UITGAVE 2023 MBO 3-4 Naam: .........................................................................................................................................................................................................................................................................
MBO 3-4 STUDIEJAAR 2023 2024 Merijn Brada Tim Jansen Daan van Midde Raymon Raaphorst George Rinkel Jenny Schings Judith Tadema Jordi Vermeulen Rick van Midde Karin Peusens
Colofon Speciale dank voor inhoudelijke adviezen Amnesty International Nederland Sameha Bouhalhoul Remco Breuker Jasper van den Broeke College voor de Rechten van de Mens Koen Dogterom Bram Eidhof Samir El Hadaoui Adrie Gloudemans Caroline de Gruyter Luuk Kampman Rozanne Lorist Jan Lucassen Ans Morselt Hessel Nieuwelink Marleen Odijk Patricia van Rijswijk PT Rosé Theo Rijpkema Rutgers Stichting Manon Sinnige Marian Schuurman Theo Schuurman Speciale dank aan de docenten die feedback hebben geleverd Speciale dank aan alle studenten die feedback hebben geleverd Ontwerp omslag en binnenwerk Studio Nico Swanink, Haarlem Vormgeving binnenwerk Crius Group, Hulshout Infographics en statistisch beeldwerk Marjolein Luiken Taalredactie Corrie Roosjen Marrit Sybrandy Thema’s Burgerschap voor MBO ISBN 978-90-8674-553-1 © 2023, Uitgeverij Essener BV, Wormerveer Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm, digitale verwerking of op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. Essener is onderdeel van uitgeverij Malmberg. Foto- en beeldverantwoording 10 XL Albin Olsson Amnesty International Nederland ANP Arend van Dam CBS Daily Paper (Daniel J. Ashes) Dierenbescherming DPG Media DROG Drugsinfo.nl Echt voor Barendrecht Eva Roefs FNV.nl Foodwatch.nl Funx.nl Gsanetwerk.nl Huis van Asporaat Huisvlijt.com iStockphoto Jesse van Drunen JOB Landelijk Knooppunt Huwelijksdwang en Achterlating Loesje.nl Malcolm Evans Marcel Wogram Marchje Andringa Mark Reijntjens Nationale beeldbank Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid Nicky en Jessie Kroon Nieuwscheckers.nl Onuitwisbaar.nu Patrick Post PEAK-IT Pestenopdewerkvloer.nl Priscilla Piek Rechtwijzer.nl Reid, Geleijnse & Van Tol Shutterstock Stedelijk Museum Schiedam Sumer Chaban Ted Struwer Vincent van Dordrecht VNN Uitgeverij Essener heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van beeldmateriaal dat in deze uitgave te zien is, te achterhalen. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en voor het gebruik waarvan u niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel voor het gebruik waarvan u geen toestemming hebt verleend, kunt u contact opnemen met de uitgeverij. De foto’s getoond in deze uitgave hebben niet noodzakelijkerwijs een rechtstreeks verband met de bijbehorende teksten. Verantwoording tekstbronnen Sommige bronnen in deze uitgave bevatten niet de volledige tekst van de oorspronkelijke bron vanwege de beschikbare ruimte en/of zijn vanwege de context in enige mate geredigeerd.
Voorwoord Werken met Thema’s Burgerschap voor MBO Burgerschap gaat over deelname aan onze samenleving. Je krijgt inzicht in hoe onze samenleving in elkaar zit en welke rechten en plichten je hebt. Het gaat over jou én het gaat over anderen. We zijn namelijk afi ankelijk van elkaar. We willen je laten nadenken over de bijdrage die je wilt en kunt leveren. Waarom doe je iets wel of niet? Hoe denk je over een bepaalde kwestie? Waarom denkt iemand er soms heel anders over? Hoe zit de methode in elkaar? ff ema’s Burgerschap voor MBO is bedoeld voor alle opleidingen op niveau 3 en 4. De methode bestaat uit een leerwerkboek en een digitale leeromgeving. ff eorie wordt afgewisseld met opdrachten en actuele bronnen. Handig is dat je je antwoorden direct in je boek kunt schrijven. Als je gebruik gaat maken van de digitale leeromgeving, kun je je antwoorden direct zelf nakijken. Kwalifi catiedossier & eisen In het mbo staan alle eisen voor jouw opleiding in het kwaliffl catiedossier. Daarin staan niet alleen onderdelen die gelden voor een bepaald beroep, maar ook onderdelen die gelden voor alle beroepen. Burgerschap geldt voor alle beroepen. ff ema’s Burgerschap voor MBO voldoet aan de eisen voor burgerschap, die staan in de Wet Educatie en Beroepsonderwijs. Je moet aan het eind van je opleiding kunnen aantonen dat je ook gewerkt hebt aan jouw burgerschap. Met de afsluitende portfolio-opdrachten van elk thema heb je een bewijs dat je aan deze inspanningsverplichting hebt voldaan. We wensen je veel plezier en succes met ff ema’s Burgerschap voor MBO! De schrijvers Thema’s Burgerschap heeft een geheel vernieuwde online leeromgeving. Op dit nieuwe platform vind je alles wat je nodig hebt voor je lessen burgerschap: theorie, vragen en opdrachten. Je kunt je voortgang bijhouden en je voorbereiden op een toets met de handige fl itskaarten. Zo kun je overal werken, ook zonder boek. Vraag jouw docent hoe je kunt inloggen in de online leeromgeving.
Wat is burgerschap? Laten we beginnen met het woord ‘burger’. Een burger is een inwoner van een land met rechten en plichten. Je hebt bijvoorbeeld het recht om je mening te geven en je hebt de plicht om belasting te betalen. Als je echt wilt meedoen in de samenleving is het niet voldoende om je rechten en plichten te kennen, je moet er ook naar kunnen handelen. Burgerschap helpt je om je weg te vinden in de samenleving. Maar we willen je ook aan het denken zetten. Wat wil jij, wat doe jij en wat kun jij doen voor de samenleving? En waarom doe je dat wel of niet? Je leeft samen met meer dan zeventien miljoen andere mensen. Op school, op je werk of online heb je altijd met anderen te maken. En al die mensen zijn verschillend. Soms hebben ze ook heel andere ideeën en gewoontes dan jij. Ook dat heeft met burgerschap te maken, want om samen te kunnen leven is het belangrijk dat je ‘open’ staat voor anderen en dat je met elkaar van gedachten kunt wisselen. Beide zaken behoren tot de kritische denkvaardigheden. Burgerschap draait om deelname aan de samenleving. Het gaat om het functioneren in en bijdragen aan de democratische, pluriforme samenleving en rechtsstaat. Kritische denkvaardigheden zijn daarbij cruciaal. Kennis Als je met zoveel mensen samen in één land leeft, heb je afspraken nodig. Als burger moet je bijvoorbeeld kennis hebben van regels. Zo weet je wat niet mag, maar ook welke regels jou beschermen. Denk aan regels over veiligheid op je werk of regels over je rechten als je iets koopt. De politiek maakt die regels en elke burger kan daar invloed op hebben. Het is dus handig als je weet hoe je kunt meedoen in een democratische samenleving. Kritische denkvaardigheden Maar dat is niet alles. Je kunt pas echt meedoen in de samenleving als je ook de juiste vaardig heden hebt. Denk aan desinformatie herkennen en je kunnen verplaatsen in de situatie van een ander. Of samen een oplossing zoeken terwijl je fl ink van mening verschilt. Allemaal belangrijke vaardigheden. Houding Je houding heeft te maken met hoe je tegen dingen aankijkt. Want je kunt wel van alles leren, maar wil je daar ook iets mee dóén? Wil jij bijvoorbeeld stemmen of wil je wel luisteren naar de mening van iemand anders?
Aan de slag met Thema’s Burgerschap voor MBO Thema’s Burgerschap voor MBO 3-4 bestaat uit 5 dimensies en 24 thema’s. Elk thema is op dezelfde manier opgebouwd. We starten met een casus. Daarna volgen lesteksten met opdrachten. We sluiten een thema altijd af met een portfolio-opdracht en met een overzicht van de begrippen uit het thema. Dimensies Een dimensie is een aandachtsgebied van burgerschap. In de wet staat dat je moet werken aan vier dimensies; sociaal-maatschappelijk, politiek-juridisch, economisch en vitaal. Wij voegen daar een vijfde dimensie aan toe: digitaal burgerschap. Thema’s Elke dimensie bestaat uit twee of meer thema’s, onderwerpen die bij dat aandachtsgebied horen. Zo hoort bij de politiek-juridische dimensie bijvoorbeeld het thema ‘Vrijheid en onvrijheid’. Kritische denkvaardigheden In elk thema werk je ook aan je kritische denkvaardigheden. Je leert daarbij drie dingen: 1. informatie op waarde schatten; 2. een ander perspectief innemen; 3. nadenken over je eigen opvattingen. Casus De casus is een video aan het begin van een thema. De casus geeft je een idee waar het thema over gaat. Als je de video bekeken hebt, krijg je er een vraag over. De bedoeling is dat je nadenkt over het ‘probleem’. Wat weet jij hier al van en, nog belangrijker, wat vind je ervan? Hoe moeten we daar als maatschappij mee omgaan? Theorie Na de casus start je met het lezen van een lestekst. Dat zijn korte stukjes theorie. Met die theorie ga je aan de slag door het maken van de bijbehorende opdrachten. Soms kom je extra theorie tegen in kaders met de kop ‘Wist je dat?’ of in infographics. Een infographic is een illustratie met informatie. gender: hoe zit dat bij jou? Vrouwelijk Bijvoorbeeld: Mannelijk Intersekse Transgender Bijvoorbeeld: Mannelijk Queer Non-binair Bijvoorbeeld: Androgyn Vrouwelijk Heteroseksueel Bijvoorbeeld: Biseksueel Homoseksueel Genderidentiteit Hoe of wat je je voelt Genderexpressie Wat je van jezelf laat zien aan anderen Seksuele geaardheid Wie je aantrekkelijk vindt Sekse Geboortegeslacht Scan de QR-code voor meer voorbeelden en uitleg. Opdrachten Bij alle theorie horen opdrachten. Zeer regelmatig krijg je ook een nieuwsbron of praktijkverhaal waar we vragen over stellen. Zo zorgen we voor een koppeling met de actualiteit én met het mbo. QR-code Soms gebruiken we in het boek een QR-code om je naar een website te sturen. Je scant de QR-code met je telefoon. Als je online werkt, is dat niet nodig uiteraard. Portfolio-opdracht Op de laatste bladzijde van elk thema staat bovenaan een portfolio-opdracht. Die is bedoeld om te ‘bewijzen’ dat je gewerkt hebt aan burgerschap. Deze opdracht levert altijd een product op. Denk aan een poster, vlog of battle rap. Dat product bewaar je in je (digitale) portfolio. Begrippen Op de laatste bladzijde van elk thema vind je ook een begrippenlijst en omschrijvingen van kernwoorden.
