐ dan artıq ölkənin silahlı qüvvələri və təhlükəsizlik qurumlarında istifadə olunur. “Otokar”ın hərbi maşınları 60‐ dan çox son istifadəçi tərəfindən müxtəlif iqlim şərtlərində və müxtəlif coğrafi ərazilərdə aktiv şəkildə xidmətdədir. Öz sinfində dünyanın qabaqcıl maşınları arasında yer alan “Otokar” zirehli maşınları hərəkət imkanları, qoruma səviyyəsi və sağ qalma qabiliyyəti ilə diqqət çəkir. Şirkətin istehsal etdiyi həm təkərli, həm də tırtıllı zirehli döyüş maşınları istifadəçilər tərəfindən böyük rəğbət və inam qazanıb. Şirkətin müxtəlif təkər formullu nəqliyyat vasitələrinə “Cobra”, “Arma” və “Akrep” ailələri, “Kaya” və “Ural” zirehli avtomobilləri, tırtıllı zirehli texnikalarına isə “Tulpar” piyadaların döyüş maşını (PDM) aiddir. “Otokar”ın “Cobra” ailəsi onların qlobal bazarda nisbətən daha çox tələb görülən seqmentidir. Ailəyə 4x4 təkər formullu “Cobra”, “Cobra II” və “Cobra II” MRAP zirehli döyüş maşınları daxildir. Ailənin ilk nümayəndəsi olan “Cobra” 1997‐ci ildən istehsal edilir. Həmin dövrdən indiyə kimi həyata keçirilən döyüş və antiterror əmə ‐ liyyatları “Cobra”ların təkamülündə əhəmiyyətli rol oynayıb. Bu zirehli 40 www.poliqon.az Türkiyәnin zirehli nәqliyyat vasitәlәri bazarına baxış ?Elşən Abdulkərimov Türkiyənin müdafiə sənayesi sektorunun sürətlə inkişaf etdiyi bir za‐ manda ölkənin zirehli nəqliyyat vasitələrinin istehsalı sahəsi xüsusilə seçilir. Türkiyənin quru platforma istehsalçıları hazırladıqları etibarlı, dözümlü və üstün performanslı zirehli maşınlar ilə artıq dünyada öz sözünü deməyi bacarıb. Onların istehsal etdiyi texnikalar müxtəlif re‐ gionlardakı qaynar nöqtələrdə imkanlarını yüksək səviyyədə sərgiləyib. “Cobra” MRAP
maşınlar günümüzdə Türkiyə Silahlı Qüvvələri, Jandarma Baş Komandanlığı, Daxili İşlər Nazirliyi və digər təh ‐ lükəsizlik orqanlarının inventarında aktiv formada istifadə edilir. Hazırda “Cobra” zirehli av to ‐ mobilləri kifayət qədər geniş istidafəçi kütləsinə malikdir. 2005‐ci ildən “Cobra” istifadəçiləri sırasına postsovet dövlətləri də qoşulmağa başlayıb və regionda bu zirehli maşınların ilk istifadəçisi Gürcüstan olub. 2008‐ci ilin avqust ayında Rusiya ilə yaşanmış müharibədə Gürcüstan Daxili İşlər Nazirliyinin xüsusi tə ‐ yinatlılarının silahlanmasında yer alan “Cobra”lardan istifadə etdiyinə dair məlumatlar mövcuddur. Rusiya Müdafiə Nazirliyinin Zirehli Texnikaların Elmi‐ Təqdiqi və Sınaq Mərkəzində sax la ‐ nılan, 2008‐ci ilin avqust mü ha ‐ ribəsində sıradan çıxarılmış Gürcüstan Daxili İşlər Nazirliyinə məxsus 307 nömrəli “Cobra”nın fotolarından gö ‐ ründüyü qədər maşın, korpusun yan hissələrində 7.62 mm çaplı zirehdələn güllələrə qarşı qorumanı təmin edə bilib. Lakin 12.7 mm çaplı (hansı məsafədən və hansı növ silahdan atıl ‐ dığı açıqlanmayan‐red) zirehdələn güllələrdən biri maşının korpusunu dəlməyi bacarıb. Rusiyalı ekspertlərin mediada yer alan açıqlamalarından məlum olduğu qədər “Cobra”nın kor ‐ pusuna 35‐dən artıq güllə də y məsinə baxmayaraq mühərrik bölməsi zərər görməyib. Maşının xarici zirehini dələn 7.62 mm çaplı zirehdələn güllələr ikinci qatda ilişərək nə mühərrik bölməsinə, nə də salona keçməmişdir. 2011‐ci ildə “Cobra”nın istifa ‐ dəçiləri sırasına Azərbaycan, sonrakı illərdə isə Qazaxıstan və Türkmənistan qoşulub. Hazırda Azərbaycan Dövlət Sərhəd Xidməti, Daxili İşlər Nazirliyinin Daxili Qoşunları və Fövqəladə Hallar Nazirliyi, Qazaxıstanın və Türk ‐ mənistanın xüsusi təyinatlı qüvvələri, Milli Qvardiyası bu zirehli maşınların operatorlarıdır. “Cobra” zirehli trans ‐ port yorları 44 günlük Vətən müha ‐ ribəsində döyüş əməliyyatlarında, müx ‐ təlif ərazi şərtlərində istifadə olun ‐ maqla praktiki sınaqdan keçib və özünün etibarlığını real döyüşlərdə sübuta yetirib. Vətən müharibəsində “Cobra”lar heyəti mina partlayış la ‐ rından, qəlpələrdən qoruyaraq yüksək performans nümayiş etdirib. Qeyd etmək lazımdır ki, şirkət “Cobra”ların tədarükünə dair əsas sifarişlərini 2008‐2015‐ci illər ara lı ‐ ğında alıb və həyata keçirib. Açıq mənbələrə əsasən şirkət bu illər ərzində 15‐dən çox ölkəyə 700‐dən çox “Cobra” tədarük edib. Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin və müttəfiq ölkələrin tələbləri əsasında, gələcək ehtiyacların qarşılanması məqsədi ilə yaradılan “Cobra II” zirehli nəqliyyat vasitəsi müasir texnoloji və taktik xüsusiyyətlərə malik modulyar platformadır. Geniş çeşiddə silah in teq ‐ rasiyası və təchiz olunduğu sistemlər sayəsində “Cobra II” sərhəd mühafizəsi, daxili təhlükəsizlik əməliyyatlarından sülhyaratma missiyalarınadək çox sayda tapşırıqlarda yer ala bilir. Şirkət bu zirehli maşını ilk dəfə 2013‐cü ildə Türkiyədə keçirilən IDEF‐ 2013 sərgisi zamanı təqdim edib. 2015‐ ci ildə körfəz ölkələrindən birində isti iqlim və amfibiya testlərinə cəlb olunan “Cobra II” minlərlə kilometr yol qət edərək, açıq dənizdə üzmə sınaqlarını uğurla tamamlayıb. Hazırda müxtəlif dövlətlərə ixracı istiqamətində işlər aparılan “Cobra II” Türkiyənin ordu və təhlükəsizlik qüv ‐ vələri ilə yanaşı bir sıra ölkələrin or ‐ duları tərəfindən istifadə edilməkdədir. Qərbi Afrika ölkəsi olan Qana Res ‐ publikası Silahlı Qüvvələrin modern ‐ ləşdirilməsi çərçivəsində Türkiyənin “Otokar” şirkətindən satın aldığı 40 ədəd “Cobra II” təkərli taktik zirehli avtomobilləri 2021‐ci il tarixində düzənlənən təqdimat mərasimində ictimaiyyətə nümayiş etdirib. Azərbaycan Daxili İşlər Nazir li yi ‐ nin (DİN) Daxili Qoşunları da “Cobra II” zirehli transportyorlarının istifadəçiləri sırasında yer alır. Daxili Qoşunların inventarınadakı “Cobra II” zirehli trans ‐ portyorları 2022‐ci il fevral ayında Prezident İlham Əliyevin Daxili Qo ‐ şunların Ağcabədi rayonunda yeni inşa olunan hərbi şəhərciyinin açılışında iştirakı zamanı ilk dəfə nümayiş olunub. Bundan başqa, Banqladeş Ordusu da həm “Cobra I”lərın, həm də “Cobra II”lərin son istifadəçiləri sırasında yer alır. Banqladeş Silahlı Qüvvələrinin inventarındakı “Cobra”lar Banqladeş “Arma II” zirehli transportyoru
Ordusunun Sülhməramlı Qüvvələri tərəfindən istifadə edilir. “Otokar” tərəfindən “Cobra II”nin minaya qarşı qorumalı (MRAP) versiyası ilk dəfə 2021‐ci ildə Birləşmiş Ərəb Əmirliklərinin paytaxtı Əbu Dabi şəhərində keçirilmiş IDEX‐2021 bey ‐ nəlxalq müdafiə sərgisində nümayiş etdirilib. “Cobra II” MRAP‐ın hazır ‐ lanmasında “Otokar” nəqliyyat va si ‐ tələri sahəsindəki 35 ilə yaxın təcrübə və məlumat bazasınından istifadə edib. Yeni nəsil “Cobra II” MRAP öz sə ‐ ləfilərindən yüksək ballistik müdafiə ilə yanaşı heyəti mina partlayışlarından qoruması ilə də önə çıxır. Daha üstün mühafizə təmin “Cobra II” MRAP‐ın qarşıdakı illərdə vacib ixracat uğur ‐ larına imza atması gözlənilir. “Otokar” vacib ixrac uğurları qa ‐ zanmış “Arma” zirehli avtomo bilininin ilk təqdimatı 2010‐cu ildə keçirib və “Arma” 10 ildən çoxdur istehsal olunur. “Arma” transportyor ailəsinə həm 6x6, həm də 8x8 təkər formullu zirehli maşınlar daxildir. “Otokar” bu ailəni genişləndirərək cari ilin yanvarında onun yeni nümayəndəsi olan “Arma II”ni ilk dəfə ictimaiyyətə təqim etdi. “Arma II” sələfindən əsasən, daha çox yerlilik payı, yüksək yükgötürmə qabiliyyəti və mühafizə imkanları ilə fərqlənir. “Arma II” struktur baxımından “Arma”ya çox bənzəsə də, ondan fərqli olaraq 40 tona qədər (“Arma” 30 ton) yükü götürə bilən nəqliyyat vasitəsidir. Bütün sınaqları uğurla başa çatan “Arma II” seriyalı istehsal üçün tam hazırdır. Zirehli transportyor müş tə ‐ rilərə biri yerli olmaqla iki mühərrik seçim imkanı ilə təqdim edilir. Buradakı əsas məqsəd isə yerli mühərrikləri inkişaf etdirərək xarici asılılığın azaldılması və ixrac zamanı embarqo probleminin aradan qaldırılmasıdır. Ailənin qlobal bazarda vacib ix ‐ racat uğurları qazanmış “Arma 8x8” modeli rəqiblərindən üstün per for ‐ mansı, yüksək mühafizəsi, atəş qabi ‐ liyyəti və dözümlülüyü ilə seçilir. Zirehli maşın Ərəbistan yarmadasının isti çöllərindən Asiya qitəsinin qarlı, şaxtalı bölgələrinə qədər müxtəlif ərazilərdə və şərtlərdə sınaqlardan keçirilib, uğurlu nəticələr göstərib. “Arma 8x8” ən böyük ixrac uğurunu Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) tərəfindən əldə edib. 2017‐ci ildə BƏƏ‐də keçirilən IDEX‐2017 sərgisində “Otokar” və BƏƏ‐nin “Tawazun” şurası ara sında 700‐dən çox “Arma 8x8”in alqı‐satqısını nəzərdə tutan 661 milyon ABŞ dolları dəyərində müqavilə im za ‐ la nıb. Razılaşma üzrə istehsal ilə bağlı işlər tərəflərin birgə müəssisəsi olan “Al Jasoor” şirkəti tərəfindən aparılıb. Həmçinin, 3 ildir ki, Qazaxıstanda “Arma 8x8” transportyoru, eləcə də “Cobra II” zirehli avtomobili və “Tulpar” tırtıllı zirehli döyüş maşını Silahlı Qüvvələrin ciddi sınaqlarından ke ‐ çirilirdi. Həmin sınaqlar zamanı zirehli maşınlar yay, qış, ərazi, etibarlılıq və atış testlərindən uğurla keçməyi ba ‐ carıb. Onların həm Xəzər dənizində amfibiya bacarıqları, həm də şaxtalı, qarlı havada hərəkət və atış qa biliy ‐ yətləri yoxlanılıb. “Arma 8x8”in bu baxımdan əsas rəqibi Qazaxıstanın “Kazakistan Pa ‐ ramount Engineering” (KPE) şirkətinin istehsal etdiyi 8x8 təkər formullu “Barys” zirehli döyüş maşını göstərilir. Ancaq sınaqlardan daha inamlı və uğurlu çıxmağı bacaran “Arma” rəqibini bir xeyli üstələyir. Bu isə onun Qazaxıstan Silahlı Qüvvələri tərəfindən seçilməsi istiqamətindəki şanslarını artırır. Ailənin 6x6 təkər formullu üzvü “Arma 6x6” da ilk dəfə 2010‐cu ildə təqdim edilib. Platforma elə həmin ildəcə 10.6 milyon ABŞ dolları də ‐ yərində ilk ixracat uğurunu qazanmağa müvəffəq olub. Daha sonra “Otokar” şirkəti “Arma 6x6”nın tədarükünə dair 2011‐ci ildə adı açıqlanmayan müştəri ilə 63.2 milyon ABŞ dolları dəyərində ikinci müqaviləni imzalayıb. Beləliklə, zirehli texnika 1 il ərzində iki ixracat uğuruna imza atmış olub. Son olaraq BƏƏ‐də keçirilən IDEX‐2023 sərgisində də nümayiş etdirilən zirehli maşın həm ziyarətçilər, həm də nümayəndə he ‐ yətləri tərəfindən maraqla qarşılanıb. “Arma 6×6” rəqiblərindən xüsusi yükgötürmə qabiliyyəti və geniş daxili həcmi ilə seçilir. Yüksək taktiki və texniki xüsusiyyətlərə malik “Arma 6×6”nın ən çətin ərazi və iqlim şə rai tin ‐ də sülhməramlı və humanitar yardım əməliyyatları üçün müxtəlif kon fi ‐ qurasiyaları mövcuddur. “Otokar”ın 2013‐cü ildə ilk nü ‐ munəsini təqdim etdiyi “Ural” zirehli maşınının da “Cobra”da olduğu kimi müxtəlif konfiqurasiyaları mövcuddur. 