การนวดตัวและนวดฝ่าเท้า

การนวดตวั และ 
การนวดฝาเทา

สถาบนั พฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั ภาคตะวนั ออก 

สํานกั งานสง เสรมิ การศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั  

สํานักงานปลัดกระทรวงศึกษาธิการ 

กระทรวงศึกษาธิการ 

การนวดตวั และ 
การนวดฝาเทา

สถาบนั พฒั นาการศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั ภาคตะวนั ออก 

สํานกั งานสง เสรมิ การศกึ ษานอกระบบและการศกึ ษาตามอธั ยาศยั  

สํานักงานปลัดกระทรวงศึกษาธิการ 

กระทรวงศึกษาธิการ 

คํานํา

การนวดตัวและการนวดฝาเทา  เปนภูมิปญญาไทยที่ มีมา 
ชานาน  โดยเปนการรักษารางกายโดยใชการนวด  ซ่ึงเปนการใชน้ําหนัก 
กดลงบนสวนตางๆของรางกาย เชน    การนวด  บบี   คลึง  ถ ู กลง้ิ   หมุน 
บดิ   ดดั   ทบุ   และเขยา ซงึ่ จะเปน การชว ยคลายความปวดเมอื่ ยใหก บั รางกาย 

สถาบั นพั ฒนาการศึ กษานอกระบบและการศึ กษา 
ตามอัธยาศัยภาคตะวันออก  เห็นวาการจัดทําส่ื อประกอบหลักสูตร 
การนวดตัวและนวดฝาเทา     ที่มีเนื้อหาประกอบดวย ความรูเบื้องตน 
เกี่ยวกบั การนวดไทย  การนวดตวั และการนวดฝา เทา   ซ่ึงเปน สื่อสาํ หรับ 
ผู ที่ สนใจศึกษาหาความรู ดวยตนเอง  โดยผู สนใจควร  อานเน้ื อหาและ 
ฝก ทกั ษะ การนวดตัวและการนวดฝาเทา ใหเ กิดความชํานาญ เพื่อจะไดนํา 
ความรแู ละทกั ษะทไี่ ดไ ปนวดคลายปวดเมอ่ื ยใหก บั คนในครอบครวั ซงึ่ เปน  
การพ่ึงตนเองได 

สถาบันกศน.ภาคตะวั นออก  ขอขอบคุณคณะกรรมการ 
ผลิตและพัฒนาหลกั สตู รการนวดตัวและการนวดฝาเทา ทกุ ทา นที่ใหค วาม 
รวมมือในการ  ผลิตส่ื อประกอบหลักสูตรและหวังเปนอยางย่ิ งวา 
สอื่ ประกอบหลักสตู รน ี้ จะเปนประโยชนส าํ หรับผสู นใจการนวดตอ ไป 

สถาบัน กศน.  ภาคตะวันออก 
สิงหาคม  2551 

สารบญั

หนา  
คํานาํ  
คําแนะนําการใชหลักสูตร ............................................................................................. ก 
โครงสรา งหลกั สูตร ....................................................................................................... ข 
ตอนที่  1  ความรูเบื้องตน เก่ียวกับการนวดไทย ......................................................... 1 

เร่อื งท ่ี 1.1  ประวตั คิ วามเปน มาของการนวดไทย .............................. 2 
เรื่องที่  1.2  ความรทู จ่ี าํ เปนสําหรบั การนวดไทย................................. 3 
ตอนที่  2  การนวดตัว.................................................................................................. 8 
เรื่องท ่ี 2.1  อุปกรณท ีใ่ ชใ นการนวดตวั ............................................... 9 
เรื่องที่  2.2  ขน้ั ตอนการนวดตัว ........................................................... 9 
เรอ่ื งท่ ี 2.3  ประโยชนข องการนวดตวั ................................................ 49 
ตอนที ่ 3  การนวดฝาเทา............................................................................................. 51 
เร่ืองท ่ี 3.1  อุปกรณท ใี่ ชใ นการนวดฝา เทา .......................................... 52 
เรอ่ื งท ่ี 3.2  ข้ันตอนการนวดฝาเทา ...................................................... 52 
เรื่องท ่ี 3.3  ประโยชนข องการนวดฝา เทา ........................................... 79 
แหลงความรูท ี่ควรศึกษาเพ่มิ เตมิ .................................................................................. 81 
รายการอา งอิง ................................................................................................................. 82 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  ก

คําแนะนําการใชห ลกั สตู ร 

1.  ศกึ ษาโครงสรา งของหลกั สตู รใหเ ขา ใจ เพอื่ ใหทราบขอบขา ยเนอ้ื หาของ 
หลกั สูตร และวางแผนการเรยี นรดู ว ยตนเอง 

2.  ศึกษาสาระสําคัญ  จุดประสงค  และขอบขายเนื้อหาของแตละตอน 
ใหเขาใจ เพ่อื จะไดท ราบสาระสาํ คญั และจุดเนน ในแตละตอน 

3.  ฝกปฏิบัติตามขั้นตอนท่ีกําหนดไว  และฝกทักษะการนวด  จนเกิด 
ความชํานาญ 

4.  ทํากิจกรรมในแตละตอน เพ่ือตรวจสอบดูวาหลังจากศึกษาในแตละ 
ตอน ดวยตนเอง แลว มคี วามรคู วามเขา ใจถกู ตอ งมากนอ ยเพยี งใด  ถา ยงั ไมเ ขา ใจกใ็ หก ลบั ไป 
ทบทวนใหม 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  ข

โครงสรางหลกั สูตร 

สาระสําคัญ 

1.  การนวดไทยเปนภูมิปญญาของไทยท่ีมีมาชานาน 
ใชในการรักษารางกายโดยไมใชยา    การนวดสมัยกอน 
จะสบื ทอดกันในครอบครัว 

2.  การนวดตั วเป นการนวดเพื่ อบรรเทาอาการ 
ปวดเม่ื อยตามรางกายหรืออาการเครียด  ซึ่งผูนวดจะตอง 
นวดได อยางถูกต อง  โดยการนวดตัวจะเริ่ มจากการนวดขา 
นวดไหลและแขน    นวดตะแคง    นวดควํ่า  นวดบา 
ไการนวดศรี ษะและหนา 

3.  การนวดฝาเทาเปนการนวดเพ่ือคลายปวดเมื่อย 
ท่ีเทา  ซ่ึงผูนวดจะตองนวดไดอยางถูกตอง  ในการนวดฝาเทา 
จะประกอบดวยการนวดดวยมือและการนวดเทา ดวยไมกดจุด 

จุดประสงคการเรยี นร ู

เม่ือศึกษาหลักสูตรนี้จบแลวมีความรู  ความเขาใจ 
และทักษะเกย่ี วกับการนวดตัวและนวดฝาเทา  

ขอบขายเนื้อหา 

หลกั สตู รนี้ประกอบดว ยเนอื้ หา  จํานวน  3  ตอน 80 
ชวั่ โมง  ดังนี้ 

ตอนที ่ 1  ความรเู บอ้ื งตน เกย่ี วกบั การนวดไทย (5 ชม.) 
ตอนที ่ 2  การนวดตวั  (45 ชม.) 
ตอนท่ ี 3  การนวดฝาเทา (30 ชม.) 

