Soal Jawab Haji, Umrah & Ziarah 2020

6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ \DQJ PHQJDODPL NHFHGHUDDQ WXODQJ
EHODNDQJ EHOLDX VXGDK PHQMDODQL SHPEHGDKDQ WHODK
PHQJXSDK VHVHRUDQJ XQWXN PHQJKDMLNDQQ\D SDGD WDKXQ
+ VHGDQJNDQ EHOLDX EROHK EHUMDODQ ZDODXSXQ WLGDN
EHUDSD NXDW NHUDQD RUDQJ WHUVHEXW PHPEHULWDKXQ\D EROHK
PHQJKDMLNDQ RUDQJ \DQJ PDVLK KLGXS GHQJDQ V\DUDW LD
PHQJKLGDS SHQ\DNLW 2OHK NHUDQD SHUNDUD LQL WHODK EHUODNX
DGDNDK VDK +DML %DGDOQ\D"

-DZDSDQ
7LGDN VDK +DML %DGDOQ\D LWX NHUDQD LD EXNDQ GDODP VDNLW
\DQJ SXWXV DVD GDULSDGD EDLN GDQ LD PDVLK PHPSXQ\DL
LVWLWR¶DK XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML EDJL GLULQ\D GDQ ZDMLE
DWDV RUDQJ \DQJ PHQJKDMLNDQQ\D PHPED\DU EDOLN
ZDQJ WHUVHEXW NHUDQD WLGDN VDK LMDUDKQ\D GDQ +DML LWX
MDWXK EDJL GLUL RUDQJ \DQJ PHQJDPELO XSDK

6RDODQ
$GDNDK GLEHUL SDKDOD EDJL RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
XQWXN VL PDWL"

-DZDSDQ
<D EDJL \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML LWX MXJD PHQGDSDW SDKDOD
0 HQJLNXW KDGLV \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK DO 'DUXTXWQL
5DKLPDKXOODK EHUEXQ\L

0DNVXGQ\D ³6HVLDSD \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN
EDSDQ\D DWDX LEXQ\D PDND VHVXQJJXKQ\D LD WHODK
PHQ\HPSXUQDNDQ +DML XQWXNQ\D GDQ EDJLQ\D SDKDOD
VHSXOXK NDOL +DML ´



19

'DQ GLULZD\DWNDQ GDULSDGD ,EQL µ$EEDV U D EDKDZDVDQ\D
1DEL V D Z EHUVDEGD

0DNVXGQ\D ³6HVLDSD \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN
VHVHRUDQJ \DQJ PDWL QHVFD\D GLWXOLV EDJL RUDQJ \DQJ
PDWL LWX SDKDOD VDWX +DML GDQ EDJL \DQJ PHQJHUMD
NDQQ\D SXOD SDKDODQ\D WXMXK NDOL ´
6RDODQ
%ROHKNDK RUDQJ SHUHPSXDQ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN RUDQJ
OHODNL \DQJ WHODK PDWL DWDX VHEDOLNQ\D VHUWD WHUDQJNDQ
GDOLOQ\D"
-DZDSDQ
<D EROHK GDOLOQ\D LDODK KDGLV GDULSDGD ,EQL µ$EEDV U D
GLD EHUNDWD

0DNVXGQ\D ³%DKDZD VHRUDQJ SHUHPSXDQ GDUL NDXP
.KDV¶DP WHODK EHUNDWD <D 5DVXOXOODK VHVXQJJXKQ\D
$OODK WHODK PHPIDUGXNDQ +DML NH DWDV KDPED 1\D VD\D
GDSDWL EDSD VD\D WHUODOX WXD WLGDN GDSDW GXGXN DWDV
NHQGHUDDQ $GDNDK VD\D EROHK PHQJKDML NDQQ\D"
-DZDE 5DVXOXOODK V D Z ³<D ´


20

%HUODNX \DQJ GHPLNLDQ LWX GDODP PDVD +DML :DGD¶
WDKXQ +LMUDK

6RDODQ
$GDNDK VDK +DML %DGDO RUDQJ \DQJ GLXSDK +DMLQ\D VHPDVD
EHUQLDW GLVHEXWNDQ QDPD VDKDMD WDQSD ³ELQ ³Q\D"

-DZDSDQ
6DK +DMLQ\D VHODJL GLQLDWNDQ +DML LWX XQWXN RUDQJ \DQJ
GLWHQWXNDQ

6RDODQ
6HRUDQJ LWX WHODK PHQXQDLNDQ µ8PUDK WHWDSL EHOXP
PHQXQDLNDQ +DML DGDNDK GLEROHKNDQ LD PHQXQDLNDQ
µ8PUDK XQWXN RUDQJ ODLQ"

-DZDSDQ %ROHK

5XMXN .LWDE $O 8PP HGLVL ODPD MX]XN PXND VXUDW

6RDODQ
$GDNDK GLV\DUDWNDQ L]LQ XQWXN PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML
EDJL LEX EDSD \DQJ X]XU \DQJ WLDGD KDUDSDQ VHPEXK DWDX
WXD \DQJ WLGDN EHUGD\D DWDX \DQJ WHODK PHQLQJJDO GXQLD"

-DZDSDQ
0DVDODK L]LQ XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML EDJL LEX EDSD
DGDODK VHSHUWL EHULNXW

-LND LEX EDSD LWX X]XU \DQJ WLDGD KDUDSDQ VHPEXK
DWDX WXD \DQJ WLDGD EHUXSD\D EDJL PHQJHUMDNDQ
+DML PDND GLV\DUDWNDQ L]LQQ\D

-LND LEX EDSD LWX PHQLQJJDO GXQLD GDQ WHODK
PHQJHUMDNDQ +DML )DUGX GLV\DUDWNDQ ZDVLDWQ\D
PHQJLNXW SHQGDSDW \DQJ DO $VDK \DQJ NXDW



21

-LND LEX EDSD LWX WHODK PHQLQJJDO GXQLD GDQ EHOXP
PHQJHUMDNDQ +DML IDUGX WLDGD GLV\DUDWNDQ L]LQQ\D

5XMXN $O 0DMPX¶ MX]X¶ PXND VXUDW 0DQDVLNXO +DM PXND VXUDW


6RDODQ
6HRUDQJ DQDN KHQGDN PHPEXDW +DML %DGDO EDSDQ\D \DQJ
VDNLW OXPSXK \DQJ WHODK WLDGD KDUDSDQ VHPEXK :DMLENDK
LD PHPLQWD L]LQ GDUL EDSDQ\D WHUOHELK GDKXOX"

-DZDSDQ
<D ZDMLE LD PHQGDSDW L]LQ GDULSDGD EDSDQ\D WHUOHELK
GDKXOX

6RDODQ
%ROHKNDK VHRUDQJ EDSD LEX WRORQJ PHQJHUMDNDQ 8PUDK
DQDNQ\D \DQJ VHGDQJ VDNLW GL KRVSLWDO GDQ GLD WHODK EHUQLDW
,KUDP +DML 7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK GLD GLNHKHQGDNL PHQ\HPSXUQDNDQ VHQGLUL
7DZDI 8PUDK GDQ 6D¶LHQ\D GHQJDQ PHQJJXQDNDQ
XVXQJDQ DWDX NHUHWD VRURQJ DWDX PHQXQJJX
NHDGDDQQ\D VLKDW DWDX EROHK MXJD LD EHUQLDW +DML
4LUDQ DSDELOD KHQGDN NH $UDIDK NDODX EHOXP 7DZDI
8PUDKQ\D

6RDODQ
'L DWDV QDPD VLDSDNDK 'DP 8SDK +DML GLODNVDQDNDQ"
$GDNDK GLQDPDNDQ GHQJDQ QDPD RUDQJ \DQJ PHQJXSDK
DWDX RUDQJ \DQJ PHQJDPELO XSDK "

-DZDSDQ
%D\DUDQ 'DP GLEXDW GL DWDV QDPD RUDQJ \DQJ
PHQJDPELO XSDK RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQQ\D



22

6RDODQ
$SDNDK KXNXP GDQ SHUEH]DDQ PHPED\DU 8SDK +DML
PHODOXL FHN DWDX NDG NUHGLW"

-DZDSDQ
'LKDUXVNDQ PHPED\DU 8SDK +DML WHUVHEXW GHQJDQ FHN
DWDX NDG NUHGLW GHQJDQ NHUHGKDDQ NHGXD GXD EHODK
SLKDN

6RDODQ
$SDNDK KXNXP VHRUDQJ \DQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP +DML EDJL
GLULQ\D GDQ VHEHOXP PHQJHUMDNDQ UXNXQ +DML \DQJ ODLQ
EHOLDX PHQJXEDK SXOD QLDWQ\D NHSDGD PHQJHUMDNDQ +DML
XQWXN RUDQJ ODLQ VHEDJDL %DGDO +DML"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK NHUDQD LD WHODK EHUQLDW ,KUDP XQWXN
GLULQ\D

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML EHUQLDW +DML GL GDODP EDV VHEHOXP
EHUWRODN NH $UDIDK NHPXGLDQ WHULQJDW EDKDZD EHOLDX WHODK
GLDPDQDKNDQ XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN RUDQJ ODLQ ODOX
EHOLDX SXQ EHUQLDW VHNDOL ODJL XQWXN RUDQJ \DQJ GLKDMLNDQQ\D
LWX $GDNDK VDK +DML %DGDO LWX"

-DZDSDQ
$SDELOD VHVHRUDQJ LWX WHODK EHUQLDW ,KUDP +DML XQWXN
GLULQ\D PDND LD WLGDN GLEROHKNDQ ODJL EHUQLDW LKUDP +DML
XQWXN RUDQJ ODLQ -LND GLODNXNDQ WLGDN VDK +DML %DGDO
LWX EDKNDQ +DML \DQJ GLNHUMDNDQQ\D LWX DGDODK XQWXN
GLULQ\D

6RDODQ
$GDNDK SHUOX EDJL RUDQJ \DQJ PHQJDPELO 8SDK +DML EHUQLDW

PDQGL VXQDW ,KUDP NKXVXV XQWXN 3HQJXSDK +DML"



23

-DZDSDQ
2UDQJ \DQJ PHQJDPELO 8SDK +DML WLGDN SHUOX EHUQLDW
PDQGL VXQDW ,KUDP NKXVXV XQWXN SHQJXSDK +DML

6RDODQ
$GDNDK EROHK VHVHRUDQJ LWX PHQJHUMDNDQ 8SDK +DML OHELK
GDUL VHRUDQJ"

-DZDSDQ
0HQJHUMDNDQ +DML GLEROHKNDQ XQWXN VHRUDQJ VDKDMD
EDJL VDWX PXVLP +DML DGDSXQ PHQHULPD 8SDK +DML
OHELK GDUL VHRUDQJ XQWXN GLVHUDKNDQ NHSDGD RUDQJ ODLQ
EDJL PHODNVDQDNDQQ\D DGDODK GLKDUXVNDQ

6RDODQ
$GDNDK ZDMLE VHVHRUDQJ \DQJ WHODK VHPEXK GDUL VDNLW
OXPSXK PHQJHUMDNDQ +DML VHGDQJNDQ VHZDNWX VDNLWQ\D LD
WHODK PHQJXSDK RUDQJ ODLQ PHQJHUMDNDQ +DML XQWXNQ\D "

-DZDSDQ
-HPDDK +DML \DQJ WHODK PHQJXSDK KDMLQ\D GL ZDNWX LD
PHQJDODPL VDNLW OXPSXK GDQ DSDELOD LD VHPEXK GDUL
SHQ\DNLWQ\D LWX LD ZDMLE PHPEXDW VHPXOD KDMLQ\D LWX
MLND EHUNHPDPSXDQ

6RDODQ
$GDNDK GLEROHKNDQ VHVHRUDQJ \DQJ VXGDK PHQJHUMDNDQ
+DML VHZDNWX EHOXP EDOLJK PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN RUDQJ
ODLQ VHOHSDV LD EDOLJK"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK NHUDQD LD EHOXP PHQXQDLNDQ +DML )DUGX
EDJL GLULQ\D
6RDODQ
0DQD \DQJ OHELK DIGDO EDJL VHRUDQJ \DQJ PHPEXDW %DGDO
+DML 7DPDWWX¶ QLDW 8PUDK XQWXN GLULQ\D GDKXOX DWDX RUDQJ
GLEDGDONDQ"

-DZDSDQ
$IGDO EDJLQ\D XQWXN PHQLDWNDQ 8PUDK EDJL RUDQJ \DQJ
GLEDGDONDQ NHUDQD GLD PHQJDPELO WDQJJXQJMDZDE GDQ
DPDQDK GDKXOXNDQ \DQJ ZDMLE GDUL \DQJ VXQDW



24

+DML 1D]DU
6RDODQ

%ROHKNDK GLEDGDONDQ +DML 1D]DU EDJL VHVHRUDQJ \DQJ WHODK
PDWL"

-DZDSDQ
%ROHK GDOLOQ\D LDODK KDGLWK \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK
$O %XNKDUL GDQ 0XVOLP GDULSDGD LEQL µ$EEDV U D GLD
EHUNDWD

oleh Bukhari dan Muslim daripada Ibnu Abbas ra dia
berkata:

0DNVXGQ\D 6HRUDQJ SHUHPSXDQ GDUL -XKDLQDK WHODK
GDWDQJ PHQJDGDS 5DVXOXOODK V D Z GDQ EHUNDWD
³%DKDZD LEX KDPED WHODK EHUQD]DU PHQXQDLNDQ +DML
GDQ GLD WLGDN PHQXQDLNDQQ\D KLQJJD GLD PDWL DGDNDK
KDPED SHUOX PHQJHUMDNDQ +DML XQWXNQ\D" 6DEGD
5DVXOXOODK V D Z ³<D KHQGDNODK NDPX NHUMDNDQ +DML
XQWXNQ\D DGDNDK NDPX PHQJHWDKXL EDKDZD MLND LEXPX
EHUKXWDQJ EXNDQNDK NDPX \DQJ PHPED\DUNDQQ\D
7XQDLNDQODK KDN KDN $OODK NHUDQD KDN $OODK OHELK XWDPD
GLWXQDLNDQ ´
6RDODQ
6HRUDQJ EHUQD]DU KHQGDN PHQXQDLNDQ +DML SDGDKDO LD EHOXP
PHQ\HPSXUQDNDQ +DML )DUGXQ\D $GDNDK GHQJDQ PHPEXDW


25

+DML NDOL SHUWDPD LWX JXJXU +DML )DUGX GDQ QD]DUQ\D"