4x4 təkər formulu üzərində yaradılan “Ural” zirehli maşını 2014‐2016‐cı illərdə Türkiyənin Əmniyyət Baş İda ‐ rəsinin Yüngül Zirehli Maşın layihəsi çərçivəsində inventara qəbul edilib. Əmniyyət Baş İdarəsinin aldığı 126 ədəd “Ural” maşını türkiyənin müxtəlif bölgələrində təhlükəsizlik qüvvələri tərəfindən keçirilən əməliyyatlarda geniş istifadə olunmaqdadır. Habelə, “Ural” zirehli maşını 2015‐2016‐cı illərdə Türkmənistan Sərhəd Xidməti üçün ixrac olunub. “Otokar”ın 2009‐cu ildə hazırladığı 4x4 təkər formullu “Qaya” adlı MRAP 12 nəfər tam təchizatlı hərbçini daşımaq qabiliyyətinə malikdir. “Qaya”dan həm ‐ çinin yük daşıyıcı nəqliyyat vasitəsi kimi də istifadə olunur. Bu maşının yeni nəsli sayılan “Qaya II” kinetik enerjili sursatlara qarşı da üstün qorumanı təmin edir. “Otokar” şirkəti “Akrep II” zirehli maşın ailəsinin “Akrep IIe” elektrik versiyasını ilk dəfə 2019‐cu ildə, “Akrep IId” dizel versiyasını isə 2021‐ci ildə təqdim edib. Şirkət “Akrep II”nin hibrid versiyasının da təqdimatını yaxın gə lə ‐ cəkdə keçirməyi planlaşdırır. “Akrep II” istifadəçilərin hər cür kəşfiyyat və “Tulpar” tırtıllı zirehli döyüş maşını
müşahidə əməliyyatları daxil olmaqla, çox sayda silah sistemlərinin in te qra ‐ siyasına imkan verən, kiçik siluetli, yüksək ballistik qorumalı zirehli maşın ehtiyaclarını qarşılamaq məqsədilə hazırlanıb. “Akrep II”də sükan, sürət ‐ lənmə və əyləc kimi sistemlərin əsas mexaniki komponentləri elektriklə idarə olunur (drive‐by‐wire). Bu funksiya da avtomobili uzaqdan və avtonom idarəetməyə imkan verir. “Tulpar” ailəsinin “Tulpar” orta ağırlıqlı tankı və “Tulpar” piyadanın döyüş maşını hərəkət qabiliyyəti, yüksək atəş gücü və dözümlülük xüsusiyyətləri ilə seçilir. “Tulpar” zirehli vasitələri gələcək qlobal tələblərə tam cavab vermək üçün 28000 kq‐dan 45000 kq‐a qədər dəyişən variantları olan çoxməqsədli texnika kimi dizayn edilib. Şirkət mütəxəssislərinin söz ‐ lərinə görə, modulluğun gələcəyə yönəlmiş perspektivi sayəsində geniş çeşidli zirehli texnika variantlarında ümumi şassi və komponentlərdən istifadə edilməklə əməliyyat çevikliyi artırılacaq. Dünyanın müxtəlif yer ‐ lərində müxtəlif istifadəçilər tərəfindən ən çətin iqlimlərdə və ərazilərdə sınaqdan keçirilmiş “Tulpar”, təh ‐ lükələrə uyğun olaraq konfiqurasiya edilə və miqyaslana bilən zireh qu ‐ ruluşu ilə öz sinfində ən yaxşı ballistik və mina mühafizəsinə malikdir. FNSS zirehli maşınları Türkiyənin quru platforma is ‐ tehsalçıları arasında özünəməxsus yeri olan FNSS şirkəti bu sahədə həm təkərli, həm də tırtıllı zirehli nəqliyyat vasitələri istehsal edir. Şirkətin zirehli maşınlarından istifadə edən müş tə ‐ rilərin sayı kifayət qədər genişdir. Burada həm Türkiyə Silahlı Qüvvələri, həm də müxtəlif regionlardan olan xarici müştərilər yer alır. Şirkətin 2021‐ci ildə yaydığı məlumata əsasən, FNSS 4000‐ dən çox zirehli döyüş maşınlarını sifarişçilərə təhvil verib. 2022‐ci ilin yanvarında FNSS‐nin baş direktoru Nail Kurt şirkət tə ‐ rəfindən istehsal edilən 2000‐dən çox tırtıllı zirehli döyüş maşınlarının, səyyar üzən hücum körpüsünün, zirehli amfibiya mühəndis maşınının, tırtıllı və 4×4 təkər formullu zirehli silah daşıyıcı maşınların Türkiyə Silahlı Qüvvələrində xidmət göstərdiyini bildirib. Şirkət indiyə kimi 7 ölkəyə nəqliyyat va ‐ sitələri, texnologiya transferi, daha çox ölkəyə də alt sistem, hissə və xidmətlər ixrac edib. FNSS‐nin istehsal etdiyi zirehli döyüş maşınlarının müxətlif təkər formullu seqmentini bütünlüklə “Pars” ailəsi təşkil edir. Bu ailəyə “Pars III” 8x8, “Pars IV” 8x8, “Pars III” 6x6, “Pars IV” 6x6, “Pars İzci” və “Pars” 4x4 daxildir. Hazırda şirkət “Pars” ailəsinin yeni üzvü “Pars V” üzərində fəaliyyətlərini aparır və qarşıdakı zamanlarda onu geniş ictimaiyyətə təqdim etməyi planlaşdırır. Ailənin 5‐ci nəsli olan “Pars V” özündən əvvəlki “Pars IV”dən daha üstün im ‐ kanlara və xüsusiyyətlərə malik olacaq. FNSS şirkəti ötən ilin aprelində “Pars” taktiki təkərli zirehli nəqliyyat vasitələrinə dair Malayziyanın DEFTECH şirkəti ilə əməkdaşlıq mü ‐ qaviləsi bağlayıb. 