Deel 2 Thema's Burgerschap voor MBO 3-4 2021

Mijn leefstijl

3

a Verbind de uitspraak met de juiste leefstijlfactor.

De uitspraak Leefstijlfactor

Ik heb faalangst bij toetsen. Conditie
Mijn longen piepen, misschien moet ik toch stoppen. Alcohol
Ik tril als ik geen biertje op heb. Hygiëne
Mijn tanden? Die poets ik twee keer per week. Nachtrust
Ontbijten doe ik op school met een zak chips. Roken
Vijf keer in de week fitness, en op zondag voetbal ik. Stress
We hebben net een baby. Voeding

b Leg uit dat het juist als je het druk hebt met werk of studie belangrijk is om te gaan sporten.
c Omschrijf jouw leefstijl. Gebruik in je antwoord de leefstijlfactoren.

Slecht advies

4

ACTUEEL

‘Ongezond dieet’ Bron 2

LONDEN – Gwyneth Paltrow krijgt de je herstelt van corona, is het niet goed
wind van voren van voedingsdeskun- om je lichaam extra te belasten. Ineens
digen. Ze raadt mensen die herstellen overschakelen naar dit dieet is juist
van corona een speciaal dieet aan dat zeer belastend voor je lichaam.’ De
bestaat uit: plantaardig eten, geen suikers actrice doet dus onjuiste aanbevelingen,
en koolhydraten, geen alcohol en pas ze is immers geen kenner op het vlak
eten vanaf 11 uur in de ochtend. van coronaherstel. De Britse nationale
Diëtiste Sanne Mouha is niet enthou- gezondheidsdienst waarschuwt zelfs
siast over de tips van de actrice. ‘Als voor de tips van Paltrow. Naar: AD

a G wyneth Paltrow doet onjuiste aanbevelingen omdat ze geen kenner is op het gebied van coronaherstel.

Wie zou wel een goed dieetadvies kunnen geven?

b Waarom waarschuwt de Britse gezondheidsdienst voor het advies van Gwyneth Paltrow terwijl er

honderden andere slechte dieetadviezen op internet staan, denk je?

Voeding en bewegen 49

Gezond bewegen

Het vraagt inspanning en motivatie om slechte gewoon- hartslag constant op een hoog niveau. Daarmee train je
tes te veranderen. Je moet het echt willen. Dat geldt ook je hart, maar tegelijk ook je hele conditie. Je hebt zuur-
voor gezond bewegen. Een doel, zoals fit worden, ster- stof nodig om de inspanning vol te houden en daarom
ker worden of afvallen helpt hierbij. Zoek een sport die spreken we van aerobe training.
bij je past. Sport je liever alleen of in een team? Houd je
van competitie of juist niet?
Krachttraining zoals het werken met gewichten is
vooral gericht op spierontwikkeling en niet op uithou-
dingsvermogen. Doordat de oefeningen steeds betrek-
kelijk kort duren wordt je hartslag niet voor langere tijd
verhoogd. Dit noemen we anaerobe training, omdat
je hiervoor geen zuurstof nodig hebt (aeroob betekent
‘met zuurstof ’, anaeroob ‘zonder zuurstof ’). Je verbruikt
wel veel energie, maar er is weinig vetverbranding.
Bij duurtraining zoals joggen of wielrennen blijft je

Aeroob of anaeroob?

5

Geef hieronder telkens met een kruisje in de juiste kolom aan of het gaat om een aerobe of een anaerobe
training of sport.

Soort training of sport Aeroob Anaeroob Soort training of sport Aeroob Anaeroob

25 push-ups Ae robics

Roeien 100 meter hardlopen
10 minuten touwtjespringen
Marathonlopen Gewichtheffen

Polsstokhoogspringen Een uur rondjes schaatsen

Kwartier op de hometrainer

Sport en trainen

6

a Als je moet kiezen, wat zou je dan het liefste doen, krachttraining of duurtraining? Leg je keuze uit.

b Bekijk de foto’s hierboven en maak in het schema telkens je keuze. Gebruik de lestekst voor je toelichting.


Sporter Sporter
links rechts Uitleg



Doet aan marathonlopen.

Is een echte sprinter.

Dspoieetrovnetewl iakakneling.
Traint vooral de conditie

van zijn hart.

50

Focus op voedsel

‘Het is vaak de geur die ’t ’m doet’, zegt Lex in de casus-
video. Overal zijn verleidingen voor ongezond voedsel,
denk alleen maar aan alle reclame op straat en op tele-
visie.

Omgaan met voeding De Schijf van Vijf is een prima uitgangspunt, maar het
Je omgeving bepaalt voor een flink deel hoe je omgaat verschilt per persoon wat je precies nodig hebt. Een
met verleidingen. In sommige gezinnen is het normaal topsporter heeft meer en andere voedingsstoffen nodig
om veel en vet te eten. Maar ook vrienden en je digi- dan iemand met een zittend beroep.
tale omgeving hebben invloed. Alle foto’s van perfecte Tegenwoordig is er ook aandacht voor het gezonde
lichamen op sociale media zorgen voor steeds meer mediterrane voedingspatroon uit landen rond de Mid-
aandacht voor gezonde voeding en sport. Dat lijkt heel dellandse Zee. Het bestaat vooral uit natuurlijke pro-
goed, maar het kan ook leiden tot obsessief gedrag ducten zoals olijfolie, noten, verse groenten en fruit, en
wanneer je aan niets anders meer kunt denken. bevat vergeleken met de Schijf van Vijf minder brood
Van oorsprong zijn we ‘geprogrammeerd’ om te eten als en zuivel.
er eten is. Ons brein wil calorierijke voeding om tijden
van voedselschaarste te overbruggen. Maar in onze rijke
westerse samenleving is dat niet meer nodig. We krijgen
al snel te veel calorieën binnen, vooral door koolhydra-
ten en vet in ons voedsel.
Een gezond voedingspatroon
Een bekend hulpmiddel om gezond te eten is de Schijf
van Vijf. Daarin staan vijf productgroepen die er samen
voor zorgen dat je voldoende voedingsstoffen binnen-
krijgt. Ze zorgen voor genoeg energie, de opbouw van
lichaamscellen en een goede weerstand.

Verleidingen zijn overal

7

Gebruik voor deze opdracht Google Maps. Je kunt de kaart- en de satellietfunctie gebruiken.

a O nderzoek hoe (on)gezond jouw buurt is en bespreek het resultaat met een klasgenoot. Markeer daarvoor op

een buurtplattegrond ongezonde verleidingen (bijvoorbeeld reclames en snackbars) en sportmogelijkheden

(bijvoorbeeld parken, sporttoestellen, sportverenigingen en fitnesscentra).

b O p welke van de volgende plaatsen ben jij de afgelopen week in aanraking gekomen met een verleiding om

iets ongezonds te kopen?

In de kantine op school. In de bioscoop.

Op een treinstation. In de supermarkt.

Op straat. Ergens anders, namelijk

c Kijk ook naar de foto hierboven. Laat jij je vaak verleiden om iets ongezonds te kopen of maak je meestal

een gezonde keuze?

d Heb je zelf wel eens het mediterrane voedingspatroon of een ander dieet gevolgd, of ken je iemand die dat

heeft gedaan? Denk je dat zoiets makkelijk lang is vol te houden? Waarom wel of niet?

Voeding en bewegen 51

Invloed van media

8

ACTUEEL

‘Eindelijk houd ik van mijzelf’ Bron 3

LONDEN – Acteur Jonah Hill laat op Insta- Hill. ‘Nog steeds worden er foto’s van me
gram weten dat hij eindelijk trots is op hoe hij gemaakt terwijl ik aan het surfen ben,
eruitziet. Een Brits roddelblad plaatste foto’s van maar het doet me niks meer. Ik ben 37 en
Jonah Hill in een wetsuit en op het strand. De eindelijk houd ik van mezelf.’ Op sociale
acteur vertelt dat foto’s als deze hem vroeger media krijgt de positieve boodschap van
onzeker zouden maken, maar dat die tijd nu Hill veel steun. Op Twitter en Instagram
voorbij is. ‘Zonder de pers, die mij jarenlang be- wordt de post door veel fans gedeeld en
lachelijk maakte om mijn gewicht, was ik jaren complimenteren ze de acteur voor zijn
eerder mijn onzekerheid kwijt geweest’, schrijft woorden. Naar: RTL Boulevard

a Jonah Hill spreekt over oude onzekerheden. Welke onzekerheden zijn dit, denk je?
b Jonah Hill geeft de pers de schuld dat hij langer dan nodig deze onzekerheden had.
Wat bedoelt hij hiermee, denk je?
c Leg uit dat dit soort berichten van bekende mensen positieve invloed kunnen hebben op anderen.

Eetdagboek

9

Bron 4

a S chrijf in de tabel op de volgende bladzijde alles op wat je gisteren gegeten hebt. Geef per product aan

waar dit past binnen de Schijf van Vijf. Als het helemaal niet past, zet je een kruisje in de witte kolom.
Gebruik bron 4 en voedingscentrum.nl/gezondkiezen om te kijken of een product wel of niet in de
Schijf van Vijf zit.

52

Wat heb je gegeten/ge dronken? Schijf van Vijf
Ontbijt

Lunch

Avondeten

Tussendoor

Totaal
b
Hoeveel van wat je gisteren hebt gegeten zit in de Schijf van Vijf?

c Kijk nog eens naar bron 4. Wat zou je vaker moeten eten? En wat minder vaak?

Het langlevendieet

10

‘Dit houdt niemand vol’ Bron 5
om zijn eigen producten te kopen, hartstikke duur
Ziekten voorkomen en zelfs genezen door gezond en die zou je dan de rest van je leven moeten
te eten? Volgens wetenschapper Valter Longo gebruiken! Bijna niemand houdt zulke extreme
kan het. Hij raadt in zijn boek Het langlevendieet diëten vol. Wat je wilt is een leefstijlverandering met
onder andere aan om vooral veganistisch met kleine stapjes die voor jou vol te houden zijn. Er
weinig eiwitten te eten en een aantal keer per zijn wel honderd manieren om gezond te eten. Een
jaar vijf dagen te vasten. Voedingswetenschapper mediterraan dieet is heel gezond, maar Japans eten
Liesbeth Smit is kritisch. ‘Longo is geen ook. Het is maar net wat bij je past.’ Naar: RTL Nieuws
voedingswetenschapper. Bovendien raadt hij aan

a Welk voordeel van aandacht voor diëten komt naar voren in de bron?
b Geef een reden uit de bron waardoor het langlevendieet lastig vol te houden is.
c Stel, een vriend wil gezonder gaan eten. Hij weet precies wat hij dan wel en niet zou moeten eten en

drinken, maar toch lukt het hem niet. Bedenk een tip op basis van de uitspraken van Liesbeth Smit.

Voeding en bewegen 53

Bouwstoffen Wist je dat?