ตอนท่ี 1 

ความรเู บอื้ งตนเกยี่ วกบั การนวดไทย 

สาระสําคัญ 

การนวดเปนท้ั งศาสตรและศิลปท่ี มีมาชานาน    นับเปน 
ภูมิปญญาอันลํ้าคาของคนไทย   การนวดไทยเริ่มจากการนวด 
กนั เองในครอบครวั จนเกิดความชาํ นาญ จึงไดมกี ารนวดชว ยเหลือ 
ความเจ็บปวยของเพื่อนบาน  จนไดรับความนิยมและเช่ือถือจาก 
ผู รับการนวดจนเกิดอาชีพหมอนวดในที่ สุด    ซ่ึ งผู นวดจะตอง 
ทราบความรูที่จําเปนสําหรับการนวด    อาทิ  การเตรียมรางกาย 
ของผูนวด แนวทางการปฏิบัติการนวดและหลงั การนวด  เพ่อื จะ 
ไดนาํ ไปใชกับผูรบั การนวดไดอยางถูกตอง 

จุดประสงคการเรียนรู เมือ่ ศกึ ษาตอนท่ี 1  จบแลวสามารถ 

1.  บอกประวัติความเปนมาของการนวดไทยได 
2.  บอกความรทู จี่ ําเปนสาํ หรับการนวดไทยได 

ขอบขายเนื้อหา 

เร่ืองท ่ี 1.1  ประวตั คิ วามเปนมาของการนวดไทย 
เร่ืองท่ ี 1.2  ความรูท ี่จาํ เปน สาํ หรบั การนวดไทย 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  2

เร่ืองที่  1.1  ประวตั ิความเปน มาของการนวดไทย 

การนวดไทยนั บเป นภู มิ ป ญญาอั นลํ้าค าของคนไทยท่ี มี ประวั ติ และเร่ื องราว 
สืบทอดกันมาชานาน ดังจะเห็นไดว าการนวดมีบทบาทสาํ คัญในการรักษาโรคต้ังแตอดีต 
จนถึงปจจุบนั  โดยเชื่อวา การนวดมีจดุ เรมิ่ ตนมาจากการชวยเหลือกันเองภายในครอบครัว 
เชน สามีนวดใหภรรยา   ภรรยานวดใหสามี ลูกหลานนวดใหพอแม หรือปูยา ตายาย 
มีการใชอวัยวะตาง  ๆ  เชน  ศอก  เขา  และเทานวดใหกันหรือนวดดวยตนเอง 
ตอ มามกี ารพัฒนาการใชอ ปุ กรณในการนวด เพอื่ ชว ยใหใชน ้าํ หนกั ไดมากขึน้  เชน นมสาว 
ไมกดทอง  จากการนวดชวยเหลือตนเองภายในครอบครัวจนเกิดความชํานาญและม่ันใจ 
จึงไดมีการนวดชวยเหลือความเจ็บปว ยของเพื่อนบาน จนไดรับความนยิ มและเช่ือถอื จาก 
ผูมารับบรกิ ารจนเกิดอาชีพหมอนวดในทีส่ ดุ  

การนวดไมใ ชเพ่ือรักษาความเจบ็ ปวยเทานั้น แตม คี ุณคา ตอสขุ ภาพ เปน  กระบวน 
การดูแลสุขภาพและรกั ษาโรค โดยอาศยั การสัมผัสอยางมีหลักการ ระหวางผูใหการรักษา 
(หมอนวด)และผรู บั การรกั ษา (ผปู ว ย) การนวดจะสง ผลโดยตรง ตอ รา งกาย และจิตใจ คอื  
ต้ังแตทําใหเกิดการไหลเวียนของเลือดลม  กลามเนื้อผอนคลาย รักษาอาการปวดเมื่อย 
ตามรางกาย อาการฟกชํา้  เคล็ดขัดยอก จนกระทั่งสามารถชวยให สุขภาพดี จิตใจสดช่ืน 
กระปรี้กระเปรา  จิตใจผอนคลายไดอยางดี  การนวดทุกรูปแบบจะมีสวนสรางความ 
สัมพันธระหวางบุคคล   สง เสรมิ ความสมั พนั ธภ ายในครอบครวั และ สงั คมอีกทางหนึ่ง 

ในการถายทอดวิชาการนวดไทยนั้น  สมัยกอนยังไมมีการสอนอยา งถูกระเบียบ 
แบบแผนเปน การถา ยทอด ตามสายบรรพบรุ ษุ หรอื ตระกลู เดยี วกนั  ผเู ปนอาจารยจ ะพจิ ารณา 
วามีหนวยกานเหมาะสมท่ี จะถายทอดวิชาความรู ให  หรืออาจเปนผู ที่ คุ นเคยและ 
อยากเรียนวิชา  มาฝากตัวเปนศิษย  โดยจะมีวิธีไหวครูและครอบวิชาหรือนวดให 
วิธีการเรียนการสอนน้ีลักษณะแบบตัวตอตัว    เริ่มเรียนจากการฝกกําลังนิ้ว    ต้ังแต 
ขยํากอนขี้ผึ้ง  ดินนํ้ามันหรือดินเหนียว  จนมีกําลังนิ้วและมือแข็งแรงมากขึ้น  จากนั้น 
จะสอนเรื่องจุดนวด  เสนประตูลม ฯลฯ แลวเริ่มฝกปฏิบัติ หัดนวดครูและติดตามคร ู
เพื่ อรั บรู ประสบการณ วิ ธี การนวดและการจั บเส นจากครู ให ได มากที่ สุ ด 
การเรยี นรตู องใชความอตุ สาหะอยา งมากในการฝกปรอื   จึงจะสามารถรับวชิ าการนวดไทย 
ไดอ ยา งถูกตองและแมนยาํ  
(กระทรวงสาธารณสขุ  สถาบนั การแพทยแผนไทย กรมการแพทย. 2544) 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา   3

เร่ืองที่  1.2  ความรูทจี่ าํ เปน สําหรับการนวดไทย 

โดยทว่ั ไปแลวหมอนวดมอื อาชีพ หรือผูท่ีจะทําหนาทเ่ี ปนหมอนวด ไมว า จะเปน 
อาชีพเสริมหรือเพื่อชวยเหลือกนั เองภายในครอบครัว ควรมีความรูเกี่ยวกับเร่ืองท่ีจาํ เปน 
สําหรับการนวดไทยรวมไปถึงการเตรียมตัว  เตรียมรางกายใหพรอมและปฏิบัติตาม 
เพยี งแตจะปฏิบัติอยางเครงครัดเพียงใด ขึน้ อยกู บั ระดบั ของการนําไปใช 

1.  การเตรยี มรา งกายของผูนวด 
1.1  การฝกกําลังน้ิว 
สามารถทําไดโดยฝกซอมยกกระดานทุกวันดวยการน่ังขัดสมาธิเพชร 

และหยงมอื เปนรูปถว ย วางไวข างลําตัว แลวยกตวั ใหพนจากพนื้  อาจใชการฝกโดยบีบขผี้ ึง้  
จนออนตัว หรืออาจฝกนวดกับผูปวยเลย การฝกกาํ ลังนิ้วจะทําใหน้ิวมือมีกําลังแข็งแรง 
เมอื่ ใชน วดผปู ว ยจะไดม กี ําลงั เพยี งพอมอื ไมส น่ั  ไมอ อ นแรงทาํ ไดต รงเปา หมาย  จะทาํ ให การ 
รักษาไดผลรวดเร็ว 

1.2  การรกั ษาสุขภาพทว่ั ไป 
ผูน วดตอ งรกั ษาสุขภาพใหด อี ยเู สมอทงั้ ทางกายและใจ หมน่ั ออกกาํ ลงั กาย 