2000‐ci illərin əvvəlindən etibarən öz imkanları hesabına 8×8 təkər platformalı “Pars” zirehli nəqliyyat vasitəsini hazırlamağa başlayan FNSS şirkəti Malaziya ilə olan AV‐8 layihəsinin ardından Oman Quru Qoşunları üçün inkişaf etdirdiyi “Pars III” 8×8 layihəsilə taktiki təkərli zirehli maşın ixracatında ümumilikdə 1 mil‐ yard ABŞ dollardan çox satış həyata keçirib. Bir çox ixracat müvəffəqiyyəti qazanan “Pars III” 8×8, o cümlədən “Pars III” 6×6 2019‐cu ilin dekabrında imzalanan müqavilə ilə Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən də seçilib. “Pars IV” 6×6 MKKA (MRAP) mi‐ naya qarşı qorumalı maşın hazırda Türkiyə Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr Komandalığı tərəfindən istifadə edilir. Onun alınması ilə bağlı Türkiyə Müdafiə Sənayesi Başqanlığı (SSB) və FNSS arasında müqavilə 2021‐ci ildə imzalanıb. Ümumilikdə isə “Pars IV” 6×6 MKKA nəqliyyat vasitəsi Türkiyə Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr Koman ‐ dalığının ehtiyacları çərçivəsində baş ‐ ladılan proqramla əlaqədar 2019‐cu ildən bəri müxtəlif sınaqlardan keçir‐ ilib. 2022‐ci ilin noyabrında şirkət MKKA‐nın sonuncu partiyasını sifa ‐ rişçiyə təhvil verib. Bununla da FNSS şirkəti SSB tərəfindən verilən 12 ədədlik sifarişi tamamlayıb. FNSS “Pars” 4×4 təkər formullu silah daşıyan maşını (STA) Türkiyə Quru Qoşunları Komandanlığının eh ‐ tiyaclarını qarşılamaq məqsədilə hazırlayıb. Hazırda Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə təhvil prosesi davam edən “Pars” 4×4 STA tanklarla mübarizə maşınları istənilən ərazi şəraitində atəş gücü, sürəti və yüksək manevr ba ‐ carığıyla düşmənə məxsus tank və digər “Pars IV” 6x6 nəqliyyat vasitəsi “Pars” 4×4 STA tanklarla mübarizə maşını
zirehli vasitələri uzaq məsafədən məhv edə biləcək və qısa müddətdə mövqe dəyişdirərək ikinci hədəfi atəş altına alabiləcək imkanlara sahibdir. Layihə çərçivəsində SSB əvvəlcə FNSS‐yə 76 ədəd “Pars” STA sifariş etsə də, daha sonra bu rəqəm artırılaraq 136 ədədə yüksəldilib. “Pars” STA kimi, “Kaplan” STA‐da Türkiyə Quru Qoşunları Koman dan lı ‐ ğının ehtiyacları çəçivəsində hazırlanan tanklarla mübarizə maşınıdır. Tırtıllı “Kaplan” STA da “Pars” STA kimi yüksək performansa və dəqiqlikliyə malikdir. Hər iki nəqliyyat vasitəsi Türkiyənin “Roketsan” şirkəti tərəfindən istehsal edilən OMTAS və ya Rusiya istehsalı “Kornet” tank əleyhinə raketləri ilə silahlandırıla bilər. “Kaplan” STA zirehli maşını ilə bağlı şirkət yenə ilk başda SSB‐dən 184 ədəd sifariş alsa da, daha sonra bu say 208 ədədə qaldırılıb. ZAHA zirehli amfibiya hücum maşını Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin am‐ fibiya tipli nəqliyyat vasitəsi ehti ‐ yaclarını ödəmək üçün hazırlanıb. Bu layihə ilə bağlı Türkiyə SSB və şirkət arasında müqavilə 2017‐ci ildə imzalanıb. Həmin müqaviləyə əsasən, SSB‐nin FNSS‐dən 27 ədəd ZAHA zirehli transportyoru alması planlaşdırılıb. ZAHA zirehli transportyoru Türkiyə Silahlı Qüvvələri tərəfindən həm dəniz, həm də quru şəraitində uğurla müxtəlif sınaqlardan keçirilib. Onun Silahlı Qüvvələrə təhvil verilməsinə 2021‐ci ildən başlanacağı deyilsə də, sonradan bu proses 2023‐cü ilə qədər uzadıldı. Cari ilin mart ayında FNSS şirkəti ZAHA zirehli amfibiya hücum maşınını Türkiyə Hərbi Dəniz Qüvvələrinə (HDQ) təhvil verməyə başladı. ZAHA zirehli transportyoru HDQ‐nin 2023‐cü ilin aprel ayında xidmətinə girən TCG “Anadolu” amfibiya hücum gəmisinin texnika ehtiyaclarını qarşılayacaq. “Katmerciler” zirehli maşınları Türkiyədə 1985‐ci ildən bəri fəaliyyət göstərən “Katmerciler” şirkəti müdafiə sənayesi sahəsində çalışmağa 2010‐cu ildən başlayıb. Bu baxımdan “Katmerciler” sektordakı digər yerli istehsalçılar ilə müqayisə də olduqca yenidir. Şirkətin zirehli nəqliyyat vasitləri portfelini 4x4 təkər formullu maşınlar təşkil edir. Bu siyahıda şirkətin “Hızır” 4x4, “Hızır II” 4x4, “Ateş” 4x4, “Eren” 4x4 və “Khan” 4x4 zirehli maşınları yer alır. Bunların arasında “Hızır” 4x4 həm yerli, həm də qlobal bazarda əsas ixracat uğuru qazanan zirehli nəqliyyat vasitəsidir. Şirkətin açıqldığı məlumata görə, “Hızır” 4x4 öz seqmentinin ən güclü zirehli maşınıdır. O, ilk dəfə ictimaiyyətə 2016‐cı ildə təqdim olunub. 2017‐ci ildə bu plat‐ forma ASELSAN şirkəti tərəfindən sərhəd təhlükəsizliyi layihəsində istifadə olunacaq zirehli vasitə kimi seçilib. ASELSAN‐ın kəşfiyyat və müşahidə sistemləri ilə təchiz olunan zirehli nəqliyyat vasitəsinin yeni versiyası “Ateş” adlandırılıb. Hazırda 57 ədəd “Ateş” zirehli sərhəd təhlükəsizliyi maşını Türkiyənin Avropa İttifaqı (Aİ) ölkələri ilə olan sərhəd xəttindəki missiyalardə istifadə edilir. Şirkət bu vasitələrin Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə çatdırılmasını 3 par‐ tiyada təmin edib. Belə ki, 20 ədədlik birinci partiya 2019‐cu ilin aprelində, 27 ədədlik ikinci partiya 2019‐cu ilin dekabrında və 10 ədədlik sonuncu par‐ tiya isə 2020‐ci ilin aprelində təhvil ver‐ ilib. “Katmerciler” şirkəti “Hızır” 4x4 zirehli maşınının ilk ixracat uğuruna 2019‐cu ildə imza atıb. Bu vaxt şirkət adını açıqlamadığı Afrika ölkəsindən 20.7 milyon ABŞ dolları dəyərində “Hızır” sifarişi alıb. “Katmercilər” bu sifarişlə bağlı zirehli maşınların ilk partiyasını afrikalı müştəriyə 2020‐ci ilin iyulunda təhvil verib. 2021‐ci ildə Uqanda Müdafiə Nazirliyi ölkədə aparılan əməliyyatlarla bağlı fotolar paylaşmış və həmin görüntülərdə arxa fonda “Hızır” zirehli maşınları da yer almışdı. Bu isə şirkətin ilk ixracatını Uqandaya etməsi ilə əlaqəli ehtimalları gündəmə gətirmişdi. 