11 Vetten

Koolhydraten en suikers TIP: kies zo veel mogelijk voor vloeibaar vet, zoals
olijfolie, en eet niet te veel snacks.
TIP: eet zo veel mogelijk volkoren producten en eet Vet is een bron van energie en een bouwstof. Je
alleen producten met veel suikers als je intensief hebt het dus nodig, maar vet speelt ook een rol bij
aan het sporten bent. hart- en vaatziekten, overgewicht en kanker. Er zijn
In volkoren producten (volkoren brood, volkoren twee soorten vet: onverzadigd en verzadigd. In de
pasta, zilvervliesrijst) zitten langzame koolhydraten. meeste producten zitten beide soorten, je hebt ze
Je lichaam doet er lang over om die te verteren, ook allebei nodig. Voor je gezondheid is het beter
waardoor je hier langere tijd energie uit haalt. om vooral onverzadigde vetten binnen te krijgen
Daardoor heb je ook langer geen hongergevoel. en weinig verzadigde vetten. In veel dierlijke pro-
Snelle koolhydraten zitten in bijvoorbeeld wit brood, ducten zit meer verzadigd vet dan onverzadigd vet.
witte pasta en witte rijst. Deze zorgen er juist voor In plantaardige producten, noten en vis zit weer
dat je na een korte energieboost eerder vermoeid of meer onverzadigd vet. Pas op voor transvet. Dit is
minder geconcentreerd bent en sneller weer honger een vorm van vet die in frituur- en bakvetten en in
krijgt. Suikers in o.a. frisdrank, snoep en koek, zijn gebak, koek en snacks zit en veel slecht choles-
koolhydraten die je lichaam snel veel calorieën terol bevat.
geven. Dat is handig als je tijdens het sporten
energie nodig hebt, maar als je niet intensief Naar: Voedingscentrum
beweegt verbrand je de calorieën niet.

Naar: Diabetes Fonds

Eiwitten

TIP: wissel af tussen dierlijke en plantaardige
eiwitten en eet per dag ongeveer 1 gram eiwit per
kilo lichaamsgewicht.
Ben je vegetariër en/of doe je veel kracht- of duur-
training? Dan is het goed om wat meer eiwitten
te gebruiken. Eiwitten zorgen voor energie en het
opbouwen van spieren. Doordat eiwitten je een vol
gevoel geven, eet je bovendien niet te veel. Er zijn
dierlijke en plantaardige eiwitten. Dierlijke eiwitten
zitten vooral in vlees, vis, melk, kaas en eieren.
Plantaardige eiwitten zitten vooral in brood, graan-
producten, peulvruchten, noten en paddenstoelen.

Naar: Voedingscentrum

a Haal uit de Wist je dat? hierboven twee dingen waar je speciaal op moet letten als je flink sport.

b Onderstreep bij de volgende beweringen wat op jou van toepassing is:

• In de producten met koolhydraten (oranje schijf) die ik eet zitten vooral LANGZAME / SNELLE koolhydraten.
• Producten met veel suikers eet ik REGELMATIG / ALLEEN ALS IK GA SPORTEN / BIJNA NOOIT.
• Ik eet meer producten met VERZADIGDE / ONVERZADIGDE vetten.
• Mijn eiwitten (roze schijf) haal ik vooral uit DIERLIJKE / PLANTAARDIGE / BEIDE producten.

c Lees de drie tips in de Wist je dat? hierboven. Vul de volgende zinnen aan:

, omdat
Ik ga niets doen met de tip

Ik ga wel iets doen met de tip , omdat


54

De zorg voor gezondheid

Je bent in de eerste plaats zelf verantwoordelijk voor Bedrijven
je gezondheid. Jij bepaalt of je rookt, drinkt, eet en be- Ook op je werk is het belangrijk dat je gezond bent. Je
weegt. Maar in de casusvideo zag je ook dat de helft van werkgever kan hieraan bijdragen door (alleen) gezonde
de volwassen Nederlanders te maken heeft met overge- producten in de kantine aan te bieden. Of door werk-
wicht en dat de verwachting is dat dit aantal zal groeien nemers te laten bewegen, bijvoorbeeld door voldoende
naar 62 procent in 2040. pauze te geven, sportapparaten in het bedrijf te zetten of
Een vijfde van de zorguitgaven, bestaande uit ongeveer overleg tijdens een buitenwandeling te houden.
20 miljard euro, hangt samen met ongezond gedrag. Ook de voedingsindustrie moet haar verantwoordelijk-
Daarom zullen de overheid en het bedrijfsleven een heid nemen. Sommige mensen vinden dat deze bedrij-
grotere rol gaan spelen bij het bevorderen van een ge- ven in ieder geval eerlijk moeten zijn in reclames en op
zondere leefstijl. verpakkingen. Anderen gaan een stap verder en willen
Rol van de overheid dat de overheid hen dwingt om hun producten gezon-
De overheid stimuleert bijvoorbeeld de Gezonde der te maken.
School-aanpak. Dit is een programma dat leerlingen en
studenten gezonde keuzes laat maken op het gebied van
voeding, bewegen, sport en andere gezondheidsthema’s.
Sommige mensen vinden voorlichting niet voldoende.
Zij vinden dat er strengere regels moeten komen over
wat er wel en niet in voedselproducten mag zitten. Of
dat de belasting op producten met veel suiker of vet
moet worden verhoogd.

Overheidsmaatregelen

12

a Leg uit dat het voor de overheid verstandig is om aandacht te besteden aan de gezondheid van burgers.
b W at kan de overheid doen om te zorgen dat mensen gezonder leven? Noem twee dingen die te maken

hebben met gezonde voeding en twee die te maken hebben met bewegen. Gebruik de lestekst, maar bedenk

zelf ook andere dingen.

c Geef van de volgende maatregelen aan of je vindt dat de overheid deze wel of niet moet invoeren.

Wel invoeren Niet invoeren

De overheid bepaalt hoeveel zout, suiker en vet een product mag bevatten.
Een buurt mag maximaal 1 snackbar per 5.000 inwoners hebben.*
Sport en bewegen moet een verplicht vak worden op mbo-scholen.
Snoepverpakkingen krijgen een waarschuwing over de hoeveelheid suiker.
Verplicht twee jaar gezond leven om een maagverkleining te kunnen krijgen.

* In Nederland is nu gemiddeld 1 snackbar per 3.500 inwoners.

Voeding en bewegen 55

13 Wie is verantwoordelijk? Bron 6

Sinds 2021 moeten alle Nederlandse producten een ‘Nutri-score’
bevatten. Dit voedselkeuzelogo laat op basis van onder meer de
hoeveelheid suiker en zout in een product zien hoe gezond of
ongezond het is. Naar: telegraaf.nl

a Geef hieronder met behulp van de cijfers 1 t/m 3 aan wie volgens jou de meeste verantwoordelijkheid heeft

als het gaat om informatie over hoe gezond een product is. Leg je keuze voor jouw nummer 1 uit.

De overheid, bijvoorbeeld via de Nutri-score.

Bedrijven die voedsel produceren, door dit eerlijk te vermelden.

Wijzelf, door naar de ingrediënten en voedingswaarde van een product te kijken.

b Wat doet de schoolleiding op jouw school om de gezondheid van studenten te vergroten?
c Wat doet de leidinggevende bij jouw leerbedrijf of bijbaan om de gezondheid van werknemers te vergroten?
d Geef met een voorbeeld aan hoever jij vindt dat de schoolleiding of je werkgever mag gaan in het zich

bemoeien met jouw gezondheid.

14 Etiket lezen Bron 7 a Je gaat nu twee producten met elkaar

56 vergelijken: paprikachips en ‘oven
baked’ paprikachips.
Gebruik de QR-codes om de etiketten
te bestuderen of ga naar de website
van Albert Heijn.

- Paprikachips

- Paprikachips
‘oven baked’

b Kruis in de tabel hieronder het juiste product aan. Paprikachips
‘oven baked’
Paprikachips
Dit product geeft je meer energie/calorieën.
In dit product zit meer vet.
Door dit product krijg je meer koolhydraten binnen.
In dit product zitten meer suikers.
Door dit product krijg je meer vezels binnen.
Door dit product krijg je meer eiwitten binnen.
In dit product zit meer zout.

c Trek nu je conclusie: kun je zeggen dat het ene product gezonder is dan het andere? Waarom wel of niet?

Portfolio-opdracht - Advies voor jouw school

Bij deze laatste opdracht maak je een product. Voeg dit toe aan je portfolio.
Schrijf een advies over hoe jouw school een (nog) gezondere school kan worden. Focus je op gezonde
voeding of op bewegen en werk een actie uit die de school kan ondernemen. Je docent vertelt je meer over de
eisen, hoe je dit moet inleveren en welke mogelijkheden er op school zijn om dit door te voeren.

Begrippen

Conditie Toestand van iemands lichaam. Obsessief gedrag Wanneer iemand in al zijn keuzes
rekening houdt met een bepaald doel, zoals zo slank of
Duurtraining Training met een lage inspanning, gericht zo fit mogelijk zijn.
op uithoudingsvermogen en conditie. Ook wel: aerobe
training. Schijf van Vijf Richtlijnen van het Voedingscentrum
voor een gezond voedingspatroon. Bestaat uit vijf pro-
Gezonde leefstijl Manier van leven waarbij iemand ductgroepen die iemand op een dag binnen moet krijgen.
gezond en afwisselend eet, een goede nachtrust heeft en
voldoende beweegt. Voedingsstoffen Bruikbare bestanddelen van voedings-
middelen.
Gezonde School Aanpak van de overheid om het
onderwijs aandacht te laten besteden aan een gezonde Weerstand Vermogen van het lichaam om zich te
leefstijl van leerlingen of studenten. beschermen tegen ziektes.

Krachttraining Training met een korte en krachtige
inspanning, gericht op spierontwikkeling. Ook wel:
anaerobe training.

Voeding en bewegen 57

17 Stress

Over de balans tussen werken, studeren en ontspannen

themasburgerschap.nl/thema17

CASUS Maar als je vader dan dingen zegt als: “Jij doet er
niet toe” en “Ga eens iets van je leven maken”, voel
IK LAG EEN MAAND ALLEEN MAAR OP BED je je een mislukkeling.’
Daan, 20 jaar en BBL-student facilitaire dienst- Drie weken nadat Daan begon met zijn opleiding
verlening, kreeg een burn-out. In de video legt hij ging het mis. ‘Ik bleef constant maar doorgaan, op
uit hoe dat kwam en hoe hij weer genezen is. mijn werk en op school. Dat heeft ervoor gezorgd dat
ik een burn-out kreeg. Ik heb de eerste maand alleen
Daans ouders zijn gescheiden toen hij 2 jaar was. maar op bed gelegen.’
Tot zijn twaalfde woonde hij bij zijn moeder, maar Inmiddels gaat het weer beter met hem. ‘Ik ben yoga
verhuisde toen naar zijn vader. ‘Bij mijn vader kwam gaan doen en gaan mediteren, daar haal ik veel rust
de prestatiedruk. Mijn opa was bankdirecteur, mijn uit.’ Naar: NOS op 3
vader bankmedewerker en mijn tante directielid van
een ziekenhuis. Haar zoons studeerden op de univer- Wanneer ervaar jij stress?
siteit, dat verwachtte mijn vader ook van mij.
De universiteit zou het voor mij niet worden. Ik wil
liever iets praktisch doen, met mensen bezig zijn.

Licht je antwoord toe:

58

Wat is stress?