ใหรางกายแข็งแรง ถารสู ึกวาไมส บายหรือมีไขไ มควรทําการนวด เพราะนอกจากการนวด 
จะไมไ ดผ ลดเี ทา ทค่ี วร แลว ยงั อาจแพรโ รคใหก บั ผถู กู นวดได และเลบ็ มอื ควรตดั ใหส ั้น และ 
ดูแลใหสะอาด 

2.  แนวทางปฏิบัติการนวด 
2.1  ศลี ของผูนวด 
1.  ไมด่ืมสุรา หมายถึง ไมด่ืมสุราท้ังกอนและหลังการนวด รวมท้ังการ 

รับประทานอาหารที่บา นของคนไข เพราะอาจควบคมุ ตนเองไมไ ด และอาจทําใหการนวด 
ไมไดผ ล รวมทั้งอาจเปนการรบกวนคนไขและญาติ 

2.  ไมเจา ชู หมายถึง ไมแ สดงกิริยาทา ทางลวนลามหรือใชคําพดู แทะโลม 
คนไขที่เปนหญิง  หรือถาผูนวดเปนผูหญิงก็ไมควรแสดงกิริยาย่ัวยวนคนไขที่เปนผูชาย 
ตอ งนวดดวยความสภุ าพเรียบรอย พูดคุยแตพ อควร 

3.  ไมหลอกลวง หมายถึง ไมเล้ียงไข เชน ถาสามารถรักษาโรคน้ัน ๆ 
ใหหายไดภายใน1-2 คร้งั  กไ็ มห ลอกลวงวา ตอ งนวด 5 -6 คร้ัง เพอ่ื หวงั ประโยชน  ลาภ ยศ 
สรรเสรญิ  

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   4

2.2  การแตง รสมือ 
หมายถึง การลงนาํ้ หนักแตละรอบและจงั หวะของการลงนํ้าหนัก ซ่ึงการ 

ลงนา้ํ หนักนว้ิ มือท่ีกด มี 3 ระดับ คือ การลงจงั หวะน้ิวมอื ในการนวด   จังหวะในการลง 
นํ้าหนัก แตละครั้งมี 3 จงั หวะ คือ 

-  หนวง เปนการลงน้ําหนกั เบา เพ่อื กระตนุ ใหก ลา มเน้อื รตู วั  ไมเ กรง็ รบั  
การนวด 

-  เนน  ลงนํ้าหนกั เพิ่มข้ึนบนตาํ แหนงทต่ี อ งการ 
-  นิ่ง ลงน้ําหนักมาก และกดนิ่งไวพรอมกับกําหนดลมหายใจสั้นยาว 
ตามตองการ 
การลงนํา้ หนกั เพมิ่ ขนึ้ ทีละนอ ย ทาํ ใหกลามเนอ้ื สามารถปรบั ตวั รบั นาํ้ หนัก 
ไดทําใหไมเจ็บหรือเจ็บปวยมากขึ้น  การลงนํ้าหนักมากตั้งแตเร่ิมกด  จะทําใหกลามเนื้อ 
เกรง็ รบั ทนั ท ี และอาจทําใหต าํ แหนง ทกี่ ดคลาดเคลอื่ นไป และผถู กู นวดจะเจ็บมา หรอื ระบม 
ไดเ ชนกนั  
2.3  การกาํ หนดลมหายใจ 
ตอ งฝ กหายใจเข าออกให สั มพั นธ กั บการลงนํ้าหนั กโดยท่ั วไป 
การลงน้ําหนัก  ควรกดลงไปขณะท่ีผูถูกนวดหายใจออก  ซ่ึงเปนขณะที่รางกายผอนคลาย 
การหายใจเขาออกปกติ  1  คร้ัง เรียกวา คาบนอย สวนใหญใชกับการนวดพื้นฐานตางๆ 
การหายใจเขา ลกึ  หายใจออกยาว 1 ครงั้   เรยี กวา   คาบใหญ  สว นใหญใ ชก บั การนวดรักษาโรค 
และการเปด ประตูลม แตก ารเปด ประตูลมมักจะใชค าบใหญ 3 คร้งั  
การกดนวดนานเพียงใดขึ้ นกับ  ลักษณะของโรค  ระยะเวลาที่ เปน 
และลักษณะของผูถูกนวด  การกดโดยใชระยะเวลาส้ันเกินไป  การรักษาจะไมไดผล 
การกดนานเกนิ ไปทําใหมอื ผูนวดและตาํ แหนงท่ีถูกนวดระบมได 
2.4  การกําหนดองศามาตราสวนหรอื ทา นวดและการวางมอื  
เป นการวางท านวดของผู นวดให เหมาะสมกั บผู ถู กนวดและตําแหน ง 
ทนี่ วดเพื่อใหใชแ รงท่กี ดนน้ั ลงตามจดุ  และมีน้ําหนักเพียงพอที่จะรักษาโรค ซึง่ การวางมอื  
การวางเทา  การน่ังของผูนวดตองเหมาะสมกับมือท่ีกดลงบนผูปวย  เรียกไดวาเปน 
สัดสวนองศา  และทิศทางในการนวดโดยทั่ วไปแลวขณะท่ีนวดแขนจะเหยียดตรง 
เพ่ือลงนํ้าหนักตามแขนลงไปสูนิ้วท่ีนวด หากมีการงอแขนอาจทาํ ใหนํา้ หนักลงไมตรงจุด 
แมจะใชน้ําหนักมากและทําใหการรักษาไดผลนอยหรือไมไดผลเลย  ซ่ึงในการนวด 
แบบราชสํานกั ไดใ หแนวทางไวว า "แขนตึง หนาตรง องศาได" 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา  5

2.5  มารยาทในขณะทําการนวด 
1.  กอนทําการนวด ผูนวดควรสํารวมจิตใจใหเปนสมาธิ ระลึกถึงคณุ คร ู

อาจารยสําหรับการนวดแบบราชสํานักจะมีการยกมือไวผู ถูกนวด  เพื่ อเปนการขอขมา 
ท่ีลวงเกนิ บนรางกาย 

2.  ขณะนวดควรน่ังหางจากผูถูกนวดพอสมควรในดานท่ีจะทําการนวด 
ไมควรครอมตัวผูถูกนวด  สําหรับการนวดแบบราชสํานัก  จะเดินเขาเขาหาผูถูกนวด 
อยางนอย 4  ศอก แบะนั่งหางจากผูถูกนวดประมาณ  1 ศอก และจับชีพจรดูลมเบื้องสูง 
กับลมเบ้ืองตา่ํ  

3.  ขณะนวดไมควรกมหนาจะทําใหหายใจรดผูถูกนวด ซ่ึงในการนวด 
แบบราชสํานักไดมีคํากลาวไววา  "แมลมหายใจก็ไมใหรดพระวรกาย" ขณะทําการนวด 
จึงมกั จะหันหนา ตรงไปขางหนา โดยไมกมหนา และไมเงยหนา มองฟา อนั เปนการแสดง 
ความไมเคารพ 

4.  ขณะทาํ การนวด หามกินอาหารหรือส่ิงใด ๆ และระมัดระรังการพูด 
ทอี่ าจทาํ ใหผ ูถกู นวดตกใจ สะเทือนใจหรอื หวาดกลัว ควรซกึ ถามและสงั เกตอาการอยเู สมอ 
ควรหยดุ เมอ่ื ผูถ ูกนวดขอใหพัก หรือเจ็บปวดจนทนไมไหว 