Inhoud Digitaal burgerschap Kritisch en bewust deelnemen aan de mediasamenleving 1 Leven in media 10 2 Digitale uitdagingen 22 Sociaal-maatschappelijke dimensie Omgaan met verschillen tussen mensen 3 Culturele verschillen 36 4 Integratie 48 5 Hokjesdenken 60 6 Relaties 72 7 Seksuele diversiteit 84 Politiek-juridische dimensie Deelnemen aan politieke besluitvorming 8 Vrijheid en onvrijheid 98 9 Politiek en idealen 110 10 Invloed uitoefenen 122 11 Een democratisch bestuur 134 12 Europese Unie 146 13 Burger en recht 158 14 Criminaliteit 170
Economische dimensie Functioneren op de arbeidsmarkt en in een werkomgeving Als consument kritisch deelnemen aan de maatschappij 15 Arbeid 184 16 Arbeidsmarkt 196 17 Afspraken over je werk 208 18 Grip op geld 220 19 Duurzaamheid 232 20 Kritisch consumeren 244 Vitaal burgerschap Reflecteren op leefstijl en gezondheid 21 Voeding en bewegen 258 22 Stress 270 23 Verslaving 282 24 Seksuele gezondheid 294 Spread: De Tweede Kamer 306 Index 308
8
Digitaal burgerschap 1 Leven in media 10 De invloed van media op jouw leven 2 Digitale uitdagingen 22 Over desinformatie en mediawijsheid
10 1 Leven in media De invloed van media op jouw leven CASUS IK HEB AL SINDS 2015 GEEN TELEFOON ‘Ik raakte erg gestrest en verdrietig door mijn mobiele telefoon’, vertelt zanger Ed Sheeran in de podcast The Collector’s Edition. ‘Ik zat daardoor niet lekker in mijn vel. Toen ik mijn telefoon wegdeed, was dat een grote opluchting.’ Ed Sheeran deed in 2015 zijn telefoon uit en sindsdien heeft hij geen nieuwe gekocht. De belangrijkste reden: het zorgde voor stress. ‘Als ik een berichtje ontving, nam ik de tijd om te reageren. Maar dan kwam er weer heel snel een nieuw bericht en dan dacht ik: oh f*ck.’ Tijdens gesprekken met zijn vrienden ziet hij dat ze steeds op hun telefoon zitten te kijken. ‘Dan zeg ik weleens: leuk gesprek, jongens!’ Van alle inwoners van Nederland heeft 96 procent een mobiele telefoon. 13,7 miljoen inwoners zitten op sociale media. Dat is 78 procent van de bevolking. Nederlandse jongeren ontgrendelen hun telefoon gemiddeld 75 keer per dag. En sommigen besteden wel 6 tot 7 uur aan turen naar het schermpje. Veruit de meeste tijd brengen ze door op sociale media. Zou jij, net als Ed Sheeran, helemaal zonder mobiele telefoon kunnen leven? Licht je antwoord toe:
Leven in media 11 Leven in een mediasamenleving Ed Sheeran vertelt in de casusvideo dat hij geen mobiele telefoon heeft. Een mobiele telefoon is een voorbeeld van media: middelen die we gebruiken om met elkaar te communiceren. Er zijn middelen voor persoonlijk contact, zoals je telefoon. Er zijn ook middelen die hele groepen mensen bereiken, zoals film, televisie en sociale media. Dat noemen we massamedia. Media kunnen ook middelen zijn om met apparaten te communiceren, bijvoorbeeld de ‘smart-homesystemen’. De meesten van ons kunnen niet zonder telefoon. We leven in een mediasamenleving: voor bijna alles wat we doen hebben we media nodig. Zonder media hadden scholen geen les kunnen geven in de coronatijd. De meeste contacten met de overheid gaan via media. Zonder media kun je niets meer betalen, mis je je sociale contacten en weet je niet wat er speelt in de wereld. Nieuws Nieuws vormt een belangrijk onderdeel van de mediasamenleving. Nieuws gaat over gebeurtenissen die kortgeleden plaatsvonden en die belangrijk zijn voor (een deel van) de samenleving. Een journalist beoordeelt wat nieuws is. Journalisten schrijven nieuwsberichten voor kranten, tv-programma’s en internetsites. Ze controleren of het nieuws klopt en laten daarbij hun mening achterwege. In vrije landen zijn journalisten onafhankelijk: de overheid controleert ze niet. Sociale media Voor het verspreiden van nieuws heb je geen krant of tv nodig en hoef je ook geen journalist te zijn. Via sociale media kan iedereen nieuws verspreiden. Een account op Instagram of TikTok heeft zomaar (tien)duizenden volgers. Met het nieuws dat jij op je account zet, beïnvloed jij je volgers. Weet je altijd zeker dat het klopt wat je deelt? En schrijf jij erbij wat je ervan vindt? Zonder media geen QR-code. ‘Media zijn voor ons als wat water is voor vissen: we leven niet met media, maar in media.’ Mark Deuze: Leven in media 1 Leven zonder media Stel, je mag drie media niet gebruiken: telefoon, tablet en laptop/pc. Hieronder staan een paar situaties. Bedenk voor elke situatie twee alternatieven voor de telefoon, tablet en laptop/pc. We hebben al een voorbeeld ingevuld. Alternatief 1 Alternatief 2 Je wilt de laatste single van Ed Sheeran beluisteren. CD kopen. Radio aanzetten. Je wilt weten welke opdrachten je voor school moet doen. Je staat bij de kassa om je nieuwe helm te betalen. Je wilt een vakantiebestemming uitzoeken. Voor het bezoek aan een festival heb je een e-ticket nodig. Je wilt studiefinanciering aanvragen. Je zoekt een bijbaan.
12 2 Als een vis in het water Kijk nog eens naar de quote op bladzijde 11. a Wat bedoelt Mark Deuze volgens jou met ‘we leven niet met media, maar in media’? b Houd een dag lang bij welke media je allemaal gebruikt, van ’s ochtends vroeg tot ’s avonds laat. Schrijf dit op in het schema hieronder. Geef aan welke media je hebt gebruikt en waarvoor. We hebben een voorbeeld ingevuld. Ochtend Middag Avond Krant, nieuws lezen. Laptop, huiswerk maken. Televisie, ontspannen. c Waar gebruik jij media het meeste voor? d Leg uit waarom een samenleving niet zonder media kan. 3 Wat doe jij? a Noem twee voorbeelden van nieuwsberichten die jij afgelopen jaar hebt gedeeld op sociale media. Leg ook uit waarom je die berichten deelde. Bijvoorbeeld: het bericht over grensoverschrijdend gedrag bij De Wereld Draait Door, omdat je altijd naar dat programma keek. b Gaf je daarbij ook je mening? Geef daarvan een voorbeeld. Bijvoorbeeld: ‘Wat een dictator’. c Leg uit waarom journalisten nooit zullen zeggen ‘Wat een dictator’ bij een bericht over iemand die beschuldigd wordt van grensoverschrijdend gedrag.
Leven in media 13 4 The internet of things ‘The internet of things’ ofwel ‘Het internet der dingen’ laat goed zien dat je in een mediasamenleving leeft. Veel apparaten zijn aangesloten op internet. a Vul het schema hieronder in. Wat voor apparaat is het? Kan het apparaat aangesloten worden op internet? Met welk doel gebeurt dit dan? Het eerste voorbeeld hebben we al ingevuld. Verzin zelf ook een voorbeeld. Apparaat Naam Internetaansluiting? Met welk doel? Video deurbel Ja Op afstand kunnen zien wie er voor de deur staat. Kan ook gebruikt worden als antiinbraakcamera. Vul hier zelf een voorbeeld in. b Nu lijkt het misschien alsof dit soort apparaten alleen maar voordelen hebben. Zou er ook een nadeel aan kunnen zitten? Zo ja, welk nadeel? Werk dat uit voor elk apparaat van opdracht 4a. 5 Wat weet jij van het nieuws? Nieuws gaat over gebeurtenissen die kortgeleden plaatsvonden en die belangrijk zijn voor jou en/of de samenleving. Wat weet jij van het nieuws van de afgelopen weken? Scan de QR-code en doe de test. a Hoeveel vragen had je goed? b Denk jij dat het goed zou zijn als je het nieuws (meer) gaat volgen? Leg je antwoord uit.
14 Journalistiek Nederland is een vrij land. Je mag zeggen en schrijven wat je wilt. Jij deelt berichten, een influencer maakt een vlog en een journalist schrijft een artikel. Dat recht staat in de Grondwet als persvrijheid. Maar de wet stelt wel grenzen aan die vrijheid. Je mag iemand niet bedreigen of discrimineren en je mag geen leugens verspreiden. Beroepscode Voor een journalist komen daar nog extra eisen bij. Journalisten geven feiten en laten hun mening weg. Feiten zijn objectief en geven weer hoe iets werkelijk is. Meningen zijn subjectief en geven aan wat iemand ergens van vindt. Journalisten vertellen ook wie de bron is van een artikel en laten het altijd duidelijk weten als beeld of geluid bewerkt is. Dit staat allemaal in de journalistieke beroepscode, een aantal afspraken waaraan journalisten zich moeten houden. In deze code staat ook dat journalisten zorgvuldig moeten zijn en hoor en wederhoor moeten toepassen. Stel, een journaliste krijgt een tip over uitbuiting van stagiaires (hoor). Ze belt dan eerst met de school en gaat op zoek naar getuigen (zorgvuldig). Het beschuldigde bedrijf krijgt vervolgens van de journalist de gelegenheid daarop te reageren (wederhoor). Democratie Journalisten moeten in vrijheid hun werk kunnen doen. Zij onderzoeken misstanden en andere zaken die in de samenleving spelen. Persvrijheid is dus belangrijk voor de democratie, omdat daardoor ook politici gecontroleerd worden. Hun berichtgeving kan zelfs leiden tot grote veranderingen. Denk maar aan het nieuws over de Toeslagenaffaire van RTL Nieuws en de krant Trouw. Het kabinet moest daardoor aftreden. 6 ‘Je mag zeggen wat je wilt’ Een mbo-student doet een aantal uitspraken op zijn Twitter-account. De uitspraken zijn voor iedereen zichtbaar. a Lees elke uitspraak en zet telkens een kruisje in de kolom die er volgens jou bij past. Uitspraken op Twitter Verboden: roept op tot geweld Verboden: discriminatie Mag je zeggen 1. De koning heeft een lelijke baard. 2. Het christendom is een achterlijk geloof. 3. In mijn zaak zijn alleen zwarte mensen welkom. 4. Laten we het gemeentehuis bestormen. 5. Vrouwen zijn alleen goed voor het aanrecht. b Bespreek vraag a met een klasgenoot. Bij welke uitspraak hebben jullie niet hetzelfde antwoord gegeven? Schrijf kort op waarom jullie van mening verschillen.