-DZDSDQ
+DML \DQJ GLWXQDLNDQQ\D LWX MDWXK +DML )DUGXQ\D GDQ
ZDMLE NH DWDVQ\D PHQJHUMDNDQ +DML 1D]DUQ\D GL WDKXQ
\DQJ ODLQ

6RDODQ
6HRUDQJ \DQJ EHOXP PHQXQDLNDQ +DML EHUQD]DU XQWXN
PHQJHUMDNDQ +DML VHNLUDQ\D GDSDW VHVXDWX KDMDW GDQ
WLGDN GLWHQWXNDQ WDKXQQ\D $SDELOD KDMDWQ\D GLSHUROHKL
EHOXP VHPSDW PHQXQDLNDQ +DML LD WHODK PHQLQJJDO GXQLD
%DJDLPDQDNDK FDUD ZDULVQ\D KHQGDN PHQJKDMLNDQQ\D"

-DZDSDQ
:DMLE NH DWDV ZDULVQ\D PHQJXSDK NHGXDQ\D LDLWX +DML
)DUGX GDQ +DML 1D]DU VHFDUD WHUWLE LDLWX +DML )DUGX GDKXOX
NHPXGLDQ +DML 1D]DU GDUL KDUWD SHQLQJJDODQQ\D

6RDODQ
$SDNDK KXNXP VHRUDQJ EHUQD]DU KHQGDN PHQXQDLNDQ
+DML SDGD ³WDKXQ LQL´ SDGDKDO LD EHOXP PHQXQDLNDQ +DML
)DUGXQ\D"

-DZDSDQ
6HRUDQJ \DQJ EHOXP PHQXQDLNDQ )DUGX +DML EHUQD]DU
XQWXN PHQJHUMDNDQ SDGD ³WDKXQ LQL´ VHSHUWL NDWDQ\D

³.HUDQD $OODK ZDMLE GL DWDVNX PHQJHUMDNDQ +DML SDGD
WDKXQ LQL ´ PDND MDGLODK WXQWXWDQ PHQJHUMDNDQ )DUGX
+DML LWX VDWX WXQWXWDQ \DQJ ZDMLE GLVHJHUDNDQ ´

$SDELOD LD PHQ\HPSXUQDNDQ +DML LWX JXJXUODK WXQWXWDQ
NHGXD GXD )DUGX +DML GDQ 1D]DU )DUGX +DML LWX JXJXU
GHQJDQ SHQ\HPSXUQDDQQ\D GDQ 1D]DU LWX JXJXU
GHQJDQ SHQ\HJHUDDQQ\D



26

7HUVHEXW GL GDODP DO %DKMDK

0DNVXGQ\D $GDODK GLKXNXPNDQ PHPDGDL WHUWXQDL
IDUGX PHQJHUMDNDQ +DML VHEDJDL UXNXQ ,VODP DSDELOD
GLWXQDLNDQ +DML GDQ 8PUDK \DQJ GLQD]DUNDQ SDGD WDKXQ
LQL
6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML WHODK EHUMDQML VHUWD EHUQD]DU NHSDGD
$OODK EDKDZD LD DNDQ PHQXQDLNDQ LEDGDW +DML SDGD VHWLDS
WDKXQ GLVHEDENDQ EHUODNXQ\D VHVXDWX NHX]XUDQ SDGDQ\D
WLGDN PHQJL]LQNDQ EHOLDX PHQJHUMDNDQ +DML SDGD VHWLDS
WDKXQ $GDNDK EHUGRVD DWDX WLGDN"

-DZDSDQ
'L DWDV VHEDE VHEDE NHX]XUDQ VHKLQJJD EHOLDX JDJDO
PHQXQDLNDQ LEDGDW +DML VHWLDS WDKXQ VHSHUWL PDQD \DQJ
WHODK GLQD]DUNDQQ\D EHOLDX GLNHQDNDQ NDIDUDW QD]DU
6RDODQ
6HRUDQJ EHUQD]DU VHNLUDQ\D PHQGDSDW VHVXDWX LD KHQGDN
PHPEDZD DQDNQ\D PHQXQDLNDQ IDUGX +DML 6HWHODK
PHQGDSDW DSD \DQJ GLKDMDWNDQQ\D LWX DQDNQ\D SXOD WLGDN
PDKX SHUJL EHUVDPDQ\D $GDNDK GHQJDQ NHHQJJDQDQ
DQDNQ\D LWX PDND JXJXUODK NHZDMLSDQ DWDV QD]DUQ\D LWX"

-DZDSDQ
7LGDN JXJXU QD]DUQ\D WLGDN OHSDV QD]DU
6RDODQ
6HOHSDV PHQJHUMDNDQ 8PUDK VHRUDQJ MHPDDK +DML \DQJ
MDWXK VDNLW GDQ EHUQD]DU VHNLUDQ\D VHPEXK EHOLDX KHQGDN


27

PHQJHUMDNDQ 8PUDK 6HOHSDV VHPEXK GDQ SDGD ZDNWX
EHUDQJNDW NH $UDIDK EHOLDX WHODK EHUQLDW +DML 4LUDQ $GDNDK
WHUWXQDL QD]DUQ\D GHQJDQ PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ LWX"
-DZDSDQ
<D WHUWXQDL QD]DUQ\D NHUDQD LD WHODK PHQXQDLNDQ 8PUDK
)DUGX GHQJDQ V\DUDW LD KHQGDNODK EHUQLDW 8PUDK
1D]DU VHPDVD EHUQLDW LKUDP &RQWRKQ\D ³6DKDMD DNX
EHULKUDP +DML GDQ 8PUDK 1D]DU NHUDQD $OODK 7D¶DOD ´
6RDODQ
$GDNDK ZDMLE GLWXQDLNDQ 1D]DU MLND VHVHRUDQJ SHUHPSXDQ
LWX EHUQD]DU XQWXN EHUFXNXU KLQJJD PHQMDGL ERWDN VHPDVD
EHUWDKDOOXO"
-DZDSDQ
%HUFXNXU EDJL RUDQJ SHUHPSXDQ XQWXN 7DKDOOXO +DML
DWDX 8PUDK VHNXUDQJ NXUDQJ KXNXPQ\D DGDODK
PDNUXK PDODK VHWHQJDK XODPD¶ PHQJKXNXP GHQJDQ
KDUDP NHUDQD PHQ\HUXSDL RUDQJ OHODNL
7HUVHEXW GL GDODP ,¶DQDWXW 7DOLELQ MX]XN PXND VXUDW



28

0DNVXGQ\D 3HUNDWDDQQ\D SHUHPSXDQ EHUJXQWLQJ
\DNQL VHPXD SHUHPSXDQ WHUPDVXNODK NDQDN NDQDN
SHUHPSXDQ \DQJ NHFLO GDQ RUDQJ NKXQVD GDQ
SHUNDWDDQQ\D EHUJXQWLQJ OHELK DXOD GDULSDGD EHUFXNXU
LDODK NHUDQD KDGLWK \DQJ GLULZD\DWNDQ ROHK $EX
'DXG GHQJDQ 6DQDG \DQJ +DVDQ \DQJ EHUPDNVXG
³7LDGD GLWXQWXW NH DWDV RUDQJ SHUHPSXDQ EHUFXNXU
EDKNDQ \DQJ GLWXQWXW NH DWDV RUDQJ SHUHPSXDQ
LDODK EHUJXQWLQJ %HUNDWD DO .KDWLE GL GDODP NLWDE
³0XJKQLQ\D´ 7LDGD GLSHULQWDK RUDQJ SHUHPSXDQ
EHUFXNXU NHUDQD WHODK GLLMPDNNDQ ROHK XODPD¶ EDKNDQ
GLPDNUXKNDQ EDJLQ\D EHUFXNXU LWX PHQJLNXW TDXO \DQJ
DVDK VHEDJDLPDQD GL GDODP DO 0DMPX¶ GDQ VHWHQJDK
XODPD¶ PHQJDWDNDQ KDUDP NHUDQD EHUFXNXU LWX DGDODK
µDLE EDJL SHUHPSXDQ \DQJ PHQ\HUXSDL SHUEXDWDQ RUDQJ
OHODNL ,PDP DO $]UD¶LH OHELK FRQGRQJ NHSDGD SHQGDSDW
\DQJ PHQJDWDNDQ KDUDP LWX LDLWX NHSDGD SHUHPSXDQ
\DQJ EHUVXDPL GDQ SHUHPSXDQ KDPED \DQJ GLPLOLNL
VHNLUD NLUD WLDGD PHQGDSDW L]LQ GDULSDGD VXDPLQ\D DWDX
WXDQQ\D EHUWDKDOOXO GHQJDQ EHUFXNXU LWX

'DUL NHQ\DWDDQ LQL Q\DWDODK EDKDZD EHUWDKDOOXO GHQJDQ
EHUFXNXU EDJL RUDQJ SHUHPSXDQ KXNXPQ\D DGDODK
PDNUXK VHNXUDQJ NXUDQJQ\D GDQ EROHK MDGL KDUDP
MLND GLD VHRUDQJ LVWHUL DWDX KDPED \DQJ WLDGD PHQGDSDW
NHEHQDUDQ GDULSDGD VXDPLQ\D DWDX WXDQQ\D 2OHK \DQJ
GHPLNLDQ MLNDODX EHUWDKDOOXO GHQJDQ EHUFXNXU EDJL
RUDQJ SHUHPSXDQ GLKXNXPNDQ PDNUXK KDUDP PDND
EDJDLPDQD SXOD KXNXPQ\D MLND SHUHPSXDQ EHUQD]DU
XQWXN EHUEXDW GHPLNLDQ" 'L GDODP NLWDE NLWDE )HTDK

EHUQD]DU GHQJDQ VXDWX \DQJ KDUDP DWDX
\DQJ PDNVLDW WLDGDODK VDK WLDGD MDGL 1D]DU LWX EHJLWX
MXJD GHQJDQ \DQJ PDNUXK 7HUVHEXW NHWHUDQJDQQ\D GL
GDODP ,¶DQDWXW 7DOLELQ -X]XN PXND VXUDW



29

%HUPDNVXG .DWDQ\D WLGDN WHUPDVXN GDODP HUWL NDWD
4XUEDK DPDODQ \DQJ PHQJKDPSLUNDQ GLUL NHSDGD
$OODK LDODK PDNVLDW \DNQL EHUHUWL GHQJDQ SHUNDWDDQ
$O 4XUEDK GL VLWX VHVXDWX PDNVLDW 0DND WLDGDODK MDGL
VDK QD]DUQ\D NHUDQD KDGLV 1DEL \DQJ EHUPDNVXG
³7LDGD 1D]DU GDODP SHUNDUD PDNVLDW ´

6RDODQ
$SDNDK KXNXP EHUQLDW 8PUDK 1D]DU GDQ EDJDLPDQD ODID]
QLDWQ\D"

-DZDSDQ
+XNXPQ\D ZDMLE GDQ ODID] QLDWQ\D VHSHUWL ³6DKDMD DNX
PHQJHUMDNDQ 8PUDK 1D]DU GDQ EHULKUDP GHQJDQQ\D
NHUDQD $OODK ´

3HUVHGLDDQ 0HQXQDLNDQ +DML

6RDODQ
$SDNDK SHUVHGLDDQ \DQJ KDUXV GLODNXNDQ ROHK RUDQJ
RUDQJ ,VODP \DQJ KHQGDN PHQXQDLNDQ IDUGX +DML"$GDNDK
ZDQJ SHUEHODQMDDQ \DQJ FXNXS PHQMDGL PDWODPDW \DQJ
WHUSHQWLQJ GHQJDQ WLGDN PHQJDPELO SHUKDWLDQ WHUKDGDS
SHUNDUD SHUNDUD \DQJ ODLQ VHSHUWL VRODW ZDMLE +DML UXNXQ
+DML FDUD FDUD PHQJHUMDNDQ +DML GDQ ODLQ ODLQ \DQJ DGD
KXEXQJDQ GHQJDQQ\D"

-DZDSDQ
6HODLQ GDUL :DQJ 3HUEHODQMDDQ +DML NHVLKDWDQ GDQ
EHNDODQ \DQJ FXNXS -HPDDK +DML MXJD PHVWLODK



30

PHQ\LDSNDQ GLUL GHQJDQ LOPX SHQJHWDKXDQ PHQJHQDL
FDUD FDUD KHQGDN PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML LWX
PHUDQJNXPL UXNXQ UXNXQ ZDMLE ZDMLE VXQDW VXQDW
VDK EDWDO KDUDP GDQ VHEDJDLQ\D

6RDODQ
$GDNDK ZDQJ SHUEHODQMDDQ PHQXQDLNDQ ,EDGDW +DML
VHVHRUDQJ LVWHUL ZDMLE GLWDQJJXQJ ROHK VXDPL"

-DZDSDQ
:DQJ 3HUEHODQMDDQ +DML VHVHRUDQJ LVWHUL WLGDN ZDMLE
GLWDQJJXQJ ROHK VXDPL NHUDQD LD WLGDN WHUPDVXN GDODP
QDINDK \DQJ ZDMLE DWDV VXDPL WHUKDGDS LVWHUL :DODX
EDJDLPDQDSXQ VXQDW VHRUDQJ VXDPL PHPELD\DL +DML
LVWHULQ\D

5XNXQ :DMLE +DML

6RDODQ
7HUDQJNDQ GHQJDQ MHODVQ\D DSD PDNVXG

L 5XNXQ +DML
LL :DMLE +DML

$GDNDK PHQMDGL VDWX NHVDODKDQ NHSDGD -HPDDK +DML
VHNLUDQ\D PHQLQJJDONDQ VDODK VDWX GDULSDGD SHUNDUD
SHUNDUD WHUVHEXW GDQ DQGDLQ\D EHUODNX \DQJ GHPLNLDQ LWX
VDPD DGD VHFDUD VHGDU DWDX WLGDN DGDNDK VDK +DMLQ\D
LWX"

-DZDSDQ
L 5XNXQ +DML LDODK SHNHUMDDQ DVDV \DQJ PHVWL

GLODNXNDQ ROHK VHWLDS RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ
+DML VHNLUDQ\D VDODK VDWX GDULSDGD UXNXQ +DML LWX
WLGDN GLNHUMDNDQ VDPD DGD VHQJDMD DWDX WHUOXSD
PDND ,EDGDW +DMLQ\D WLGDN VDK