2.6  ขอควรระวงั ในการนวด 
กอนนวดทกุ ครงั้   ควรซักถามประวตั ิและตรวจรา งกายเบอื้ งตน  เพือ่ จะได 

ทราบสภาพรา งกายทม่ี ีผลตอการนวด  ซง่ึ หมายถงึ อาการทีไ่ มใ หทาํ การนวด  ดงั น ้ี
1.  ในกรณที นี่ วดทอ งไมค วรนวดผทู ร่ี บั ประทานอาหารอม่ิ ใหม  ๆ (ไมเ กนิ  

30 นาที) 
2.  ไมนวดใหเ กิดการฟกซ้ํามากขนึ้  หรอื มอี าการอักเสบซํ้าซอน 
3.  กรณีผูสูงอายุ โรคประจําตัวบางอยาง เชน เบาหวาน โรคความดัน 

โลหติ สงู  ตองระมัดระวังในการนวด 
4.  ไมควรนวดผูท่ีมีอาการอักเสบติดเชื้อ คือ  มีไขมากกวา  38  องศา 

เซลเซียส ปวดบวม แดง รอ น 
5.  ไมควรนวดผูที่หลังประสบอุบัติเหตุใหม ๆ ควรไดรับการชว ยเหลือ 

ข้นั ตน และตรวจวนิ จิ ฉยั ภาวะแทรกซอ นตา ง ๆ หากเกินความสามารถ ควรประสานความ 
รว มมอื  กับแพทยแผนปจจุบัน 

6.  ขอ หามหรอื ขอควรระวงั อนื่  ๆ ที่กลาวไวเ ฉพาะแตล ะโรคหรืออาการ 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   6

นอกจากน้คี วรระมัดระวังในการนวดตามจุดตางๆของรางกาย  ดังนี้ 
1.  บรเิ วณทัดดอกไม   อยเู หนือใบหเู ปนบรเิ วณที่ออนทส่ี ุดของ กะโหลก 
ศีรษะ  ถา กดแรงจะเกดิ อนั ตรายตอสมองได 
2.  เสนเลือดคอ  อยบู ริเวณคอดานใน  เปนเสน เลอื ดแดงใหญ   การกดแรง 
อาจทําใหห นา มดื หรอื อาจทาํ ใหเปน อมั พาตได 
3.  บรเิ วณไหปลารา  มีเสนเลอื ดแดงมาก  อาจทําใหเ กดิ การอกั เสบได 
4.  บริเวณหัวมุมไหล  การกดนวดท่ีรุนแรงอาจทาํ ใหหัวไหลหลุดหรือ 
อกั เสบได 
5.  ใตร กั แร  เปน บริเวณทม่ี ีตอ มน้าํ เหลอื งและเสน เลอื ดมาก  การนวดอาจ 
ทําใหเ กิดการอกั เสบ 
6.  ขอ พับศอกดา นใน  บรเิ วณน้จี ะเปน ขอ ตอและมีเสน เลือดแดงพาดผาน 
การนวดทรี่ นุ แรงอาจทําใหอกั เสบและแขนไมม ีแรง 
7.  บรเิ วณสะบา หวั เขา  การกดนวดบรเิ วณหัวเขา  อาจทําใหส ะบา บน่ิ หรอื  
อกั เสบได 
8.  การเกิดประตลู ม  การเกิดประตูลมจะใชเวลา 30-45 วินาท ี  ไมควรเกิน 
จากน้ี  เพราะจะทําใหข าไมมีแรง  ถา ปด นานเกินไป 

3.  ขอ ปฏิบัติหลงั การนวด 
3.1  คําแนะนาํ สําหรับผูนวด 
หากผูนวดมีอาการปวดน้ิวมือใหแชมือในนํ้าอุนเพ่ือชวยใหกลามเนื้อ 

ผอ นคลาย และการไหลเวยี นโลหติ ดขี นึ้  หรอื ใชผ า ชบุ น้าํ อนุ ประคบมอื  และนวดคลงึ บรเิ วณ 
เนนิ กลามเนอ้ื ฝา มอื และรอบขอ นว้ิ มือ 

3.2  คําแนะนาํ สาํ หรับผูถกู นวด 
1.  งดอาหารแสลง เชน อาหารมัน อาหารทอด  หนอไม  ขาวเหนียว 

เครือ่ งในสัตวเ หลา  เบียร  ของหมกั ดอง 
2.  หา ม สลดั  บบี  ดดั  สว นท่ีมีอาการเจ็บปวด 
3.  ทา กายบรหิ ารเฉพาะโรคหรืออาการ 
4.  คําแนะนําอืน่  ๆ เชน  หลกี เลย่ี งพฤติกรรมทเี่ ปน มลู เหตเุ กิดโรค 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   7

กิจกรรมที่ 1 

1.  ใหท านบอกประวตั คิ วามเปนมาของการนวดไทย 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 

2.  ใหทา นบอกความรูทจี่ ําเปน สาํ หรับการนวดไทย 

..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 
...................................................................................................... 
..................................................................................................... 
..................................................................................................... 
...................................................................................................... 

ตอนที่ 2 

การนวดตวั  

สาระสําคัญ 

การนวดตัวเปนการดูแลสุขภาพและรักษาโรค   โดยอาศัย 
การสัมผัสอยางมีหลักการ      การนวดตัวจะสงผลตอรางกายและ 
จิตใจ    ชวยใหกลามเน้ื อผอนคลาย  รักษาอาการปวดเม่ื อย 
ตามรางกาย    และชวยใหจิตใจผอนคลายไดเปนอยางดี  ซ่ึ ง 
ผูนวดควรมีความรู  และทักษะในการนวดอยางถูกตอง  เพื่อ 
ใหบริการแกผูขอรับ  บริการได  นอกจากน้ีประชาชนท่ีสนใจ 
สามารถเรียนรูและนํามาใชแกปวดเมื่อยดวยตนเอง    ซึ่งเปน 
การพึ่งตนเองไดอ ีกทางหนึ่ง 

จุดประสงคการเรียนรู

เมอ่ื ศกึ ษาตอนที่ 2  จบแลว สามารถ 
1.  บอกอุปกรณก ารนวดตวั ได 
2.  ปฏิบตั กิ ารนวดตวั ได 
3.  บอกประโยชนของการนวดตัวได 

ขอบขายเนื้อหา 

เร่อื งที่  2.1  อุปกรณก ารนวดตัว 
เร่ืองที่  2.2  ขั้นตอนการนวดตัว 
เร่ืองท ี่ 2.3  ประโยชนของการนวดตัว 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   9

เรื่องท่ี  2.1  อุปกรณก ารนวดตวั  

1.  ทนี่ อน 
2.  หมอน 
3.  ผา ขนหนู 

เร่ืองที่  2.2  ข้นั ตอนการนวดตวั  

ผู นวดจะตองไหวครู ก อนซึ่ งเป นการระลึ กถึงครู บาอาจารย และการยก 
มอื ไหวขออภัยผูถกู นวด การนวดศีรษะ ผนู วดจะไหวขออภัยกอนท่ีจะนวด และเม่ือนวด 
เสรจ็ แลว  ผูน วดจะไหวอกี ครั้งหนึง่  