Stress heeft te maken met spanning. Bij Daan werd de van positieve stress. Die helpt op dat moment om beter
hoeveelheid stress hem uiteindelijk te veel. De druk van te presteren.
zijn vader, de verplichting om naar zijn werk te gaan en Je spreekt van negatieve stress als mensen juist minder
dan ook nog goed moeten presteren op school. Net als goed gaan presteren door de spanning of druk die ze
Daan heb jij iedere dag momenten van stress. Wanneer ervaren. Als je dat een lange tijd meemaakt, is dat niet
je op de fiets zit en er uit het niets een auto van links goed voor je. Er is dan sprake van ongezonde spanning.
komt, bijvoorbeeld. Of de spanning voor een toets die Daarom keren je lichaam en hersenen na een stress-
zwaar meetelt. periode bijna altijd terug naar hun rusttoestand. Als
In veel gevallen heeft stress een belangrijke functie. Je dat niet gebeurt en de negatieve stress blijft voortduren,
lichaam maakt stresshormonen aan die je helpen om kun je, zoals Daan, een burn-out krijgen. Je lichaam
met de situatie om te gaan. Adrenaline werkt meteen en hersenen zijn dan letterlijk opgebrand, waardoor je
en zorgt ervoor dat je hersenen in één keer op scherp bijna nergens meer energie voor hebt.
staan en dat je hartslag en je ademhaling omhooggaan.
Hierdoor kun je snel reageren en die auto ontwijken.
Cortisol werkt iets langzamer en zorgt ervoor dat je
langere tijd net wat meer gefocust bent, waardoor je
geconcentreerd de toets kunt maken. Cortisol zorgt
onder andere voor de aanmaak van glucose, waardoor
je bloedsuikerspiegel stijgt en je dus langere tijd kunt
presteren.

Gezonde en ongezonde spanning
Topsporters hebben het voor een belangrijke wedstrijd
vaak over gezonde spanning. De stresshormonen die
ze hierdoor aanmaken zorgen voor focus, een verhoog-
de hartslag en meer bloed naar hun spieren. Er is sprake

Spanning en stress

1

a Zoek het juiste voorbeeld bij het begrip.

Adrenaline A Het laatste uur voor de deadline van een belangrijke opdracht
Cortisol ben je heel erg gefocust, waardoor je de opdracht precies op tijd afkrijgt.
Gezonde spanning
Ongezonde spanning B Je bent zenuwachtig voor een belangrijke wedstrijd met je voetbalteam
Burn-out die bijna begint.

C J e doet er alles aan om hoge cijfers te halen, werkt drie keer per week en gaat
elk weekend stappen met je vrienden. Je hebt ineens nergens meer energie voor.

D Je loopt op straat en ziet ineens een ladder met een man erop bijna
omvallen. Je schrikt, rent ernaartoe en houdt de ladder nog net op tijd tegen.

E Je helpt je zieke oma nu al een maand. Je hebt het ook erg druk met je
nieuwe opleiding. Hierdoor voel je je voortdurend onrustig en gehaast.

b Bedenk telkens twee voorbeelden uit je eigen leven bij de twee soorten stress in het schema hieronder.

Soort stress Voorbeeldsituatie

Positieve stress



Negatieve stress

Stress 59

Spanning voor een belangrijke prestatie

2

‘De spanning valt van je af na de eerste noten’ Bron 1

Rianne Walther is zangeres van The Indien. Met haar band trad
ze onder andere op in Paradiso en op Lowlands. ‘Natuurlijk voel
ik spanning voor zo’n groot optreden. Maar het is meer een
dosis gezonde spanning en die valt van je af na de eerste noten.
Die spanning hoort erbij, want het geeft je focus en zo blijf je
dicht bij je gevoel.’ Naar: karinhopster.nl

‘Ik was alleen bezig met wat er fout ging’ Bron 2

Kiki Bertens is de beste tennisster van Nederland en was zelfs
nummer vier van de wereld. Toch kent ze ook spanning.
Op tennistoernooi Roland Garros haalde ze de halve finale,
maar verloor die vervolgens doordat ze last kreeg van paniek
en faalangst. ‘Ik was in mijn hoofd alleen maar bezig met wat
er fout ging. Ik wilde zo graag laten zien wat ik kan. Dan kan ik
gewoon niet accepteren dat het niet lukt.’ Naar: Trouw

a Leg uit dat er bij het voorbeeld van Rianne Walther sprake is van positieve stress.
b Leg uit waarom je het verhaal van Kiki Bertens kunt zien als een voorbeeld van ongezonde spanning.

Vul de begrippen in

3

Zet de volgende begrippen op de goede plek in het verhaal:
NEGATIEVE STRESS - CORTISOL - BURN-OUT - POSITIEVE STRESS - ONGEZONDE SPANNING - STRESS

Daan uit de casus voelde veel door de hoge prestatiedruk van zijn vader. Ook als

hij eigenlijk moe was ging hij vaak maar door. Dat hij toch nog energie had om zijn opdrachten af te maken,

komt doordat zijn lichaam aanmaakte. Wanneer de druk je helpt om beter te

presteren spreken we van , wanneer je juist minder gaat presteren noemen we

dat . Omdat dit bij Daan lange tijd doorging en zijn lichaam tussendoor niet

genoeg rust kreeg, had hij last van . Dit zorgde er uiteindelijk voor dat hij in een

terechtkwam.

60

Oorzaken van stress

Negatieve stress op het werk komt heel vaak voor. Meer
dan een miljoen mensen loopt elk jaar de kans een burn-
out te krijgen als gevolg van stress. Bij Daan speelden
meer dingen tegelijk. Hij had weinig zelfvertrouwen en
voelde veel druk om succesvol te moeten zijn. Dit zorg-
de voor onzekerheid, faalangst en dus veel stress.
Die druk kun je jezelf opleggen, bijvoorbeeld als je
graag carrière wilt maken. Maar het kan ook van
anderen komen zoals je vrienden, familie, collega’s en
school. Doordat je aan alle verwachtingen wilt voldoen,
ga je over je grenzen heen. Je doet meer dan je eigenlijk
aankan. Het is daarom belangrijk om soms nee te kun-
nen zeggen.

Prestatiemaatschappij Balans werk en privé
Alles bij elkaar ‘moeten’ we heel veel, van onszelf en van Werkdruk is de hoeveelheid werk en verantwoordelijk-
de wereld om ons heen. Je spreekt van een prestatie- heden in combinatie met de tijd die je daarvoor krijgt.
maatschappij, een samenleving waarin je persoonlijke Bij een grote werkdruk ervaar je eerder stress. Voor je
succes en prestaties heel belangrijk zijn. Vooral mensen lichaam en hersenen is het daarom belangrijk om je
die veel dingen combineren, zoals een drukke baan, ook te kunnen ontspannen. Het is dus zoeken naar de
jonge kinderen, hobby’s en een grote vriendengroep, juiste afwisseling tussen werk en tijd voor jezelf. Dit
lopen het risico dat ze over hun grenzen gaan. evenwicht is voor iedereen anders.
Een bijkomende factor is dat we door onze mobiele
telefoon altijd bereikbaar zijn.

Welke oorzaken?

4

Ryan (28) werkt als kok in een tweesterrenrestaurant.
Als het druk is en hij veel gerechten tegelijk moet
klaarmaken, gebeurt er zoveel in zijn hoofd dat hij
fouten gaat maken. Hierdoor snijdt hij zich wel-
eens in zijn vingers of brandt hij zich. Soms is hij zo
gespannen dat hij spontaan een bloedneus krijgt
en een keer viel hij zelfs flauw. Zijn baas vraagt
hem daarnaast vaak om in te vallen voor collega’s.
Eigenlijk wil hij dit niet, maar vaak doet hij het toch
omdat hij het lastig vindt om nee te zeggen.

a W elke oorzaken van stress herken je in het verhaal van Ryan?

Gebrek aan zelfvertrouwen. Druk die je jezelf oplegt.

Verwachtingen van mensen om je heen. Over grenzen heen gaan.

Druk van de prestatiemaatschappij. Werkdruk.

b Wat zou jij doen als jou in de situatie van Ryan gevraagd wordt om een extra dienst te draaien? Leg uit.

Ik zou het WEL / NIET doen, omdat

Stress 61

Wat zegt de therapeut?

5

Bedenk wat de hulpverlener gezegd kan hebben
en maak de zin af.

Gevolgen van langdurige stress

Als je langere tijd last hebt van negatieve stress, kun je Van overspannenheid kun je binnen een paar maanden
overspannen raken. Je hebt dan het gevoel dat je geen herstellen, als je tenminste de rust en tijd neemt om
grip meer hebt op de situatie, je piekert veel en bent snel goed na te denken over wat je wel en niet wil en kan
geïrriteerd. Andere klachten zijn vermoeidheid, slaap- doen. Doe je dat niet, dan is de kans groot dat je een
problemen en concentratie- en geheugenproblemen. burn-out krijgt. In dat geval kun je langere tijd weinig
Hierdoor lukt het je niet meer om je werk voor je oplei- tot niets doen, zoals Daan die ruim een maand alleen
ding of je baan goed te blijven doen. maar op bed lag. Het herstel hiervan kan ruim een jaar
duren.

Burn-out en de samenleving
In 2020 had ruim 17 procent van de werkende Neder-
landers last van burn-outklachten. Dat is niet alleen
vervelend voor de mensen zelf, het heeft ook gevolgen
voor de samenleving. Doordat je ziek thuis zit, moet je
werkgever een vervanger zoeken. In Nederland kost dat
de werkgevers in totaal bijna 3 miljard euro per jaar.
Daarnaast stijgen de zorgkosten door de behandeling
van klachten die horen bij een burn-out.

De burn-out van Daan

6

a Leg met een voorbeeld uit waarom Daan uit de casus overspannen was.
b Waarom heeft hij, denk je, hierna een burn-out gekregen?

c Hoe groot schat jij de kans in dat jij op enig moment een burn-out krijgt? Zet een kruisje op de lijn en licht

je antwoord toe.

Erg klein Erg groot

62

Burn-outklachten in cijfers Bron 3

7

a I n welke leeftijdsgroep hebben mensen het vaakst last van burn-outklachten?
b Geef hiervoor een verklaring met behulp van een van de oorzaken van stress.
c Kies een beroepsgroep waarin het vaak voorkomt dat mensen last hebben van burn-outklachten en een

beroepsgroep waarin dit niet vaak voorkomt. Geef bij allebei een verklaring hiervoor.

d In welke beroepsgroep werk je of verwacht je te gaan werken? Komt het in die beroepsgroep vaak of juist

niet zo vaak voor dat mensen last hebben van burn-outklachten?

Stress 63

Omgaan met stress en burn-out

Als je merkt dat de druk je te veel wordt, dan zijn de
belangrijkste tips: accepteer dat je tegen je grens aan-
loopt, negeer je klachten niet, neem rust.

Mindfulness Daarnaast heeft hij invloed op de balans tussen werk en
Tijdens zijn burn-out ontdekte Daan dat hij veel rust privé. Zo is het bij Volkswagen verboden om buiten
vond in yoga, mediteren en wandelen in de natuur. Hij werktijd mails over het werk te sturen.
was, zonder dat hij het misschien zelf wist, bezig met Wanneer je tegen overspannenheid of een burn-out aan
mindfulness. Dat betekent ‘aanwezig zijn in het hier zit, kun je in gesprek gaan met de bedrijfsarts. Soms
en nu’. Je leert bij mindfulness afstand te nemen van de krijg je dan een werkcoach, die je helpt met het aange-
problemen en de drukte in je hoofd. Je geest wordt weer ven van je grenzen.
rustiger en je ontspant. De overheid ten slotte beschermt de grenzen van
Keuzes maken werknemers onder meer door de maximale werktijd
Het zoeken naar oplossingen voor een burn-out is een per week te bepalen. Ook voor het onderwijs heeft de
lange weg die je voor lastige keuzes ofwel dilemma’s overheid het maximumaantal lessen en de grootte van
stelt. Wil ik wel zo veel werken? Wat is de goede balans de klassen vastgesteld.
tussen werk en privé? Een burn-out kan ervoor zorgen
dat je andere keuzes gaat maken en kan daardoor ook ‘Als je je telefoon vergeet op
positieve gevolgen voor je leven hebben. te laden, valt ie op een gegeven
School, werkgever en overheid moment helemaal uit’
Ook scholen, werkgevers en de overheid spelen een rol.
De school van Daan kan hem een persoonlijke studie-
begeleider geven die samen met hem kijkt wat hij wel
en niet aankan en een aangepast programma maakt.
Eventueel kan de opleiding andere deskundigen inscha-
kelen zoals een jeugdarts.
Op het werk moet de leidinggevende steeds goed
kijken of de werkdruk bij werknemers niet te hoog is.