2021‐ci ilin yanvar ayında “Katmercilər” adını açıqlamadığı dost ölkə ilə 39.4 milyon avro dəyərində “Hızır”, Ateş” və “Khan” zirehli ma ‐ şınlarının alqı‐satqısına dair müqavilə imzalayıb. Bu müqavilə ilə şirkət 4x4 təkər formullu “Khan” zirehli maşınını da ilk dəfə ixrac edib. “Katmercilər” bu sahədəki ən böyük “Hızır” 4x4 sifarişini 2021‐ci ilin iyul ayında Keniya Or‐ dusundan alıb. Bu vaxt “Katmerciler” 118 ədəd zirehli maşının tədarükünə dair sifarişçi ilə 91.4 milyon ABŞ dolları həcmində müqavilə imzalayıb. Həmin ilin oktyabr ayında şirkət Latın Amerikası ölkəsi olan Uruqvaya “Hızır” zirehli avtomobillərinin ixrac olunduğu ilə bağlı açıqlama yayıb. Bildirib ki, bu texnikalar Uruqvay Müdafiə Nazirliyi tərəfindən BMT‐nin Atəşkəs Müşahidə Qüvvələrində (UNDOF) xidmət edən hərbçilərinin ehtiyaclarını qarşılamaq üçün alınır. Şirkətin ixracat uğurları bununla yekunlaşmır. “Katmerciler” 2021‐ci ilin noyabrında Türkiyənin İctimaiyyəti Məlumatlandırma Platformasına (KAP) təqdim etdiyi məlumatında daha bir Afrika ölkəsi ilə zirehli maşınların tədarükünə dair 6.3 milyon ABŞ dollar dəyərində ixrac müqaviləsi imzaladığını bəyan edib. Onu da qeyd edək ki, ötən il medi‐ ada şirkətin Qambiyaya da “Hızır” zirehli maşınlarını ixrac etməsi ilə bağlı məlumatlar yayılıb, lakin hər iki tərəf 44 www.poliqon.az “Hızır” 4x4 zirehli nəqliyyat vasitəsi
bu məlumatı rəsmi olaraq təsdiq ‐ ləməyib. “Nurol Makina” zirehli maşınları “Nurol Makina” şirkəti zirehli nəqliyyat vasitələri sahəsindəki ilk addımını 1995‐ci ildə RN‐94 6x6 ilə atıb. Həmin vaxt “Nurol Makina” bu zirehli maşının dizayn, istehsal və digər bütün işlərini Rumıniyanın “Romarm” şirkəti ilə birgə həyata keçirib. Şirkət 2006‐cı ildə minaya davamlı 6x6 təkər formullu “Ejder” zirehli ma ‐ şınının inkişaf etdirilməsinə başlayıb. Maşının ilkin olaraq hazırlanan pro ‐ totipləri keçirilən sınaqlardan uğurla çıxmağı bacarıb. “Ejder” 6x6 zirehli av‐ tomobili 2017‐ci ildən Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin inventarında yer al maq ‐ dadır. Gürcüstan Silahlı Qüvvələrinin Baş Qərargah rəisi personalın da şın ‐ ması üçün nəzərdə tutulan bu zirehli maşınların kritik əməliyyatlarda isti ‐ fadə olunacağını bildirib. Həmin dövrdə yerli media Gürcüstan Müdafiə Nazir‐ liyinin 100 ədəd “Ejder”in alınmasına dair “Nurol Makina” ilə müqavilə imzaladığını qeyd etsə də, sonradan bununla bağlı rəsmi məlumat veril ‐ mədi. Ötən ilin dekabr ayında sosial şəbəkələrdə 4 ədəd “Ejder” 6x6 zirehli nəqliyyat vasitəsinin Ukraynanın “Antonov Airlines” şirkətinin vasitəsi ilə Türkiyədən Tunisə göndərilildiyi ilə bağlı fotolar yayıldı. Bundan sonra me‐ diada əlaqəli məsələ barəsində bir sıra iddialar ortaya atıldı. Lakin, aidiyyəti məsələ haqqında yenə də hər hansı rəsmi açıqlama olmadı. “Ejder Yalçın” 4x4 şirkətin quru platformaları sahəsində ən çox uğur qazandığı və tədarükünü həyata ke ‐ çiridiyi layihədir. Bu maşınlar həm Türkiyə Silahlı Qüvvələri, həm də Avropa və Afrika ölkələri tərəfindən seçilib. Şirkətin bildirdiyinə görə, “Ejder Yalçın”ın unikal dizaynı, üstün mü ‐ hafizə, performans və döyüş bacarıqları onun müştərilər tərəfindən seçil mə ‐ sində əsas rol oynayır. Şirkət “Ejder Yalçın” ilə ilk ixrac uğuruna 2017‐ci ildə imza atıb. Həmin ilin martında şirkət adını açıqlamadığı ölkə ilə ixracat müqaviləsi imzaladığını bəyan edib. 2017‐ci ilin iyununda Tunis mətbuatı bu ölkənin “Nurol Makina”dan 70 ədəd “Ejder Yalçın” sifariş verdiyini bildirib. Bununla Tunis “Ejder Yalçı”nın ilk xarici müştərisi olub. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırma İnstitutu‐ nun (SIPRI) 2017‐ci il üçün olan he sa ‐ batına əsasən, “Nurol Makina” sifariş çərçivəsində 70 ədəd zirehli maşının tədarükünü elə həmin ildəcə ta mam la ‐ yıb. Ancaq BMT‐nin Adi Silahlar Re ‐ yestrinə (UNROCA) təqdim olunan mə ‐ lu matda 2017‐ci il üçün Türkiyənin Tunisə zirehli maşın tədarükü 30 ədəd göstərilib. 2017‐ci ilin sonlarına yaxın Tunisin ardınca daha bir neçə ölkənin “Ejder Yalçın”a maraq göstərdiyinə dair Türkiyə medaiasında xəbərlər yer alıb və bu çərçivədə 100‐dən çox zirehli maşın sifarişinin gözlənildiyi bildirilib. Bu gözləntilər özünü qismən doğruldub və Özbəkistan “Nurol Makina”dan ilkin mərhələdə 24 ədəd “Ejder Yalçın”ın satınalınması ilə bağlı müqavilə im ‐ zalayıb. Razılaşmaya uyğun olaraq, tərəflər növbəti mərhələdə Öz bə ‐ kistanın “Uz Auto” zavodunda 1000 ədəd “Ejder Yalçın”ın birgə istehsalını nəzərdə tutsa da, bu əməkdaşlıq baş tutmayıb. “Nurol Makina” sözügedən 24 ədədlik sifarişi 2018‐2019‐cu illər ərzində tamamlayıb (2018‐də 4 ədəd, 2019‐da 20 ədəd). SIPRI‐nin 2018‐ci il üçün ya ‐ yımladığı hesabata əsasən, Çad “Nurol Makina”dan 20 ədəd, Seneqal isə 25 ədəd “Ejder Yalçın” satın alıb. 2018‐ci ilin martında şirkət Qətər Silahlı Qüvvələri ilə 400 ədəd “Əjdər Yalçın” taktiki zirehli maşınlarının tədarükü üçün müqavilə imzalayıb. Şirkət bu sifarişi 2020‐ci ilə qədər (bəzi mən ‐ bələrə görə 2021‐ci il) yekun laşdırıb. 