การนวดตัวจะเร่มิ ที่การนวดขากอน 
การนวดขา 
ทานวด 

ผถู กู นวดนอนหงาย  ผูนวดน่ังคุกเขาค ู
ขนั้ ตอนการนวด 

1.  ผนู วดนัง่ อยูป ลายเทา ของผถู กู นวด  จบั ปลายเทา ประกบกัน ใหเ ทาดานซา ยทับ 
เทาดา นขวาแลวกดลง  สลับขา งใหเ ทาดานขวาทับเทาดานซาย 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   10

2.  จับปลายเทาท้ังสองขางแลวดัดปลายเทา 

3.  จับปลายเทาท้ังสองขางแลวกดปลายเทา 

4.  จับขาทั้งสองขางแยกออก  ผูนวดเริ่มที่ขาซายกอน   ผูนวดน่ังตรงกับขาซาย 
ใชน ิว้ หวั แมมอื ดา นนอก กดลงบนแนวกลา มเนอื้ ชิดกระดกู หนาแขง   กดขึ้น-กดลง  3  คร้ัง 
เรียงกนั ลงมา โดยเฉียงนิว้ มือหวั แมมอื 45  องศากบั แนวกระดูกหนา แขง  และใหน ้ิวมือ  4 
นิ้วประคองบนหนา แขง   แลวใชฝา มือกดขน้ึ -กดลง  3  คร้งั   จากนนั้ มาคลงึ ที่หลังเทา 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  11

5.  นวดหลงั เทา  และดึงนิ้ว ทลี ะน้วิ   จนครบ  5  น้วิ   แลวกดปลายเทาลง 

6.  นวดขาดานขวา  นวดเชนเดยี วกันกับขอ  4-5 
7.  ผูนวดน่ังตรงกลางขาท้ังสองขาง  ใชนิ้วหัวแมมือกดเสน ท่ีกลางฝาเทาท้ังสอง 
ขา ง  กดท่เี สนฝา เทา ทงั้   3  เสน  เสนละ  3  ครงั้  กดเรยี งกันลงมา  และผนู วดโยกตัวไปมา 
ระหวางทก่ี ด  (เสนฝา เทา   3  เสน  เสน ท1่ี   คือเสนตามแนวหัวแมเ ทา   เสน ที่ 2  คือ เสนตาม 
แนวน้วิ กลาง  และเสน ท ี่ 3  คือเสน ตามแนวน้ิวกอ ย) 

8.  ผูนวดกดเปดประตูลมที่ใตตาตุม  นบั   1 - 10  ทั้ง  2  ขาง  แลวกดเดินเสน 
ใตกระดูกดา นในหนา แขง  กดขึน้ -กดลง  เรยี งกนั ลงมา  ทง้ั 3  รอบ  และกดเดนิ เสน   3  เสน 
ของขาดา นใน 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา  12

9.  กดขน้ึ มาทห่ี ัวเขา  แลวใชฝ ามือกดเบาๆทีส่ ะบา หวั เขา  ใหพ ังพดื  ทีส่ ะบา หวั เขา  
คลาย 

10.  กดบรเิ วณเหนือหัวเขา  ใหกลามเน้ือคลายตวั   ใชฝม ือกดท่ีเหนือหัวเขา ถึง 
โคนขา  กดขนึ้ -กดลง 3  รอบ  ผนู วดโยกตัวไปมา  แลว กดเปดประตลู มทข่ี าซา ย   ใชม ือขวา 
ทับมือซาย คอยๆกดลงบรเิ วณโคนขา  นับ 1  - 10  คอ ยๆยกมือขึ้น  แลวมากดที่ขาขวา 
เปลย่ี นมอื เปนมอื ซายทับมือขวา คอยๆกดลงบรเิ วณโคนขา  นับ 1  - 10  คอ ยๆยกมอื ขน้ึ  

11.  ผูนวด  นวดขาดา นซาย   จับขาดานซายของผูถ ูกนวดใหง อ  โดยนวดฝาเทา 
ทงั้ 3 เสน   นวดข้นึ มาที่หนา แขง  แลว นวดมาที่ขาทอ นบนและนวดทัง้   3  เสน กดขึ้น-กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ จากน้ันใชขอมือกดงัดที่ขาดานในของขาทอนบน กดข้ึน-กดลง 
เรยี งกัน ลงมา 3 รอบ แลว กดงดั ท่ีขาดา นในของหนาแขง  กดขนึ้ -กดลง เรยี งกันลงมา 3 รอบ 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา   13

12.  ผูนวดทาํ มือเปนผีเส้ือ  กดขาทอนบนจากโคนขา  กดลงมาถงึ เหนือหัวเขา 
แลวใชฝามือกดทีห่ นา แขง  กดข้ึน-กดลง  3  คร้งั  

13.  จบั ขาเหยยี ดออก ใชม อื โกยขาดานนอกของขาทอ นบน  กดขนึ้ -กดลง 3 รอบ 
แลวโกยขาดานนอกของหนา แขง กดขึ้น-กดลง  3  รอบ  (การโกย  ผูนวดทําแขนใหตึง 
ใหม ือประกบกัน ดนั ไปมา ) 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา  14

14.  ผูนวดสอดขาเขาใตขาของผูถกู นวด ใชศ อกเปดประตูลมท่ีโคนขา  นบั 1-10 
ใชหนา ศอกคลงึ บรเิ วณหนาขา  เพื่อขยายกลา มเน้ือ  คลงึ ไปมา  3  รอบ  แลว จับขาขึน้ มา 
ใชทอ นแขนดา นหนา กดท่ขี าทอ นบนดานนอก  ใชศ อกกดเสนขาดานนอก  กดข้ึน-กดลง 
เรยี งกนั ลงมา  3 รอบ  ใชศ อกกดเสนนอกกระดูกสันหนา แขง   กดขนึ้ -กดลง   เรียงกนั ลงมา 
3  รอบ  จากนนั้ ใชน ว้ิ   4  น้ิวโกยตรงรองขาหนา แขง   กดขึน้ -กดลง   เรียงกันลงมา  3  รอบ 
แลวใชนิ้วคลึงที่หลังเทาใหทั่ว 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา   15

15.  ผูนวดใชมือรองสนเทาผูถูกนวดแลวหมุนปลายเทา  3  รอบจากน้ันกด 
ปลายเทาลง 

16.  ผนู วดใชขาต้งั ฝา เทาของผูถ ูกนวด แลว ดึงฝาเทาประมาณ  5  คร้งั   จากนั้น 
ใชกําปน ทบุ ฝา เทา   3  ครัง้  

17.  ผูนวดนั่งขดั สมาธ ิ ใชศ อกกดที่ฝาเทาตามแนวเสน  3  เสน ( เสน นิ้วแมเทา  
นิ้วกลาง  นิ้วกอ ย)  กดขึน้ -กดลง   เรียงกนั ลงมา  3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   16

18.  กดเดินเสน ขางกระดูกสันหนาแขง   ท้งั   3  เสน   กดขึน้ -กดลง   เรียงกนั ลงมา 
3  รอบ    เม่ือกดเดินเสนขาทอนลางเสร็จแลวมากดเดินเสนที่ขาทอนบน  ทั้ง  3  เสน 
เชน เดียวกัน  จากนัน้ เอามือท้งั สองดันเขา หากันท่ขี าทอนบน 

19.  ผูนวดดึงขาผูถูกนวดมาวางที่โคนขาของตน    แลวใชฝามือกดบริเวณ 
เหนือหัวเขาจนถึงพ้ืนแลวจับขอเทายกข้ึนจากพื้น    ใชฝามือกดเหนือหัวเขาจนถึงโคนขา 
แลว วางขาลง  กดเดนิ ขาทอ นบนท้ัง  3  เสน  ใชหัวแมม ือกดเสนแลว งดั ขึน้  กดข้ึน-กดลง 
เรยี งกันลงมา  3  รอบ  แลวโกยโดยใชอ งุ มอื และนวิ้ มอื  ดันไปมา 3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา  17