Leven in media 15 7 Journalistiek en democratie ‘Rioolrat is nieuw dieptepunt’ DEN HAAG – Premier Mark Rutte veroordeelt een video van Forum voor Democratie waarin een politiek verslaggever ‘riooljournalist’ wordt genoemd. FVD-Kamerlid Gideon van Meijeren plaatste de video op sociale media met een dreigende tekst. In de video fi lmt hij stiekem journaliste Merel Ek. Hij beschuldigt haar van het verspreiden van leugens en des informatie, omdat zij een fout maakte in een interview met hem. De premier spreekt van een nieuw dieptepunt. ‘In een democratie moeten journalisten ongestoord hun werk kunnen doen.’ Naar: NOS ACTUEEL a Lees bron 1. Volgens de journalistieke beroepscode moeten journalisten zo objectief mogelijk zijn. Waarom geldt dat niet voor politici, denk je? b Schendt Van Meijeren met zijn uitspraak op Twitter de persvrijheid? Waarom wel of niet? c Mark Rutte spreekt van een ‘nieuw dieptepunt voor de democratie’. Leg uit wat hij daarmee bedoelt. d Wie moet volgens jou zorgen voor de bescherming van de persvrijheid? Meerdere antwoorden toegestaan. Journalisten Rechters Burgers De overheid Volksvertegenwoordigers Anders, namelijk 8 Journalist of niet? Scan de QR-code en lees de vijf nieuwsberichten. We hebben de bron bewust weggelaten. a Vul voor elk bericht het schema hieronder in. Voldoen de berichten aan deze vier onderdelen van de beroepscode van journalisten? Zorgvuldigheid Hoor en wederhoor Objectief Bron Tekst 1 Tekst 2 Tekst 3 Tekst 4 Tekst 5 b Sommige berichten voldoen aan de beroepscode, sommige niet. Waarom is het belangrijk dat je het verschil kunt zien? Bron 1
16 Beeldvorming en beïnvloeding De mediasamenleving heeft invloed op jouw manier van kijken naar de wereld. De media sturen de hele dag informatie naar je toe. Ze zorgen zo voor beeldvorming: door de informatie van de media vorm je je een beeld van iets, iemand of een situatie. Dit beeld klopt niet altijd. De media besteden bijvoorbeeld veel aandacht aan drugscriminelen. Jouw beeld is dan misschien dat drugscriminaliteit de meest voorkomende vorm van criminaliteit is. Maar dat is niet zo, inbraak en diefstal komen veel vaker voor. De media besteden er alleen veel minder aandacht aan. Keuzes van een journalist De media beslissen zelf welk nieuws ze belangrijk vinden. Welke nieuwsberichten je tegenkomt kan dus erg verschillen. Dat komt omdat journalisten keuzes maken. Je kunt nu eenmaal niet al het nieuws plaatsen of uitzenden. Daarnaast houden journalisten ook rekening met de doelgroep. In de Kijk of de Privé verwacht je geen uitleg over de studiefinanciering voor mbo’ers. Journalisten filteren dus op allerlei manieren het nieuws en dat kan zorgen voor beeldvorming. Beïnvloeding De informatie die je ontvangt, beïnvloedt je ook op een andere manier. Er zijn zenders van informatie die als enig doel hebben jou te beïnvloeden. Zo willen bedrijven bijvoorbeeld dat je hun producten koopt. En daarvoor gebruiken ze reclame. Ook politici willen jou beïnvloeden, omdat ze jouw steun willen. Reclame of politieke boodschappen kunnen je helpen te kiezen. Een keuze maken doe je het liefst bewust, maar veel beïnvloeding gebeurt ‘stiekem’. Bijvoorbeeld door influencers, mensen op sociale media met veel volgers. Niet alle volgers hebben door dat ze worden beïnvloed, terwijl influencer toch echt ‘beïnvloeder’ betekent. Voetballer Cristiano Ronaldo heeft de meeste volgers op Instagram: 543 miljoen. 9 Beeldvorming a Welke beeldvorming over criminaliteit beschrijft de lestekst? Drugscriminaliteit komt vaker voor dan inbraak en diefstal. Inbraak en diefstal komen vaker voor dan drugscriminaliteit. b Werk in tweetallen en bedenk drie voorbeelden van beeldvorming door de media. c Bekijk de volgende situaties en geef aan of het over beeldvorming of beïnvloeding gaat. Beeldvorming Beïnvloeding In het nieuws zijn alleen jongeren te zien die heel blij zijn dat ze gevaccineerd worden. Een politicus twittert: ‘Echt. Ik zou me NEVER NOOIT laten vaccineren. NOOIT! Over my dead body. Al schieten ze m’n ballen eraf. Nooit. Never. Vrijwillig een gifinjectie laten inspuiten? Wie zou zo gek zijn?’ Op de website van het RIVM staat: ‘Van alle 12-plussers is 84,8% volledig gevaccineerd.’
Leven in media 17 10 De voorpagina Ga naar twee verschillende nieuwssites, bijvoorbeeld nu.nl, telegraaf.nl, nos.nl, enzovoort. Kijk naar de eerste drie berichten op de ‘voorpagina’ van de website. a De voorpagina’s zien er verschillend uit. Waarom is dat, denk je? b Welke website heeft de meeste berichten die je zou willen lezen? Leg uit waardoor dat komt. 11 Infl uencers ‘Ze proberen me te paaien met vapes’ AMSTERDAM – Reclame maken voor vapen, het roken van elektro nische sigaretten, is volgens de wet verboden. Maar infl uencers op TikTok en Snapchat worden regel matig be naderd om vapes te pro moten. Tik tokker Jacey (60.000 volgers) krijgt wekelijks berichten van aanbieders van vapes. ‘Dat gebeurt vaak via Snapchat, omdat die berichten snel weer verdwijnen en lastiger te traceren zijn’, vertelt de zeventienjarige vlogger. ‘Ze proberen mij te paaien omdat ik een groot bereik heb. Ze zeggen mij een vape op te willen sturen zodat ik daar dan een video van kan maken. Ik krijg dan een kleine vergoeding, plus de vape zelf.’ Jacey weet niet wie die mensen zijn. ‘Ik vermoed dat het bedrijven en fabrikanten zijn die onder een schuilnaam opereren.’ Naar: AD ACTUEEL Bron 2 a Lees bron 2. Waarom wordt Jacey een ‘infl uencer’ genoemd? b Waarom benadert de tabaksindustrie tiktokkers zoals Jacey om hun product te promoten, denk je? Geef twee redenen. c Vind jij dat infl uencers een verantwoordelijkheid hebben om op sociale media ‘het goede voorbeeld te geven’ of niet? Leg uit.
18 Media bieden veel voordelen Leven in media zorgt dat je goed op de hoogte kunt blijven van het nieuws en snel contact kunt hebben met anderen, zelfs met huishoudelijke apparaten. Er zijn nog meer voordelen. Gemak De media maken het leven gemakkelijker en comfortabeler. Een nieuwe broek bestel je op internet, je houdt via een app bij waar je pakje is en je krijgt een melding als het bezorgd is. Veel dingen waarvoor je vroeger de deur uit moest, zoals bankzaken en boodschappen, regel je nu via media. Zelfs werken kunnen veel mensen nu gewoon thuis. Economische voordelen De media maken het leggen van (internationale) contacten simpeler dan ooit. Dat zorgt ook voor interessante zakelijke mogelijkheden, bijvoorbeeld in de handel. Je kunt kopen en verkopen over de hele wereld. De media zorgen daarnaast voor allerlei nieuwe banen en mbo-opleidingen, zoals creatief technoloog, mediamanager, software developer en technicus smart industry. Maatschappelijke betrokkenheid Ruim 15 miljoen Nederlanders zitten vrijwel dagelijks op sociale media. Sociale media zorgen ervoor dat je gemakkelijk je mening kunt geven en kunt reageren op andermans mening. Je raakt daardoor sneller maatschappelijk betrokken en blijft op de hoogte van wat er speelt in jouw omgeving en in de wereld. Toegang tot informatie Informatie opzoeken via internet is supereenvoudig. Door Google en Wikipedia kan je snel alles uitvinden over miljoenen onderwerpen. Het gemak waarmee dat nu gaat is niet te vergelijken met de moeite die het vroeger kostte. Verslagen schrijven voor school kost nog maar een fractie van de tijd. Ontspanning Uiteraard gebruik je media ook om te ontspannen. Denk aan een avondje bankhangen met Netflix, online gamen met vrienden of een live sportwedstrijd. 12 Ook jouw voordelen! In het schema zie je voordelen die media bieden. Beschrijf bij elk voordeel kort de betekenis en twee voorbeelden uit jouw leven. Voordelen Betekenis Jouw voorbeelden Gemak Economische voordelen Maatschappelijke betrokkenheid Toegang tot informatie Ontspanning
Leven in media 19 13 Antihomowet Hongarije wil geen kussende meiden in Netflix-serie AMSTERDAM – Hongarije is niet blij met twee zoenende tienermeisjes in de populaire Netflixserie ‘Jurassic World: Camp Cretaceous’. Volgens de Hongaarse toezichthouder is de aflevering in strijd met de ‘antihomowet’ die vorig jaar in het land ingevoerd werd. Hongarije wil de leeftijdsgrens voor de serie verhogen van 7+ naar 12+. Daar heeft het land echter hulp bij nodig. Het Europese hoofdkantoor van Netflix is in Amsterdam en deze regels worden daarom door de Nederlandse organisatie Kijkwijzer bepaald. Naar: AD ACTUEEL a Lees bron 3. Bij welk voordeel van de media past Netflix? b Deze bron heeft te maken met beeldvorming. Leg uit waarom. c Waarom is het voor Hongarije geen goed nieuws dat een Nederlandse organisatie toezicht houdt op deze Netflixserie? d Vind jij het belangrijk dat een onafhankelijke organisatie (zoals Kijkwijzer) toezicht houdt op de inhoud van Netflixseries? Waarom wel of niet? 14 Oud en nieuw De mediasamenleving heeft de arbeidsmarkt flink veranderd. a Bedenk twee beroepen die in de toekomst niet meer zullen bestaan door het verder ontwikkelen van de mediasamenleving. b Noem twee beroepen die juist bestaan dankzij de mediasamenleving. Bron 3
20 15 Wat als? De afgelopen jaren stonden in het teken van het coronavirus en de uitdagingen die de maatregelen ons stelden. We moesten thuis werken, studeren, ontspannen, ontmoeten enzovoort. Hoe zwaar dit ook was, onze mediasamenleving is een zegen gebleken. Tariq (32), arbeidspsycholoog a Wat bedoelt Tariq met ‘onze mediasamenleving is een zegen gebleken’, denk je? b Stel je voor dat je net als Ed Sheeran geen telefoon zou hebben, maar ook geen laptop, pc of tablet. Vertel in minimaal vijf zinnen wat het coronavirus en de coronamaatregelen voor jou zouden hebben betekend. 16 Zijn het wel voordelen? Naast voordelen zitten er ook nadelen aan leven in media. Voordelen uit lestekst Voorbeeld Mogelijk nadeel Gemak Een nieuwe broek bestel je op internet. Economische voordelen Dat je op elk moment van de dag contact kunt hebben met iemand waar dan ook ter wereld, heeft de handelsmogelijkheden eindeloos verbeterd. Maatschappelijke betrokkenheid Sociale media zorgen dat het delen van je mening heel makkelijk is geworden. Toegang tot informatie Alles waarvoor je vroeger de deur uit moest doe je nu via de media: bankzaken, shoppen maar ook het zoeken en vinden van een baan of stageplek. Ontspanning Bankhangen met Netflix.