2020‐ci ilin avqustunda Qətər “Nurol Makina”dan açıqlanmayan sayda “Ejder Yalçın” sifarişi verib. Bəzi açıq mən ‐ bələrdə bu sifarişin həcminin ambulans versiyasında 50 ədəd “Ejder Yalçın” olduğu göstərilib. Bundan başqa, 2020‐ci ilin dekabr ayında Macarıstan Silahlı Qüvvələri ilə “Nurol Makina” arasında 40 ədəd “Ejder Yalçın”ın tədarükünə dair müqavilə imzalanıb. Bununla da şirkətin istehsal etmiş olduğu “Ejder Yalçın” zirehli maşını həm Avropa İttifaqı, həm də NATO üzvü olan ölkəyə ilk dəfə ixrac edilib. Razılaşmaya əsasən, şirkət zirehli nəqliyyat vasitəsinin 10 ədədlik ilk partiyasını 2021‐ci ilin fevral ayında Macarıstan Silahlı Qüvvələrinə təhvil verib. Macarıstanda “Ejder Yalçın” “Gidran” adı ilə silahlanmya qəbul edilib. Macarıstan və “Nurol Makina” arasında imzalanan müqavilə təkcə 40 ədədlik tədarükü nəzərdə tutmayıb. Bu müqaviləyə həm də 300 ədəd “Ejder Yalçın”ın Macarıstanda qurulacaq birgə müəssisəsədə istehsalı da ehtiva olunub. Xarici mediada yer alan bir sıra məlumatlarda hazırda adı çəkilən ölkələrdən əlavə Burkina Faso, Uruqvay, Mərakeş və Kotdivuarın da (Fildişi Sahili) “Ejder Yalçın” zirehli maşınından istifadə etdikləri iddia olunur. Həm ‐ çinin, Kortdivuarda şirkətin “Ilgaz II” zirehli avtomobilinin də olduğu iddialar arasındadır. Ümumilikdə, 2017‐2022‐ci illər ərzində ‐ cəmi 5 il müddətində şirkət təkcə xarici müştərilərdən 1000 ədəddən çox “Ejder Yalçın” sifarişi alıb. Şirkətin “Ejder Yalçın”dan sonra ixracat sahəsində uğur əldə etdiyi ikinci platforma “Yörük 4x4” zirehli maşınıdır. “Nurol Makina” onu maket formasında ilk dəfə Türkiyədə keçirilən IDEF‐2017, 45 “Ejder Yalçın” 4x4 zirehli maşını
tam hazır şəkildə isə IDEF‐2019 sərgisində ictimaiyyətə təqdim edib. Həmin vaxt hələ inkişaf mərhələsində olan “Yörük” ixracat sahəsində ilk uğurunu 2018‐ci ildə qazanıb. Həmin il Qətər Ordusu “Nurol Makina”dan “Ejder Yalçın” ilə birlikdə 100 ədəd (bəzi mənbələrdə 214) “Yörük” sifarişi verib. SIPRI‐nin 2018‐2019‐cu illər üçün olan hesabatına əsasən, Qətər Ordusu “Yörük” zirehli maşınlarını bu illər ərzində təhvil alıb. 2020‐ci ildə Qətər növbəti dəfə açıqlanmayan sayda “Nurol Makina”dan “Yörük” sifarişi edib. Sonuncu sifariş ilə bağlı təhvil işlərinin ötən ildən başlanması gözlənilirdi. Qətərdən sonra “Nurol Makina” zirehli maşının növbəti ixracını Çada reallaşdırıb. Açıq mənbəyə görə, şirkət Çada 2022‐ci ildə ən azı 3 ədəd “Yörük” zirehli avtomobili təhvil verib. 2022‐ci ildə şirkət rəsmilərinin açıqlamalarına görə, “Yörük” maşınları ümumilikdə 4 ölkəyə tədarük edilib. 2022‐ci ilin noyabr ayında İndoneziyada keçirilən “Indo Defense Expo & Forum” sərgisində “Nurol Makina” bu ölkənin “PT Jala” şirkəti ilə “Yörük” 4x4‐ün İn‐ doneziyada birgə istehsal edilməsinə dair anlaşma memorandumu imzalayıb. Bununla bağlı tam fəaliyətə nə vaxt başlanacağı hələlik bəlli deyil. Şirkətin rəsmi açıqlamasına görə, “Nurol Makina” indiyə kimi 9 ölkə ilə zirehli maşınların tədarükünə dair müqavilə imzalayıb. Bu çərçivədə sifarişçilərə 1200‐dən artıq zirehli av‐ tomobil təhvil verib. BMC zirehli maşınları Yarandığı ilk dövrlərdə mülki təyinatlı nəqliyyat vasitələrinin istehsalı ilə məşğul olan BMC şirkəti 1999‐cu ildən etibarən hərbi təyinatlı maşınlar hazırlamağa başlayıb. Günümüzdə Türkiyə müdafiə sənayesi istehsalçıları arasında BMC 5‐ci sırada yer alır. Hazırda şirkətin istehsal etdiyi zirehli maşınlar həm yerli, həm də xarici müştərilər tərəfindən istifadə olunur. BMC zirehli avtomobillərinin bu cə hət ‐ dən ən böyük istifadəçisi Türkiyə Silahlı Qüvvələridir. Bəzi açıq mən bə lə rə əsasən, günümüzdə Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin inventarında 2000‐dən çox (2015‐ci ildə 620‐dən çox) BMC istehsalı zirehli nəqliyyat vasitələri yer almaqdadır. Şirkətin istehsal etdiyi zirehli avtomobillərin siyahısına “Kirpi” 4x4, “Kirpi II” 4x4, “Kirpi” 6x6, “Vuran” 4x4, “Amazon” 4x4 və “Altuğ” 8x8 daxildir. 2009‐cu ildə “Kirpi” 4x4 MRAP mi‐ naya qarşı qorumalı nəqliyyat va si ‐ təsinin istehsalına başlayan BMC şirkəti elə həmin il Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə 468 ədəd “Kirpi”nin tədarük edilməsi ilə bağlı ilk sifarişini alıb. 2013‐cü ilin aprel‐may aylarında Türkiyə mət ‐ buatında BMC şirkətinin yaşadığı ma ‐ liyyə problemləri səbəbindən bu sifarişlə bağlı məhsul istehsalını çatdıra bilmədiyinə dair xəbərlər yayıldı. Hətta, Türkiyə Müdafiə Sənayesi Başqanlığının BMC‐nin istehsal və tədarüklə bağlı yaşadığı problemlərdən müqaviləyə xitam veriləcəyi iddia olunurdu. Mə ‐ lumata görə, həmin müddətə kimi şirkət cəmi 278 ədəd “Kirpi”ni istehsal edərək sifarişçiyə təhvil verə bilib. Ancaq bu dövrdə şirkət tərəfindən məsələ ilə əlaqədar rəsmi açıqlama verilməyib. Günümüzdə bir sıra ixrac mü ‐ qavilələrinə imza atan BMC‐nin həmin dövr üçün Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə tədarük etdiyi zirehli maşınlarla bağlı başqa uğursuz faktlar da yayımlanıb. Belə ki, Türkiyə Ordusu tərəfindən istifadə olunan “Kirpi”lərin yol ilə hərəkət edən zaman aşması, düşdüyü mina partlayışlarından nəzərdə tutu‐ landan daha çox ziyan görməsi kimi bir sıra görüntülər sosial şəbəkələrdə yayılıb. Bu vaxt şirkət rəsmiləri baş verən hadisələrdə heç bir hərbi qul‐ luqçunun şəhid olmadığını desə də, bu açıqlamalar ortadakı reallıqlar ilə tərs mütənasiblik təşkil edir. Ancaq, bütün bunlara baxmayaraq Türkiyə Silahlı Qüvvələri “Kirpi” zirehli maşınını müx ‐ təlif modifikasiyalarda öz inven tarına qəbul edib. Yerli istifadəçilərlə yanaşı bir sıra xarici müştərilər tərəfindən də seçilən “Kirpi”nin Türkiyədən sonra ikinci ope ‐ ratoru Tunis Silahlı Qüvvələri olub. SIPRI‐nin 2014‐2021‐ci illər üçün olan hesabatına əsasən, Tunis 2014‐cü ildə Türkiyədən 100 ədəd, 2020‐ci ildə isə 46 ədəd “Kirpi” sifarişi verib. İlk sifariş çərçivəsində zirehli maşınların bu ölkəyə təhvil verilməsi 2014‐2016‐cı illərdə tam şəkildə həyata keçirilib. İkin ci sifariş əsasında 2021‐ci ildə 23 ədəd zirehli maşın Tunis Silahlı Qüv ‐ vələrinə tədarük edilib. 