31

LL :DMLE +DML PDNVXGQ\D LDODK SHUNDUD DWDX SHNHUMDDQ
\DQJ ZDMLE GLODNXNDQ NHWLND PHQJHUMDNDQ LEDGDW
WHUVHEXW -LND WLGDN GLNHUMDNDQ VDODK VDWX GDULSDGD
SHUNDUD SHUNDUD ZDMLE +DML LWX PDND +DMLQ\D VDK
WHWDSL ZDMLE NH DWDVQ\D 'DP GHQJDQ V\DUDW
V\DUDWQ\D VHUWD EHUGRVD MLND GLWLQJJDONDQQ\D \DQJ
ZDMLE LWX GHQJDQ VHQJDMD

&DUD FDUD PHQJHUMDNDQ +DML

6RDODQ
%DJDLPDQD FDUD FDUD PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML"

-DZDSDQ
&DUD FDUD PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML DGD FDUD

3HUWDPD &DUD OIUDG
.HGXD &DUD 7DPDWWX¶
.HWLJD &DUD 4LUDQ

6RDODQ
$SDNDK \DQJ GLPDNVXGNDQ GHQJDQ +DML OIUDG"

-DZDSDQ
ODLWX EHUQLDW +DML VDKDMD SDGD EXODQ EXODQ +DML GHQJDQ
QLDW +DML GDQ PHODNVDQDNDQ VHPXD DPDO LEDGDW \DQJ
EHUNDLWDQ GHQJDQ +DML 8PUDK SXOD EROHKODK GLODNXNDQ
VHWHODK VHOHVDL PHODNVDQDNDQ +DML

6RDODQ
$SDNDK \DQJ GLPDNVXGNDQ GHQJDQ +DML 7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
ODLWX EHUQLDW 8PUDK SDGD EXODQ EXODQ +DML GDQ
PHQXQDLNDQ VHPXD DPDO LEDGDW \DQJ EHUNDLWDQ GHQJDQ
8PUDK $SDELOD WLED ZDNWX +DML SDGD WDKXQ \DQJ VDPD



32

LD DNDQ EHULKUDP +DML SXOD GDQ PHQXQDLNDQ DPDO LEDGDW
\DQJ EHUNDLWDQ GHQJDQ +DML

6RDODQ
$SDNDK \DQJ GLPDNVXGNDQ GHQJDQ +DML 4LUDQ"

-DZDSDQ
ODLWX EHUQLDW +DML GDQ 8PUDK VHUHQWDN SDGD EXODQ EXODQ
+DML NHPXGLDQ PHQXQDLNDQ VHPXD DPDO LEDGDW \DQJ
EHUNDLWDQ GHQJDQ +DML 8PUDK SXOD GLNLUD WHODK VHOHVDL
DSDELOD VHOHVDL PHQXQDLNDQ KDML

6RDODQ
6HRUDQJ PHPEXDW 8PUDK GDODP EXODQ EXODQ +DML NHPXGLDQ
LD NHOXDU VHPXOD NH 0LTDW XQWXN EHULKUDP +DML VHSHUWL NH %LU
$OL GL 0DGLQDK $GDNDK +DML FDUD LQL GLNDWDNDQ +DML OIUDG
DWDX 7DPDWWX¶ GDQ DGDNDK GLZDMLENDQ 'DP"

-DZDSDQ
&DUD LQL GLQDPDNDQ +DML 7DPDWWX¶ WHWDSL WLGDN ZDMLE
GL DWDVQ\D PHPED\DU 'DP NHUDQD LD EHUQLDW ,KUDP GL
0LTDW %LU $OL

6RDODQ
0HQJDSD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶ GLNHQDNDQ
'DP"

-DZDSDQ
2UDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶ GLNHQDNDQ
'DP NHUDQD LDQ\D PHQJHUMDNDQ 8PUDK GDQ +DML GDODP
EXODQ EXODQ +DML SDGD WDKXQ \DQJ VDPD 'LNDWDNDQ
MXJD NHUDQD LD EHUWDPDWWX¶ EHUVHGDS VHGDS GHQJDQ
PHQDQJJDONDQ ,KUDP VHWHODK EHULKUDP GDODP EXODQ
EXODQ +DML GDQ WLGDN NHOXDU NH 0LTDWQ\D DWDX NH VXDWX
WHPSDW \DQJ MDUDNQ\D VHNXUDQJ NXUDQJQ\D PDUKDODK
GDUL 7DQDK +DUDP LWX XQWXN EHUQLDW ,KUDP +DML



33

6RDODQ
$SDNDK V\DUDW V\DUDW GLNHQDNDQ 'DP EDJL RUDQJ \DQJ
PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
6\DUDW V\DUDWQ\D VHSHUWL EHULNXW

OD EXNDQ GDULSDGD SHQGXGXN 0DNNDK

OD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDXKQ\D GXD PDUKDODK
DWDX OHELK GDUL 7DQDK +DUDP

OD PHQJHUMDNDQ +DML GDQ 8PUDK GDODP EXODQ
EXODQ +DML SDGD WDKXQ \DQJ VDPD

OD WLGDN EHUQLDW ,KUDP +DML GL 0LTDW EDJL SHQGXGXN
QHJHULQ\D DWDX EDJL SHQGXGXN GDUL DUDK PDQD GLD
GDWDQJ PDVXN NH 7DQDK +DUDP XQWXN PHQJHUMDNDQ
+DML

OD WLGDN EHUQLDW ,KUDP +DML GDUL WHPSDW \DQJ
MDUDNQ\D PDUKDODK DWDX OHELK GDUL 7DQDK +DUDP

6RDODQ
6HWHQJDK RUDQJ EHUNDWD DGD GL DQWDUD RUDQJ \DQJ
PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX µWLGDN GLNHQDNDQ 'DP DGDNDK
LQL EHQDU GDQ EDJDLPDQD"

-DZDSDQ
%HQDU DGD GL DQWDUD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
7DPDWWX¶ WLGDN GLNHQDNDQ 'DP VHNLUDQ\D LD PHPSXQ\DL
VDODK VDWX GDUL NHDGDDQ EHULNXW

'LD DGDODK SHQGXGXN 7DQDK +DUDP



34

'LD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDXKQ\D WLGDN VDPSDL
PDUKDODK GDUL 7DQDK +DUDP NLORPHWHU DWDX
EDWX

'LD NHOXDU SDGD 0LTDW XQWXN EHUQLDW ,KUDP +DML

'LD NHOXDU NHSDGD PDUKDODK GDUL 7DQDK +DUDP
DWDX OHELK XQWXN EHUQLDW +DML GL VDQD NHPXGLDQ
EDUX PDVXN 0DNNDK XQWXN PHQJHUMDNDQ +DML

'LD EHUQLDW LKUDP PHQJHUMDNDQ XPUDK EXNDQ GDODP
EXODQ KDML GDQ VHOHVDL XPUDKQ\D GDODP EXODQ KDML
VHUWD WLQJJDO GL 0DNNDK VHKLQJJD VHOHVDL
PHQJHUMDNDQ KDML

6RDODQ
%LODNDK PDVD \DQJ VHVXDL PHODNVDQDNDQ 'DP 7DPDWWX¶"

-DZDSDQ
'DP 7DPDWWX¶ LWX EROHK GLODNVDQDNDQ SDGD ELOD ELOD
PDVD VHOHSDV 7DKDOOXO µ8PUDK <DQJ DIGKDOQ\D SDGD
+DUL 1DKDU +DUL 5D\D +DML 7LGDN KDUXV GLODNXNDQ
VHEHOXP 7DKDOOXO GDULSDGD 8PUDK GDQ KHQGDNODK
SHQ\HPEHOLKDQ LWX GLODNXNDQ GL 7DQDK +DUDP

6RDODQ
0HQJDSD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ GLNHQDNDQ
'DP"

-DZDSDQ
6HEDEQ\D LDODK LD PHQGDSDW NHOHELKDQ GDQ NHVHQDQJDQ
GDUL VHJL DPDODQ DPDODQ +DML GDQ 8PUDK KDQ\D
GLNHUMDNDQ GHQJDQ VHNDOL EHUVHUHQWDN LDLWX GHQJDQ
7DZDI \DQJ VDWX 6D¶LH \DQJ VDWX EHUFXNXU DWDX
EHUJXQWLQJ \DQJ VDWX GDQ MXJD 0LTDWQ\D SXQ VDWX



35

6RDODQ
$SDNDK SXOD V\DUDW V\DUDW GLNHQDNDQ 'DP EDJL RUDQJ \DQJ
PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ"

-DZDSDQ
6\DUDW V\DUDWQ\D VHSHUWL EHULNXW

OD EXNDQ SHQGXGXN 7DQDK +DUDP

OD WLQJJDO GL WHPSDW \DQJ MDUDNQ\D GXD PDUKDODK
DWDX OHELK GDUL 7DQDK +DUDP

OD WLGDN NHPEDOL NH 0LTDWQ\D DWDX NH WHPSDW \DQJ
MDUDNQ\D GXD PDUKDODK DWDX OHELK GDUL 7DQDK +DUDP

6RDODQ
$SDNDK VHEDE VHEDE EDJL RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
4LUDQ WLGDN GLNHQDNDQ 'DP"

-DZDSDQ
$GD RUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ WLGDN GLNHQDNDQ
'DP MLND DGD VDODK VDWX GDUL NHDGDDQ VHSHUWL EHULNXW

'LD DGDODK SHQGXGXN 7DQDK +DUDP

7HPSDW WLQJJDOQ\D WLGDN VDPSDL PDUKDODK GDUL
7DQDK +DUDP NLORPHWHU DWDX EDWX

'LD NHPEDOL NH 0LTDWQ\D DWDX NH WHPSDW \DQJ
MDUDNQ\D PDUKDODK DWDX OHELK GDUL 7DQDK +DUDP

6RDODQ
%LODNDK PDVDQ\D \DQJ VHVXDL EDJL MHPDDK +DML 0DOD\VLD
\DQJ LQJLQ PHQJHUMDNDQ +DML OIUDG EHUWRODN GDUL 0DOD\VLD
NH 7DQDK 6XFL WDQSD PHQJDPELO PDVD \DQJ WHUODOX ODPD
EHUDGD GDODP ,KUDP"

36

-DZDSDQ
0DVD \DQJ VHVXDL EDJL MHPDDK +DML 0DOD\VLD \DQJ LQJLQ
PHQJHUMDNDQ +DML OIUDG EHUOHSDV NH 7DQDK 6XFL DGDODK
GHQJDQ SHQHUEDQJDQ \DQJ DNKLU GDQ WHUXV EHUDQJNDW
NH 0DGLQDK DWDX SHQHUEDQJDQ \DQJ GLMDGXDONDQ WHUXV
EHUDQJNDW NH 0DNNDK

6RDODQ
%DJDLPDQD FDUD VHVHRUDQJ \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML
7DPDWWX¶ EROHK PHODNXNDQ 7DZDI 4XGXP"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML \DQJ PHQJHUMDNDQ +DML 7DPDWWX¶ EROHK
PHODNXNDQ 7DZDI 4XGXP DSDELOD PHUHND WHODK VHOHVDL
8PUDKQ\D PHUHND NHOXDU NH 0LTDW +DML XQWXN EHUQLDW
+DML GDQ VHOHSDV LWX PDVXN EDOLN NH 0DNNDK GDQ GL VLQL
PHUHND GLVXQDWNDQ 7DZDI 4XGXP

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML EHULKUDP 8PUDK GDODP EXODQ +DML
XQWXN RUDQJ ODLQ NHPXGLDQ LD PHQJHUMDNDQ +DML XQWXN
GLULQ\D VHQGLUL SDGD WDKXQ \DQJ VDPD GDQ EHULKUDP 8PUDK
VHOHSDV +DML DGDNDK GLNLUD +DML OIUDG"

-DZDSDQ
+DMLQ\D DGDODK +DML 7DPDWWX¶ GDQ LD GLNHQDNDQ 'DP
7DPDWWX¶

,KUDP

6RDODQ
$SD HUWLQ\D ,KUDP"

-DZDSDQ
,KUDP HUWLQ\D EHUQLDW PHQJHUMDNDQ +DML DWDX 8PUDK DWDX
NHGXD GXDQ\D VHNDOL 'HQJDQ QLDW WHUVHEXW VHVHRUDQJ



37

LWX WHODK WHUODUDQJ GDUL PHODNXNDQ SHUNDUD SHUNDUD
ODUDQJDQ GL GDODP ,KUDP

6RDODQ
$SD \DQJ ZDMLE GLEXDW ROHK RUDQJ \DQJ KHQGDN PHQJHUMDNDQ
+DML OIUDG DSDELOD VDPSDL GL 0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLE LD PHPDNDL ,KUDP VHNLUDQ\D LD EHOXP PHPDNDLQ\D
GDQ EHUQLDW ,KUDP +DML

6RDODQ
$SD \DQJ ZDMLE GLEXDW ROHK RUDQJ \DQJ KHQGDN PHQJHUMDNDQ
+DML 7DPDWWX¶VHWHODK VDPSDL GL 0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLE LD PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP VHNLUDQ\D LD EHOXP
PHPDNDLQ\D GDQ EHUQLDW ,KUDP 8PUDK

6RDODQ
$SD \DQJ ZDMLE GLEXDW ROHK RUDQJ \DQJ KHQGDN PHQJHUMDNDQ
+DML 4LUDQ VHWHODK VDPSDL GL 0LTDW"

-DZDSDQ
:DMLE LD PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP VHNLUDQ\D LD EHOXP
PHPDNDLQ\D GDQ EHUQLDW ,KUDP +DML GDQ 8PUDK
EHUVHNDOL VHUHQWDN

6RDODQ
%ROHKNDK PHODID]NDQ QLDW EHUDPDL UDPDL GHQJDQ GLNHWXDL
ROHK .HWXD .XPSXODQ"

-DZDSDQ
0HODID]NDQ QLDW EHUDPDL UDPDL GHQJDQ GLNHWXDL ROHK
.HWXD .XPSXODQ WLGDN VDODK WHWDSL QLDW KHQGDNODK DGD
GL GDODP KDWL PDVLQJ PDVLQJ



38

6RDODQ
%DJL MHPDDK +DML \DQJ PDVXN NH 0DNNDK GDUL DUDK 0DGLQDK
GL PDQDNDK OHELK DIGDO XQWXN EHUQLDW ,KUDP GL KRWHO DWDX GL
%LU $OL"
-DZDSDQ
%HUQLDW LKUDP GL %LU $OL OHELK DIGDO GDULSDGD EHUQLDW
,KUDP GL KRWHO NHUDQD PHQJLNXW DPDODQ 5DVXOXOODK
V D Z VHQGLUL