Leven in media 21 P Portfolio-opdracht 24-uurs challenge Ed Sheeran gebruikt zijn telefoon niet meer. Hij vond dat zijn leven te veel werd bepaald door het medium en daar werd hij ongelukkig van. Bij deze laatste opdracht ga je de 24-uurs challenge doen. Nee, we vragen je niet om net als Ed Sheeran voorgoed je telefoon uit te zetten. We dagen je wel uit om 24 uur geen sociale media te gebruiken! Je maakt deze portfolio-opdracht in tweetallen. De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale leeromgeving. Voeg het werkblad met je uitwerkingen toe aan je portfolio. Begrippen Beeldvorming Het proces waarbij iemand zich een beeld van iets, iemand of een situatie vormt door informatie van de media. Democratie Land waarin de burgers grote invloed hebben op de besluitvorming. Hoor en wederhoor Alle partijen krijgen de kans hun standpunt uit te leggen. Influencer Iemand op sociale media met veel volgers, die daardoor meer dan gemiddelde invloed kan uitoefenen op anderen. Journalist Iemand die beoordeelt wat nieuws is. Media Alle middelen die we gebruiken om met elkaar te communiceren. Mediasamenleving Maatschappij waarin media invloed hebben op alle onderdelen van het leven. Nieuws Gebeurtenissen die kortgeleden plaatsvonden en die belangrijk zijn voor (een deel van) de samenleving. Objectief Informatie gebaseerd op feiten, geeft weer hoe iets werkelijk is. Persvrijheid Het recht om informatie en ideeën te verspreiden via media. Sociale media Onlineplatforms waarop gebruikers met elkaar kunnen communiceren. Subjectief Informatie gebaseerd op meningen, geven weer wat iemand van iets vindt.
22 2 Digitale uitdagingen Over desinformatie en mediawijsheid CASUS ZOU JIJ HIER INTRAPPEN? In deze video onderzoekt 3FM Tussenuur samen met een klas hoe je mensen kunt laten geloven dat een bericht waar helemaal niets van klopt, waar is. Stel je voor: het kabinet heeft besloten dat elke school in Nederland nog maar één pauze per dag mag hebben. Tenminste, dit hoor je van andere studenten en vrienden en je ziet op sociale media dat veel mensen dit bericht delen. Bovendien is een protest tegen dit besluit al meer dan honderd keer ondertekend. Zou jij dit bericht nu ook delen en een petitie ondertekenen? Of check je eerst even op een paar serieuze nieuwssites of het bericht wel klopt? Naar: 3FM Tussenuur Zou jij in dit nepnieuws zijn getrapt? Licht je antwoord toe:
Digitale uitdagingen 23 Desinformatie De casus gaat over een onschuldige vorm van nepnieuws. Als je ontdekt dat het kabinet de schoolpauze helemaal niet afschaft , moet je er waarschijnlijk om lachen. Soms zijn de gevolgen van nepnieuws echter heel groot. Zo gelooft 33 procent van de Amerikanen dat Donald Trump in 2020 de verkiezingen heeft gewonnen. Daar is geen enkel bewijs voor. Ze geloven het omdat Donald Trump het zegt. Veel Russen geloven dat het land in 2022 helemaal geen oorlog begon tegen Oekraïne. Nepnieuws is een vorm van desinformatie. Dat is informatie die niet klopt en waarvan de zender ook weet dat het niet klopt. Desinformatie kom je op veel plekken tegen. Het kunnen artikelen zijn, maar ook foto’s, posts, podcasts of video’s. Op de poster staat een quote van president Poetin: ‘Rusland begint geen oorlogen. Rusland stopt ze.’ Het doel van desinformatie Iemand die desinformatie verspreidt, doet dat bewust. Deze zender wil de ontvanger(s) beïnvloeden, verwarren of manipuleren en kan daar verschillende redenen voor hebben. Iemand kan bijvoorbeeld op zoek zijn naar aandacht, anderen hebben een fi nancieel doel. Denk aan clickbait, een misleidende en meestal sensationele kop of titel die bedoeld is om je nieuwsgierig te maken, zoals: ‘15.000 euro per maand verdienen vanaf je laptop!’ Hoe meer mensen op zo’n link klikken, hoe meer geld de maker aan internetreclames verdient. Desinformatie heeft een politiek doel als mensen proberen jouw mening te beïnvloeden over een maatschappelijke kwestie, een politicus of een hele politieke partij. Trollen Naast clickbait zijn er nog meer manieren om desinformatie te verspreiden. Bijvoorbeeld trollen, het expres uitlokken van emotionele reacties door extreem negatieve of onjuiste uitingen te doen. Iemand die dat doet, noem je een trol. Deze mensen gebruiken regelmatig nepaccounts op sociale media. Soms gebeurt dat zelfs geautomatiseerd, je spreekt dan van bots. Die hebben een nepprofi el met foto’s van iemand anders zodat ze echt lijken. Zo bleken vorig jaar 100.000 van de 500.000 Instagramvolgers van vlogger Mo Bicep nep. Hierdoor leek hij veel populairder. Ook dat is desinformatie. 1 Herken jij desinformatie? Het valt niet mee om bij een bericht in te schatten of het desinformatie is of niet. a Hoe goed denk je dat jij desinformatie herkent? Geef jezelf vooraf een rapportcijfer. b Scan de QR-code en maak de quiz. Hoe goed was jij in het herkennen van desinformatie? Geef aan hoeveel antwoorden je goed had. c Ging dit beter of slechter dan je had verwacht? Hoe komt dat, denk je?
24 2 Hoe herken je desinformatie? Om desinformatie te herkennen kan je een aantal tactieken gebruiken. Lees de volgende tekst en probeer eerst zelf te bedenken of het desinformatie is of niet. Groente uit magnetron ongezond Je eten bereiden in de magnetron is slecht voor je gezondheid, want het schaadt voedselstructuren en doodt antioxidanten. Naar: Instagram, @timbiohacker, 20 oktober 2021 a Ik denk dat het WEL / GEEN desinformatie is. b Hieronder staan tactieken om desinformatie te herkennen. Geef aan welke je gebruikt hebt om tot je antwoord bij a te komen. Gebruikt Niet gebruikt Ik kijk of het bericht geloofwaardig overkomt. Ik controleer of de bron van het bericht actueel en betrouwbaar is. Ik bedenk welk belang de maker van het bericht kan hebben. Ik controleer hoeveel de maker van de bron over dit onderwerp weet. Ik kijk of het bericht vooral gaat om meningen of om het oproepen van emoties. Ik controleer of ik de informatie ook op andere plekken kan vinden. 3 Deepfake Nep Rutte Een ander voorbeeld van desinformatie is een deepfake. Door slimme technologie plak je dan het gezicht van een persoon op het lichaam van iemand anders. Je kunt die persoon alles laten zeggen met zijn of haar ‘eigen’ stem. Leuk, als jij zo kan mee - spelen in een bekende fi lm. Maar je kunt ook een politicus van alles laten zeggen. Scan de QR-code maar eens en bekijk de video waarin premier Rutte maat regelen tegen klimaatverandering lijkt aan te kondigen. De ‘nep- Rutte’ zegt onder meer dat zijn kabinetten het probleem te weinig aandacht hebben gegeven. Wist je dat? a Bedenk twee risico’s van deepfake die te maken hebben met politiek. b Vind jij dat de overheid regels zou moeten maken voor deepfake? Leg je antwoord uit.
Digitale uitdagingen 25 4 Sociale media a Leg uit waarom het voor sociale media lastiger is om desinformatie tegen te houden dan voor bijvoorbeeld een krant. b Kom jij op sociale media weleens desinformatie tegen? Zo ja, geef een voorbeeld. c Welke van de drie uitspraken heeft jouw voorkeur? Waarom? 1. ‘Er moet een wet komen die het verspreiden van desinformatie strafbaar stelt.’ 2. ‘TikTok en Twitter moeten meer doen om het verspreiden van desinformatie te stoppen.’ 3. ‘Mensen moeten zelf kunnen inschatten of informatie betrouwbaar is of niet.’ 5 Juicekanaal Geen ‘gecremeerde kroket’ meer voor Life of Yvonne AMSTERDAM – Rachel Hazes is helemaal klaar met de roddelpraat van Yvonne Coldeweijer. Daarom daagde ze Coldeweijer, van juicekanaal Life of Yvonne, voor de rechter. Hazes eist dat Coldeweijer haar nooit meer een ‘gecremeerde kroket’ noemt en wil een rectificatie van een bericht over haar zoon André. Volgens Hazes klopt er namelijk niets van dat bericht. De advocaat van Hazes zegt dat zij als BN’er door de jaren heen echt wel wat gewend is. ‘Maar deze “juice” is wat anders. Je kan niet zomaar iets roepen en zeggen: “Het zijn mijn bronnen die iets zeggen.” Je moet bewijzen dat die bronnen kloppen.’ Toepassen van wederhoor had hier volgens Coldeweijer weinig zin gehad. Hazes zou toch wel ontkennen. Naar: linda.nl, De Telegraaf ACTUEEL a Lees bron 1. Wat betekent ‘hoor en wederhoor’? b Wat is het gevaar van nieuwsberichten maken op basis van anonieme bronnen? c Coldeweijer stelt dat wederhoor in dit geval weinig zin had gehad. Wat zou een journalist daarvan zeggen? Bron 1
26 Informatie is nooit volledig In de mediasamenleving ben je voortdurend bezig informatie te verwerken. Uit sommige boodschappen pluk je iets waar je het mee eens bent, andere boodschappen negeer je. Een voorbeeld: als je fan bent van Maan en een website geeft haar nieuwe album maar één ster, dan ga je de recensie waarschijnlijk niet lezen. Dit noemen we ook wel selectieve waarneming: je kiest bewust en onbewust wat je wilt zien en horen. Keuze uit de informatiestroom Door selectieve waarneming is de informatie die je via de media ontvangt niet compleet. Je kiest er immers voor sommige informatie te negeren. Daar komt bij dat journalisten voor een groot deel bepalen wélke informatie je ontvangt. En de grote onlinemediabedrijven sturen jou reclame en nieuwsberichten die speciaal voor jou zijn samengesteld. Ze kijken daarvoor naar je zoekgeschiedenis, e-mailverkeer, koopgedrag en berichten op sociale media. Algoritmes, automatische programma’s die je onlinedata en -gedrag analyseren, bepalen wat je te zien krijgt. Op deze manier kun je in een filterbubbel terechtkomen. Je ontvangt dan alleen nog maar de informatie die jouw mening bevestigt. Meningsvorming Je vormt jouw mening op basis van de informatie die je ontvangt. Je mening is heel belangrijk. Op basis van je mening beslis je welke opleiding je gaat volgen, welke baan je neemt, welke producten je koopt en op welke partij je stemt. Het is dus belangrijk dat je je breed laat informeren over belangrijke onderwerpen. En dat je af en toe ook iets leest van iemand met een andere mening dan die van jou. 6 Filterbubbel Iedereen een eigen bubbel Mediabedrijven als Google en Facebook maken met algoritmes een ‘paspoort’ van je. In dat ‘online-paspoort’ staat wie je bent en wat je voorkeuren en interesses zijn. Zoekresultaten, maar ook nieuws en reclame, kunnen de mediabedrijven dan helemaal op jou afstemmen. Zo ontstaat een filterbubbel om je heen. De bedoeling van de mediabedrijven is dat jij langer op hun kanaal blijft. Tussen de berichten door krijg je advertenties te zien en daar verdienen ze geld mee. Hoe langer jij online bent, hoe meer geld zij verdienen! De overheid vindt filterbubbels onwenselijk. In de Mediawet staat dat de media in Nederland pluriform moeten zijn. Dat betekent dat je veel verschillende meningen moet kunnen horen. Sterker nog, de overheid moet zelfs ingrijpen als de kranten of omroepen te veel op elkaar gaan lijken. Wist je dat? Werk in tweetallen. Pak je telefoon en typ allebei op Google dezelfde zoekopdracht in. a Wat komt er bij jou bovenaan te staan? En wat bij de ander? b Kijk ook eens naar je nieuwsfeed van Google. Welke berichten staan bovenaan bij jou en bij de ander? c Waarom vindt de overheid pluriformiteit in de media belangrijk? Leg je antwoord uit en gebruik daarbij de woorden Mediawet en filterbubbel.