8 Wat bedoelt Loesje?

Vertaal deze uitspraak van Loesje in je eigen woorden in een
advies bij stressklachten.

64

Hoe werkt mindfulness?

9

‘Haal diep adem en luister naar je gevoel’ Bron 4
Op welke manier helpt dit om
Myrthe (31) werkte lang als Hoe werkt dat dan? met stress om te gaan?
onderzoeker en docent rechten ‘Ik probeer elke dag te beginnen ‘Ik heb geleerd om me bewust
op een universiteit. Toen ze een met meditatie. Dat betekent dat te zijn van de grenzen die ik voel
burn-out kreeg, ontdekte ze dat ik stilzit, mijn ogen sluit en waar- en ik ben dat gaan toepassen op
een deel van haar werk niet goed neem wat er in mijn hoofd en de mijn werk. Doordat ik me minder
bij haar paste. Door een andere rest van mijn lichaam gebeurt. focus op het eindresultaat en
baan en doordat ze is begonnen Dat lukt natuurlijk niet altijd en meer op hoe iets voor mij voelt,
met mindfulness is ze veel geluk- het helpt om te blijven oefenen. doe ik meer met mijn behoeftes
kiger in haar werk en leven. Ik gebruik een app waarin een en ga ik minder vaak over mijn
Wat doet mindfulness voor jou? rustige stem me vertelt om diep grenzen heen. Grappig genoeg
‘Mindfulness is voor mij om één in en uit te ademen of om ge- merk ik nu dat ik op die manier
ding tegelijk te doen en daar dachten even te laten voor wat uiteindelijk veel meer bereik.’
helemaal ‘bij’ te zijn. Vroeger ze zijn.
had ik altijd een gehaast gevoel, Wat ik ook vaak doe is een
alsof alles te snel ging. Door op “bodyscan”, je gaat dan alle
momenten bewust niets te doen onderdelen van je lijf langs en
en niet aan het verleden of de vraagt je af wat je daar voelt:
toekomst te denken, voelt het spanning of rust, onzekerheid of
alsof de tijd veel langzamer gaat. vertrouwen. Doordat ik me be-
Dat geeft mij rust.’ wust ben van wat ik voel, houd ik
daar ook rekening mee.’

Heb je tips voor mensen die
veel stress ervaren?
‘Zet dagelijks op vaste tijden
het alarm van je telefoon, haal
dan een paar keer diep adem
en vraag je af hoe je je op dat
moment voelt.’

Bron: interview van uitgeverij Essener

Je kunt al op jonge leeftijd met mindfulness beginnen.

a Leg uit dat Myrthe door haar burn-out andere keuzes is gaan maken.
b Hoe komt het dat mediteren zo goed werkt voor Myrthe?
c Denk je dat mediteren of mindfulness iets voor jou kan zijn? Waarom wel of niet?

Stress 65

Jouw stressniveau

10

Tips bij stress Bron 5

Naast mindfulness kun je zelf nog meer doen als je last hebt van stress.
- Luister goed naar je lichaam en schuif klachten niet opzij.
- Maak een planning en zet daar dan ook pauzes in.
- Sla geen pauzes over, stop even echt met werken!
- Bewegen helpt om stress te verminderen, zeker als je dat buiten doet.
- Maak je niet druk om dingen waar je zelf geen invloed op hebt.
- Blijf ook als je weinig tijd hebt gezond eten. Dit geeft je energie.
Helpen de tips niet? Kom je er zelf niet uit? Praat dan met anderen.
Je kunt in ieder geval altijd naar je huisarts gaan.

a Doe de test om te kijken wat jouw stressniveau is.
b Is de uitkomst zoals je had verwacht of anders? Leg je antwoord uit.
c Bekijk de tips hierboven. Met welke tip(s) ga je zelf wat doen? Leg uit waarom.

Rámon

11

‘ ACTUEEL Bron 6
‘Dit kan niet langer zo’
pas vlak voor de uitzending binnen en
HILVERSUM – Radiodeejay Rámon was dan al doodmoe. Toen wist ik: dit
Verkoeijen (35) is na anderhalf jaar her- kan niet langer zo.’ Hij meldde zich ziek.
steld van een burn-out. De oude wordt ‘Vanaf dat moment heb ik wekenlang
hij nooit meer, zegt hij. Hij kan het bijna alleen maar geslapen. Voor die tijd
kantelpunt precies aanwijzen. Het was had ik vaak aan vier uur slaap per nacht
november 2019. ‘Al maanden haalde genoeg. Opeens was ik op een hele dag
ik met grote moeite het einde van mijn nog maar vier uur wakker.’ Nu is hij weer
werkdag. Ik werd steeds vermoeider en volledig aan het werk bij 3FM. Naar: AD
lustelozer. Uiteindelijk kwam ik steeds

a De situatie van Rámon leek het meest op OVERSPANNENHEID / EEN BURN-OUT, want:

b Welke tips zou jij Rámon geven om herhaling van zijn situatie te voorkomen?

66

Een burn-out voorkomen

12

a Als het nodig is, bekijk je nog een keer de casusvideo over Daan. Zet in het woordweb zeven mensen waar

hij had kunnen aankloppen om een burn-out te voorkomen.

Daan

b I n de lestekst staat een bedrijfsregel van Volkswagen die zorgt voor een betere balans tussen werk en privé.

Leg die regel in je eigen woorden uit.

c Waarom is deze regel ook in het belang van Volkswagen als werkgever?


13 Wie is verantwoordelijk?

Marit werkt in de jeugdzorg en biedt hulp
aan gezinnen in crisissituaties. ‘We hebben te
maken met veel getraumatiseerde mensen.
Dat vraagt veel van je. Je moet voortdurend
klaarstaan voor een crisis of een aanval. En als
een zaak is afgesloten, komt er vaak direct een
nieuwe voor in de plaats. Voor je gevoel loop je
dan achter de feiten aan.’
Lees de situatie van Marit.

a Geef hieronder, met behulp van de cijfers 1 t/m 3, aan wie volgens jou de meeste verantwoordelijkheid

heeft om te zorgen voor minder negatieve stress bij Marit.
Haar werkgever, die is verantwoordelijk voor de grote werkdruk.
De overheid, die kan hier regels over opstellen.
Marit, zij weet zelf het beste hoe het met haar gaat en hoeveel werkdruk ze aankan.

b Wat kan jouw nummer 1 doen om de negatieve stress bij Marit te verminderen?

Stress 67

Zet de begrippen op de juiste plek

14

Bij een burn-out is figuurlijk je batterij leeg. Schrijf hierboven onder elke batterij de juiste stap die leidt tot
een burn-out. En noteer daarna welke dingen je kunnen helpen om hier weer uit te komen.
KEUZES MAKEN - OVER GRENZEN GAAN - OVERSPANNEN - GOEDE BALANS TUSSEN WERK EN PRIVÉ -

ONGEZONDE SPANNING- MINDFULNESS - NEGATIEVE STRESS

#Skipdecoronadip

15

ACTUEEL

‘Een coronadip is niet normaal’ Bron 7

EPE – Het Rode Kruis start een cam- haar studentenkamer in Amsterdam.
pagne om jongeren mentaal op te Ze is blij dat er meer aandacht lijkt te
peppen met #skipdecoronadip. Geen zijn voor de mentale problemen waar
fysieke lessen, niet naar de kroeg en jongeren mee rondlopen.
Netflix allang uitgespeeld. Iedereen ‘Een coronadip, nergens zin in heb-
hoopt dat de coronamaatregelen snel ben, lijkt ineens normaal, maar het ís
versoepeld worden, maar vooral jon- niet normaal’, vertelt de studente.
geren hebben last van neerslachtig- ‘Mensen worden ziek van corona,
heid en stress. Wieke van Vlaardin- maar ook van de maatregelen.’
gen (20) zit al een jaar opgesloten op
Naar: Hart van Nederland

a Wat bedoelt Wieke met de zin: ‘Mensen worden ziek van corona, maar ook van de maatregelen’?
b Hoe komt het dat vooral jongeren last hebben van een coronadip denk je?
c Heb jij zelf of iemand die jij goed kent, last (gehad) van een coronadip? Licht je antwoord toe.
d Wie vind jij dat er verantwoordelijk is voor het oplossen van deze coronadips? De overheid, de jongere zelf

of de school? Licht je antwoord toe.

68

Portfolio-opdracht - STARR

Bij deze laatste opdracht maak je een product. Voeg dit toe aan je portfolio.
In je leerbedrijf is vast ook weleens sprake van werkdruk en stress.
In deze opdracht ga je je verdiepen in twee situaties waarin de werkdruk hoog was:
- Een situatie waarin de werkdruk zorgde voor positieve stress,

waardoor je meer gefocust was en beter ging presteren.
- E en situatie waarin de werkdruk zorgde voor negatieve stress,

waardoor je minder goed ging presteren door de spanning of de druk.

Gebruik de STARR-methode om beide situaties te beschrijven. Zorgpersoneel leert in een workshop werk-
druk om te zetten naar positieve stress.
1. Situatie. Schets de situatie of het probleem.
2. Taak. Wat was jouw rol hierin?
3. Aanpak. Hoe reageerde je?
4. Resultaat. Wat leverde je reactie op?
5. Reflectie. Wat zou je de volgende keer anders doen?

Begrippen

Adrenaline Stresshormoon dat ervoor zorgt dat lichaam Overspannen Ziek door ongezonde spanning.
en hersenen in één keer op scherp staan.
Positieve stress Spanning of druk die ervoor zorgt dat
Burn-out Langdurige ziekte waarbij lichaam en hersenen iemand beter presteert.
uitgeput zijn en iemand bijna nergens meer energie voor
heeft. Prestatiemaatschappij Een samenleving waarin je
persoonlijke succes en prestaties heel belangrijk zijn.
Cortisol Stresshormoon dat ervoor zorgt dat lichaam en
hersenen langere tijd meer gefocust zijn. Stress Toestand waarin iemand terechtkomt bij veel
spanning of druk.
Gezonde spanning Wanneer stress zorgt voor focus en
een betere prestatie. Stresshormonen Stofjes die iemands lichaam aanmaakt
in een spannende situatie of een situatie die veel druk
Mindfulness Methode die leert om op een accepterende oplevert.
manier om te gaan met alles wat zich aandient in het
leven van alledag. Werkdruk Hoeveelheid werk en verantwoordelijkheden
in combinatie met de tijd die iemand daarvoor krijgt.
Negatieve stress Spanning of druk die ervoor zorgt dat
iemand minder goed presteert.

Ongezonde spanning Wanneer stress langer duurt en
zorgt voor gezondheidsproblemen.