2015‐ci ildə Türkmənistan BMC‐dən 28 ədəd “Kirpi” sifariş edib və 2016‐cı ildə onları təhvil alıb. 2020‐ci ildə Somali də “Kirpi” istifadəçilərinin sıralarına qoşulub. BMC şirkəti 2020‐ci ildə Somali Silahlı Qüvvələrinə 12 ədəd “Kirpi” tədarük edib. Bunun ardınca, 2021‐ci ildə Türkiyə Ordusunun inventarında yer alan 8 ədəd “Kirpi” Somali Ordusuna bağışlanıb. 2022‐ci ilin avqustunda Ukrayna Ordusuna da BMC şirkəti tərəfindən 50 ədəd “Kirpi” zirehli avtomobili tədarük olunub və qarşıdakı müddətdə daha 150 ədəd “Kirpi”nin çatdırılması plan ‐ laşdırılıb. Hazırda bu zirehli nəqliyyat vasitələri Ukrayna‐Rusiya mü ha ri ‐ bəsində Ukrayna Ordusu tərəfindən aktiv şəkildə istifadə edilir. Ukraynalı hərbçilər tərəfindən sosial şəbəkələrdə “Kirpi”lərlə əlaqədar bir sıra görüntülər də yayılıb. Belə ki, həmin görüntülərdə ukraynalı hərbçilər bu zirehli maşınlar ilə pusquya və minaya düşdüklərini, ancaq onun üstün qoruması nəti ‐ cəsində sağ qaldıqlarını bildiriblər. BMC şirkəti “Kirpi”dən qazandığı təcrübədən bəhrələnərək “Kirpi II” zirehli nəqliyyat vasitəsini hazırlayıb. O, sələfi ilə müqayisədə həm daha üstün qorumaya və hərəkət bacarığına, həm də yüksək daşıma və döyüş imkanlarına “Kirpi” zirehli avtomobili
malikdir. “Kirpi”də olduğu kimi “Kirpi II” maşınında da ən böyük istismarçı Türkiyə Silahlı Qüvvələridir. Belə ki, TTA‐2 (Taktik Tekerli Araç ‐2) layihəsi çərçivəsində “Kirpi II”nin satınalınması ilə bağlı Türkiyə SSB və BMC şirkəti arasında 2017‐ci ildə müqavilə im ‐ zalanıb. Həmin müqavilədə ümumilikdə 529 zirehli nəqliyyat vasitəsinin satın alınması planlaşdırılıb. Əvvəlcə 200 ədəd “Kirpi II”nin Jandarma Baş Ko ‐ mandanlığına və 329 ədəd “Kirpi II”nin Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə tədarükü nəzərdə tutulurdu. Daha sonra, Türkiyə Silahlı Qüvvələri üçün bu rəqəm 493 ədədə artırıldı. Türkiyə Quru Qoşunları verilən bu sifarişlə bağlı ilk zirehli nəqliyyat vasitələrinin təhvil alın ma sı ‐ na 2018‐ci ildə başlayıb. Quru Qo şun ‐ ları 2021‐ci ilin may ayına qədər ümu ‐ milikdə 379 ədəd “Kirpi II” təhvil alıb. Türkiyənin ardınca Qətər 2018‐ci ildə BMC‐dən 50 ədəd “Kirpi II” və 2019‐cu ildə Liviya 13 ədəd “Kirpi II” sifarişi verib. Şirkət sifariş üzrə hər iki ölkəyə 2019‐cu ildə “Kirpi II” zirehli nəqliyyat vasitələrinin tədarükünü tam formada həyata keçirib. 2021‐ci ilin avqustunda Kosova da BMC şirkətinə 10 ədəd “Kirpi” sifarişi verib. Ancaq şirkət Kosovaya “Kirpi”nin hansı mod‐ elinin ixrac olunacağını açıqlamayıb. Son olaraq Birləşmiş Ərəb Əmir lik ‐ lərində keçirilən IDEX‐2023 sərgisində “Kirpi II”nin BƏƏ Ordusunun sınaq ‐ larından uğurla çıxdığı və inventara daxil edildiyi bildirilib. Lakin say ilə bağlı əlavə məlumat verilməyib. Hazırda BMC “Kirpi II”ni həm Avropa, həm Asiya, həm də Afrika bazarlarında xarici müştərilərə təqdim edir. BMC şirkəti tərəfindən təhlü ‐ kəsizlik qüvvələri üçün təqdim olunan 4x4 təkər formullu “Vuran” zirehli maşınları da minaya qarşı qoruması və ballistik mühafizəsi ilə seçilir. Türkiyə mediasında yer alan xəbərlərə görə, 2015‐ci ildə istehsalçı şirkətin layihəni yerinə yetirə bilməməsi və maşınların çatdırılmasındakı gecikmələr səbə ‐ bindən BMC‐yə verilən sifarişlər ləğv edilmiş və digər firmalara (İAG, “Kat‐ merciler”, “Nurol Makina” və “Otokar) verilmişdir. Qeyd edək ki, “Vuran” zirehli avtomobilləri İsrailin “Hetehof” şirkətinin layihəsidir və müəyyən detalları oradan idxal olunmaqla is‐ tehsal edilir. “Vuran” zirehli maşın la ‐ rının ən böyük istifadəçisi “Kirpi”lərdə olduğu kimi yenə də Türkiyədir. Türkiyə SSB 2018‐ci ilin avqust ayında BMC ilə “Vuran”ların tədarükünə dair müqavilə imzalayıb. Şirkət “Vuran”ların Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə və Jandarma Baş Komandanlığına təhvil verilməsinə elə həmin ilin sonundan başlayıb. Mü ‐ qaviləyə əsasən, BMC 2019‐cu ilin noyabr ayına kimi müxtəlif modi‐ fikasiyalarda 230‐dan artıq “Vuran” zirehli maşınını Türkiyə Quru Qo şun ‐ larına təhvil verib. Hazırda şirkət müx ‐ təlif modifikasiyalardakı “Vuran”ların Türkiyə Silahlı Qüv vələrinə tədarükünü davam etdirir. Bunların arasında yaylım atəşli reaktiv sistemlərin (YARS – ÇNRA Çok Namlulu Roket Atar), ASELSAN‐ın 120 mm‐lik “Alkar” avtomatik mina ‐ atanlarının və “Roketsan”ın “Sunqur” zenit‐raket komplekslərinin (ZRK) quraşdırıldığı versiyalar yer alır. “Vuran” zirehli