20.  จับขาผถู กู นวดวางลง   ผูนวดใชข าทง้ั   2  ขา ง ถบี ขาทอ นบนของผูถูกนวด 
ขาขางขวายันและใชขาขา งซา ยถีบ  มือดึงขาอีกขางหนึ่ง ถีบประมาณ  6  ครั้ง (56-57) 

21.  ดนั ขาซา ยของผูถ ูกนวดพบั เขามา  ผนู วดโกยทีข่ าทอ นบน เรยี งกันลงมา  3 
รอบ ใชอ งุ มอื ดนั เสนขาดา นใน ดนั ไปมา  3  รอบ  จากน้นั ใชนิว้ ทงั้ 4  นว้ิ   โกยขาทอ นลาง 
เรียงกนั ลงมา  3  รอบ 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา  18

แลว ทาํ มอื เปน รปู ผเี สอื้ กดขาทอ นบน กดขนึ้ -กดลง   เรยี งกนั ลงมา 3 รอบ ผนู วด 
ยกกน ใหล อย  แขนตึง จากนน้ั ใชฝ า มอื กดขาทอนลา ง กดข้นึ -กดลง  เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

22.  พลิกขาของผูถูกนวด  ใหพับขาซายไปอีกดานหนึ่ง  แลวดันขาทอนบน 
ขาซายใหแนบกบั ขาขวา  จากนั้นกดท่ีขาทอนบนของขาซาย กดขึ้น-กดลง เรียงกนั ลงมา 
3  รอบ  แลว ใชทอ นแขนและศอกกดทข่ี าทอ นบน กดขึ้น-กดลง เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

23.  จับขาซา ยตงั้ ขนึ้   ผูนวดใชเ ขา หนบี เอาไว  ใช 2 มอื   กดขาทอ นบน  แลว ฉกี ขา 
ออกคนละขาง  ใช  4 นิ้วกดขึ้นกดลง แลวใชม ือประสานกัน ดันมอื บีบเขา หากัน กดข้ึน- 
กดลง  เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา  19

24.  ผูนวดใชมือกดตามแนวเสน ขาทอนบนดา นนอก  3  ครงั้   และใชม อื กดตาม 
แนวเสน ขาทอนบนดานใน  3  คร้งั  

25.  ใชน ้วิ มอื กดทีส่ ะบาตามแนวเขา   คลึงใหท่ัว 

26.  ใชม อื ขวาจบั ท่เี ขา   ใชม ือซา ยกดตามแนวเสน กดขึน้ -กดลง   เรียงกันลงมา 
3  รอบ จากน้นั ใชน้วิ ทัง้   4  น้วิ  โกยนองเขา หาตัวผนู วด  เรียงกนั ลงมา 3 รอบ   แลวสลบั มือ 
ใหมอื ซา ยกดที่หัวเขา   มอื ขวาโกย ทําเชนเดยี วกนั   แลวคลึงหลังเทา  

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  20

27.  ผูนวดใชเ ทาเหยยี บปลายเทาผูถูกนวด  ยกสนเทาผูถูกนวดแลว ดึงชาๆเขา 
หวั ตัวผนู วด  จากนนั้ ยกขาซา ยขนึ้ ใหต ้งั ฉากกบั พน้ื  แลวผนู วดดันขาไปทต่ี น ขาของผถู ูกนวด 
โดยมือขวาจับสนเทา   มือซายโกยขาทอนบน   เสร็จแลวสลับมือใหมือซายจับสนเทา 
มอื ขวาโกยขาทอนบน 

28.  ผูนวดมือซายจับสนเทา  มือขวาจับหลังเทา    งอขาของผูถูกนวดลงมา 
ผูนวดใชขาขวายันกนของผูถูกนวด และขาซายดนั  ประมาณ  6  คร้ัง  จากนั้นดึงขาของ 
ผูถกู นวดลงมาใหส ุดความยาว ผูนวดก็ใชข าซายดนั ไปที่ผถู กู นวด 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   21

29.  เอาขาของผถู ูกนวดลงมาไวดานนอกของขาซายผนู วด  ใชม ือซายจับหวั เขา 
มือขวากดทน่ี อ งแลวดันเขา หาตัวผูนวด  จากนน้ั จบั ขาผถู กู นวดเปน เลข 4 แลว ดงึ เขา ลงชาๆ 
3  ครง้ั   โดยท่ีขาซายของผนู วดกย็ งั ดนั อยู 

30.  เอาขาซายไปวางไขวขาขวาของผูถูกนวด  ใชมือขวาจับหัวเขา  ใชมอื ซา ยจับ 
ทไ่ี หลซาย  กดลงไป ถากดถึงพน้ื ไดก ็กด  ข้ึนอยูกบั สภาพรางกายของผถู ูกนวด 

31.  กดเขา เปนเลข 1  ลงไปท่ีอก  แลวใชเ ขาผูนวดกดเปน แนวเสนทข่ี าทอนบน 
กดขน้ึ -กดลง   เรยี งกนั ลงมา 3 รอบ    ยกขาขนึ้ ใชศ อกกดทข่ี อ พบั ขา   กดขึน้ -กดลง   เรยี งกนั  
ลงมา  3  รอบ 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  22

32.  จบั ขาผถู กู นวดเหยยี ดออก  ผนู วดตง้ั เขา ขน้ึ  มอื จบั สน เทา ขนึ้   แลว กดแขนซา ย 
ไปทข่ี าทอ นบนเสน ดา นใน  กด 6 ครั้ง  ทําดา นในเสรจ็ แลวกลบั มาทํา ดา นนอกเชนเดยี วกนั  
แลววางขาลง 

33.  ผูน วดน่งั ดานขา งขาซายขาทอนบน  กดเดนิ เสน ขาดานนอกของขาทอนบน 
กดขนึ้ -กดลง   เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ  จากน้นั เอามอื จบั ทีป่ ลายเทา   ใชเขากดทข่ี าทอนบน 
กดขนึ้ -กดลง  เรียงกนั ลงมา  3 รอบ  แลวเอาเขา กดทีด่ านนอกของขาทอนลา ง กดขน้ึ -กดลง 
เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   23

34.  ผนู วดนง่ั ครอมขาผถู กู นวด  ทํามือเปน ผีเสอ้ื  กดท่ขี าทอนบน  กดข้นึ -กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ   แลว เอามอื จบั ปลายเทา กดข้นึ มาถงึ สนั หนา แขง    กดขึ้น-กดลง  3 
รอบ    จากน้ันนวดใหทัว่ หลังเทา   ดงึ นิว้ ทง้ั   5  นิ้ว  แลวกดปลายเทาลง  ใชอุง มอื กดที่กลาง 
ฝาเทาแลวดันไปขางหนา    จับขาวางเอียงราบไปกับพื้น      ใชมือท้ัง  2  ขาง  สับลงไปที่ขา 
จากขาทอนบนถึงขาทอ นลา ง  เพือ่ คลายอาการเกร็ง เปน อันเสรจ็ ขาดานซาย 

35.  นวดขาขางขวา   ทาํ เชน เดยี วกบั ขาขา งซา ย  ตั้งแตขอ   11 - 34 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   24