Stress 69

18 Verslaving

Over de oorzaken, de gevolgen en wat je eraan kunt doen

themasburgerschap.nl/thema18

CASUS 1:04 - 4:37

IK WIL HET NIET, MAAR TOCH DOE IK HET hem is, toch lukt het hem niet om te stoppen. Als hij
In het programma ‘Been There Done That’ staat niet drinkt begint hij te zweten, kan hij niet slapen en
Lange Frans een jongere met een alcoholverslaving wordt hij depressief. Dagelijks koopt hij drie flessen
bij. Frans is nu zelf al een aantal jaren clean en sterke drank in de supermarkt, dat is nu zijn vaste
weet als geen ander hoe zwaar deze strijd is. routine. Donovan worstelt ermee en zegt: ‘Eigenlijk
wil ik het niet, maar toch doe ik het.’ Donovan is
Frans is de buddy van de Brabantse rapper Dono- duidelijk in de greep van zijn verslaving.
van. Donovan probeert een carrière op te bouwen in
de Nederlandse muziekbusiness, maar het wil maar Donovan heeft een verslaving. Sommige mensen
niet lukken. Hij strijdt tegen een zware verslaving zeggen: ‘Dan moet hij die flessen gewoon laten
met drugs en drank. Veel drank. staan.’ Wat vind jij?
Hij weet dat zoveel alcohol drinken niet goed voor

Licht je antwoord toe:

70

Verslaving van bepaalde handelingen. Denk maar aan gokken of
gamen.
In Nederland hebben ongeveer 2 miljoen mensen een of Wat doet verslaving in de hersenen?
andere vorm van verslaving. Ook Donovan heeft een Zowel bij een verslaving aan drugs als bij een verslaving
verslaving, een dwingende gewoonte of afhankelijk- aan gedrag spelen de hersenen een grote rol. Alle ver-
heid. Hij is afhankelijk van alcohol. Hij zit eraan vast en slavingsvormen zorgen namelijk voor de aanmaak van
de verslaving is hem de baas. dopamine, een stof die hoort bij het beloningssysteem.
Bij verslaving denk je al gauw aan xtc, heroïne of Dopamine geeft een gevoel van tevredenheid en belo-
cocaïne. Logisch, want de narigheid die deze drugs met ning. Hierdoor voelen mensen met een verslaving zich
zich meebrengen is vaak in het nieuws. Maar natuurlijk goed, zullen ze vaker gaan gebruiken en komen ze erg
kunnen sigaretten en alcohol evengoed verslavend moeilijk van de verslaving af.
zijn, en bestaat er ook gedragsverslaving. Je hebt het
dan over een dwingende gewoonte of afhankelijkheid

Lachgas kan als partydrug zenuwschade of verlammingsverschijn- Wat veroorzaakt een verslaving?
selen veroorzaken. Daarom is er wetgeving in de maak om dit te Verslaving kom je tegen in alle lagen van de bevolking.
verbieden. Het kan iemand op je school treffen, maar ook de direc-
teur van een groot bedrijf.
Verslaving is een hersenziekte waar sommige mensen
gevoelig voor zijn. Zij hebben een grotere kans op ver-
slaving. Bepaalde omstandigheden zoals stress, werk-
druk en problemen kunnen dan zorgen voor de start
van een verslaving. Verder speelt de omgeving een rol.
Als je ouders bijvoorbeeld veel drinken of roken, is het
niet zo vreemd als je dat zelf ook gaat doen. En als al je
vrienden blowen of gamen, is er de verleiding om mee
te gaan doen.

Drugsverslaving

1

a Ga naar drugsinfo.nl/publiek/drugs-abc en informeer jezelf over verschillende drugs.
b Vul de tabel in. Zet bij elk middel een kruisje in de juiste kolommen.

Verdovend Stimulerend Legaal Illegaal

Alcohol

Hasj en wiet

X Ctocc aïne

Lachgas

GHB

Speed

c Welk van deze middelen is volgens jou het meest gevaarlijk en welke het minst gevaarlijk? Waarom denk je dat?

Verslaving 71

Gedragsverslaving

2

‘Ik kan geen dag zonder series’ Bron 1

Bingewatchverslaafden moeten Ze wilde afleiding en begon
constant, het liefst de hele dag series te kijken. In haar studen-
series kijken. Linda (24) is een tentijd had ze er nog meer tijd
van hen. voor. ‘Ik keek toen zo’n acht uur
Linda (24) heeft een fulltime- per dag.’ Nu ze werkt, is het wat
baan, maar anders zou ze de hele minder. ‘Maar als ik weet dat er
dag series kijken. ‘Ik kan geen een nieuwe serie uitkomt, dan
dag zonder’, zegt ze. Linda begon blok ik mijn agenda en kan ik
met bingewatching toen haar niet meer stoppen met kijken.’
vader ernstig ziek werd.
Naar: RTL Nieuws.nl

‘Ik heb mijn verdriet in het gamen gestopt’ Bron 2

Tycho (18) werd opgenomen in non-stop. ‘Ik ben toen geknapt en
een verslavingskliniek vanwege heb bijna een uur lang jankend bij
zijn problemen met gamen. mijn stiefmoeder op schoot
‘Als jongetje speelde ik graag gelegen’, vertelt Tycho. Ze beslo-
games, maar toen mijn moeder op ten toen dat hij naar een versla-
mijn elfde overleed werd het vingskliniek zou gaan. Na de
telkens langer, meer en meer. Ik behandeling kreeg hij tijd om zijn
heb mijn verdriet in het gamen droom waar te maken: hij volgt nu
gestopt.’ In december vorig jaar een koksopleiding op het mbo.
gamede Tycho twee weken
Naar: RTL Nieuws.nl

a Lees bron 1. Uit welke gegevens blijkt dat Linda verslaafd is?

Haar vrienden zijn ook bingewatchverslaafd.
Haar tv staat de hele dag aan.
Het kijken naar series is een dagelijkse gewoonte.
Bij een nieuwe serie kan ze niet ophouden met kijken.

b Is het gedrag van Linda herkenbaar voor jou?
c Lees bron 2. Sommige games worden met opzet verslavend gemaakt.

Ga naar app.nos.nl/nieuwsuur/het-nieuwe-gamen/index.html en noem drie manieren
die ontwikkelaars van games gebruiken.

d N oteer twee overeenkomsten en één verschil tussen gedragsverslaving en drugsverslaving.

Ga daarbij uit van de lestekst en vergelijk de situaties van Donovan (casus) en Tycho (bron 2) met elkaar.

72

Oorzaken van verslaving

3

In de beginvideo zag je dat Lange Frans verslaafd raakte ondanks dat hij veel succes had.

Bij Donovan, Linda (bron 1) en Tycho (bron 2) speelde hun thuissituatie een belangrijke rol.

a Ik ken WEL / NIET iemand met een verslaving.
b Als je zo iemand kent, wat veroorzaakte bij die persoon de verslaving, denk je?

c Wissel in een klassengesprek de antwoorden bij a en b uit.

Wanneer ben je verslaafd? Wist je dat?

4 Wat doet wiet met je?

Bron 3 - 13 procent van de mbo’ers gebruikt soms
cannabis, een kwart van hen blowt
‘Ik hoorde kerkklokken en vliegtuigen’ weleens onder schooltijd.

Brian (23) raakte verslaafd aan wiet. - Cannabis werkt ontspannend en maakt dat
‘Ik begon op mijn 16e en toen je kleuren en muziek intenser ervaart.
ik 18 was, rookte ik vijf gram
per maand. In mijn pijpje deed - CBD-olie en wietolie worden gebruikt als
ik geen tabak, alleen wiet, en pijnstiller bij chronische ziekten.
dat deed ik vaker per dag. Ook
‘s ochtends en ik ging dan niet - Bij een ‘bad trip’ krijg je hallucinaties, een
naar school. Het werd steeds paniekaanval of zelfs een psychose.
meer.’ Brian woont op kamers.
‘Mijn kamer was een enorme troep, je kon er bijna - Langdurig cannabisgebruik kan bij jongeren
niet lopen.’ Als huisgenoten iets tegen hem zeiden, leiden tot blijvende hersenschade.
dan reageerde hij niet. ‘Je hebt geen tijdsbesef
meer en weet niet hoe lang je met iets bezig bent. - Cannabisrook bevat veel meer kanker-
Soms hoorde ik ook dingen die er niet waren. Zo verwekkende stoffen dan sigarettenrook.
hoorde ik kerkklokken en vliegtuigen.’
- Hoe meer je blowt, hoe groter de kans op
Naar: hoezitdat.info verslaving.

Naar: Trimbos-instituut

a H ulpverleners gebruiken criteria om te bepalen of iemand verslaafd is. We hebben een aantal criteria onder

elkaar gezet. Lees de bron. Op welke punten scoort Brian?

Je gebruikt steeds vaker en meer en/of bent steeds meer tijd kwijt aan je verslaving.
Je hebt geprobeerd te stoppen of te minderen, maar dat is niet gelukt.
Je hebt een sterk verlangen.
Door je verslaving presteer je slechter op je werk, op school of thuis.
Je verslaving zorgt voor problemen met je dierbaren, en toch blijf je doorgaan.
Je gaat ook bij lichamelijke en psychische problemen door met je verslaving.

Je krijgt afkickverschijnselen als je niet aan je verslaving kunt toegeven.

b Neem nu een middel (alcohol, sigaretten, wiet) of een bepaalde vorm van gedrag (sociale media volgen,

series kijken, gamen) in gedachten waar jij maar moeilijk zonder zou kunnen.

Op hoeveel punten zou jij scoren?

Verslaving 73

Gevolgen

Als Donovan niet drinkt, begint hij te zweten, kan hij
niet slapen en wordt hij depressief. Dat zijn alleen nog
maar lichamelijke gevolgen voor hemzelf, maar versla-
ving kan voor nog veel meer problemen zorgen.

Problemen voor de persoon zelf In 2018 was alcoholgebruik bij 2.731 ongelukken de oorzaak.
Vooral voor mensen met een drugsverslaving zijn er,
zeker op de langere termijn, vrijwel altijd lichamelijke Problemen voor de samenleving
gevolgen: roken is slecht voor je longen, alcohol voor je Verslaving veroorzaakt ook maatschappelijke proble-
lever, xtc voor je hersenen. men die invloed hebben op de hele samenleving. Er zijn
Veel soorten verslaving leiden ook tot psychische pro- extra kosten voor de gezondheidszorg (alleen alcohol-
blemen omdat je interesse voor andere zaken dan de gebruik al ongeveer 2,5 miljard euro per jaar), het aantal
verslaving afneemt. Depressies zoals bij Donavan liggen verkeersongevallen waarbij alcohol een rol speelt neemt
dan op de loer. Verslaving kan ook je gedrag verande- elk jaar toe en doordat mensen met een verslaving zich
ren, wat gevolgen heeft voor jezelf én je omgeving. Dat vaker ziek melden nemen ook de kosten voor werkge-
leidt tot sociale problemen. Je interesse voor anderen vers toe.
kan bijvoorbeeld afnemen omdat je verslaving voor- Maar het grootste probleem heeft te maken met de cri-
rang krijgt ten koste van je partner, familie of vrienden. minaliteit. In 2019 verscheen een verontrustend rapport
Relatieproblemen komen vaak voor bij mensen met een over drugscriminaliteit in Nederland. De overheid
verslaving en ook financiële problemen kunnen een heeft de laatste jaren het probleem onderschat.
rol spelen bij verslaving. Criminelen proberen jongeren te verleiden om snel geld
te verdienen. Jaarlijks wordt 8 miljard euro drugsgeld
‘J ij hebt 21 jaar van ons witgewassen en dan is er nog het niets en niemand ont-
leven kapot gemaakt’ ziende geweld binnen en tussen drugsbendes.