6RDODQ
-HPDDK +DML OHODNL VHEHOXP 7DKDOOXO 8PUDK WHODK PHPDNDL
NDLQ VDUXQJ \DQJ WLGDN GLVDUXQJNDQ NHWLND PDQGL DGDNDK
GLNHQDNDQ 'DP"
-DZDSDQ
+XNXP PHPDNDL NDLQ VDUXQJ \DQJ WLGDN GLVDUXQJNDQ
NHWLND PDQGL DGDODK GLEROHKNDQ ZDODXSXQ LD PDVLK
GDODP ,KUDP

6RDODQ
$GDNDK SDNDLDQ ,KUDP EHUZDUQD SXWLK LWX VXQDW XQWXN OHODNL
GDQ ZDQLWD DWDX VXQDW XQWXN OHODNL VDKDMD ,QL DGDODK NHUDQD
GLOLKDW UDPDL -HPDDK +DML ZDQLWD GDUL QHJDUD QHJDUD $VLD
%DUDW PHPDNDL SDNDLDQ EHUZDUQD KLWDP"
-DZDSDQ
6XQDW PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP EHUZDUQD SXWLK XQWXN
OHODNL PDKXSXQ SHUHPSXDQ



39

6RDODQ
6HPDVD GL GDODP ,KUDP +DML VHRUDQJ -HPDDK +DML
SHUHPSXDQ WHODK EHUPLPSL EHUVDPD VXDPL VHKLQJJD NHOXDU
DLU PDQL %DJDLPDQD +DMLQ\D"

-DZDSDQ
%HUPLPSL WLDGD PHQMHMDVNDQ +DMLQ\D OD ZDMLE PDQGL
PHQJDQJNDW KDGDWK EHVDU NHUDQD NHOXDU DLU PDQL OD
WLGDN GLNHQDNDQ 'DP

6RDODQ
-HPDDK +DML 7DPDWWX¶ VHWHODK :XTXI 0DELW GL 0X]GDOLIDK
0LQD GDQ PHORQWDU -DPUDK EDOLN NH 0DNNDK SDGD
=XOKLMMDK VHOHSDV VRODW OV\DN WHUWLGXU 'DODP WLGXU LD EHUPLPSL
EHUVHWXEXK GDQ NHOXDU PDQL %DQJXQ WLGXU GLGDSDWL DGD
NHVDQ DLU PDQL GLSDNDLDQQ\D OD SXQ PDQGL KDGDWK EHVDU
NHPXGLDQ NH PDVMLG ODOX 7DZDI VHUWD 6D¶LH GLLNXWL VRODW
6XEXK $SDNDK KXNXP +DMLQ\D"

-DZDSDQ
+DMLQ\D VDK OD WLGDN GLNHQDNDQ 'DP NHUDQD KDQ\D
PLPSL EHUVHWXEXK ZDODXSXQ NHOXDU DLU PDQL

6RDODQ
-HPDDK +DML PHPDNDL NDVXW GL NDNL \DQJ VLKDW GDODP PDVD
,KUDP NHUDQD KHQGDN PHQJLPEDQJNDQ NDVXW \DQJ GLSDNDL
GL NDNL SDOVX $SDNDK KXNXP ,KUDPQ\D"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML PHPDNDL NDVXW GL NDNL \DQJ VLKDW DWDV
WXMXDQ PHQJLPEDQJNDQ NDVXW \DQJ GLSDNDL SDGD
NDNL SDOVXQ\D DGDODK KDUXV EHUEXDW GHPLNLDQ WHWDSL
GLNHQDNDQ 'DP GDQ WLGDN EHUGRVD



40

6RDODQ
$SDNDK KXNXPQ\D PHPDNDL NDLQ LKUDP \DQJ DGD EDX
EDXDQ GL GDODP PDVD ,KUDP"

-DZDSDQ
'DODP NHDGDDQ LQL DGD GXD SHQGDSDW

$O $VDK
GLNHQDNDQ 'DP

0XTDELO DO $VDK
WLGDN GLNHQDNDQ 'DP NHUDQD SDGD NHELDVDDQQ\D

SDNDLDQ \DQJ GLSDNDL GDQ GLWDQJJDONDQ 3HUEXDWDQ
WHUVHEXW VDWX NHELDVDDQ

5XMXN .HUWDV .HUMD 0X]DNDUDK +DML 3HULQJNDW .HEDQJVDDQ NH GL 3 '
1 6HPELODQ

6RDODQ
%HUDSD ODPDNDK PDVD \DQJ GLEROHKNDQ XQWXN PHPDNDL
SDNDLDQ LKUDP VHOHSDV PDQGL VXQDW ,KUDP"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML GLVXQDWNDQ PDQGL VXQDW ,KUDP LDLWX \DQJ
GLVHUWDL VHOHSDVQ\D PHPDNDL SDNDLDQ LKUDP NHUDQD
WXMXDQ PDQGL DGDODK XQWXN PHPEHUVLKNDQ EDGDQ
:DODX EDJDLPDQDSXQ VHNLUDQ\D MDUDN PDVD PDQGL
GHQJDQ PHPDNDL SDNDLDQ LKUDP LWX WLGDN EHJLWX ODPD
NLUD NLUD WLGDN PHQMHMDVNDQ NHDGDDQ NHEHUVLKDQ EDGDQ
PDND GLEROHKNDQ

5XMXN 0DQDVLNXO +DM PXND VXUDW

6RDODQ
.HV MHPDDK KDML OHODNL WHODK ,KUDP 8PUDK VHPDVD GL %LU
$OL GDQ VHWHODK PHQDLNL EDV EHOLDX EHUQLDW ,KUDP +DML SXOD
$SDELOD WLED GL 0DNNDK EHOLDX WHODK PHODNXNDQ 7DZDI



41

6DµLH GDQ EHUWDKDOOXO 6HOHSDV LWX PHPDNDL SDNDLDQ ELDVD
%DJDLPDQD NHGXGXNDQ KDML MHPDDK WHUVHEXW GDQ DGDNDK
GLNHQDNDQ 'DP"

-DZDSDQ
'DODP NHGXGXNDQ LQL LD PHQMDGL +DML 4LUDQ GDQ
GLNHQDNDQ 'DP +DML 4LUDQ GDQ 'DP EHUJXQWLQJ UDPEXW
VHEHOXP WLED ZDNWXQ\D -HPDDK WHUVHEXW SHUOX GLPLQWD
PHPDNDL SDNDLDQ LKUDP VHPXOD MLND WHODK PHQXNDUNDQ
NDLQ LKUDP 3HODNVDQDDQ +DML MHPDDK WHUVHEXW DGDODK
VHEDJDL VHRUDQJ MHPDDK +DML \DQJ PHQJHUMDNDQ FDUD
+DML 4LUDQ

6RDODQ
$SDNDK KXNXPQ\D MLND MHPDDK KDML ZDQLWD PHPDNDL LQDL
NHWLND EHUDGD GL GDODP ,KUDP"

-DZDSDQ
$QWDUD VXQDW VXQDW ,KUDP EDJL ZDQLWD \DQJ EXNDQ
GL GDODP ,GGDK NHPDWLDQ VXDPL PHQJLQDLNDQ WDSDN
WDQJDQ GHSDQ GDQ EHODNDQJ KLQJJD NH SHUJHODQJDQ
GDQ PHQ\DSX VHGLNLW GL PXND XQWXN PHOLQGXQJL
NXOLW ZDMDKQ\D NHUDQD SDGD DVDOQ\D ZDQLWD GLVXUXK
PHQXWXSQ\D 1DPXQ PDNUXK NH DWDV PHUHND PHQJXNLU
PHQJKLWDP GDQ PHPDNDL GL KXMXQJ KXMXQJ MDUL VDKDMD
NHFXDOL EDJL LVWHUL \DQJ PHQGDSDW NHL]LQDQ VXDPL
0DNUXK MXJD EDJL ZDQLWD PHPDNDL LQDL VHOHSDV
EHULKUDP

,KUDP :DQLWD 'DODP +DLG

6RDODQ
6HRUDQJ ZDQLWD GDODP KDLG EROHKNDK LD PDQGL VXQDW
,KUDP"

-DZDSDQ
%ROHK NHUDQD GLVXQDWNDQ VHGHPLNLDQ

6RDODQ
$GDNDK GLEROHKNDQ ZDQLWD GDODP KDLG EHUQLDW ,KUDP"



42

Mengikut mazhab Syafi’e tidak dibolehkan
memasukkan Haji kepada Umrah sekiranya telah
melakukan Tawaf Umrah walaupun selangkah. Tetapi
mengikut Mazhab Maliki dibolehkan serta makruh
selagi belum solat dua raka’at sunat Tawaf maka
jadilah Haji Qiran dan dikenakan Dam Qiran. Sebelum
bertolak ke Arafah walaupun masih dalam keadaan
haid, dia hendaklah berniat Haji dan jadilah Haji Qiran.

43

20.5 Soalan:
Jemaah haji didatangi haid selama 5 hari 5 malam dan
setelah bersuci dia telah melaksanakan umrah dan semasa
O6EKGP6-6866KPG-VLI66PGKOE66-K86-GVPLIG66EKPO-68K-6GVP66ILdtdymJlamdrJJDDDDDDDDaHHeHHHDDDuDDDDRDDDDRDDDDRLLRHRHLLRRHLLRRHHPlaaaiiPP aa K HUKHUKDHUDDWWWWWWe-mkkPmeOPOPOLUZLZUkQULZUDQUDQUODDDRPODDRPOwrnDXXDRPHXXHralXXHGGGQWQW VQDWV DV HDHnaaHLULUaanLUHauHPMHPMP OMUO OOU O OUSgza S DDDSD DpDDD DDDDD DJQJQDJQDKaDDKDDD6KKDDgK6D6KPDmhPDPD y OhOOnshDDVVDKSDVVDKSDVVDKSH\DoH\ HQ\Q p QQ QHQ VNeHVH JVQNN. Q DQdeDDt\ e\ \ PVaPVPLLDKVQDKDLLKQDKLDLKQDUDKDUeDU %hH D% QD% HarHQehQJBJ ¶Jm ¶ ¶iDiMkDMDM rj OL\ t LO \ LO \ DQ rDQtDQ P an PPmXDaXD XHDHD HDH aHHDe MQi7QuQ+E7d7+E+DEDD dp NPLNPNrLPkLk :JiJMQQ PJDMgQQmP MQQ P- DD- - XDDJXHXJHaHJ"HadeHH""DD-DDaaua-D-DeDDD aJJL H JJLJJLHZHtGZZGUGnPUa sUP P QQLN QMklnpWLN MbLN MrWWeOLVOLVOLLViLLNaQyHNNJJQQLHHJJJJPLLhPaD PnmyD D D D kDD DDDDoDilXDXXD6D66DmJaUDDJGJUaUGaGXXkXXXXPaPaPIsaII Q QQXhDFXXDDaFDFDD M nH MDM HLHsDhDLLQ ak QiQ hSGVH SSGHVGHV L VLQJLVnVQKKQ(KKtKKDDD Qp¶g Qa Q¶¶iaLDaLuXLDLDDHPXLX LDHPDPH eDeakDD DD DH L HLH L LaDLsmDLa777nlQNEDVQNENQEWNDDVVWNWNm e t +- + + DOnDaDDOnODDDKhDDKKVLiDV LVhLDDJH L JkHLJHL6sa66bQQQduQUhQUQUDZDDduDXZaDZHDXXHHQWQQUWeaWSeUJUSSkJJDJDiDDJJDDHamJHHJhJKMkKKDNaMOMaaDNDNOOD ljDsDDL LDaHLDQHHDDQDQ¶DD¶e¶kO WaLwO Ou WLWLXaXh GXLns GL GLD DDI uIrIVHHVVSHHH HLSSQ L L\QQp\\ h mS SPSiPhWKWPaaWKWWKWDgKDaDKKWWWkVnP dDVVPi P DD HXD a HXDHXDLLHL)HHthDaeDD N l a N N GHGGeHH Vt n VVuPG saPG PG u U8UU8nSLm8HunnSLSLMHHPnMMNPD\PKNND\lD\ KKG H GGHHyHuHHLmLLu WmRWkdWDyRRSH PDDQSLH PSH PQQLL Pt PPLaaPLLHQPP0pHMHQQ00 a JiJJhaaQKVaVQrQ KVVNKRVV gNRNRkaPJUPPJJUuUarDSDSDS%nHaJ%%HkDHDaXDJJDDXDD DXDDa D KDKsKasbJJJhInII X X XOi ElOzOONDd E EOHNDONDQKHHQKDQKuDD WDi WD LWDdaLeDLDDnD PHDDhh bPH PHXmNKXXNpUNKiNKQNNUUQWWQSWWWWPcSSPPhs y dJQJJUUXQQUUXUUXaoDHDDHuDHDD \V \V \VdXiXmXDDea(DDDDDaDDLXLiL XX.D DDNbWONNKDHslWOnWOKdDHKDWHlWWVaVVXNVr?XX NVNVKe s KKaQXQQX XP Pi DePDD"O"Ot "OaLi ILLlnDDDVDHDD8VShVHHa8Q8 QkaQ aW nWaW m QQQDqPDLPDPLgL PHU PHL PHVUULLVVJlQ uJQJhQ mPiPNPPNN PP a Q tQaQmaQDQDKQDpKKPkDPJPDJDJkDaaHDDHHDDDhLL’L anU JUUJLDJLWDDXeuWQWX XQ) Q aQNfh OQeN QN OODVDDdXVVXX D X DdD XiX HHUHUrU Pn n dPPDnDeaDD$6KDDL$6K$6K LLLWa LLVWWtDaVVdDDaUU KU K KHHHey i.l T u TTM MMnSHDDSHSHnDUDD DGaUllU G aGDDD U dUrUaKau KK GDnGDGDPDWGPP DWGDWGG dGnaG n LNVLNVLNVHPHiHaPPhdDDlDDDD DD DgP NPDPNDNDDaDDHDgDHD.H mOHOOlHHL iLQ L6 DQD6Q6DDDDgOSaOpODSQVSkDQGVDKQVdgGKGKDDDDDDPPPp K Kl KKKKDaXmuDaDDXND eXDN N iHau KH OHKOKOeVDLa DVLVDL sKtDWKKpDDSWDWDS8DS88DQpD QDQa V VV nKhHKHKHPPPaVWV VW We XXLXLHLrGHswGHGPGXGPGPWXGXWGXPWGdiXbPXPWWWHtHHrDnD DQey Q OXQOXODXD aDDD D NLfNNLHLalaoHHGGUGUGUGGGGGDZDDZDDZDadaug\\U \NwU NXU DNXDXDVpkVVLlL L DDD DDDDDDV V VirN nNNageDDD PKD PKDPKDDkDDtaaa QUDK QUDKQDKULLLnguhLaLLi IW IW LLIWLLLft tj