การนวดไหลแ ละแขน 
ทานวด 

ผูถูกนวดนอนหงาย  ผนู วดนั่งคุกเขา ค ู
ขนั้ ตอนการนวด 

1.  ผูนวดกดลงทีไ่ หล  ใชม ือซายทับมือขวา  กดลงไปท่ไี หลซา ย  นบั   1-10 

2.  โกยหัวไหลดา นใน  6  ครัง้   กดเสน ท่แี ขนดานใน 3 เสน  กดขึน้ -กดลง เรียงกนั  
ลงมา  เสน ละ  3  รอบ จากนัน้ จบั แขนขน้ึ กดทีข่ อ มือ และกดทีแ่ ขน กดขึ้น-กดลง   เรยี งกนั  
ลงมา  3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  25

3.  ไขวแขนซายของผู ถูกนวดไปที่ หนาอก  กดแขนทอนบน  กดข้ึ น-กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ วางแขนลง  ใชมือกดตามแนวเสนแขนดานนอก กดขึ้น-กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ 

4.  คลึงหลังมือใหทั่ ว    จากน้ั นจับระหวางน้ิ วหัวแมมือกับนิ้ วช้ี     และบีบ 
คลึงไปที่น้ิวหัวแมมือ  แลวดึงน้ิว  ทําจนครบทุกน้ิว จากนั้นใหมือผูนวดประสานกัน 
มือผูถูกนวดและดึงมือข้ึนมา 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   26

5.  จบั ขอ มอื ของผูถูกนวด  ใชน ้ิวหวั แมมอื กดทีก่ ลางฝามือ  5  ครั้ง  แลวหมนุ นว้ิ  
หัวแมมอื ตามเข็มนาฬกิ า  จากนัน้ ใชนว้ิ รีดใหทวั่ ฝา มือ  กดลากขนึ้ ตามน้วิ  จากนว้ิ หัวแมมือ 
จนถึงนว้ิ กอย 

6.  ใชม ือซายกดปลายมอื   ใชก ําปนทุบ  3  ครั้ง  ดนั แขนไปคํ้ากับพืน้  แลว นวดแขน 
ทอ นบน  กดขึน้ -กดลง  เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา  27

จบั แขนวางลง  กดจากตนแขนถึงขอมอื   กดขึ้น-กดลง เรียงกนั ลงมา  3 รอบ 
ใชม อื ทง้ั สองสับไปทีแ่ ขน 3 ครั้ง จากน้นั ไปนวดไหล และแขนดานขวาเชน เดยี วกนั  

การนวดตะแคง 
ทานวด 

ผถู ูกนวดนอนตะแคงเขา คู  90  องศา  ผูนวดน่ังคุกเขา คูตรงระดับเอวของผนู วด 

ขน้ั ตอนการนวด 
1.  ใชเ ขากดโคนขาทอ นบน  นบั   1-10 กดเขา กดข้ึน-กดลง  6  คร้ัง 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา  28

2.  ใชนิ้วหัวแมมือกดเดินเสนจากขาทอนบนไปถึงขาทอนลาง  กดขึ้น-กดลง 
เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

3.  ทํามอื เปน ผเี สือกดจากขาทอ นบนไปถงึ ขาทอนลา ง กดขน้ึ -กดลง   เรยี งกันลงมา 
3  รอบ 

4.  จบั ขาวางทที่ อ นขาของผนู วด (ผนู วดนงั่ ทา เทพธดิ า) ใชศ อกกดทฝ่ี า เทา  ทงั้ 3 เสน  
กดขนึ้ -กดลง   เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  29

5.  พับขาเปนเลข 1  แลว กดอุงมอื ไปที่ขา กดขน้ึ -กดลง   เรียงกนั ลงมา  3  รอบ 
เสร็จแลว  วางขาลง 

6.  พับขาของผู ถูกนวด  และเหยียดขาโดยใชขอมือดึงขาของผู ถูกนวด 
เขา หาตัวผูนวด   ใชข าซายดนั ไปตน ขาของผูถกู นวด  ใหน าํ้ หนกั ลงท่สี น เทา    แลว ดันไปมา 
ประมาณ  6  ครัง้  

7.  โกยขาทอ นบน  กดข้นึ -กดลง  3  ครั้ง  ใชอ ุงมอื กดดา นในขาทอนบน กดขนึ้ - 
กดลง   เรียงกนั ลงมา  3  รอบ ตามแนวเสน 1 เสน  จากนั้นใชม อื ขวามาโกยนอง 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา   30

8.  ทํามือเปนผีเส้ือกดไปท่ีขาทอนบน  กดขึ้น-กดลง   เรียงกันลงมา  3  รอบ 
แลว ใชฝ ามือกดท่ีขาทอนลา ง  กดขึน้ -กดลง   เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

9.  ใชศอกกล้ิงบรเิ วณกน กดไปมา  6  ครง้ั   ผูนวดยกกน ลอย  ทํามือเปนผีเส้อื  
กดตามแนวกระดูกสันหลัง จากกน กบไปถึงแผนหลงั  

10.  ใชน ิ้วกดจากขอตอ กนกบ  ไปจนถึงหัวไหล   เวนกระดูกสันหลัง กดขึ้น-กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ  (ผนู วด  แขนตองตงึ   และเดนิ เขา ข้ึนตามไปดวย) 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  31

11.  วางน้ิวหวั แมมอื คูกันกดลงไปที่หลงั   ใหน วิ้ มือท้ัง 4 ช้ีไปทางกระดูกซ่ีโครง 
กดเดินเสนดา นนอก กดข้ึน-กดลง   เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ 

12.  กดแนวกลามเนื้ อไหล    กดไลจนถึงปุ มกระดูกคอ    กดนวดท่ี ตนคอ 
กดไลจนถึงฐานกระดูกวนไปรอบหูถึงขมับแลวคลึงไมแรง    แลวคลายไลลงมาจาก 
ศีรษะที่ตนคอแลวขม  (ทํามือเปนผีเสื้อ)  เพ่ือขยายกลามเน้ือท่ีแผนหลัง กดขึ้น-กดลง 
เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ  ใชมอื ทั้ง 2 สับที่เสน หลัง  สับ  3  ครง้ั  

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  32

13.  ยกแขนมาวางแนบลาํ ตวั   ใชนวิ้ กดไลท ่ีแขนทอ นบน  จากนน้ั ใชศอก กดทแี่ ขน 
ทอ นบน 

14.  นว้ิ กดทแี่ ขนทอ นบน  กดไลล งมาจนถงึ ปลายนว้ิ   นวดนวิ้ ทุกนว้ิ   จากนนั้  ดงึ นว้ิ  
ทุกน้ิว 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   33

15.  เลื่อนแขนซา ยไปดา นขา งของลาํ ตวั   กดมอื ท่ตี นขา  ดนั ไหลแ ละขาไปคนละ 
ดา นกนั (เหมือนการฉกี ตวั ) 

16.  จับแขนซา ยผถู กู นวดไขวไ ปดานขวา  แขนขวาอยดู า นลาง   คอ ยๆดึง แขนขวา 
ขนึ้  จนยกตัวผูถ กู นวดขึน้  แลว คอยๆวางลง 

17.  ผูนวดใชเขากดบั้นเอว   มือหนึ่งดึงไหลและอีกมือดึงท่ีหัวเขา  กด 3  คร้ัง 
จากนั้นใชมอื โกยท่ีขาทอนบน 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   34