Digitale uitdagingen 27 7 Werken op de ambulance a Lees eerst de tekst ‘Werken op de ambulance’. Leg daarna uit dat er bij Robin sprake is van selectieve waarneming. b Wat heeft het verhaal van Robin te maken met beeldvorming? TIP: zoek eerst op wat beeld vorming betekent. Gebruik hiervoor de begrippen van de hele dimensie Digitaal burgerschap. c Het lijkt erop dat Robin in een fi lterbubbel zit. Bedenk een tip voor Robin om daaruit te komen. 8 Kunstmatige intelligentie ChatGPT geeft docenten hoofdpijn NIJMEGEN – Docenten staan voor een nieuwe uitdaging nu steeds meer studenten de geavanceerde tekstgenerator ChatGPT gebruiken om verslagen te maken. ‘Er staat vaak bij een opdracht: vertel het in je eigen woorden’, zegt een student. ‘Dan gaat de docent echt niet controleren welke woorden dat precies zijn.’ Docent Nederlands Furkan Sogut maakt zich zorgen. ‘Ik wil niet uitgaan van de slechte bedoelingen van studenten, maar ik kan niet zien of ze iets zelf hebben geschreven.’ Volgens Sogut is er een landelijke oplossing nodig. ‘Wij moeten onze studenten toetsen, niet ChatGPT.’ Naar: NOS ACTUEEL a Lees bron 2. Waarom zijn docenten niet blij met de opkomst van ChatGPT? Geef twee redenen. b Bekijk via de QR-code de video over ChatGPT: Wat betekent het gebruik van ChatGPT voor de betrouwbaarheid van informatie in een tekst? c Mijn school moet het gebruik van ChatGPT WEL / NIET verbieden, want: Werken op de ambulance Robin volgt een opleiding in de zorg. ‘Ik wilde altijd verpleegkundige op de ambulance worden, maar de laatste tijd twijfel ik. Op mijn tijdlijn lees ik bijna elke week over geweld tegen hulpverleners.’ Ambulancezorg Nederland (AZN): ‘Elk geweldsincident is er een te veel, maar ze worden uitvergroot in de media. In 2020 waren het er 762 op ongeveer 1,3 miljoen ambulanceritten. We zeggen vaak dat we het mooiste beroep van de wereld hebben. Het is niet goed voor het beeld van ons mooie vak als het steeds maar over geweldsincidenten gaat.’ Naar: nu.nl Bron 2
28 Kenmerken van desinformatie De journalistiek gaat uit van een beroepscode bij het maken van berichten. De makers en verspreiders van desinformatie doen dat niet. Dat maakt het mogelijk om desinformatie te herkennen. Alle nepberichten hebben namelijk vier kenmerken. Kenmerk 1: De bron is vaak onbekend of onduidelijk. Bij het bericht over paardenbloemthee hiernaast stonden vage omschrijvingen als ‘dat zeggen Chinese artsen’ en ‘dat hoorde ik van een bevriende verpleegster’. Kenmerk 2: Bij desinformatie draait het vaak om meningen en het oproepen van emoties. Het bericht maakt je zo boos of blij dat je vindt dat iedereen het moet weten. Hoe tof is het dat je corona kunt voorkomen door thee te drinken! Je bent zo blij dat je niet checkt of het wel echt waar is. Kenmerk 3: Desinformatie maakt vaak gebruik van polarisatie. Dat betekent dat het bericht twee groepen mensen tegen elkaar opzet zodat ze boos op elkaar worden. Boze mensen zijn eerder bereid desinformatie te geloven en te verspreiden. Want waarom vaccineren als paardenbloemthee honderd keer effectiever is? Kenmerk 4: Bij desinformatie speelt belang een sterke rol. Communicatie heeft altijd een doel, de zender heeft een belang. Bij desinformatie is dat nog sterker. De makers willen dat je iets wel of niet doet. Je niet laten vaccineren bijvoorbeeld. Desinformatie kan gevaarlijk zijn Het is belangrijk dat informatie klopt en objectief is. Je baseert er immers je mening en een groot aantal beslissingen op. Daarom is desinformatie zo gevaarlijk. Een goede manier om desinformatie tegen te gaan, is door nepberichten niet meer te delen. 9 Geloof je alles? a Heb je zelf een keer desinformatie geloofd? Welke kenmerken zag je in dat nepbericht terug? b Heb je weleens een bericht of foto gedeeld waarvan je wist dat het nep was? Waarom deed je dat? c Hieronder zie je drie voorbeelden van desinformatie. Zet het nummer van een kenmerk uit de lestekst dat erbij past erachter. Let op: soms zijn meerdere kenmerken mogelijk. Desinformatie Kenmerk(en) ‘De nieuwe Justitieminister Yeşilgöz is een VVD’er en van Turkse afkomst. Nu maar hopen dat ze mijn beveiliging niet opheft want het liefste zien ze me natuurlijk onder het gras verdwijnen.’ Naar: Twitter, @geertwilderspvv, 30 december 2021 ‘Van een goed aangebrachte tatoeage gaan geen gevaarlijke stoffen door het lichaam zweven.’ Naar: de Nederlandse Brancheorganisatie voor Tattoo Kunst (NBTK) ‘Hee mam, mijn telefoon is gevallen, ik heb nu een leentoestel. Ik moet voor 18:00 uur een rekening betalen, maar dat kan ik nu niet. Wil jij dit voor me doen? Ik stuur je een betaalverzoekje.’ Naar: Whatsapp-bericht, onbekend nummer
Digitale uitdagingen 29 10 Betrouwbaar of niet? De casus van dit thema ging over het bericht: ‘Kabinet schrapt pauzes in het onderwijs’. Bekijk de casusvideo nog een keer en beantwoord de vragen van de checklist. Leg je antwoorden uit. Checklist Antwoord Komt het bericht geloofwaardig over? Komt de informatie van een actuele en betrouwbare bron? Wat is het belang van de maker van de bron? Draait het in de bron om meningen of het oproepen van emoties? Is er sprake van polarisatie? Word je boos van het bericht? 11 Check de kop Werk in tweetallen. Noteer allebei drie koppen van een nieuwsbericht op een vel papier. Twee koppen haal je van internet en één kop verzin je zelf. Noteer de koppen van de ander hieronder in de linkerkolom. Bekijk de koppen en geef aan welke koppen van de ander je gelooft en welke niet. Licht je antwoord toe door gebruik te maken van de kenmerken van desinformatie en de vragen uit de checklist bij opdracht 10. Kop Ik geloof deze kop wel /niet, omdat: 1. 2. 3.
30 Digitaal kompas Om met de uitdagingen van de mediasamenleving om te gaan, is het ‘digitale kompas’ ontwikkeld. Het kompas draait om het actief, kritisch en bewust deelnemen aan de mediasamenleving. Dit noem je ook wel mediawijsheid. Digitale soevereiniteit Het eerste onderdeel van het digitale kompas is digitale soevereiniteit. Soevereiniteit wil zeggen dat jij de baas bent over de informatie die je verstuurt en ontvangt. Bij het versturen van informatie laat je op internet veel sporen achter. Deels is dat bewust, bijvoorbeeld op sociale media. Maar heel vaak gebeurt dat onbewust. Denk maar eens aan cookies op websites. Daarmee kan een bedrijf je surfgedrag volgen. Digitale veiligheid Het tweede onderdeel is digitale veiligheid. Criminelen maken er misbruik van dat je voortdurend met media bezig bent. Door phishing bijvoorbeeld. Criminelen doen dan of ze een betrouwbare instantie zijn en vragen om je pincode of andere persoonlijke informatie. Met die gegevens kunnen ze geld van je stelen of jou chanteren. Phishing is een vorm van cybercrime, net als het verspreiden van ransomware. Daarbij hacken criminelen je computer. Je ziet dan een melding dat je geld moet betalen om van de blokkade af te komen. Digitale gezondheid Het derde onderdeel, digitale gezondheid, gaat over jouw gedrag online. Eén op de drie mensen tussen de 18 en 28 jaar vindt zichzelf verslaafd aan sociale media. De meesten hebben last van fomo, ofwel: fear of missing out. Zij zijn het zo gewend om altijd online te zijn, dat ze het idee hebben van alles te missen als ze offline zijn. Bij ongewenst digitaal gedrag horen ook cyberpesten, haatreacties, het doorsturen van privégegevens van anderen, exposing, online shaming en bedreiging. 12 En nu? Door het digitale kompas te gebruiken bescherm je je zo goed mogelijk tegen problemen online of dat er dingen gebeuren die je liever niet wilt. Kijk eens naar de onderstaande situaties. Geef bij elke situatie aan met welk onderdeel van het digitaal kompas dit te maken heeft. En bedenk (of zoek op) wat je aan of tegen die situatie kunt doen. Op twee plekken hebben we al een voorbeeldantwoord ingevuld. Heeft te maken met: Wat kan ik doen: Je wilt een nieuwe tablet: je hebt een vergelijkingssite bekeken en een aantal webwinkels bezocht. De dagen erna verschijnen er telkens aanbiedingen voor tablets als je op internet surft. Digitale soevereiniteit Op Instagram zet je trots een selfie dat je naar een klimaatdemonstratie bent gegaan. Je krijgt positieve reacties, maar er zijn ook onbekenden die je uitschelden. Mijn account of posts niet openbaar maken. Aangifte doen van belediging of bedreiging. Je krijgt een mail van je bank dat je op een linkje moet klikken om je gegevens te controleren. Vervolgens staat op je scherm dat je computer geblokkeerd is en dat je geld moet betalen.