VVG-8PG%V8-GGP%V-8VGPG%DHDDHDDDHDLLDLPHPHPHHNNHNHPEZPEZPZEUUUUUUQHHQHQLLLUUUJJJHHHSSSDDDSDQSDQDSQ\\\OXOXOXDSDSDSKXKXKXDHDDDHDDHQQQGGGDDDLQPPNLQPNPQLPNP WWWDQDQDQDD\D\\LLL S S SQQQ P P QPQDQDDKKKXXXJJJ DDDDD'V'VU'VUU WWWXXXQVLQVQVLLHLHHLLDGDDGGGGGQDQDQDDDDPPPPPP DDDQQWNQWNWNGGGXXXSNSSNND\ D\ D \DDD77N7 NNX XXQDQDQDQQQDDD V VVUU U 777 N QNN Q QDDD777P PPD DDKKKDDDKDKDDKKK222D\ DD\\ Z Z Z DDDQLQQLLONONONUOUDUODODHHHGOGOUGO UHU HHXIXIXIKGKKXGGXXLQLUQLQUU O O OD DNDDNDN \K\\KK888QQXQQXQXLDLLDDDDWWWP DPQP DQDQ X XGXGG777 G GG D UDDDUDUDUUU77L7LDLDDXVXXTVVTTLLLDDDDDDNNKNKK N NNGGGSSSZZZEXEXEXQQQXXXLLLDDDHUWHUWHUWD\D\D\QQQLEL LEE VVV I D IDIDNNN LQLQLQGGDGDD O HOOHHDDD\\\UHUHUHUUU8 8 8 DDDQDDQ DQ LLL P P PQQQJJLJDLLDDDDDWWWDDDD DD ULUULL GGGGG G D QDQDQ%%%LLWLDWKWDDKK NNNHHHHH6HN6N6N HHHOOOUUU D DDDDDKKKJJJVKVVKK¶¶¶ HHHLXLXLXEEEDDD H H HQQQQQQHKHHKK VGVGGVWWOWGOGOG XLXLXXL XD DDQQQDDDPPPFNOFNONFOQJQJQJDDDLLLLL
MWSW63MWSW63MWSW63HHHLHLHLGGGHHHRDRDRDQQQWWWDDDDPDPDPDGDGDGLLLVVVNNNSSSODODODHHHDD D LLLG G G UUUQWQQWGWGGLXLLDXXDDNNN DDDNUUNUNUUUVVVUXDUXUXDDHHHDLDDLL QK Q QKKEWEEWWDDDHHH LLL\Q\Q\QDDDPGPPGGDDD VVVDDDGGGEEEQQQDDDUUURRRXXXDJDJDJDDNNNQQQK K K QQQNNNWWWLLL RQRQRQ HH H \\\U\U\U\WOWWOODDD XHXXHHDD D QQQGDWGDGDWW DDDJJJDUDUDUS SS UWUULWWLSLSSWLHWDWHLLHDD 4X XXHHHUKUUKK W WW4"""NUNNUXUXX H HHRRRLULLUUWWWPPXPXX\\X\XXQDQQDD SSSWWW N NNXXXXXXMMM XVXXVUVDUUDDXXXHJHHJJQQQQQQGDGGDD L LL NENNEEGGG\\\LLLXXXWWWDDDDD NNNDDDUUUQQQDDDWDDWWDJDDJJQQQKKKX XX G GG GEGEGEDPDDPPDRDRDRUUUQFQFQFHLHHLL RR R QQQUUUDPUDPDPUUJJJ K KK DDDDDHDHHLLLQQQPSPSPQSQQGGGDDJDJJQQQXXXNNLNLL\N\N\NQDQDQDDXDXDXJKJKJK W W W

6RDODQ
3DGD NHELDVDDQQ\D SHUHPSXDQ \DQJ PHQJDQGXQJ

WLGDN WXUXQ GDUDK WHWDSL WXUXQ MXJD GDUDK GDQ PHQJLNXW
SHPHULNVDDQ GRNWRU GDUDK LWX WXUXQ EXNDQ GDUL UDKLPQ\D
WHWDSL GDUL WHPEXQL \DQJ WHUNR\DN VHGLNLW DWDX ERFRU DSDNDK
MHQLV GDUDK \DQJ NHOXDU LWX"

J-aDwZaDpSaDnQ:

M0eHnQuXrUuXtWp eSnHdQaGpDaStDaWl -Syafi’eyah bah aEwDaKDdZarDa hGitDuUDaKdalLaWXh
IDsGtiDhOaDdKh GaDhUDmKe KnDuLrGu Pt sHyQaXrUaXtW dVa\nDUkDaW eGdDaQh NhDaHiGdD. KIn Ki DaLdGa l,aQhL
QDGaDuOlDKJ a4dDidXOm -aDnGaLGk aPlaDQQDaNuDlODQ 4adDiXmO 4itDuGLbPu kLWaXn lEaXhNDdQaOrDaKh
hGaDiUdD.K KDLG

5XMXN 0XKJQL 0XKWDM P V -X]XN

6RDODQ
-HPDDK +DML ZDQLWD NHJXJXUDQ VHOHSDV EXODQ
PHQJDQGXQJ EHUVLIDW PDQXVLD \DQJ WLGDN PHQHQWX WHWDSL
SLKDN GRNWRU GDSDW PHQHQWXNDQ EHQWXN VLIDW LWX VHSHUWL
PDWD GDQ VHEDJDLQ\D LDLWX EHQWXN \DQJ WLGDN VHPSXUQD
$SDNDK MHQLV GDUDK \DQJ NHOXDU VHOHSDV NHJXJXUDQ LWX"

-DZDSDQ
'DUDK \DQJ NHOXDU VHOHSDV NHJXJXUDQ LWX GLNLUD VHEDJDL
GDUDK QLIDV

6RDODQ
$SDNDK KXNXP GDUDK \DQJ NHOXDU GDUL NHPDOXDQ SHUHPSXDQ
VHODPD KDUL GDQ EHUKHQWL SXOD KDUL NHPXGLDQ GDWDQJ
VHPXOD EHUXQFLW UXQFLW VHODPD EHEHUDSD KDUL"

-DZDSDQ
+XNXP GDUDK \DQJ NHOXDU GDODP WHPSRK KDUL DGDODK
GDUDK KDLG GDQ GDUDK \DQJ NHOXDU VHOHSDV KDUL
GDUDK LVWLKDGDK $GDSXQ NHGDWDQJDQ GDUDK VHODPD
KDUL DGDODK GDUDK KDLG GDQ EHUKHQWL VHODPD KDUL LWX
GLNDWDNDQ )DWUDK $Q 1DTD¶ GHWLN EHUKHQWL GDUDK

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML ZDQLWD EHUXPXU WDKXQ GDQ WHODK
EHUKHQWL SXWXV KDLG VHODPD WDKXQ 6HPDVD GL 0DNNDK
GDUDK NHOXDU GDUL NHPDOXDQQ\D VHODPD OLPD KDUL 0HQJLNXW
VLIDW GDUDK GDQ FDUD NHOXDUQ\D GDUL SHQJDODPDQQ\D \DQJ

4 5

GLODOXL GDUDK LWX GDUDK KDLG 0DVDODKQ\D DGDNDK SHUHPSXDQ
\DQJ VHED\D GHQJDQQ\D PDVLK NHGDWDQJDQ KDLG ODJL"

-DZDSDQ
0HQXUXW SHQMHODVDQ \DQJ GLEHULNDQ DGDODK GDUDK \DQJ
NHOXDU LWX LDODK GDUDK KDLG NHUDQD PHQJLNXW 0D]KDE
6\DIL¶H V HVHRUDQJ SHUHPSXDQ \DQJ PDVLK KLGXS
EROHK SDGD ELOD ELOD PDVD GLGDWDQJL KDLG 6XQJJXK SXQ
XPXU JKDOLE SHUHPSXDQ SXWXV KDLG VHPDVD EHUXPXU
WDKXQ

5XMXN .HSXWXVDQ 0X]DNDUDK +DML 3HULQJNDW .HEDQJVDDQ NH $O )LTKXO
,VODPL :D $GLOODWXKX -X]XN P V &HWDNDQ .HWLJD

%HEHUDSD 0DVDODK 0HQJHQDL %HUQLDW ,KUDP

6RDODQ
6HRUDQJ GDUL 0DGLQDK WHODK PHODNXNDQ PDQGL VXQDW ,KUDP
PHPDNDL LKUDP GDQ EHUVRODW GXD UDNDDW VXQDW ,KUDP WHWDSL
WHUOXSD EHUQLDW GL %LU $OL"

-DZDSDQ
7LGDN VDK +DML 8PUDK PHODLQNDQ GHQJDQ EHUQLDW NHUDQD
LD DGDODK UXNXQ :DODX EDJDLPDQD SXQ EROHK EHUQLDW
,KUDP ZDODXSXQ WHODK PHOHSDVL 0LTDW GDQ GLNHQDNDQ
'DP PHQXUXW V\DUDW V\DUDWQ\D

6RDODQ
6HEHOXP PHQDLNL EDV GL 0DGLQDK XQWXN SHUMDODQDQ NH
0DNNDK MHPDDK +DML OHODNL WHODK PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP
GLUXPDKQ\D GDQ GLLNXWL VHOHSDV LWX GHQJDQ EHUQLDW ,KUDP
8PUDK 0DVDODKQ\D DSDELOD WLED GL 0DVMLG %LU $OL LD WHODK
PDQGL VXQDW ,KUDP NHPXGLDQ PHPDNDL SDNDLDQ ,KUDP
VHPXOD GDQ VRODW VXQDW ,KUDP 6HOHSDV LWX LD WLGDN LQJDW
VDPDGD LD EHUQLDW ,KUDP DWDX WLGDN $SDNDK KXNXP QLDW
,KUDP 8PUDKQ\D GL UXPDKQ\D GL 0DGLQDK LWX"



46

J-aDwZaDpSaDnQ:
U+mDMrLaQh\nDy VaDsKa GhDdQa WnLGtiDdNa GkLdNiHkQeDnNaDkQa n'DDPam .
6RDODQ
6HEHOXP 7DZDI MLND VHRUDQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK
2OHK NHUDQD GLGDWDQJL KDODQJDQ KDODQJDQ GDQ ZDNWX
:XTXI VXGDK KDPSLU GLD EHUQLDW ,KUDP +DML $SDNDK 'DP
\DQJ GLNHQDNDQ"

-DZDSDQ
'LD GLNHQDNDQ VDWX VDKDMD LDLWX 'DP 4LUDQ

6RDODQ
6HPDVD GL DWDV EDV GL 0DGLQDK GDODP SHUMDODQ NH 0DNNDK
MHPDDK +DML EHUQLDW GL GDODP KDWLQ\D ³VDKDMD DNX
PHQJHUMDNDQ +DML´ NHPXGLDQ DSDELOD EDV EHUJHUDN PHQXMX
%LU $OL LD EHUQLDW SXOD ³VDKDMD DNX PHQJHUMDNDQ 8PUDK´
$GDNDK VDK QLDW QLDW LWX GDQ DSDNDK MHQLV +DMLQ\D"

-DZDSDQ
1LDW \DQJ PXOD LWX DGDODK VDK -HQLV +DMLQ\D LDODK +DML
,IUDG
6RDODQ
6HRUDQJ VHWHODK EHUQLDW ,KUDP PHQLQJJDO GXQLD DGDNDK
EROHK ZDULVQ\D PHQ\DPEXQJ NHUMD NHUMD +DML \DQJ EHOXP
GLVHOHVDLNDQ ROHKQ\D"

-DZDSDQ
3HQGDSDW \DQJ $VDK LDODK WLGDN KDUXV GLVDPEXQJ GDQ
MDZDSDQQ\D WHUQ\DWD GDODP DO 0DMPX¶ MX]X¶ PXND
VXUDW FHWDNDK WHUEDUX EHUPDNVXG

³3DGDQ\D PDVDODK WHUVHEXW DGD GXD TDXO SHQGDSDW


47

0HQJLNXW DO $VDK EDJL 4DXO -DGLG WLGDN KDUXV
GLVDPEXQJ VHSHUWL SXDVD GDQ VRODW

0HQJLNXW 4DXO 4DGLP KDUXV GLVDPEXQJ

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML OHODNL VHPDVD GL UXPDKQ\D WHODK
PHPDNDL LKUDP GLLNXWL GHQJDQ VRODW 6XQDW ,KUDP GDQ VRODW

LD GLEHULWDKX EDKDZD SHQHUEDQJDQQ\D GLWXQGD NHSDGD
NHHVRNDQ KDULQ\D /DOX GLD PHPEXND SDNDLDQ ,KUDPQ\D
GLJDQWL GHQJDQ SDNDLDQ ELDVD $SDNDK KXNXPQ\D"

-DZDSDQ
6HNLUDQ\D LD EHOXP EHUQLDW ,KUDP VHOHSDV VRODW 6XQDW
,KUDP GL UXPDKQ\D LWX KXNXPQ\D WLGDN PHQJDSD
WHWDSL MLND LD WHODK EHUQLDW ,KUDP PDND LD GLNHQDNDQ
'DP 7DNK\LU GDQ 7DTGLU VHNLUDQ\D GLVHQJDMDNDQQ\D
PHQXNDUNDQ SDNDLDQ ,KUDPQ\D NHSDGD SDNDLDQ ELDVD
LWX

6RDODQ
$SDNDK KXNXP EDJL VHRUDQJ \DQJ WLGDN EHUQLDW DSD DSD
VHPDVD PHODOXL 0LTDW"

-DZDSDQ
-LND VHVHRUDQJ WLGDN EHUQLDW DSD DSD VHPDVD PHODOXL
0LTDW PDND WLGDN DGD DSD DSDODK EDJLQ\D WLGDN DGD
+DML GDQ WLGDN DGD 8PUDK 6HNLUDQ\D LD EHUQLDW ,KUDP
GDQ WLGDN GLWHQWXNDQ VDPD DGD ,KUDP +DML DWDX 8PUDK
DWDX 4LUDQ NHGXD GXDQ\D VHNDOL VHSHUWL LD EHUNDWD
GL KDWLQ\D ³6DKDMD DNX EHULKUDP´ MLND EHUODNX GL
OXDU EXODQ EXODQ +DML PDND MDGLODK QLDWQ\D LWX ,KUDP
8PUDK GDQ MLND GDODP EXODQ EXODQ +DML WHUSXODQJODK
GL DWDV NHPDKXDQQ\D VDPDGD ,KUDP +DML DWDX 8PUDK
3HQHQWXDQQ\D LWX VDPD DGD EHULKUDP +DML DWDX 8PUDK
EROHK GLEXDW VHWHODK LD PHODPSDXL 0LTDW 3HQHQWXDQ