Moeder van Rogier (verslaafd aan drank en harddrugs)

Gokverslaving

5

‘Ik was 24 uur per dag met gokken bezig’ Bron 4

Arjan (26) is gokverslaafd en ging naar een praatgroep.
‘Op de middelbare school begon het met de fruitautomaat
in de snackbar. Toen ik op mezelf ging wonen, werd het
gokken steeds meer. Ik was er echt 24 uur per dag mee
bezig. Mijn schulden liepen enorm op, ik sliep nauwelijks,
ging bijna niet meer naar mijn werk en zag mijn vrienden
ook vrijwel niet meer. Ook dreigde mijn vriendin een paar
keer om het uit te maken. Uiteindelijk kreeg ik in een praat-
groep contact met andere gokverslaafden. Ze leerden mij
inzien dat gokken ook een verslaving is, want dat zag ik zelf
dus niet.’ Naar: gezondheidsplein.nl en De Telegraaf

a Welke persoonlijke gevolgen van gokverslaving noemt Arjan in de bron?

74

b Vorm tweetallen en beantwoord de vraag: Welke maatschappelijke gevolgen heeft gokverslaving?

Nadelige gevolgen

6

Drugsverslaving levert zowel voor iemand die verslaafd is als voor de samenleving als geheel problemen op.
Overleg met een medestudent en noteer drie nadelen voor de persoon zelf en drie nadelen voor de
samenleving.

Nadelen voor de persoon zelf Nadelen voor de samenleving

1

2

3

Drugscriminaliteit

7

In 2019 werd advocaat Derk Wiersum doodgeschoten. Justitie gaat ervan uit dat hij het slachtoffer
was van Ridouan T., een topcrimineel die aan het hoofd staat van een van de grootste drugsbendes in
Europa. Alleen al in 2019 vonden in de drugswereld dertien liquidaties plaats van tegenstanders, waarvan
de helft in Amsterdam.

‘We zijn er klaar mee’ Bron 5
en de hele stad: stop het geweld. Nu. Laten we gezamen-
AMSTERDAM – Don Ceder, fractievoorzitter van de lijk naar oplossingen toewerken en jongeren eerder be-
ChristenUnie in Amsterdam, roept in een emotionele reiken dan de criminelen die hun gouden bergen belo-
brief op om het dodelijke drugsgeweld een halt toe te ven.’ Naar: Het Parool
roepen.
‘We zijn er klaar mee. Met de drugsoorlog, de rouwende
moeders, dat onze vrienden doodgeschoten worden op
straat. Met het gevoel dat je niet veilig naar de winkel
kan en de kogels die tot in je woonkamer vliegen. We
willen dat de stad veel meer inzet op beëindiging van
de drugsoorlog, de oorzaken aanpakt en vroegtijdig in-
grijpt wanneer jongeren erin gezogen dreigen te wor-
den. Een oproep daarom aan eenieder: de jongeren in de
drugshandel, handhavers, burgemeester en wethouders

Lees de bron. Don Ceder roept op om jongeren eerder te bereiken dan de criminelen. Waarom worden juist
jongeren vaak benaderd door drugscriminelen?

Verslaving 75

Verslaving en werk

8

Wat doet alcohol met je? Wist je dat?

- 20 procent van alle mbo’ers drinkt tien of meer glazen alcohol op een
weekenddag.

- Veel drinken beschadigt je hersenen en je zenuwstelsel. Dit geldt sterker
voor jongeren onder de 24 jaar.

- Andere risico’s bij veel drinken zijn het oplopen van een maagzweer,
leverklachten, hoge bloeddruk, hersenbloeding en kanker.

- Alcohol drinken tijdens de zwangerschap kan zorgen voor leerstoornissen
en groeiachterstand bij het kind. Dus: stoppen als je zwanger bent.

- Alcohol wordt een ‘slow killer’ genoemd: een verslaving bouwt zich op over
een periode van jaren, maar je komt er daarna heel moeilijk van af.

- Om af te kicken heb je meestal professionele hulp nodig.

Naar: Trimbos-instituut

a Denk je dat alcohol vooral geestelijk of lichamelijk verslavend is, of allebei? Leg je antwoord uit.
b Een alcoholverslaving heeft vaak ook invloed op je werk. Noteer in de tabel drie beroepen en situaties waar

de veiligheid door een medewerker met een alcoholverslaving bedreigd wordt.

Beroep Werksituatie

1

2

3

c H eb je zelf ooit te maken gehad met een collega die onder invloed op het werk of in het

leerbedrijf verscheen en zo ja, wat was daarvan te merken?

d H eeft jouw opleiding duidelijke regels over alcohol- en drugsgebruik? Ga na welke regels dat zijn

en noteer ze. Doe hetzelfde voor je leerbedrijf.

e Een leidinggevende komt erachter dat een werknemer een verslaving heeft en ontslaat de werknemer

onmiddellijk. Wat vind jij daarvan?

76

Wat mag wel en wat mag niet?

Bij de meeste gedragsverslavingen zijn er geen over- en denken dat daardoor de overlast vanzelf verdwijnt.
heidsregels, maar is er bijvoorbeeld wel een leeftijds- Anderen willen hard ingrijpen en vragen een zero-
grens bij gokhallen en in casino’s. Bij drugs ligt dat tolerancebeleid van de overheid.
ingewikkelder. Er zijn illegale drugs en legale drugs. Dubbele rol van de overheid
Illegale drugs staan op twee lijsten in de Opiumwet. De overheid speelt op het gebied van verslaving een
Die wet verbiedt het bezit, de handel, het vervoer en dubbele rol. Zo is de staat bijvoorbeeld aandeelhouder
de productie van drugs. Lijst 1 bevat harddrugs, drugs van Holland Casino en van de Staatsloterij. Daar ver-
met een groot gezondheidsrisico. Denk aan cocaïne, xtc dient de overheid dus geld mee. Datzelfde is het geval
en heroïne. Op lijst 2 staan softdrugs zoals hasj, wiet en bij het heffen van accijnzen op tabak en alcohol.
paddo’s. Deze hebben volgens de overheid een kleiner Aan de andere kant geeft de overheid voorlichting over
risico voor de gezondheid. de gevaren van verslaving, denk maar aan NIX18, en
Er zijn ook legale drugs. Dat zijn middelen die je ge- heeft ze regels hierover in verschillende wetten vast-
woon kunt kopen, zoals alcohol en tabak. Weliswaar gelegd.
met regels op het gebied van verkooppunten en leeftijd.
Beleid
Nederland kiest ervoor om vooral de productie en han-
del van harddrugs te bestrijden. De handel in softdrugs
volgt daarna en het gebruik van drugs pakt de politie
bij kleine hoeveelheden helemaal niet aan. Coffeeshops
mogen onder strenge voorwaarden wiet en hasj verko-
pen. Dit is het Nederlandse gedoogbeleid.
Daar is lang niet iedereen het mee eens. Sommige men-
sen vinden dat alle drugs legaal zouden moeten zijn

Wetgeving Wist je dat?

De overheid probeert met regelgeving te voorkomen dat mensen verslavende
middelen (ook legale) gaan gebruiken. De wetgeving hierover is verspreid over
verschillende wetten. Een paar voorbeelden.
- I n de Drank- en Horecawet staat dat je pas vanaf je achttiende jaar alcohol

mag kopen.
- D e Tabaks- en Rookwarenwet verplicht waarschuwingen op sigarettenpakjes.
- In de Opiumwet staat dat minderjarigen geen softdrugs mogen kopen.

Stapavond

9

NIX18 is een overheidscampagne die zich richt op de sociale norm: ‘niet roken en niet drinken onder de 18 jaar’.
Waarom de overheid deze legale drugs als een gevaar ziet, ervaar je waarschijnlijk wel tijdens stapavonden. Hoe
verlopen die bij jou?
Doe de test op de website drugsenuitgaan.nl/veilig-uit-thuis/uitgaanscheck.
De test geeft aan wat je goed doet en wat beter kan.
Noteer voor elke categorie (groen, oranje, rood) één persoonlijke tip die je opvalt.

Verslaving 77

De listige wereld van loterijen

10

Bekijk de video waarin Arjen Lubach uitlegt welke rol de overheid speelt.

a Waarom speelt de overheid deze rol?
b Wat vind jij van deze dubbele rol? Onderbouw je mening met argumenten.

Lastige keuze voor de overheid

11

ACTUEEL

Bron 6

PUUR Rookvrij

DEN HAAG – Met ‘PUUR rookvrij’ lanceert de Rijksoverheid voor het eerst
sinds 2011 weer een grote, landelijke campagne om te stoppen met roken.
De campagne focust op de positieve kanten van stoppen met roken. Een
leven met een betere gezondheid, minder stress, een betere conditie, een
mooiere huid, een schoner gebit, een mentale boost, enzovoort.
Staatssecretaris Paul Blokhuis: ‘Veel rokers denken aan stoppen. Met deze
nieuwe campagne willen we hun de hand reiken om dat ook voor elkaar te
krijgen. Positieve motivatie staat centraal in de campagne.’

Naar: rijksoverheid.nl

De overheid moet verschillende belangen tegen elkaar afwegen als het gaat om het tegengaan van verslaving
en de gevolgen daarvan. Lees de stellingen. Bedenk een argument van voorstanders van die stelling en een
argument van tegenstanders.

Stelling Argument voor Argument tegen

Een pakje sigaretten
mag naar 20 euro.

De overheid moet zich
terugtrekken uit casino’s
en loterijen.

De oplossing om drugs-
criminaliteit tegen te gaan
is het legaliseren van alle
drugs.

78

Hulpverlening ‘Ik ging kliniek in,
kliniek uit’
Lange Frans zegt in de introductievideo van dit thema
dat hij nu twee jaar nuchter is. Donovan vertelt dat hij Najib Amhali
al vijf opnames achter de rug heeft.
slavende middelen of met een gedragsverslaving.
Hulp zoeken Meestal is een verwijzing van de huisarts nodig. Na
Heb je een verslaving of wil je iemand in je directe om- aanmelding volgt een afspraak voor een intakegesprek.
geving helpen, realiseer je dan dat je er meestal zelf niet Na de intake wordt een plan opgesteld en begint de
uitkomt. Een eerste stap voor advies zou een informa- behandeling. De behandeling van een verslaving is
tieve website of een chat met een hulpverlener kunnen langdurig. Verslaving is namelijk een ziekte.
zijn. Er zijn ook online hulpprogramma’s.
Afkicken, stoppen met een verslavende gewoonte of
met het gebruiken van een verslavende stof, lukt echter
meestal niet in je eentje. Vrijwel altijd is daar meer hulp
bij nodig. Dan kun je terecht bij de professionele hulp-
verlening zoals Jellinek of SolutionS. Dat kan in een in-
stelling, maar hulp aan huis is ook mogelijk.

Professionele hulp
Een instelling voor verslavingszorg geeft hulp en
advies als je problemen hebt met het gebruik van ver-

Heb je een vraag, Bel, mail of chat. Klik hier >>

12 Mbo-opleidingen Bron 7

‘Hey, ik zoek een opleiding’

Hey, ik (Mike) zoek een opleiding waarbij ik leer verslaafde jongeren van het
idee af te helpen dat ze zouden moeten gebruiken. Ik ben zelf ook verslaafd
geweest aan drugs en heb het nodige meegemaakt. Ik heb zelf wat gezocht,
maar ik kon geen verslavingszorgopleiding voor ervaringsdeskundigen vinden.

Naar: springest.nl

a Bekijk de website van jouw school. Zou Mike bij jullie terechtkunnen? Zo ja, bij welke opleiding?