Digitale uitdagingen 31 13 De rol van de overheid Blijf kritisch Door het enorme aanbod van berichten is het onmogelijk om alles te checken. Daardoor weet je uiteindelijk niet meer wat nou wel of niet waar is. Dit kan ervoor zorgen dat je ook betrouwbare informatie niet meer gelooft. De overheid helpt burgers op verschillende manieren om met desinformatie om te gaan. Zo is er de campagne ‘Blijf nieuwsgierig, blijf kritisch’. Op de website isdatechtzo.nl krijg je tips om desinformatie te herkennen. Op de website euvsdisinfo.eu staan berichten die de Europese Unie nepnieuws of desinformatie vindt. Wist je dat? a Scan de QR-code en bekijk de overheidscampagne op blijfkritisch.nl. Noem twee manieren die de overheid aanbeveelt om desinformatie beter te herkennen. b Welke houding hoopt de overheid met de campagne bij mensen te stimuleren? c Welk gevaar is er bij een campagne waarin de overheid bepaalt wat desinformatie is en wat niet? 14 Privacy De AVG In de AVG, de Algemene verordening gegevensbescherming, staat dat elke EU-burger recht heeft op privacy. Dat betekent dat organisaties en de overheid zich niet mogen bemoeien met jouw privéleven. De AVG bepaalt bijvoorbeeld dat anderen niet zonder goede reden en zonder jouw toestemming informatie over jou mogen gebruiken. Dit geldt ook voor foto’s en fi lms waarop mensen herkenbaar te zien zijn. Wist je dat? a De dochter van Gwyneth Paltrow (zie afbeelding) wil niet dat haar moeder zomaar foto’s van haar plaatst. Bekijk hun uitwisseling. Wie geef je gelijk, Gwyneth of dochter Apple? Licht je antwoord toe. b Wat betekent het blauwe vinkje bij de naam van Gwyneth Paltrow?
32 15 Hoe hoort het? Nettiquette Nettiquette is een samenvoeging van de woorden netwerk en etiquette. Nettiquette gaat over gedragsregels voor het gebruik van het internet. Denk aan regels als ‘Gebruik geen hoofdletters. ONLINE BETEKENEN HOOFDLETTERS DAT JE SCHREEUWT’. Of: ‘Gedraag je tegenover anderen zoals je zelf behandeld wilt worden’. Dat klinkt logisch, maar veel Nederlanders krijgen te maken met haatreacties op hun sociale media. Het is vaak lastig om jezelf hiertegen te verweren. Mensen die anderen aanvallen, verschuilen zich meestal achter bijnamen en nepprofielen. Er zijn ook regels als: ‘Neem je mobiel of tablet niet mee naar bed. Als je dat wel doet, kom je moeilijker in slaap’. Wist je dat? Ben je het eens met de volgende uitspraken? Licht toe. Uitspraken Eens Oneens Toelichting Mbo-opleidingen moeten het gebruik van telefoons onder schooltijd verbieden. Anoniem reageren op internet moet verboden worden. De overheid moet nettiquette-regels opstellen en verplicht maken. 16 Wet tegen verspreiden privégegevens Doxing minister ‘onacceptabel en intimiderend’ DEN HAAG – Het online verspreiden van persoonsgegevens kan straks een gevangenisstraf van een jaar of een boete van 9.000 euro opleveren. Dat staat in een wetsvoorstel waarmee het kabinet dit fenomeen, ook wel ‘doxing’ genoemd, wil aanpakken. Het komt steeds vaker voor dat privégegevens van bijvoorbeeld politici via sociale media en in chatgroepen gedeeld worden. Zo protesteerden boze boeren bij het woonhuis van minister voor Natuur en Stikstof Christianne van der Wal, nadat haar adres via sociale media bekendgemaakt was. Haar kinderen zaten trillend binnen, aldus de minister. De politiechef noemde de actie ‘onacceptabel en intimiderend’. Naar: Het Parool ACTUEEL Christianne van der Wal a Lees bron 3. Vind jij dat degene die het adres van minister Van der Wal gedeeld heeft, verantwoordelijk is voor de acties bij haar huis? Onderbouw je antwoord. b Ik vind het WEL / NIET terecht dat er zo’n hoge straf op doxing komt te staan, want: c Wat heeft het verbieden van doxing te maken met digitale gezondheid? Bron 3
Digitale uitdagingen 33 P Portfolio-opdracht Digitaal kompas maken Bij deze opdracht ga je voor jezelf een digitaal kompas maken. Mensen gebruiken een gewoon, fysiek kompas om tijdens een reis hun bestemming te bereiken. Een kompas geeft de juiste richting aan. Voor het digitale kompas moet je een aantal vragen beantwoorden. De antwoorden helpen je om actief, kritisch, bewust en veilig deel te nemen aan de mediasamenleving. De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale leeromgeving. Voeg het werkblad met je uitwerkingen toe aan je portfolio. Begrippen Algoritmes Automatische programma’s die gegevens over mensen verzamelen en op basis daarvan zelfstandig besluiten nemen. AVG Algemene verordening gegevensbescherming. Europese regels over het verzamelen, opslaan en gebruiken van persoonsgegevens die als doel hebben de privacy van burgers te beschermen. Clickbait Misleidende en vaak sensationele kop of titel die bedoeld is om de aandacht te trekken. Cookies Stukjes informatie waarmee mediabedrijven het gedrag van mensen op internet bijhouden. Cybercrime Misdaden op internet. Deepfake Het maken van niet-bestaand beeld door slimme technologie. Desinformatie Informatie die niet klopt, waarvan de zender ook weet dat het niet klopt en die wordt verspreid met een bepaald doel. Filterbubbel Het verschijnsel dat wat iemand online te zien krijgt door mediabedrijven is afgestemd op wat die persoon eerder heeft opgezocht, gepost, geliked of gedeeld. Fomo Fear of missing out. De angst die mensen hebben om van alles te missen als ze offline zijn. Mediawet Wet waarin staat aan welke regels de massamedia in Nederland moeten voldoen. Mediawijsheid Kennis en vaardigheden om actief, kritisch en bewust deel te nemen aan de mediasamenleving. Nepprofiel Account op sociale media van een persoon of organisatie die niet bestaat. Nettiquette Verzameling gedragsregels voor het internet. Phishing Oplichten van mensen door ze te laten klikken op een link naar een valse website. Ransomware Virus dat criminelen gebruiken om een computer te ‘gijzelen’. Selectieve waarneming Alleen horen en zien wat het eigen standpunt of oordeel bevestigt. Trollen Het expres uitlokken van emotionele reacties door extreem negatieve of onjuiste uitingen te doen.
3 Culturele verschillen 36 Hoe gaan we om met culturele verschillen? 4 Integratie 48 Nederland als pluriforme samenleving 5 Hokjesdenken 60 Over hokjes, vooroordelen en discriminatie 6 Relaties 72 Single, samenwonen of trouwen? 7 Seksuele diversiteit 84 Over LHBTI Sociaalmaatschappelijke dimensie
36 3 Culturele verschillen Hoe gaan we om met culturele verscheidenheid? CASUS IK HOUD VAN HET ANONIEME VAN DE STAD In het televisieprogramma Jouw Stad, Ons Dorp gaat het om de leefomgeving van Lisa en Deryan tegenover die van Jonathan en Aida. Studente Lisa en beroepsmilitair Deryan wonen samen met hun zoontje Tygo in het rustige dorp Appelscha. Ze vinden het fi jn om daar te wonen. Als Tygo alleen buiten speelt, houden de buren hem in de gaten. De mensen in het dorp groeten elkaar en kennen elkaar goed. Dat laatste is niet altijd een voordeel, ontdekte Deryan toen hij een zwangerschapstest ging halen. Zijn moeder wist hier binnen de kortste keren van. Ondernemer Jonathan en projectleider Aida wonen met hun twee jonge kinderen in een klein appartement in Amsterdam. Ze houden van de chaos en de drukte van de grote stad. Dit past bij hen. Alles is in de buurt en is tot laat open. Aida vindt het juist fi jn dat de meeste mensen in de stad haar niet kennen en weinig over haar weten. Woon jij liever in een dorp of in de stad? Licht je antwoord toe: 1:13 - 5:17
Culturele verschillen 37 Wonen in een stad of dorp Amsterdam en Appelscha liggen allebei in Nederland, maar het leven op deze plekken verschilt van elkaar. Dat komt vooral door een verschil in cultuur: de waarden, normen en gewoontes die mensen binnen een groep of samenleving met elkaar delen. De stad In de stad is het leven vaak druk. Je hebt veel mensen om je heen, maar je kent ze meestal niet. De cultuur van de stad is meer gericht op het individu. Dat geeft je veel vrijheid, want anderen letten niet zo op je en er wonen veel verschillende mensen. Maar je bent ook meer op jezelf aangewezen en dat kan eenzaam zijn. Je leest weleens in de krant dat iemand drie maanden dood in huis lag zonder dat buurtbewoners het merkten. Het dorp De cultuur in een dorp is meer gericht op de groep mensen om je heen. Mensen kennen elkaar, ze voelen zich deel van de gemeenschap en helpen elkaar. Zo vertelt Lisa in de video dat ze het fijn vindt dat mensen in de buurt haar zoontje naar huis brengen als hij is gevallen. Wel is het zo dat het in een dorp meer opvalt als je anders bent dan de rest. Je moet er tegen kunnen dat buren op je letten en zich met je bemoeien. Soms gaat dat heel ver. Googel maar eens op ‘weggepest uit dorp’. Je komt dan bijvoorbeeld artikelen tegen over een Afrikaans gezin, een joods gezin, een transgender persoon en een homopaar die zich allemaal gedwongen voelden te vertrekken. 1 Stad of dorp? EINDHOVEN – Anita wilde graag dierenarts worden, maar kon dan alleen in Utrecht studeren. Ze vertelt over de overgang naar de stad. ‘Ik woonde in Heythuysen en vond het heel spannend. Ik dacht, zo’n boerengrietje in de grote stad, dat gaat niet werken. Maar gelukkig ging het goed. In het begin had ik de neiging om me voor te gaan stellen aan de buren, maar dat doe je helemaal niet in de stad. Die anonimiteit maakt het voor veel mensen juist fijn om in de stad te wonen. Ik woon nu sinds een paar jaar weer in het dorp. Het leukste aan het platteland vind ik om buiten te zijn, het weidse, de ruimte om je heen. Maar soms ga ik nog even naar de stad. Wat ik het meeste mis uit de stad is de spontaniteit. Dat je op de fiets stapt en binnen een kwartier overal kunt zijn. Dat je heel veel vrienden en vriendinnen dicht bij je hebt en dat je lekker een terrasje kunt pikken.’ Naar: Metronieuws.nl ‘Ik dacht, zo’n boerengrietje in de stad, dat gaat niet werken’ a Lisa en Deryan uit de casus en Anita uit bron 1 hebben verschillende redenen voor het wonen in een dorp. Welke redenen zijn dat? b Jonathan en Aida, maar ook Anita noemen voordelen van het wonen in de stad. Noteer deze. Bron 1
38 2 Waar wil jij wonen? a Herken jij de verschillen tussen stad en dorp? Waarom wel of waarom niet? Zet je antwoorden in het schema. In de stad is het druk en chaotisch, in een dorp is het rustig. Ik herken dit verschil wel/niet, omdat: In de stad kun je helemaal jezelf zijn, in een dorp letten anderen meer op je. Ik herken dit verschil wel/niet, omdat: In de stad ben je sneller alleen, in een dorp ken je je buren en help je elkaar. Ik herken dit verschil wel/niet, omdat: b Ben je zelf opgegroeid in een dorp of in een stad? c Waar wil jij wonen, in een stad of in een dorp? Leg uit waarom. d Vergelijk nu in een drietal jullie antwoorden bij a, b en c. Schrijf de belangrijkste conclusies en verschillen op. Cultuurverschillen De cultuur in een stad is anders dan in een dorp. Aida en Jonathan uit de casus vinden op elke straathoek een café, Lisa en Deryan hebben veel minder keus. Behalve verschillen tussen stad en dorp zijn er veel meer tegenstellingen mogelijk. Tussen groepen waar je wel of niet bij wilt horen, tussen mannen en vrouwen, tussen jong en oud, tussen religies, tussen tradities in landen van herkomst, tussen opleidingen, tussen werkvelden, enzovoort. Die tegenstellingen zie je terug in gewoontes en gedragsregels. Denk aan de manier waarop mensen elkaar begroeten. In de ene vriendengroep begroet je elkaar met een knuffel, in de andere met een high five of een boks. Buigen, neuzen, twee kussen, drie kussen, handen schudden, je komt het allemaal tegen. Het zijn voorbeelden van informele regels. Dit zijn regels die niet in de wet staan, maar waarvan mensen wel verwachten dat je je eraan houdt. Cultuurverschillen ontstaan dus onder meer door de plaats waar je opgroeit, je geloof, je leeftijd en je afkomst. Maar ook je maatschappelijke positie heeft invloed op je. Zoals waar je woont, van welke clubs je lid bent en wat voor kleren je draagt. Als je weet dat deze verschillen bestaan, begrijp je beter waarom iemand soms iets anders doet dan jij.