48

LWX ZDMLE GLODNXNDQ GHQJDQ EHUQLDW GL GDODP KDWL
³VDKDMD DNX PHQJHUMDNDQ 8PUDK´ VHEHOXP PHPXODNDQ
7DZDI 4XGXP DWDX NHWLND EHUDGD GL $UDIDK VHEHOXP
EHUDNKLUQ\D WHPSRK :XNXI GDQ LD VHPSDW EHUZXNXI
w:aDlaODuX VDWX ODK]DK VHNDOLSXQ VHWHODK EHUQLDW +DML LWX

6RDODQ
$SD KXNXP EDJL VHRUDQJ \DQJ EHUQLDW ,KUDP VDPD DGD
+DML DWDX 8PUDK VHWHODK PHODPSDXL 0LTDW"

-DZDSDQ
1LDW +DML DWDX 8PUDK LWX VDK WHWDSL LD GLNHQDNDQ 'DP
NHUDQD PHQLQJJDONDQ 0LTDW WLGDN EHUQLDW ,KUDP GL
0LTDW 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU

6RDODQ
$SDNDK KXNXPQ\D PHQJHUMDNDQ +DML DWDX 8PUDK GHQJDQ
EHUQLDW ,KUDP GL -HGGDK

-DZDSDQ
-HGGDK EXNDQ 0LTDW WHPSDW EHUQLDW %HUQLDW GL 0LTDW
DGDODK VDWX GDULSDGD ZDMLE ZDMLE +DML GDQ 8PUDK
6HVLDSD \DQJ PHQLQJJDONDQ ZDMLE ZDMLE +DML GDQ
8PUDK LD GLNHQDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU

6RDODQ
6HRUDQJ SHWXJDV +DML \DQJ EHUDGD GL 0DGLQDK LQJLQ
PHQJHUMDNDQ 8PUDK GDQ GLGDSDWL WLDGD NHQGHUDDQ \DQJ
PHQXMX NH 0DNNDK WHWDSL NH -HGGDK GDKXOX .HPXGLDQ
EHOLDX EHULKUDP GL -HGGDK $GDNDK VDK ,KUDP EHOLDX GL
-HGGDK"

-DZDSDQ
6DK ,KUDPQ\D GDQ GLNHQDNDQ 'DP %HUGRVD VHNLUDQ\D
GLVHQJDMDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU



49

6RDODQ
$SDNDK KXNXPQ\D MHPDDK +DML \DQJ PHQDLNL NDSDO WHUEDQJ
EHUQLDW ,KUDP +DML DWDX 8PUDK GDUL /DSDQJDQ 7HUEDQJ
$QWDUDEDQJVD .LQJ $EG $]L] -HGGDK NHUDQD MDUDNQ\D NH
0DNNDK OHELK GDUL GXD PDUKDODK OHELK GDUL NP "

-DZDSDQ
2UDQJ \DQJ PHQDLNL NDSDO WHUEDQJ ELDVDQ\D LD PHODOXL
PDQD PDQD 0LTDW VHSHUWL 4DUQXO 0DQD]LO -XKIDK
GDQ =XOKXODLIDK PDND ZDMLE LD EHUQLDW GL 0LTDW \DQJ
GLODOXLQ\D

6HODLQ GDUL LWX .HUDMDDQ $UDE 6DXGL MXJD WHODK
PHQJHOXDUNDQ DUDKDQ GDQ PHPEHULWDKX EDKDZD -HGGDK
EXNDQ WHPSDW 0LTDW VDPD DGD GDUL NDSDO ODXW DWDX NDSDO
XGDUD +XNXP ,KUDPQ\D DGDODK VDK 'LNHQDNDQ 'DP
7HUWLE GDQ 7DTGLU %HUGRVD VHNLUDQ\D GLVHQJDMDNDQ

-(''$+ %8.$11<$ 7(03$7 0,4$7 %$*, ,+5$0

³6DWX DUDKDQ WHUWLQJJL WHODK GLNHOXDUNDQ VXSD\D WLGDN
PHQMDGLNDQ -HGGDK VHEDJDL 0LTDW XQWXN EHULKUDP EDJL
PHUHND \DQJ PHQDLNL NDSDO XGDUD DWDX NDSDO ODXW VHEDJDL
PHQ\RNRQJ IDWZD \DQJ WHODK GLNHOXDUNDQ ROHK /HPEDJD
7HUWLQJJL 8ODPD 8ODPD GDQ 6DKLEXV 6DPDKDK .HWXD
%HVDU 3HMDEDW )DWZD %LPELQJDQ GDQ 3HQ\HOLGLNDQ OOPL\DK
.HUDMDDQ $UDE 6DXGL \DQJ PHQHJDVNDQ EDKDZD 0LTDW
EDJL ,KUDP DGDODK VHSHUWL \DQJ VXGDK GLNHWDKXL´ 3HWLNDQ
$NKEDU DO $ODP DO OVODP\ EHUWDULNK 5DE¶L 7KDQL +
EHUVDPDDQ )HEUXDUL


50

6RDODQ
-HPDDK +DML KHQGDN PHQJHUMDNDQ +DML WHWDSL DSDELOD
VDPSDL GL 4DUQXO 0DQD]LO LD WLGDN PHPDNDL ,KUDP GDQ WLGDN
EHUQLDW +DML WHWDSL LD EHUQLDW GL -XKIDK \DQJ VDPD MDUDN
MDXKQ\D $SDNDK KXNXP QLDW MHPDDK +DML WHUVHEXW"
-DZDSDQ
+DMLQ\D VDK GDQ WLGDN GLNHQDNDQ 'DP

6RDODQ
6HRUDQJ GDODP SHUMDODQDQQ\D GDUL 0DOD\VLD /XDU
1HJHUL PHODOXL 1HJDUD $UDE 6DXGL GL EXODQ EXODQ +DML
ODOX EHUQLDW ,KUDP GL 0LTDWQ\D GDQ PDVXN 0DNNDK XQWXN
PHQJHUMDNDQ 8PUDK 6HPDVD GL 0DNNDK LD PHQGDSDWL
NHVXVDKDQ DWDV GLULQ\D EDJL PHQ\HPSXUQDNDQ 7DZDI
GDQ 5XNXQ 5XNXQ 8PUDK \DQJ ODLQ NHUDQD RUDQJ WHUODOX
UDPDL PDND LD SXQ PHQDQJJDONDQ ,KUDPQ\D GDQ
PHQHUXVNDQ SHUMDODQDQQ\D NH 0DOD\VLD $SDNDK KXNXP
,KUDPQ\D"


51

-DZDSDQ
6HRUDQJ \DQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP WLGDN EROHK NHOXDU
GDUL ,KUDPQ\D NHFXDOL NHUDQD ,KVDU LDLWX WHUWDKDQ GDUL
PHPDVXNL 0DNNDK DWDX 0DVMLGLO +DUDP XQWXN
PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ +DML DWDX 8PUDK GHQJDQ
VHEDE PXVXK DWDX SHQ\DNLW -LND EHUODNX VHGHPLNLDQ
KHQGDNODK LD EHUQLDW ,KVDU GHQJDQ PHQ\HPEHOLK
NDPELQJ GL WHPSDW LD WHUWDKDQ LWX GDQ EHUFXNXU
EHUJXQWLQJ

0DND RUDQJ \DQJ GLVHEXWNDQ GDODP PDVDODK LQL
KDUDP LD NHOXDU GDULSDGD ,KUDPQ\D

:DODXSXQ LD PHQDQJJDONDQ SDNDLDQ LKUDPQ\D LDQ\D
PDVLK GLKXNXPNDQ GDODP EHULKUDP 7LGDN EROHK
PHODNXNDQ SHUNDUD SHUNDUD \DQJ GLODUDQJ GDODP
PDVD EHULKUDP GDQ GLNHQDNDQ 'DP GL DWDV DSD \DQJ
GLODNXNDQ GDULSDGD SHUNDUD SHUNDUD \DQJ WHUODUDQJ
GDODP ,KUDP WHUPDVXN PHPEXND SDNDLDQ OD ZDMLE
NHPEDOL VHPXOD NH 0DNNDK XQWXN PHQ\HPSXUQDNDQ
8PUDKQ\D -LND LD PHODNXNDQ SHUVHWXEXKDQ VHEHOXP
LD PHQ\HPSXUQDNDQ 8PUDKQ\D PDND ZDMLEODK NH
DWDVQ\D 'DP 7HUWLE GDQ 7D¶GLO LDLWX PHQ\HPEHOLK
VHHNRU XQWD GDQ VHWHUXVQ\D PHQJLNXW VXVXQDQ \DQJ
WHODK GLWHQWXNDQ

5XMXN .LWDE 0DWDQ $O OGKDK PXND VXUDW



52

6RDODQ
6HRUDQJ SHUHPSXDQ PHODKLUNDQ DQDN GL 0DGLQDK
/D]LPQ\D LD EHUWRODN NH 0DNNDK VHEHOXP VXFL GDULSDGD
QLIDV %DJDLPDQD LD PHODNXNDQ 8PUDK GDQ ,KUDP +DML"
-DZDSDQ
-LND LD GDWDQJ GHQJDQ SHQHUEDQJDQ DZDO LD GLQDVLKDWNDQ
VXSD\D PHPEXDW 8PUDK GDKXOX ZDODXSXQ LD PDVLK GL
GDODP QLIDV NHUDQD QLIDV WLGDN PHQJKDODQJ VHVHRUDQJ
SHUHPSXDQ EHUQLDW ,KUDP $SDELOD VDPSDL GL 0DNNDK
EROHKODK LD PHODNXNDQ NHUMD NHUMD 8PUDKQ\D VHWHODK
VXFL GDUL QLIDVQ\D 7HWDSL MLND EHOXP VXFL KLQJJD VDPSDL
KDUL EHUWRODN NH $UDIDK PDND KHQGDNODK LD EHUQLDW
,KUDP +DML 'HQJDQ LQL MDGLODK +DMLQ\D +DML 4LUDQ GDQ
GLNHQDNDQ 'DP PHQXUXW V\DUDW V\DUDWQ\D
-LND LD GDWDQJ GHQJDQ SHQHUEDQJDQ DNKLU PDND LD
GLQDVLKDWNDQ VXSD\D EHUQLDW ,KUDP +DML 6HWHODK VDPSDL
GL 0DNNDK LD WLGDN EROHK PHPEXDW 7DZDI 4XGXP NHUDQD
EHOXP VXFL ODJL $SDELOD VDPSDL KDUL EHUWRODN NH $UDIDK
LD WLGDN SHUOX ODJL EHUQLDW DWDX PHPEDKDUXL QLDW OD WHUXV
VDKDMD NH $UDIDK 0X]GDOLIDK GDQ 0LQD EDJL PHPEXDW
NHUMD NHUMD KDMLQ\D



53

6HWHODK EDOLN NH 0DNNDK MLND VXGDK VXFL PDND EROHKODK
LD PHODNXNDQ 7DZDI GDQ 6D¶LH WHWDSL MLND EHOXP VXFL
GDQ WDULNK SHQHUEDQJDQ EDOLN WHODK SXQ VDPSDL PDND
LD KHQGDNODK EHULNKWLDU PHPLQWD NHEHQDUDQ GDUL SLKDN
7DEXQJ +DML XQWXN GLOHZDWNDQ WDULNK SHQHUEDQJDQ
WHWDSL MLND LD WHUSDNVD EDOLN NHUDQD PHQJLNXW
NXPSXODQQ\D VHGDQJNDQ LD WLGDN EHUGD\D XQWXN EDOLN
VHPXOD NH 0DNNDK PDND KHQGDNODK LD PHPEXDW
7DKDOOXO ,KVDU GHQJDQ PHQ\HPEHOLK NDPELQJ GDQ
EHUJXQWLQJ GHQJDQ QLDW WDKDOOXO ZDODX GHPLNLDQ
+DMLQ\D EHOXP VHPSXUQD GDQ LD ZDMLE
PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ \DQJ EHOXP GLEXDWQ\D LDLWX
7DZDI GDQ 6D¶LH GL PDVD PDVD DNDQ GDWDQJ

6RDODQ
-HPDDK +DML VXGDK EHUDGD GL 0DNNDK NHPXGLDQ PHPEXDW
8PUDK WDQSD NHOXDU EHUQLDW GL 0LTDW 0DNDQL DGDNDK VDK
8PUDKQ\D"

-DZDSDQ
8PUDKQ\D VDK WHWDSL EHUGRVD MLND VHQJDMD GDQ
GLNHQDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU

5XMXN .LWDE 0DWDQ DO OGKDK PXND VXUDW

6RDODQ
6D\D PXOD EHUQLDW 6D¶LH VHEHOXP PDVXN SLQWX PDVMLG
DGDNDK LQL VDK DWDX ZDMLE VD\D XODQJL VHPXOD"

-DZDSDQ
6D¶LH LWX VDK NHUDQD 6D¶LH 8PUDK GDQ +DML WLGDN ZDMLE
EHUQLDW QLDW SDGDQ\D DGDODK VXQDW VDKDMD

6RDODQ
-HPDDK +DML NHWLND KDPSLU PDVD XQWXN :XTXI GL $UDIDK LD
WHODK NH 7DQ¶LP GDQ EHUQLDW ,KUDP 8PUDK GL VDQD 6HVXGDK



54

VHPSXUQD 7DZDI LD SXQ PHQJHUMDNDQ 6D¶LH 'DODP
SHUMDODQDQ 6D¶LH NH HPSDW LD WHUDVD SHQDW GDQ EDOLN NH
UXPDK ODOX PHQXNDUNDQ SDNDLDQ LKUDPQ\D NHSDGD SDNDLDQ
ELDVD .HPXGLDQ ELOD WLED PDVD XQWXN NH $UDIDK NHUDQD
:XTXI LD SXQ EHUQLDW ,KUDP +DML $SDNDK KXNXPQ\D"