การนวดคว่ํา 
ทานวด 

ผถู ูกนวดนอนควาํ่     ผูน วดนงั่ คกุ เขา ค ู
ขนั้ ตอนการนวด 

1.  ผนู วดยนื หนั หลัง  ใชส นเทาเหยยี บท่กี ลางฝาเทาผถู ูกนวด  โยกตัวไปมาขา งละ 
5 คร้งั  

2.  ผนู วดน่ังคุกเขา จบั ขอ เทา  คลงึ ทเ่ี อน็ รอ ยหวาย พรอ มดงึ ไปดว ย ประมาณ 6 ครง้ั  
3.  ใชอ ุงมือกดทนี่ องขึน้ ไปถงึ ขาทอ นบน กดขน้ึ -กดลง   เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ 

4.  ทํามอื เปน ผเี สื้อกดทก่ี น และใชฝ า มือกดลงไปท่วั ๆกน  

การนวดตวั และการนวดฝา เทา  35

5.  ผูน วดมานัง่ ดา นขาง  กดขม (ทํามือเปนผเี สอ้ื )  ลงไปที่กลางหลัง กดข้ึน-กดลง 
เรียงกนั ลงมา  3  รอบ 

6.  วางนิ้วกดไลไปตามเสน เวนกระดูกสันหลังไปจนถึงตนคอ  กดข้ึน-กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ  แลว กดดานขา ง  วางน้ิวหัวแมมือคูกัน และนิ้วท่ีเหลอื ช้ีปลายไป 
ทางซี่โครง กดไลจ นถึงหวั ไหล  กดขนึ้ -กดลง   เรยี งกันลงมา  3  รอบ   กดดานซา ยเสรจ็ แลว 
มากดดานขวา 

7.  ใชฝามือกดตามแนวเสนขางกระดูกสันหลัง กดไปมา  3  ครั้ง  กดดานซาย 
เสร็จแลวมากดดานขวา 

การนวดตัวและการนวดฝาเทา   36

8.  นวดตรงสะบักไหล   ใชม ือทงั้ สองนวดไหลท ง้ั สองขา งพรอ มกนั  นวดไลมา แถว 
ขางแขน  นวดไลข ึ้น-ลง  3  รอบ  แลว ใชศ อกกลง้ิ ไปรอบๆแผน หลัง  แลวขมจากไหลล งมา 
ทีแ่ ผนหลงั กดขึ้น-กดลง   เรยี งกนั ลงมา  3  รอบ  จากนนั้ ใชมอื ท้งั สองสบั ไปท่ัวแผนหลัง 

9.  จบั ขาผถู กู นวดแยกออกทงั้ สองขา ง  แลวเหยยี บไปที่โคนขาดา นบนกด ไลล งมา 
ถึงขอพับ กดขึ้น-กดลง   เรียงกันลงมา  3  รอบ  จากนนั้ พับขาทง้ั สองขางแลว กดขาท้งั สอง 
ขางลงไป 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา   37

10.  กดขาทง้ั สองขา ง  ใหข าขวาทับขาซาย  แลวสลับขาซายทับขาขวา 

11.  จับขาผูถูกนวดเปนเลขส่ี  แลวใชเทาเหยียบกดลงไปบริเวณทอนขาดานลาง 
ทําทั้งสองขาง 

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   38

จากน้ันยกขาข้ึนทั้งสองขาง  ผูนวดใชขาเหยียบกดที่กน  กดลงไป  3  ครั้ง 
วางขาซา ยลง  จับขาขวาและมอื ซา ยยกขึ้น    ใชข าเหยียบเบา   แลว ดงึ สวนขาขึน้   เสร็จแลว 
ไปทําอกี ขางหน่ึง 

12.  ผูนวดขึ้นมาน่ังทับขาของผูถูกนวด  แลวดึงแขนชาๆทั้งสองขาง  จากนั้น 
ใชม อื ทง้ั สองสบั ไปที่สว นหลังจนทวั่  

การนวดตวั และการนวดฝา เทา   39

การนวดบา 
ทานวด 

ผูถกู นวดนั่งขัดสมาธ ิ    ผูน วดยนื  
ขนั้ ตอนการนวด 

1.  ผูนวดวางมือกดหัวไหลดานซาย  เพ่ือคลายกลามเน้ือบา เล่ือนลงมาท่ีสะบัก 
แลว กดนวดใหท ั่วหัวไหลแลว เล่ือนมาทต่ี น แขน  แลว เปลย่ี นไปนวดทไ่ี หลดา นขวา 

2.  นวดบานวดคอ ตามแนวเสน กดขนึ้ -กดลง   เรยี งกันลงมา  3  รอบ 

การนวดตวั และการนวดฝาเทา   40

3.  ใชทองแขนกลงิ้ ศอกบนหวั ไหลทงั้ 2 ขา ง  ลงน้าํ หนักใหเ ทา ๆกัน  กดขน้ึ -กดลง 
เรียงกันลงมา  3  รอบ 

4.  วางทอ นแขนทไ่ี หลดานซาย  กดเลอื่ นไปมา  ประมาณ  6  ครั้ง  (การวางแขน 
ใชท อนแขนวางที่ไหลขางหนึ่ง  แขนอีกขา งวางพาดไวท่ีศีรษะหามกด ) จากนั้นประสาน 
มอื เขาดวยกนั   แลว ใชทอ นแขนกดลงไปเบาๆ(ทา ฉีก)  แลวสลบั ไปนวดท่ดี า นขวาตอ  

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  41

5.  ผนู วดกดนว้ิ มอื บริเวณฐานกะโหลกศรี ษะ  เลอ่ื นมอื มากดทที่ า ยทอย  อีกมอื หนง่ึ  
กดหนาผาก  จากนนั้ กดฐานกะโหลกแลวยกขน้ึ นดิ หนอยทง้ั สองมอื  

6.  จบั มือผถู กู นวดประสานกัน แลว ผนู วดเอาแขนสอดใตแขนผถู กู นวด  ใชขาขวา 
มาขางหนา ผถู กู นวดแลวจบั ตวั ผูถกู นวดเหวย่ี งตัวไปดานซา ยและดา นขวา  (ถาแขกตวั ใหญ 
มีอายุไมค วรทาํ ) 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  42

7.  เอาขากดท่ีหลังแลวดึงไปดานหลัง ดึงประมาณ  3  คร้ัง  จากน้ันเอาหมอน 
สอดเขาระหวางตัวผูนวดและผูถูกนวดแลวดึงตัวผูถูกนวดจนเปนสะพานโคง    จากน้ัน 
ดันตวั จนผถู กู นวดใหมาขางหนา จนปลายมือเกอื บจรดปลายเทา  

การนวดตัวและการนวดฝา เทา  43

8.  จับมือผูถูกนวดมาประสานกันท่ีหลังศีรษะ  แลวจับขอศอกทั้งสองขางแลว 
ดงึ ขอศอกขึ้น  ใชเ ขากดแผน หลัง  แลวแยกขอ ศอกออกจาdกันไปดานขาง 

9.  เอามอื ลงแลวดงึ ขอ มอื ไปดา นหลัง  ผนู วดใชข ายนั ไปท่แี ผนหลงั ของผูถูกนวด 
(ถบี สง )  แลวคอยๆวางแขน 

การนวดตัวและการนวดฝา เทา   44

10.  นวดหัวไหลใ หท่วั แลวใชส องมือสบั ลงไปท่ไี หล 

การนวดศรี ษะและหนา 
ทานวด 

ผถู ูกนวดนอนหงาย    ผนู วดนั่งขัดสมาธิ