Culturele verschillen 39 3 Cultuurverschil Oorzaak Voorbeeld van cultuurverschil 1. Plaats waar iemand opgroeit In een dorp is het normaal om elkaar te begroeten op straat. In de stad niet. 2. Geloof 3. Leeftijd 4. Afkomst 5. Maatschappelijke positie 4 Jouw eerste reactie Bekijk de foto’s hieronder en geef per foto aan welke eerste reactie die bij je oproept. Geef daarna antwoord op de vraag die bij elke foto staat. A Jouw eerste reactie: Hoe denk je dat iemand met een streng islamitische achtergrond kan reageren? Verklaar je antwoord. B Jouw eerste reactie: Hoe denk je dat iemand die geboren is in Frankrijk kan reageren? Verklaar je antwoord. C Jouw eerste reactie: Hoe denk je dat iemand van 80 jaar of ouder kan reageren? Verklaar je antwoord.
40 5 Cartoon a Leg uit wat ‘door mannen gedomineerde cultuur’ (male-dominated culture) volgens jou betekent. b Waarom hebben beide vrouwen medelijden met elkaar, denk je? c Wat wil de tekenaar duidelijk maken over cultuurverschillen? 6 Cultuurshock ‘In een winkel beleefde ik mijn grootste cultuurshock’ Lars Hopman (20) liep tien weken stage in ZuidKorea. ‘Ik vroeg me af hoe het zou zijn om te werken in een omgeving en een cultuur die ik niet kende. Nou, dat heb ik geweten. Ik heb er wel geleerd dat de Nederlandse aanpak niet altijd de beste manier is.’ Zijn grootste cultuurshock beleefde Lars in een winkel. ‘Ik hield beleefd een klapdeur open voor een vrouw met een kinderwagen, zodat zij makkelijk kon doorlopen. Maar ze opende de andere klapdeur, duwde de kinderwagen daar doorheen en keek straal langs me heen. Later hoorde ik dat Zuid-Koreanen liever geen contact hebben met vreemden op straat. Wat ik deed vinden ze daar dus heel onbeleefd.’ Ook tijdens het eten hebben Zuid-Koreanen andere gewoontes. ‘Tijdens het eten even je mobieltje pakken voor een appje zoals wij soms doen, is een “no go” in Zuid-Korea. Je houdt je alleen bezig met het eten en met elkaar.’ Naar: Buitenlandbeurs.nl a Leg uit dat de grootste cultuurshock van Lars een voorbeeld is van een informele regel. b Welke gewoontes heb je zelf thuis tijdens het eten? Denk aan: samen of alleen, aan tafel of voor de televisie, wel of niet bidden, enzovoort. c Heb je jouw eetgewoontes weleens aangepast aan de gebruiken bij iemand anders? Licht je antwoord toe. Bron 2
Culturele verschillen 41 Bedrijfsculturen Ook op je werk of tijdens je stage kun je te maken krijgen met cultuurverschillen die horen bij de bedrijfscultuur. In de ene organisatie loop je even bij je baas naar binnen, bij de andere moet je eerst een afspraak maken. Ook de kleding die je moet dragen, hoe je elkaar aanspreekt en waar je wel of niet mag zitten tijdens pauzes hebben te maken met de bedrijfscultuur. Cultuurverschillen in het mbo Natuurlijk vind je ook veel cultuurverschillen tussen de mbo-opleidingen onderling. Zo gelden er in de militaire beroepswereld van Deryan andere gewoontes en normen dan in het toekomstige pedagogische werkveld van Lisa. In de horeca en retail zijn klantgerichtheid en hospitality belangrijke waarden. Bij administratie en in de ICT komt het vooral aan op nauwkeurigheid. Bij de opleiding Sport en bewegen kom je normen tegen als niet opgeven, plezier hebben in lichaamsoefening en training geven. 7 Bedrijfscultuur a Beschrijf de bedrijfscultuur van Deryan. Noem daarbij ten minste twee waarden of normen van deze bedrijfscultuur. b Hoe is de bedrijfscultuur bij je leerbedrijf of in het bedrijf van je bijbaan? Omcirkel telkens het juiste woord. • De regels over hoe je met elkaar omgaat zijn STRENG / BEHOORLIJK VRIJ. • Een leidinggevende mag je ALTIJD / SOMS / NOOIT met zijn voornaam aanspreken. • Mensen zeggen ALTIJD / BIJNA NOOIT in het bijzijn van een leidinggevende wat ze eigenlijk denken. • Ik kan GROTENDEELS / NAUWELIJKS zelf mijn werkzaamheden indelen of bepalen. • Er zijn VAAK / SOMS / NOOIT bedrijfsfeestjes en -uitjes. • In de KANTINE / EETRUIMTE is het altijd / soms / nooit gezellig. • Er is WEL / GEEN verplichte bedrijfskleding. • Als je jarig bent, trakteer je WEL / NIET je collega’s. • In het bedrijf groet je elkaar ALTIJD / SOMS als je elkaar tegenkomt. • Ik spreek VAAK / SOMS / NOOIT af met collega’s buiten werktijd om. c Vergelijk nu je antwoorden bij b met die van een klasgenoot. Zijn er grote verschillen? Zo ja, welke? Wat zegt dit over de bedrijfscultuur?
42 8 Do’s-and-don’ts Cultuurverschillen bij het zakendoen De opleiding internationale handel bereidt studenten voor op zakendoen met mensen die een andere culturele achtergrond hebben. Deze mensen kunnen andere normen hebben dan je gewend bent. Voorbeelden • In Vietnam mag je je handelspartner niet recht in de ogen kijken. • In veel culturen betekent op tijd komen niet dat je er precies op de afgesproken tijd moet zijn. • Wees in China bescheiden met het geven van relatiegeschenken. • In Frankrijk is het handig en beleefd om zakelijke gesprekken in het Frans te voeren. • In Duitsland komen zakenrelaties vaak snel ter zake, Fransen houden ook van informeel contact. • Spanjaarden openen cadeaus onmiddellijk, in China kun je dat beter niet doen. • In Zweden is het gebruikelijk om (uitgebreid) te bedanken voor een maaltijd. • In Groot-Brittannië zeg je ‘please’ bij elk verzoek, ook bij een simpele vraag. Naar: Evofenedex In bron 3 zie je tips voor studenten van een commer - ciële opleiding. Maar bij heel veel werkvelden kun je te maken krijgen met buitenlandse klanten, gasten, collega’s, leveranciers, enzovoort. Dan is het goed om meer te weten over de gebruiken van het land van herkomst. Kies een land waar je in jouw werkveld mee te maken zou kunnen krijgen en breng de gebruiken in kaart. Maak hiervoor een lijst van do’s-and-don’ts die al je collega’s kunnen gebruiken. TIP: gebruiken zijn het beste te vinden door in een zoekmachine de naam van het land met de toevoeging ‘gebruiken’ te typen. Bijvoorbeeld: ‘Duitse gebruiken’ of ‘Italiaanse gebruiken’. Do’s Don’ts Bron 3 In Engeland wachten mensen rustig, in een nette rij, tot ze de bus in kunnen.