-DZDSDQ

0HQJLNXW 0D]KDE LD WLGDN GDSDW +DML ZDODXSXQ

LD WHODK EHUQLDW ,KUDP +DML NHUDQD LD WHODK PHQJHUMDNDQ

VHSDUXK NHUMD 8PUDK 2OHK LWX VHOHSDV 6D¶LH LD

KHQGDNODK PHQJJXQWLQJ UDPEXWQ\D VHEDJDL 7DKDOOXO

8PUDK NHUDQD 6D¶LH WHUVHEXW VHEDJDL PHQ\HPSXUQDNDQ

6D¶LH 8PUDKQ\D \DQJ EHOXP FXNXS WXMXK NDOL EHUMDODQ

NHWLND LD EHUVD¶LH VHEHOXP NH $UDIDK LWX

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML EHUQLDW ,KUDP 8PUDK GL %LU $OL
6DPSDL GL 0DNNDK VHEHOXP 7DZDI LD SXQ EHUTDVDG KHQGDN
PHQJHUMDNDQ +DML 4LUDQ $GDNDK FDUD EHJLQL GLEROHKNDQ
GDQ DGDNDK GLNHQDNDQ DSD DSD 'DP"

-DZDSDQ
+DUXV GDQ ZDMLE GL DWDVQ\D 'DP 4LUDQ

6RDODQ
6HRUDQJ -HPDDK +DML WHODK EHUQLDW 8PUDK NHPXGLDQ
LD EHUQLDW +DML SXOD VHOHSDV LWX LD PHQHUXVNDQ NHUMD
8PUDKQ\D $GDNDK VDK 8PUDK LWX GDQ DGDNDK GLD WHULNDW
GHQJDQ +DML"

-DZDSDQ
8PUDKQ\D WLGDN VDK GDQ +DMLQ\D PHQMDGL +DML 4LUDQ
GDQ GLNHQDNDQ 'DP 4LUDQ LDLWX 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU



55

6RDODQ
%ROHKNDK VHVHRUDQJ MHPDDK +DML \DQJ VXGDK EHUQLDW +DML
4LUDQ PHQXNDU QLDWQ\D NHSDGD EHUQLDW 8PUDK"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK PHQJLNXW 0D]KDE

5XMXN DO )LTKXO ,VODPL :D¶$GLOODWXK PXNDVXUDW
%XNX 3DQGXDQ +DML GDQ 8PUDK 0DQDVLNXO +DML

6RDODQ
%ROHKNDK VHVHRUDQJ LWX PHPEDWDONDQ QLDW ,KUDPQ\D
VHWHODK EHUQLDW"

-DZDSDQ
7LGDN EROHK PHPEDWDONDQ QLDW ,KUDPQ\D

6RDODQ
-HPDDK ZDQLWD VHOHSDV PHQJHUMDNDQ LEDGDW +DML LD WHODK
NH 7DQ¶LP EHUQLDW ,KUDP 8PUDK 8PUDK 6XQDW GLVDQD
6HNHPEDOLQ\D GDUL VDQD GDQ VHEHOXP VHPSDW LD PHODNXNDQ
7DZDI 8PUDK LD WHODK NHGDWDQJDQ KDLG OD ODOX PHPEDWDONDQ
8PUDKQ\D GDQ EDOLN NH 0DOD\VLD $SDNDK KXNXPQ\D"

-DZDSDQ
6HVHRUDQJ \DQJ WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK WLGDN
EROHK PHPEDWDONDQQ\D EHJLWX VDKDMD OD KHQGDNODK
PHQJHUMDNDQ VHPXD DPDODQ 8PUDK LDLWX 7DZDI 6D¶LH
GDQ 7DKDOOXO -HPDDK ZDQLWD LWX PDVLK NHNDO GL GDODP
,KUDP 8PUDKQ\D VHNDOLSXQ LD WHODK WLED GL NDPSXQJ
KDODPDQQ\D GL 0DOD\VLD GDQ PDVLK WHULNDW NHSDGD
VHPXD ODUDQJDQ GL GDODP ,KUDP 8QWXN PHOHSDVNDQ
GLULQ\D GDUL LNDWDQ SHUNDUD SHUNDUD \DQJ GLODUDQJ GL
GDODP ,KUDP LD KHQGDNODK PHPEXDW 7DKDOOXO ,KVDU
GHQJDQ PHQ\HPEHOLK VHHNRU NDPELQJ GDQ PHQJHUDW
UDPEXWQ\D GHQJDQ QLDW 7DKDOOXO OD KHQGDNODK NHPEDOL



56

VHPXOD NH 0DNNDK VHWHODK VXFL GDUL KDLG GDQ PDQGL
KDGDV XQWXN PHQ\HPSXUQDNDQ DPDODQ 8PUDKQ\D LDLWX
7DZDI 6D¶LH GDQ 7DKDOOXO

6RDODQ
-HPDDK +DML \DQJ KHQGDN NH 0DGLQDK DWDX VHXPSDPDQ\D
WLED WLED GL SHUWHQJDKDQ MDODQ LD MDWXK VDNLW WHUSDNVD GLUDZDW
GL +RVSLWDO $]L]LDK DWDX VHXPSDPDQ\D GL 0DNNDK PDND
DSDNDK KXNXPQ\D DGDNDK LD ZDMLE EHULKUDP GDQ MLND LD
EHULKUDP DGDNDK GLNHQDNDQ 'DP"

-DZDSDQ
+XNXPQ\D DSDELOD GLEDZD PDVXN NH 0DNNDK WLDGD
ZDMLE EHULKUDP GL 0LTDW GDQ MLND LD EHULKUDP VHOHSDV
0LTDW VHSHUWL GL -HGGDK PDND WLDGD ZDMLE 'DP NHUDQD
LD VHPDVD PHODOXL 0LTDW WLDGD EHUPDNVXG KHQGDN
EHULKUDP +DML DWDX 8PUDK EDKNDQ WXMXDQQ\D KHQGDN
NH 0DGLQDK XQWXN =LDUDK 0LTDW RUDQJ \DQJ WLDGD
PDNVXG EHULKUDP WLED WLED PDQDNDOD VDPSDL GL VDWX
WHPSDW VHOHSDV 0LTDW LD WHULQJDW KHQGDN EHULKUDP
PDND 0LTDWQ\D LDODK WHPSDW GL PDQD LD WHULQJDW KHQGDN
EHULKUDP GDQ WLGDN GLNHQDNDQ 'DP

5XMXN
$O OIVDK $Q 0DVDLOLO ,GKDK PXNDVXUDW
,¶DQDWXW 7DOLELQ PXNDVXUDW
$O )DWDZDO .XEUD MX]X¶ PXNDVXUDW
DO )LTKXO ,VODPL :D $GLOODWKX MX]XN PXNDVXUDW

6RDODQ
0HPEDZD DQDN \DQJ EHOXP EDOLJK PDVXN NH 0DNNDK
WDQSD QLDW ,KUDP 6DPSDL GL 0DNNDK GLQLDWNDQQ\D DGDNDK
VDK +DMLQ\D"

-DZDSDQ
6DK QLDW +DMLQ\D WHWDSL GLNHQDNDQ 'DP NHUDQD WLGDN
GLQLDWNDQ ,KUDP GL 0LTDW 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU



57

6RDODQ
-HPDDK +DML KHQGDN PHPEXDW +DML 7DPDWWXµ GDUL 0DGLQDK
VHQJDMD WLGDN PDKX EHUQLDW 8PUDK GL %LU $OL NHUDQD WLGDN
PDKX PHQMDJD ODUDQJDQ ,KUDP GDODP SHUMDODQDQ GDQ
DSDELOD VDPSDL GL 0DNNDK EDUXODK EHUQLDW 8PUDK GDUL
7DQ¶LP $SDNDK KXNXPQ\D"

-DZDSDQ
-HPDDK +DML \DQJ VHQJDMD PHQLQJJDONDQ EHUQLDW ,KUDP
GL 0LTDW DGDODK KDUDP GDQ EHUGRVD VHUWD GLNHQDNDQ 'DP
7HUWLE GDQ 7DTGLU +XNXP QLDW 8PUDKQ\D DGDODK VDK

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML PHPEXDW +DML 7DPDWWX¶ GDUL 0DGLQDK
$SDELOD VDPSDL GL %LU $OL LD EHUQLDW OIUDG SXOD ZDOKDO 'DPQ\D
VXGDK GLNXWLS GL 0DGLQDK $SDNDK NHGXGXNDQ ,KUDPQ\D
VHOHSDV LWX"

-DZDSDQ
$SDELOD LD WHODK EHUQLDW ,KUDP 8PUDK GL 0DGLQDK GDQ
VHWHODK VDPSDL GL %LU $OL LD EHUQLDW +DML SXOD PDND MDGLODK
+DMLQ\D LWX +DML 4LUDQ GDQ EXNDQ MDGL +DML OIUDG GHQJDQ
LWX LD GLNHQDNDQ 'DP PHQXUXW V\DUDW V\DUDWQ\D

'DP \DQJ WHODK GLED\DU GL 0DGLQDK LWX DGDODK 'DP
XQWXN 7DPDWWX¶

2OHK \DQJ GHPLNLDQ LD KHQGDNODK PHQJXEDK DTDG
'DPQ\D NHSDGD 4LUDQ

6RDODQ
6HRUDQJ .HWXD .XPSXODQ MHPDDK +DML GL 0LTDW %LU $OL WHODK
PHQJHWXDL PHODID]NDQ QLDW 8PUDK XQWXN DKOL NXPSXODQQ\D
$GDNDK GLEROHKNDQ LD EHUQLDW ODJL XQWXN GLULQ\D NHUDQD ODID]
\DQJ WHUGDKXOX LWX KDQ\D XQWXN PHQJHWXDL NXPSXODQQ\D
VDKDMD"


58

-DZDSDQ
OD KHQGDNODK EHUQLDW XQWXN GLULQ\D MLND GL ZDNWX
LD PHODID]NDQ LWX EHOXP ODJL EHUQLDW WHWDSL MLND SDGD
SHUPXODDQQ\D LWX LD WHODK EHUQLDW PDND WLGDNODK
GLNHKHQGDNL LD EHUQLDW ODJL

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML PHPDVXNL 0DNNDK WDQSD EHULKUDP
NHPXGLDQ SDGD =XOKLMMDK LD EHUQLDW ,KUDP +DML GL UXPDK
0DNWDE GL 0DNNDK GDQ PHODNXNDQ 7DZDI 4XGXP GDQ 6DµLH
+DML $SDNDK KXNXP LD PDVXN 0DNNDK WDQSD ,KUDP GDQ
DGDNDK GLNHQDNDQ 'DP NHUDQD EHUQLDW +DML GL 0DNNDK GDQ
DSDNDK KXNXP 7DZDI 4XGXP GDQ 6D¶LH +DMLQ\D

-DZDSDQ
0HPDVXNL 0DNNDK GHQJDQ EHUWXMXDQ PHQJHUMDNDQ
+DML 8PUDK WDQSD EHULKUDP GL 0LTDW DGDODK KDUDP GDQ
EHUGRVD OD KHQGDNODK NHPEDOL VHPXOD NH 0LTDWQ\D
XQWXN EHUQLDW -LND LD WLGDN EHUNXDVD KHQGDN NHPEDOL
VHPXOD NH 0LTDWQ\D LD EROHK EHUQLDW GL 0DNNDK WHWDSL
GLNHQDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU 7DZDI 4XGXP GDQ
6D¶LH +DMLQ\D VDK

5XMXN 0DQDVLNXO +DML P V

6RDODQ
$SDNDK KXNXP VHRUDQJ MHPDDK +DML EHUQLDW +DML GL 3DGDQJ
$UDIDK NHUDQD WHUOXSD EHUQLDW GL UXPDK PDNWDE"

-DZDSDQ
+XNXP EHUQLDW +DML GL 3DGDQJ $UDIDK DGDODK VDK
WHWDSL ZDMLE PHPED\DU 'DP NHUDQD LD EHUQLDW VHOHSDV
0LTDWQ\D 0LTDW EDJL MHPDDK KDML \DQJ EHUDGD GL 0DNNDK
DGDODK GL 7DQDK +DUDP 0DNNDK -HQLV 'DPQ\D DGDODK
7HUWLE GDQ 7DTGLU



59

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML OHODNL QLDW +DML EHUV\DUDW VHNLUDQ\D

MDWXK VDNLW PDND EHOLDX MDGL +DODO 6DPSDL GL $UDIDK VHOHSDV
PDVXN ZDNWX :XTXI EHOLDX MDWXK VDNLW 'DODP NHGXGXNDQ
LQL DGDNDK EHOLDX VXGDK MDGL RUDQJ +DODO %DJDLPDQDNDK
NHGXGXNDQ 7DKDOOXO $ZZDO GDQ 7DKDOOXO 7KDQLQ\D %HJLWX
MXJD EDJDLPDQDNDK NHGXGXNDQ UXNXQ UXNXQ +DML GDQ ZDMLE
ZDMLE +DMLQ\D"

-DZDSDQ
L 'HQJDQ MDWXK VDNLW LD WHODK MDGL RUDQJ +DODO OD WLDGD
WHULNDW ODJL GHQJDQ UXNXQ GDQ ZDMLE +DML 2OHK LWX
PDVDODK 7DKDOOXOQ\D VHUWD UXNXQ GDQ ZDMLE +DMLQ\D
WLGDN WLPEXO ODJL

6HNLUDQ\D VDNLWQ\D LWX PHPEDZD NHSDGD PHQLQJJDO GXQLD
DGDNDK MHQD]DKQ\D LWX GLVHPSXUQDNDQ VHSHUWL PDQD RUDQJ
KDODO"

-DZDSDQQ\D
LL <D PD\DWQ\D GLWDMKL]NDQ VHSHUWL PDQD PD\DW RUDQJ
\DQJ WLDGD GL GDODP ,KUDP RUDQJ +DODO

$SDNDK KXNXPQ\D VHNLUDQ\D LD WHODK MDGL RUDQJ +DODO PDND
LD EHUQLDW ,KUDP VHPXOD GL $UDIDK GDQ VHWHUXVQ\D VHPSDW
EHUZXTXI"

-DZDSDQ
LLL 1LDW ,KUDP +DMLQ\D GDQ :XTXIQ\D DGDODK VDK 2OHK
LWX LD GLNHKHQGDNL PHQ\HPSXUQDNDQ UXNXQ GDQ
ZDMLE +DML MXJD 7DKDOOXO $ZZDO GDQ 7DKDOOXO 7KDQL
'LNHQDNDQ 'DP 7HUWLE GDQ 7DTGLU NHUDQD EHUQLDW
,KUDP WLGDN GL 0LTDW