avtomobillərinin ilk xarici sifarişçisi və istifadəçisi Qətər Silahlı Qüvvələri olub. Qətər 2018‐ci ilin mart ayında BMC şirkətinə 50 ədəd “Vuran” və 35 ədəd “Amazon” zirehli maşınları sifariş edib. Qətər Ordusu bu sifarişi BMC şirkətindən 2019‐cu ilə kimi (bəzi mənbələrdə 2020‐ci ilə kimi) təhvil alıb. Türkiyə və Qətərdən sonra “Vuran”ların növbəti istifadəçisi Kosova olub. Kosova 2020‐ci ildə əvvəlcə 14 ədəd “Vuran” sifariş edib. 2021‐ci ilin iyul ayında Kosova Ordusu bu zirehli nəqliyyat vasitələrinin ilk partiyasını təhvil alıb və həmin ay BMC‐yə əlavə 4 ədəd “Vuran” sifarişi verib. BMC‐nin “Amazon” 4x4 zirehli maşınının ilk versiyası 2017‐ci ildən Türkiyə Silahlı Qüvvələrində xidmət edir. Sahədən gələn tələblərə uyğun olaraq “Amazon”da müxtəlif tək ‐ milləşdirmələr edilib. Avtomobilin da ‐ şıma qabiliyyəti artırılıb. Texnoloji təkmilləşdirmələr aparılıb. 2023‐cü ilin fevral ayında Birləşmiş Ərəb Əmir ‐ liklərində keçirilən IDEX‐2023 sər ‐ gisində BMC şirkəti “Amazon” 4x4 MPAV avtomobilinin yeni versiyasını təqdim edib. Yenilənmiş “Amazon”un sınaqlarının başa çatdığı açıqlanıb. 2023‐cü ildə həm “Amazon” zirehli maşınlarının yeni versiyasının, həm yerli mühərriklə təchiz olunmuş “Vuran”ların ilk partiyası Türkiyə Silahlı Qüvvələrinə təhvil veriləcək. BMC tərəfindən hazırlanan 8×8 təkər formullu “Altuğ” zirehli döyüş maşını (ZDM) və “Altuğ” zirehli trans‐ portyoru (ZTR) ənənəvi və asimmetrik döyüş şəraitində bütün ehtiyacları ödəmək üçün təyin edilib. “Altuğ” 8×8 ZDM və “Altuğ” ZTR ilk dəfə geniş ictimaiyyətə ötən ayın 17‐20‐si ta rix ‐ lərində Türkiyənin İstanbul şəhərində keçirilən IDEF‐2021 sər gisində təqdim edilib. Bu günə qədər BMC şirkəti 5 ədəd “Altuğ” 8×8 zirehli maşını hazırlayıb. Hazırda bu ma şınların Tür ‐ kiyə Silahlı Qüvvələrinə qazandırılması istiqamətində işlər görülür. Sonda onu da qeyd edək ki, Türkiyənin BMT Adi Registerinə təqdim etdiyi hesabatların təhlili göstərir ki, ötən 25 illik dövrdə ölkənin hərbi məhsullar ixracında zirehli maşınlar əsas yer tutub. Son illər Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin keçirdiyi antiterror əməliyyatlarında geniş istifadə olunan maşınlara isə xarici istifadəçilərdən daha çox maraq müşahidə olun ‐ 47 “Altuğ” 8×8 zirehli maşını
Builki TEKNOFEST‐də 102 müx ‐ təlif kateqoriya üzrə 41 əsas yarış təşkil olunub ki, bu yarışlara da 332 min ko‐ manda və 1 milyondan çox iştirakçı qatılıb. Həmin yarışlarda 13 milyon TL‐ dən çox pul mükafatı və 30 milyon TL‐ dən çox material dəstəyi verilib. 5 gün ərzində TEKNOFEST‐2023‐ə gələn ziyarətçilərin sayı 2.5 milyondan çox olub. Bununla da festival “dünyanın ən böyük tədbiri” kimi rekord qıraraq tarixə düşüb. Aprelin 29‐da TEKNOFEST‐2023 festivalında Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Liviyanın Baş naziri Əbdülhəmid Dibeybeni iştirak edib. Festivalda əvvəlcə Liviyanın Baş naziri Əbdülhəmid Dibeybeni, daha sonra isə Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğan çıxış ediblər. “Kızılelma” Azərbaycan səma ‑ sında da olacaq Prezident İlham Əliyev çıxışı zamanı bildirib ki, Türkiyənin güclü sənayesi həm Türkiyəni gücləndirir, həm də Türkiyənin müttəfiqlərini güc ‐ ləndirir: “Türk Ordusu bu gün dünya çapında ən öndə olan orduların sıra ‐ sındadır. Türkiyənin müdafiə sənayesi bu gün bütün dünya tərəfindən qəbul edilir. Ən inkişaf etmiş, ən çağdaş, ən modern müdafiə sənayesi həm Türkiyəni, həm bizi gücləndirir və uzun illər bundan sonra Türkiyənin təh lü ‐ kəsizliyini təmin edəcəkdir. Bu gün TEKNOFEST‐də iştirak edərkən TEKNOFEST‐in qurucusu, əziz qardaşımız Selçuk Bayraktarın xid mət ‐ lərini də qeyd etmək istərdim. Selçuk bəy Azərbaycanda dəfələrlə olmuş, o cümlədən azad edilmiş torpaqlarda, Şu ‐ şada. Son gəlişində – aprelin 3‐də Azər ‐ baycanda olarkən biz gələcək işbirliyi haqqında danışdıq və Azər baycanda “Bayraktar” mərkəzinin yaradılması haqqında razılığa gəldik. İnşallah, yaxın gələcəkdə Azərbaycanda “Bayraktar” mərkəzi yaradılacaq, orada təhsil, xidmət, istehsal da olacaqdır. Selçuk bəy Bakıda olarkən “Kızılelma”nın bir maketini hədiyyə etdi. Mən fürsətdən istifadə edərək “Kızılelma” ilə bağlı bütün qardaşlarımızı təbrik etmək is tə ‐ yi rəm və ümid edirəm ki, yaxın gə ‐ ləcəkdə “Kızılelma” Azərbaycanın sə masında da olacaqdır. “Kızılelma” havada, “Altay” və “Togg” quruda, “Anadolu” dənizdə – bugünkü Türkiyə budur”. Azərbaycan milli pavilyonla təmsil olunub Rəqəmsal İnkişaf və Nəqliyyat Nazirliyinin təşkilatçılığı ilə Azərbaycan İstanbulda keçirilən TEKNOFEST‐2023 festivalında 200 kvadratmetr ərazini 48 www.poliqon.az Dünyanın әn böyük texnologiya festivalı – TEKNOFEST ?Elşən Abdulkərimov Texnologiya sahəsində sürətlə inkişaf edən Türkiyədə bu il 7‐ci TEKNOFEST Aviasiya, Kosmik və Texnologiya Festivalı keçirilib. Aprelin 27‐dən mayın 1‐dək davam edən TEKNOFEST‐2023 Türkiyə Texnologiya Koman‐ dası Vəqfinin (T3 Vəqfi), Sənaye və Texnologiya Nazirliyinin birgə təşkilatçılığı, 120‐dək qurumun tərəfdaşlığı ilə İstanbulda Atatürk Beynəlxalq Hava Limanında baş tutub.