Verpleegkunde Pedagogisch werk Plantenteelt Horeca
Maatschappelijke zorg Retail Natuur en recreatie Anders:

b Zou jij in de verslavingszorg willen werken? Motiveer je antwoord.

Verslaving 79

Populaire verslavingsmiddelen

13

Bron 8

a B estudeer de bron en geef voor je eigen leeftijdscategorie en schooltype aan welk middel het hoogst scoort

en welk middel het laagst.

b K omen de scores van jouw leeftijdscategorie en schooltype overeen met het beeld dat je zelf

hebt over het gebruik van verslavende middelen onder leeftijd- en schoolgenoten? Leg je antwoord uit.

c I n alle categorieën scoort alcohol hoog. Blijkbaar is alcohol ‘normaal’ in onze samenleving.

Toch is het advies van de Gezondheidsraad: drink niet. ‘Dry January’ (alcoholvrije maand na de

feestdagen) is een initiatief om het beeld van alcoholgebruik in onze maatschappij te veranderen.

Vind jij ‘Dry January’ een goede manier om het beeld te veranderen? Leg je antwoord uit.

80

Afgekickt

14

ACTUEEL Bron 9

Van drugsverslaafde naar rolmodel

ROTTERDAM – De beroemde ex- sterk zijn. Ik heb nu een lieve vriendin,
dakloze Patrick van der Jagt, ook wel een huis en ik heb een eigen bedrijf. Ik
bekend als Caveman, zwoer de drugs zou nooit meer willen terugvallen.’
af. Al was dat volgens hem wel een Van der Jagt, bekend van tv, is
gevecht. ‘Als je een tijdje clean bent, tegenwoordig beroepsfotograaf en
komt toch dat duiveltje in je hoofd dat spreker. Hij beseft dat hij heel veel
zegt: Ah joh, zo erg was het allemaal Nederlanders heeft geïnspireerd.
niet. Op dat soort momenten moest ik Naar: RTV Rijnmond

a Welke gevolgen van verslaving herken je in het verhaal van Caveman?
b Leg uit hoe en voor wie Caveman een rolmodel is.
c Leg uit welk stofje in de hersenen het ‘duiveltje’ oproept.

Portfolio-opdracht - Facebookpagina

Bij deze laatste opdracht maak je een product. Voeg dit toe aan je portfolio.
Ontwerp een Facebookpagina over verslaving. Doelgroep: leeftijdgenoten die op zoek zijn naar informatie.
Doel: mag je zelf weten. Kies één van de volgende aandachtspunten: gevaren, oorzaken, gevolgen, preventie,
afkicken.

Begrippen

Afkicken Stoppen met een verslavende gewoonte of Legaal Wettig, niet verboden.
met het gebruiken van een verslavende stof.

Gedogen Door de vingers zien van een overtreding. Softdrugs Verslavende middelen, genoemd in lijst 1 van
de Opiumwet, met een geringer risico op verslaving en
Gedragsverslaving Dwingende gewoonte of afhankelijk- schade voor de gezondheid.
heid van bepaalde handelingen.
Verslaving Dwingende gewoonte of afhankelijkheid.
Harddrugs Verslavende middelen met een sterk versla-
vende werking en grote risico’s voor de gezondheid. Verslavingszorg Hulp en advies voor mensen met een
verslaving.
Illegaal Onwettig, verboden.
Zerotolerancebeleid Afspraak om streng toe te zien op
voorschriften en geen enkele overtreding te tolereren.

Verslaving 81

19 Seksuele gezondheid
Over seks, soa’s en grenzen op seksueel gebied

wthwemw.absubrugregresrcshcahpa.pn.ln/lle/tsh1ema19

CASUS om populairder te worden op school. Hij gaat zelf
adviezen geven en zijn klasgenoten – tegen betaling
HOE DOEN TWEE EGELTJES HET? – helpen met seksproblemen.
Vorig jaar gaven jongeren aan dat zij ontevreden In de video zie je dat er sinds de jaren zeventig
waren over de seksuele voorlichting die ze op behoorlijk wat veranderd is op het gebied van sek-
school kregen. Op veel mbo-opleidingen komt suele voorlichting. In het begin gaan de campagnes
seksualiteit bijna helemaal niet meer aan de orde. in bedekte termen over ‘egeltjes’ en ‘bloemetjes en
bijtjes’, vanaf de jaren negentig spreken voorlichters
Dat is ook het onderwerp van de Netflix-serie Sex meer openlijk over seks.
Education, over een middelbare school waar leer-
lingen ook na de biologieles nog met allerlei vragen Waar zou het thema seksuele gezondheid volgens
over seksualiteit blijven zitten. De serie draait om jou over moeten gaan?
de enigszins onzekere Otis. De moeder van Otis is
sekstherapeute. Eigenlijk vindt hij dat maar niks, tot
hij ontdekt dat hij haar kennis goed kan gebruiken

Licht je antwoord toe:

82

Sex sells Bron 1

Zo’n vijftig jaar geleden zagen Nederlanders voor het
eerst een vrouw met blote borsten op televisie. Het zorg-
de voor behoorlijk wat opschudding. Dat is nu onvoor-
stelbaar. In allerlei series en films zie je blote mensen en
seks op tv vinden we niet schokkend. Programmama-
kers weten bovendien dat het zien van mooie, vrijen-
de mensen de seksualiteit van de kijker prikkelt. Zulke
beelden kunnen voor een prettig gevoel of voor seksuele
opwinding zorgen en dat is goed voor de kijkcijfers.

Reclame Het bedrijf dat deze reclameposters voor een tijdschrift verspreidde,
Hetzelfde geldt voor reclames die sexy modellen inzet- wilde niet dat mensen zich er ongemakkelijk door zouden voelen.
ten om meer producten te verkopen. Regelmatig hoor Daarom werd de tepel van model Kate Moss afgeplakt.
je daar bezorgde berichten over. In reclame zie je vaak
stereotypen: sexy, verleidelijke vrouwen en stoere,
zekere mannen. Meestal draait het om heteroseksuele
stelletjes, LHBTI’ers zie je veel minder in reclame.

Porno Wat doen die beelden met onze ideeën over seks? Dat
Bij porno zie je weer een ander stereotype, vrijwel altijd weten we niet precies, maar de invloed van porno
vrouwonvriendelijk. De seks draait vooral om de seksu- op onze seksualiteit is waarschijnlijk niet heel groot.
ele bevrediging van de man. Via internet kun je porno De meeste mensen weten heel goed dat seks in werke-
zomaar bekijken. lijkheid heel anders is.

1 Seks is overal Bron 2

a Wat heeft bron 1 te maken met de uitdrukking ‘sex sells’?
b Hebben bron 1 en bron 2 volgens jou iets met seksualiteit te

maken? Leg je antwoord uit.

c Vind je dat in bron 2 sprake is van een

vrouwelijk stereotype? Leg je antwoord uit.

Wielrenner Chris Froome krijgt zoenen van de
‘rondemissen’ na het winnen van een etappe in de
Ronde van Italië.

d I n de serie Sex Education (zie casus) draait het om stereotypen die niet kloppen: de stoere jongen is

homoseksueel, het mooiste meisje blijkt juist super onzeker. Vul de zin hieronder aan.
Op deze manier stereotypen doorprikken is volgens mij WEL BELANGRIJK / NIET ZO BELANGRIJK, want:

Seksuele gezondheid 83

Liefde en lust weer anders: je weet bijvoorbeeld beter wat je prettig
vindt in bed.
Seks is leuk, spannend en opwindend. Dat vinden bijna Seksuele moraal
alle mensen. Biologisch is dat ook wel handig, want seks Sommige mensen praten makkelijker over seks en inti-
is nodig voor voortplanting. Door te knuffelen, strelen miteit dan anderen. De ideeën in je gezin, je cultuur of
of zoenen laten mensen ook merken dat ze van iemand je geloof hebben invloed op hoe jij omgaat met seksua-
houden. Liefdevolle seks is zeer intiem: je voelt je dan liteit. Niet alleen op het praten over seks, maar bijvoor-
helemaal veilig en sterk met iemand verbonden. Ook beeld ook op hoe je denkt over zoenen of vrijen in het
voor jongeren zijn liefde en lust de belangrijkste rede- openbaar. Mensen denken daar heel verschillend over:
nen voor ‘de eerste keer’. De meeste jongeren hebben ze hebben niet allemaal dezelfde seksuele moraal.
dan al een tijdje een relatie.

Je seksuele ontwikkeling
De seksualiteit van mensen ontwikkelt zich van jongs
af aan. Als peuter ontdek je dat er jongens- en meisjes-
lichamen zijn, als kind begrijp je steeds meer van vriend-
schap en later ook van verliefdheid. In de puberteit ver-
andert je lichaam en worden seksuele gevoelens sterker.
Je ontdekt bijvoorbeeld of je op meisjes of jongens valt.
Als tiener heb je soms een eerste relatie en zoen of vrij
je voor het eerst. Als twintiger of dertiger ervaar je seks

2 Wat is normaal?

Bron 3

a Bekijk de bron. Welke uitspraak is juist?
Een groot deel van de achttienjarigen is verliefd geweest en heeft gezoend.

Jongens tussen de 18 en 20 jaar hebben vaker verkering dan meiden in dezelfde leeftijd.
Meisjes doen meer aan zelfbevrediging dan jongens.
Zo’n driekwart van de negentienjarigen is met iemand naar bed geweest.

b Ben je het eens of oneens met de volgende stellingen?

E ens/on eens om dat:
1. H et hoort bij een relatie om

seks met elkaar te hebben.


2. Jongens zijn op zoek naar
seks, meisjes naar liefde.



3. J e moet alleen seks met iemand
hebben als je ook verliefd bent.

84

3 De seksuele moraal van …

a Hoe wordt binnen jouw cultuur over de volgende zaken gedacht?

En hoe denken jouw ouders, je vrienden en jijzelf erover? Omcirkel het juiste symbooltje.

je cultuur je ouders je vrienden jijzelf

Op straat tongzoenen.
Verschillende relaties hebben.
Maagd blijven tot het huwelijk.
Een onenightstand hebben.
Porno kijken.

b Wat zou jij zeggen of doen in de volgende situatie? Je vrienden zeggen tegen je dat het tijd wordt dat je

seks hebt met iemand, maar jij hebt daar eigenlijk nog geen behoefte aan.

#MeToo Bron 4

Meestal is seks fijn en leuk, maar het kan gebeuren dat
iemand seksueel gedrag vertoont dat voor jou onprettig
is. De helft van de vrouwen en een vijfde van de mannen
in Nederland krijgt te maken met seksueel grensover-
schrijdend gedrag, van zoenen tot seks hebben tegen
hun wil. Heel vaak is het een bekende die dit doet, zoals
de baas, een vriend of een collega.

In Rotterdam verbood de gemeenteraad het maken van
seksueel getinte opmerkingen op straat.

Waar liggen de grenzen? gedrag is eigenlijk normaal? Wat vinden we bijvoor-
In 2017 ging de hashtag #MeToo ‘viral’. Talloze vrouwen beeld van het nafluiten van vrouwen of het vertellen van
(en ook enkele mannen) vertelden in de media over een schuine mop? Wanneer is het oké om een compli-
hun eigen ervaringen met seksueel (machts)misbruik. ment over iemands uiterlijk te maken? Niet iedereen
#MeToo maakte veel los, ook in Nederland. Er ontstond denkt hier hetzelfde over. Wat de één flirten vindt, voelt
een gesprek over onze seksuele moraal: welk seksueel voor een ander misschien als onprettig.
Het is dus belangrijk om je eigen grenzen aan te geven.
Als je iets onprettig vindt, moet je dat duidelijk zeggen.
Het is ook belangrijk om de grens van anderen te
herkennen. Je moet dus goed opletten hoe iemand
reageert op jouw flirt of aanraking. Bij twijfel kun je
altijd vragen of je door mag gaan.