60

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK +DML SHUHPSXDQ QLDW +DML EHUV\DUDW GL

%LU $OL VHNLUDQ\D GDWDQJ KDLG PDND SDGD NHWLND LWX EHOLDX
MDGL +DODO +DLGQ\D EHUWHUXVDQ KLQJJDODK ZDNWX EHUWRODN
NH 3DGDQJ $UDIDK ODOX EHOLDX SXQ EHUQLDW +DML VHNDOL ODJL
6HOHSDV VHOHVDL +DML EHOLDX SXQ PHQJHUMDNDQ 8PUDK SXOD
$GDNDK EHOLDX GLNHQDNDQ DSD DSD 'DP GHQJDQ FDUD
EHJLQL"

-DZDSDQ
&RQWRK GDOLO QLDW EHUV\DUDW VHSHUWL EHULNXW
'DUL $LV\DK U D 'LED¶DK ELQWL =XEHU PDVXN NH WHPSDW
5DVXOXOODK 6$: GDQ EHUNDWD <D 5DVXOXOODK VD\D LQJLQ
PHODNVDQDNDQ KDML DNDQ WHWDSL VD\D VDNLW PDND
5DVXOXOODK 6$: EHUVDEGD ODNVDQDNDQODK KDML GDQ
EHUV\DUDW PHQDPEDK V\DUDW GDODP QLDW LKUDP WHPSDW
WDKDOOXONX GL PDQD DNX WHUKDODQJ
+5 0XVOLP

1LDW EHUV\DUDWQ\D VDK GDQ EHJLWX MXJD QLDW LKUDP
KDMLQ\D ,D WLGDN GLNHQDNDQ DSD DSD GDP NHUDQD KDML
WHUVHEXW DGDODK PHQMDGL +DML ,IUDG

1RWD 1LDW EHUV\DUDW WLGDN KDQ\D WHULNDW EDJL NHV KDLG
VDKDMD %DJL NHV EHUSHQ\DNLW GDQ VHEDUDQJ KDODQJDQ MXJD
EROHK QLDW EHUV\DUDW

6RDODQ
6HRUDQJ MHPDDK KDML VHEHOXP :XTXI PHQJHUMDNDQ 8PUDK

6XQDW 6HWHODK PHQJHUMDNDQ 7DZDI LD WHUOXSD PHQJHUMDNDQ
6D¶LH GDQ MXJD WHUOXSD EHUJXQWLQJ NHPXGLDQ DSDELOD VDPSDL
PDVD EHUWRODN NH $UDIDK LD SXQ EHUQLDW +DML $SDNDK MHQLV
+DML \DQJ GLNHUMDNDQ LWX GDQ DGDNDK GLNHQDNDQ 'DP"

-DZDSDQ
0HQJLNXW 0D]KDE
MHPDDK +DML WHUVHEXW WLGDN
GLEROHKNDQ EHUQLDW +DML WHWDSL PHQJLNXW 0D]KDE 0DOLNL

LD GLEROHKNDQ EHUQLDW +DML GHQJDQ V\DUDW VHEHOXP LD

PHQXQDLNDQ VRODW VXQDW 7DZDI MHQLV +DMLQ\D LDODK +DML

4LUDQ GDQ GLNHQDNDQ 'DP

5XMXN DO )LTK µ$ODO 0D]DKLELO DO $UED¶DK -X]XN PXND VXUDW


61

6RDODQ
%DJDLPDQDNDK FDUD SHODNVDQDDQ 7DKDOOXO ,KVDU GDQ FDUD

SHQ\HPSXUQDDQ +DML \DQJ PDVLK EHOXP VHOHVDL PHQJLNXW

-DZDSDQ
$ &DUD 3HODNVDQDDQ 7DKDOOXO ,KVDU
-HPDDK KDML \DQJ WHUKDODQJ GDULSDGD PHQHUXVNDQ
DPDODQ KDMLQ\D DWDV VHEDE VHEDE \DQJ GLSHUDNXL
ROHK V\DUD KDUXV EDJLQ\D PHPEHEDVNDQ GLUL GDUL
LNDWDQ ,KUDP GDQ ODUDQJDQ ,KUDP GHQJDQ 7DKDOOXO
,KVDU LDLWX PHODNVDQDNDQ 'DP ,KVDU 'DP 7HUWLE

7D¶GLO

-XVWHUX KHQGDNODK MHPDDK KDML WHUVHEXW PHODNXNDQ

SHUNDUD SHUNDUD EHULNXW VHFDUD WHUWLE

0HQ\HPEHOLK VHHNRU NDPELQJ GL WHPSDW
EHOLDX WHUKDODQJ DWDX GL WHPSDW \DQJ
PXVWDKLO EDJLQ\D XQWXN NHPEDOL NH 0DNNDK

NHPXGLDQ


0HQJJXQWLQJ UDPEXW VHNXUDQJ NXUDQJQ\D

KHODL DWDX EHUFXNXU GHQJDQ QLDW 7DKDOOXO
,KVDU

% &DUD 3HQ\HPSXUQDDQ +DML
-HPDDK \DQJ PHODNXNDQ 7DKDOOXO ,KVDU VHGDQJNDQ

PDVLK DGD NHUMD NHUMD KDML \DQJ EHOXP GLODNVDQDNDQ
VDPDGD EHUVLIDW UXNXQ NHFXDOL :XTXI DWDX
ZDMLEQ\D EROHKODK KDMLQ\D LWX GLVHPSXUQDNDQ
VHSHUWL EHULNXW

6HJDOD ZDMLE KDML \DQJ WLGDN GLODNVDQDNDQ
KHQGDNODK GLJDQWLNDQ GHQJDQ 'DP 7HUWLE 7DTGLU
PHQJLNXW V\DUDW V\DUDWQ\D NHUDQD WHODK OXSXW
WHPSRK ZDNWXQ\D



62

Manakala rukun haji hendaklah dilaksanakan apabila
berkesempatan pergi ke Tanah Suci Makkah al-
Mukarramah. Sebagai contoh :
1. Sekiranya dia belum Tahallul Awwal, hendaklah
ia memakai ihram dari Miqat Makani negerinya
atau di Bir Ali sekiranya ia menziarahi Madinah
terlebih dahulu. Apabila tiba di Tanah Suci
Makkah, tunaikan kerja-kerja haji iaitu Tawaf
Ifadhah dan Sa’ie (jika belum), bergunting atau
bercukur dan laksanakan Dam Tertib & Taqdir
atas perkara meninggalkan melontar al-Jamrah
al-Kubra pada 10 Zulhijjah yang telah berlalu.
Dengan perlaksanaan ketiga-tiga perkara di atas,
maka terhasillah Tahallul Thani dan Sah hajinya
sekalipuan masih ada Dam Tertib & Taqdir yang
belum dilaksanakan kerana meninggalkan
wajib haji yang lain seperti Mabit di Mina dan
sebagainya.
2. Sekiranya dia telah Tahallul Awwal (iaitu dengan
melontar al-Jamrah al-Kubra dan bergunting
atau bercukur) dan telah melaksanakan
segala wajib haji yang lain, maka apabila
berkemampuan pergi ke Tanah Suci Makkah,
hendaklah ia melaksanakan Tawaf Ifadhah
dan Sa’ie (jika belum) apabila tiba di Makkah.
Ia tidak perlu berniat ihram haji dan tanpa
memakai pakaian ihram.

Nota :
1. Sekiranya pelaksanaan Umrah Sunat (Tatawwu’) (kali kedua

dan seterusnya) atau Haji Sunat (Tatawwu’) (kali kedua dan
seterusnya) yang tidak dapat disempurnakan rukun kerana
halangan memadai dengan melaksanakan Tahallul Ihsar untuk
bebaskan diri dari larangan Ihram. Maka jemaah tidak perlu
ke Tanah Suci semula untuk menyempurnakan Ibadat Umrah
Sunat atau Haji Sunat yang belum sempurna tersebut memadai
dengan Tahallul Ihsar dan bebas dari semua larangan Ihram.
2. Sekiranya Haji atau Umrah Fardhu/ Nazar maka wajib
menyelesaikan baki rukun yang belum selesai dengan ke
Tanah Suci semula walaupun telah bertahallul Ihsar.

63

64

21.36 Soalan:
Saya (seorang wanita) masuk Makkah untuk melakukan
umrah dengan niat bersyarat. Dalam niat bersyarat itu
saya menyebut: “jika terhalang dengan sesuatu maka
halallah aku dari ihram” dan saya maksudkan dengan
“terhalang dengan sesuatu”adalah “terhalang dengan
haid”.

Saya memasuki Makkah dan telah melakukan tawaf
umrah. Selesai tawaf umrah, saya pergi melakukan saie.
Semasa saie saya didatangi haid. Saya terus saie dan
tahallul. Apakah hukum umrah saya

Jawapan:
Dalam kes ini, memandangkan beliau maksudkan

penghalang kepada dia untuk sempurnakan umrah
adalah haid, maka umrahnya dikira sah. Ini kerana
haid yang menghalang seseorang jemaah wanita
untuk sempurnakan umrah ialah haid yang keluar
sebelum tawaf atau semasa tawaf. Jika berlaku
dua keadaan tersebut, maka beliau secara otomatik
menjadi halal dan dengan itu umrahnya tidak sah
jika diteruskan juga.

Dalam Mazhab Shafie, suci daripada hadath hanya
menjadi syarat sah tawaf dan bukannya saie.
Memandangkan dalam kes ini, haid beliau keluar
selepas tawaf disempurnakan, maka halangan yang
dimaksudkan dalam niat bersyarat tersebut tidak
berlaku. Ini kerana saie boleh dikerjakan walaupun
dalam keadaan tidak suci.

21.37 Soalan:
Jemaah haji wanita berhaid telah memasuki Makkah
tanpa berniat ihram umrah di Miqat kerana berpegang
kepada pandangan gurunya di Malaysia yang
mengatakan wanita berhaid tidak perlu berniat ihram.
Setelah suci, beliau ke Ji’ranah untuk berniat dan niat
yang dilakukan ialah niat bersyarat dengan memasukkan
lafaz: “jika aku terhalang dengan sesuatu maka halallah

65

aku” dan beliau maksudkan ketika itu ialah haid. Selepas
kembali ke Makkah, beliau mengerjakan tawaf, saie dan
bergunting. Apabila balik ke hotel, beliau dapati ada
sedikit darah pada panty liner dan beliau yakin ia keluar
selepas tawaf.

Jawapan:
Dalam masalah ini ada tiga isu iaitu isu Dam, isu niat

bersyarat dan isu tawaf. Beliau dikenakan Dam Tertib
dan Taqdir kerana tidak berniat di Miqat sebenar
sedangkan dia ada hasrat untuk melakukan umrah
semasa di Miqat.

Manakala niat bersyarat tersebut tidak menjadikannya
terkeluar daripada ihram. Dalam Mazhab Shafie,
suci daripada hadath hanya menjadi syarat sah
tawaf. Oleh itu, halangan yang dimaksudkan dalam
niat bersyarat tersebut tidak berlaku kerana darah
haid keluar kembali selepas tawaf berdasarkan
keyakinannya.

Walau bagaimanapun, memandangkan umrahnya
dilakukan dalam tempoh naqa’, maka umrahnya
tidak sah kerana mengikut pandangan yang asah,
naqa’ antara hari-hari haid adalah dikira haid. Oleh
itu beliau hendaklah mengulang balik tawaf, saie
dan bergunting serta dikenakan juga dam Takhyir
dan Taqdir kerana bergunting sebelum masanya. Ini
kerana beliau masih lagi ada ruang yang panjang
sebelum tiba masa untuk Wuquf.

21.38 Soalan:
Seseorang telah masuk ke Jeddah dari Madinah untuk
melakukan urusan kerja. Selesai urusan kerja, beliau
memasuki Makkah untuk melakukan umrah dan berniat
ihram umrah di hotel di Jeddah. Apakah dia dikenakan
dam kerana tidak berniat di Bir Ali?

66

Jawapan:
Sekiranya Jemaah ini sudah ada hasrat untuk

melakukan umrah semasa sebelum bergerak dari
Madinah untuk ke Jeddah, beliau dikenakan Dam
Tertib dan Taqdir kerana tidak berniat ihram di Miqat
yang ditetapkan oleh Syarak. Walau bagaimanapun,
jika sekiranya semasa di Jeddah baru ada hasrat
untuk melakukan umrah dan sebelumnya memang
tiada hasrat sama sekali, maka dia boleh berniat di
Jeddah dan tidak dikenakan Dam.

21.39 Soalan:
Jemaah haji telah pergi ke Taif dan dalam perjalanan
balik akan melalui Miqat Qarnul Manazil. Adakah wajib
berniat ihram?

Jawapan:
Sekiranya Jemaah haji pergi ke Taif sebelum Wuquf,

mereka wajib berniat ihram umrah sekurang-
kurangnya kerana mereka ada kehendak untuk
mengerjakan haji semasa masuk ke Makkah.
Jika mereka berniat haji, jadilah haji tersebut Haji
Tamattuk yang tidak dikenakan Dam Tamattuk
kerana telah kembali ke Miqat asal untuk berniat haji.
Oleh itu mereka hendaklah menjaga segala larangan
ihram sehinggalah mereka bertahallul (Awwal atau
Thani mengikut syarat- syaratnya).

Peringatan : Bagi kes Jemaah Haji Tamatuk yang sudah selesai
umrahnya dan berada di Makkah, gugur Dam Haji Tamattuk
kalau dia kembali ke mana-mana miqat yang lima untuk berniat
haji walaupun bukan di Miqat asal semasa masuk ke Makkah.
Keadaan ini berbeza dengan kes Jemaah yang tidak berniat di
Miqat; dia dikehendaki kembali ke Miqat asal atau yang sama
jauh untuk gugurkan Dam tidak berniat di Miqat.

67

21.40 Soalan:
Semasa berniat ihram umrah, saya memasukkan syarat:
“jika aku didatangi haid sehingga tiga hari, maka halallah
aku.” Sampai di Makkah, haid saya keluar dan pada hari
ketiga, saya telah menjadi halal. Tarikh Wuquf tinggal
beberapa hari sahaja lagi dan saya memang tidak akan
suci sebelum Wuquf. Pada 8 Zulhijjah, bolehkan saya
berniat Haji Ifrad dan di manakah Miqat saya?
Jawapan:
Boleh berniat Haji Ifrad. Miqat untuk berniat adalah
di penginapan di Makkah.

68