Culturele verschillen 43 9 Nederlandse directheid ‘Hier doet niemand alsof’ Typisch Hollands trekje: gewoon zeggen waar het op staat. Zo vertelt Ben Coates, een Brit die acht jaar geleden naar Nederland verhuisde: ‘Nadat ik naar de kapper was geweest, zei een Nederlandse vriend van me dat hij vond dat ik waardeloos was geknipt.’ Deze reactie is echt Nederlands volgens Ben. ‘Hier doet niemand alsof. Als je in een vergadering een domme opmerking maakt, zeggen Nederlanders dat meteen tegen je. Je mag zo direct zijn als je maar wilt. Heel anders dan in Engeland, daar proberen mensen zich zo te gedragen dat anderen er geen last van hebben.’ Naar: kro-ncrv.nl a Ben je het eens met wat Ben zegt over de directheid van Nederlanders? Waarom wel of niet? b Heb je zelf weleens meegemaakt dat je het niet fijn vond dat iemand heel direct tegen je was? Of andersom: dat je heel direct tegen iemand was en dat die persoon dat niet fijn vond? Beschrijf de situatie kort. Omgaan met verschillen op de werkvloer Iedereen is verschillend, ook op je stage of op je werk. Als cultuurverschillen gaan botsen, kun je daar op verschillende manieren mee omgaan. Accepteren of confronteren? Stel dat je een nieuwe collega krijgt die tijdens de lunchpauze vraagt of iedereen even stil wil zijn om voor het eten te kunnen bidden. Jullie zijn dat niet gewend, maar je kunt kiezen voor de strategie accepteren. Dan wacht je met het nemen van je eerste hap en respecteer je het gedrag van de ander. Daarvoor helpt het om te informeren waar de opvattingen of gewoontes van de ander vandaan komen. Zo kun je het gedrag soms beter begrijpen. Dit vraagt om tolerantie, je accepteert dat iemand anders is of anders denkt dan jij. Als accepteren voor jou niet mogelijk is, kun je kiezen voor de strategie confronteren, je geeft aan waar je moeite mee hebt en waarom dat zo is. Bijvoorbeeld omdat je niet begrijpt waarom iedereen stil moet zijn als één collega daarom vraagt. De ander kan dan besluiten om zijn gedrag of opvattingen aan te passen. Als hij of zij dat niet wil, is er nog een mogelijkheid: de situatie voorleggen aan een derde partij. Normeren Als cultuurverschillen leiden tot een onwerkbare situatie op de werkplek en als ‘confronteren’ geen oplossing biedt, blijft normeren over. Normeren betekent dat je iemand met meer macht vraagt om te bepalen of bepaalde opvattingen of gedragingen toelaatbaar zijn. Je vraagt dan bijvoorbeeld aan je leidinggevende om een uitspraak te doen doen over de vraag of iedereen even stil moet zijn voor het middageten. Denk je dat iemands gedrag in strijd is met de wet, dan kun je naar de rechter stappen. Die doet dan een uitspraak over of dit inderdaad zo is en kan een maatregel of zelfs straf opleggen. Bron 4
44 10 Ontslagen door opmerkingen a Lees bron 5. Van welke strategie om de situatie op te lossen is hier sprake? b Bekijk de twee uitspraken. 1. ‘Ik vind het terecht dat IKEA de man heeft ontslagen. Het is goed dat IKEA laat zien het niet eens te zijn met zijn discriminerende uitspraken.’ 2. ‘Ik vind het niet goed dat deze man is ontslagen. Iedereen mag zelf bepalen wat hij vindt. IKEA discrimineert mensen die anders denken.’ Met welke uitspraak ben jij het het meest eens? 11 Hoe pak jij het aan? Je werkt in een eetcafé in een grote stad. Sinds dit jaar heb je een collega uit Spanje die hier studeert. Hij spreekt geen Nederlands en doet ook niet zijn best om dit te leren. Je vindt het vervelend dat jij daarom altijd Engels tegen hem moet praten. Ook gasten klagen hierover tegen jou. Wat doe jij in deze situatie? Ik kies voor ACCEPTEREN - CONFRONTEREN - NORMEREN, omdat: Een collega vindt het belangrijk om een persoonlijke relatie met haar collega’s op te bouwen. Ze vertelt dagelijks, tot in de kleinste details, over de relatieproblemen die ze heeft met haar vriend. Ze vraagt jou vaak wat jij ervan vindt en hoe jij dat aanpakt in jouw relatie. Jij vindt het belangrijk om werk en privé gescheiden te houden. Dit laat je ook duidelijk blijken. Toch blijft je collega doorvragen. Wat doe jij in deze situatie? Ik kies voor ACCEPTEREN - CONFRONTEREN - NORMEREN, omdat: IKEA in Polen ontslaat medewerker met extreme opvattingen WARSCHAU – Bij een IKEA-vestiging in Polen is een man ontslagen vanwege uitlatingen die hij deed op het bedrijfsintranet. De werknemer was het niet eens met de verklaring van IKEA over acceptatie van homo’s en transgender personen. ‘Ik was geschokt. Ik ben ingehuurd om meubels te verkopen, maar ik ben katholiek en dit zijn niet mijn waarden’, zei de man tegen een Poolse televisiezender. De medewerker wenste homoseksuelen de dood toe. Veel andere medewerkers die de teksten van de man lazen schrokken hiervan en meldden dit bij de leiding van IKEA. De medewerker werd ontslagen omdat hij weigerde zijn reacties te verwijderen. Naar: AD Bron 5
Culturele verschillen 45 12 Omgaan met verschillen ‘Laat iemand uitpraten en luister écht’ AMSTERDAM – Meningsverschillen over gevoelige onderwerpen zoals immigratie, stikstof, corona of Zwarte Piet zorgen ervoor dat mensen minder of geen contact meer hebben met collega’s. Dat blijkt uit onderzoek van SIRE. Bart (36) werkt in de bouw. ‘Of je bent voor of je bent tegen in dat soort discussies. Een tussenweg lijkt er niet meer te zijn.’ Het is aanleiding voor SIRE om een campagne te be ginnen tegen dit verschijnsel, ook wel ‘polarisatie’ genoemd. SIRE geeft tips zodat gesprekken niet uit de hand lopen. ‘Probeer echt te luisteren, bijvoorbeeld’, zegt de voorzitter. ‘Laat iemand uitpraten. Of be sluit dat je het over een onderwerp niet eens wordt. Het zijn eenvoudige oplossingen die makkelijk uitvoerbaar zijn en echt werken.’ Naar: RTL Nieuws, SIRE ACTUEEL a Lees bron 6. Welke strategie uit de lesstof op bladzijde 43 adviseert SIRE? Leg je antwoord uit. b SIRE geeft in totaal twaalf manieren om contact te houden met collega’s of vrienden. Scan de QR-code en bekijk de manieren. Welke past het beste bij jou en waarom? c SIRE adviseert niet om gevoelige onderwerpen uit de weg te gaan. Bedenk een reden waarom niet. Kleefkracht van de samenleving In een pluriforme samenleving zoals in Nederland, kom je mensen tegen met allerlei culturele achtergronden. Gelukkig zijn er niet alleen verschillen, maar ook veel overeenkomsten. Deze overeenkomsten zorgen ervoor dat mensen zich verbonden voelen met elkaar. Dit heet sociale cohesie. Als je verbondenheid voelt, houd je eerder rekening met elkaar. In de casus zag je bijvoorbeeld dat Lisa en Deryan zich verbonden voelen met de mensen in hun dorp en dat de dorpsgenoten op hun zoontje letten. Je spreekt daarom ook wel van de ‘kleefk racht’ van de samenleving. Het lijkt erop dat de sociale cohesie onder druk staat. We worden steeds individueler. Veel mensen sporten liever individueel dan in een groep of club. We begrijpen elkaar slecht bij de zwartepietendiscussie. Zonder sociale cohesie kan een samenleving uit elkaar vallen. Heel dichtbij ervaar je sociale cohesie in het gezin en in vriendengroepen. Samen dingen doen is dan een versterker van de kleefk racht. Samen eten. Samen feestvieren. Elkaar helpen. Tijdens een EK of WK juichen voor Nederlandse sporters. Ook solidariteit, de bereidheid om op te komen voor anderen in de samenleving, is goed voor de sociale cohesie. Daarom zorgen we bijvoorbeeld voor een zinvolle dagbesteding voor mensen met een beperking. Ook een kerstdiner voor daklozen en een ontmoetingscentrum voor dementerenden dragen bij aan de kleefk racht van de samenleving. Op een iets ander niveau zorgen taal, tradities, religie, idealen en dingen die we als typisch Nederlands beschouwen bij aan de samenhang in de samenleving. Bron 6
46 13 Solidariteit ‘Dit laat zien hoe solidair Nederland kan zijn’ De uitspraak van de Rijdende Rechter maakte gisteravond veel los bij de kijkers. Vanwege geluidsoverlast bij onderbuurvrouw Hellen oordeelde de rechter dat bovenbuurman Hamid op eigen kosten zijn vloer moet isoleren. Hamid kan dat eigenlijk niet betalen. Bovendien kan hij er niets aan doen dat de isolatie in zijn huurwoning zo slecht is. Kijker Annet Verdult besloot daarop een inzamelingsactie te starten. Er is inmiddels al ruim 22.000 euro ingezameld, veel meer dan nodig is. ‘Dat maakt mij niets uit’, zegt Annet. ‘Al doet hij wat leuks met de rest van het geld. Het gaat erom dat hij zich gesteund voelt door Nederland.’ Hamid is overweldigd. ‘Die mensen hebben een groot hart. Dat ze mij helpen, terwijl ze me niet kennen.’ Annet ziet de actie als een lichtpuntje in de soms zware coronatijden. ‘Dit laat zien hoe solidair Nederland kan zijn.’ Naar: AD a Leg uit waarom de inzamelingsactie laat zien ‘hoe solidair Nederland kan zijn’. b Draagt deze actie bij aan de sociale cohesie? Leg je antwoord uit. 14 Typisch Nederlands Bekijk bron 8. Deze twintig onderwerpen zorgen volgens Nederlanders het meeste voor verbondenheid met Nederland. a Waardoor voel jij je het meest verbonden met Nederland? Maak een top drie. Je mag de voorbeelden uit bron 8 gebruiken, maar ook andere dingen noemen. b Probeer je in te leven in iemand met een ander geloof of iemand die veel ouder of jonger is. Maak een top drie met dingen waardoor deze persoon zich verbonden zal voelen met Nederland. 1 2 3 1 2 3 Bron 7 Bron 8
Culturele verschillen 47 P Portfolio-opdracht Fotowedstrijd Bij opdracht 4 staan drie foto’s die een reactie kunnen oproepen die te maken heeft met cultuurverschillen. Kijk nog eens naar die foto’s. Je gaat zelf een foto maken waarin een cultuurverschil naar voren komt. Je presenteert je foto ook voor je klasgenoten. De opdracht ontvang je van je docent of bekijk je in de digitale leeromgeving. Voeg de foto en de powerpointpresentatie toe aan je portfolio. Begrippen Accepteren Manier om met cultuurverschillen om te gaan waarbij je de opvattingen of het gedrag van de ander probeert te begrijpen en te aanvaarden. Bedrijfscultuur Geheel van waarden, normen en gewoontes die binnen een organisatie gelden. Confronteren Manier om met cultuurverschillen om te gaan waarbij je aangeeft moeite te hebben met de opvattingen of het gedrag van de ander. Cultuur Geheel van waarden, normen en gewoontes die mensen binnen een groep of samenleving met elkaar delen. Cultuurverschillen Verschillen in de normen, waarden en gewoontes van groepen mensen. Informele regels Regels die niet in de wet staan, maar wel als vanzelfsprekend worden gezien. Norm Gedragsregel die algemeen geaccepteerd is in een groep of in de samenleving. Normeren Manier om met cultuurverschillen om te gaan waarbij iemand met meer macht bepaalt of bepaalde opvattingen of gedragingen wel of niet toelaatbaar zijn. Pluriforme samenleving Land waarin mensen wonen met uiteenlopende culturen en levensstijlen. Sociale cohesie Het gevoel van mensen dat ze met elkaar zijn verbonden en bij elkaar horen. Solidariteit Bereidheid van burgers om voor elkaar op te komen. Tolerantie Accepteren dat iemand zich anders gedraagt of andere opvattingen heeft. Waarde Uitgangspunt of principe dat mensen belangrijk vinden in hun leven.
48 4 Integratie Nederland als pluriforme samenleving CASUS NEDERLAND IS MIJN THUIS Rapper Woenzelaar (1995) groeide op in de wijk Woensel in Eindhoven en volgde een opleiding op het mbo. ‘Ik ben geboren in Nederland, ik heb een Nederlands paspoort, maar ik ben van Marokkaanse komaf, dus dat is een dilemma of zo. In Nederland voel ik mij Marokkaan en in Marokko voel ik mij Nederlands. Het gevoel dat je tussen twee werelden zit, ontstaat met de jaren. Als kind denk je niet over vriendjes: hij is buitenlands, daarom ga ik met hem om. Dat gaat gewoon vanzelf. Maar Nederlanders scheren ons over één kam. Ja, dat is wel lastig. Ze zien ons als kutmarokkanen. Je loopt op straat met een groepje jongens en er loopt een omaatje langs. Zij houdt haar tas dan ineens stevig vast. Zulke dingen. Daardoor ontstaat er haat tussen mensen. Aan de andere kant hoor ik wel steeds vaker dat ook Nederlandse jongeren Marokkaanse woorden gebruiken. Sta je bij de kassa, hoor je opeens twee Nederlandse jongens zeggen: “Ewa”. Als ik aan Nederland denk? Het is mijn thuis. Ik weet niet beter.’ Rapper Woenzelaar ziet zichzelf als Nederlander en als Marokkaan. Wanneer zie jij iemand als Nederlander? Licht je antwoord toe: © Funx 0:00 - 3:04 5:20 - einde