Seksuele gezondheid 85

4 Ik ook

a ‘Me too’ betekent letterlijk ‘ik ook’. Wat wilden mensen die deze hashtag gebruikten ermee zeggen?
b Leg uit dat bij seksueel grensoverschrijdend gedrag zowel iemands persoonlijke grens als een wettelijke

grens overschreden kan worden.

‘H et is heel gek dat we wel vragen of iemand iets
wil drinken, maar niet of iemand seks wil’

journaliste Anke Laterveer

5 Grensoverschrijdend gedrag

ACTUEEL Bron 5

Kinderporno of misplaatste grap?

AMSTERDAM – Acteur Bilal Wahib trapt. Naar aanleiding van deze gebeurte-
(22) kwam deze week flink in opspraak. nis is Wahib gearresteerd op verdenking
Wahib vroeg in een livestream op Insta- van het maken en verspreiden van kin-
gram aan een twaalfjarige jongen om in derporno.
ruil voor 17.000 euro zijn piemel te laten Wahib, die inmiddels weer vrij is, zegt
zien. Toen de jongen dit deed, liet Wahib veel spijt te hebben. ‘Het was een mis-
lachend weten dat hij in een grap was ge- plaatste grap.’ Naar: NOS

a Lees de bron. Leg uit waarom hier sprake is van grensoverschrijdend gedrag.

Gebruik in je antwoord het woord ‘macht’.

b De politie heeft het over kinderporno, Wahib noemt het een misplaatste grap. Wat is jouw mening?
c Bekijk de eerste vier minuten van het programma BOOS. Je zou kunnen zeggen: ‘Als je aan een

programma als De Villa meedoet, weet je waaraan je begint.’ Wat vind jij, kan een deelnemer aan

dat programma achteraf klagen over seksueel grensoverschrijdend gedrag? Leg je antwoord uit.

86

6 Catcallers

‘Sexy girl, waar ga je naartoe?’ Bron 6

‘Ik wil seks met jou.’ ‘Hey rokje.’ Noa Jansma (20) maakte selfies
Zomaar twee van de opmer- met ‘catcallers’ – mannen en
kingen die tegen mbo-studen- jongens die haar iets toeriepen.
te Ambrien Moeniralam (16) Noa: ‘Eigenlijk draai ik de
geroepen worden. ‘Vooral als machtspositie om: zij komen
ik ’s avonds naar huis ga, ben ik in mijn privacy, maar door de
meer op m’n hoede. En ik heb selfies online te plaatsen kom
m’n telefoon altijd in m’n hand.’ ik aan hun privacy.’ Naar: Trouw

a Lees bron 6. Wat vind jij van de actie van Noa? Gaat dit te ver of niet? Leg je antwoord uit.
b Bekijk bron 4, de foto op bladzijde 85. De Rotterdamse gemeenteraad verbood sissen, nafluiten en andere

vormen van seksuele intimidatie op straat. Maar volgens de rechter is dat verbod in strijd met de vrijheid van

meningsuiting. Bedenk een argument waarom de gemeenteraad het verbod wilde invoeren. Geef ook je

eigen mening.

7 Wat vind jij normaal?

a Geef bij de onderstaande situat ies aan of jij het gedrag wel of niet vindt kunn en. Wel Niet

1. Iemand noemt een collega telkens ‘een lekker ding’, als die daar niet bij is.
2. Iemand vraagt een vriend naar zijn of haar seksleven.
3. Iemand zegt tegen een collega dat hij/zij er aantrekkelijk uitziet.
4. Iemand vertelt dagelijks aan jou en je collega’s een flauwe seksgrap over vrouwen.
5. Iemand stuurt een seksueel plaatje naar de WhatsApp-groep met collega’s.
6. Iemand geeft – als grap – een collega een klap tegen de billen.
7. Iemand vraagt een collega om samen uit eten te gaan, als een date.

b Vorm groepen van vier. Vergelijk in de groep jullie antwoorden op de situaties in vraag a.

Over welke situaties verschillen jullie van mening? Markeer deze zinnen en verklaar de verschillen.

Bekijk via de QR-code de website en doe de test: Hoe oké flirt jij?

c Hoe oké flirt jij? Wat zegt de test?

Seksuele gezondheid 87

8 Op de werkvloer

Bron 7

a Welke van de twee groepen (blauw en paars) zorgt vaker voor seksueel grensoverschrijdend gedrag?
b Maak de zin kloppend. In de sector BOUW / ZORG hebben werknemers vaker last dan in andere sectoren.
c Geef een verklaring voor de conclusies in vraag a en b. Bedenk er twee.
d S tel dat jij of iemand anders een opmerking van een klant, gast of cliënt ongewenst vindt, hoe kun je dan het

beste reageren, vind je? Geef een voorbeeld.

Seks? Geen ja, dan nee!

Iedereen heeft het recht om zelf te bepalen wat er met Sexting en exposing
zijn lichaam gebeurt. Dat is een grondrecht, het recht Sommige jongeren doen aan sexting: het versturen van
op onaantastbaarheid van het lichaam. Daarom is het seksueel getinte berichten, foto’s en filmpjes. Aan de
strafbaar als je iemand betast of zoent tegen zijn of haar ene kant hoort dat bij het ontdekken van je seksuali-
wil in. Dat heet aanranding. Bij het binnendringen van teit. Maar aan de andere kant zitten er wel risico’s aan
iemands lichaam tegen iemands wil in, spreek je van het versturen van seksuele foto’s of filmpjes. Iemand kan
verkrachting. jou met een naaktfoto of seksfilmpje chanteren, door
Toch ontkomen daders van seksuele misdrijven vaak bijvoorbeeld om geld of meer beelden te vragen. Soms
aan vervolging. Dat is soms omdat slachtoffers uit verspreidt iemand intieme beelden van een ander om
schaamte geen aangifte doen. Andere keren blijkt het die te vernederen of om wraak te nemen, bijvoorbeeld
vervolgen van de dader lastig. Volgens de wet moet na- als de relatie uitgaat. Dat heet exposing en is strafbaar.
melijk bewezen worden dat de seks is afgedwongen met
geweld of onder dreiging daarvan. Maar het is bekend
dat veel slachtoffers ‘bevriezen’: het lukt hun niet om
zich te verzetten. De minister van Justitie wil daarom de
wet veranderen. Straks hebben beide partners de ver-
plichting om te onderzoeken of de ander wel écht seks
wil. Onvrijwillige seks is dan altijd strafbaar. Ofwel:
‘Geen ja, dan nee.’

88

Wist je dat?

Als iemand vraagt om een naaktfoto …

Stel dat iemand je vraagt om een naaktfoto van jezelf te
sturen. Wat kun je dan doen? Op onuitwisbaar.nu vind
je tips om tot een goed besluit te komen.
Zijn seksueel getinte beelden van jou online gedeeld,
praat er dan met iemand over. Veel slachtoffers van ex-
posing schamen zich zo dat ze geen hulp zoeken. Maar
het is goed te bedenken dat juist de anderen fout zaten
door seksuele beelden te delen. Op helpwanted.nl vind
je informatie, maar je kunt ook met iemand praten of
chatten over je situatie.

9 Het verhaal van Nicky

a B ekijk de video over Nicky. Nicky vertelt dat het belangrijk

voor haar was om aangifte te doen. Waarom was dat?

b Veel slachtoffers van verkrachting doen geen aangifte. Bedenk daarvoor twee redenen.
c De minister wil in de wet zetten dat er sprake is van verkrachting als één van de sekspartners geen

toestemming heeft gegeven. Denk je dat deze wet burgers beter zal beschermen?

10 Kwetsbaar Bron 8

ACTUEEL

‘Ik belandde in een nachtmerrie’

ROTTERDAM – Afgelopen week is een dat mijn omgeving snel handelde ben ik er
seksvideo uitgelekt waarin stylist en pre- nog. Daar ben ik zeer dankbaar voor. Het
sentator Fred van Leer (44) te zien is. Aan gaat nu goed. Het is een wond die moet
RTL Boulevard vertelde hij hoe het met helen.’
hem gaat. ‘Toen ik het hoorde belandde ik Fred heeft een dringend advies voor men-
in een nachtmerrie. Mijn familie en vrien- sen die in de toekomst een dergelijke video
den zagen het filmpje. Die dag was een ontvangen. ‘Desnoods bekijk je het, maar
hel,’ vertelt Fred. ‘Ik wist niet wat ik moest deel het niet. De gevolgen zijn niet te over-
doen en heb mezelf iets aangedaan. Door- zien.’ Naar: RTL Boulevard

a Lees de bron. Is het verhaal van Fred een voorbeeld van sexting of van exposing? Waarom?

Seksuele gezondheid 89

b De meeste jongeren krijgen weleens naaktbeelden van iemand anders doorgestuurd. Soms sturen ze die zelf

door. Bedenk twee redenen waarom mensen zulke foto’s doorsturen. Geef ook telkens aan wat je van die

reden vindt.

Reden Uitleg

c Doe een peiling in de klas. Wat vinden de vrouwen en wat vinden de mannen van de volgende stellingen?

Aantal vrouwen Aantal mannen
dat het eens is dat het eens is

1 Je mag een ander nooit om naaktfoto’s vragen.

2 J e kunt iemand met wie je meer dan een jaar een

relatie hebt wel een naaktfoto sturen.

3 Sexting kan een relatie extra spannend maken.

4 Je mag naaktfoto’s die je ontvangt, nooit zomaar
doorsturen.

5 Exposing is voor mannen erger dan voor vrouwen.

d B ekijk je antwoorden bij c. Komen uit de peiling belangrijke verschillen tussen mannen en vrouwen naar

voren? Noem er twee. Heb je daarvoor een verklaring?

Veilig vrijen Een anticonceptie-camper begon in 2019 aan een tour langs twaalf
steden om tijdens de introductiedagen aan wo-, hbo- en mbo-stu-
Condooms kopen? Veel jongeren vinden het gênant. denten voorlichting te geven over veilig vrijen.
Toch is het wel handig om condooms te hebben als je
veilig wilt vrijen. Als jij en je partner een condoom
gebruiken, bescherm je jezelf tegen soa’s (seksueel
overdraagbare aandoeningen) en – bij heteroseks –
tegen zwangerschap.
Bij geslachtsgemeenschap en bij aanraking van elkaars
geslachtsdelen loop je het risico een soa te krijgen. Een
condoom gebruiken voorkomt dat je een soa oploopt.
Wil je zonder condoom seks hebben en heb je andere
bedpartners gehad? Doe dan eerst een soa-test.
Om een zwangerschap te voorkomen moet je bij
geslachtsgemeenschap anticonceptie gebruiken, zoals
een condoom, een spiraaltje of de anticonceptiepil.

90

Wist je dat?

Wat past bij jou?

Hoe zorg je voor goede en passende anti-
conceptie? Er zijn allerlei handige websites
die jou helpen om een goede keuze te maken.
Meiden, kijk op: anticonceptievoorjou.nl
Jongens, kijk op: trybeforeyoufly.nl

Nog meer informatie over anticonceptie, relaties
en seksualiteit vind je op sense.info.

11 Eerlijk over soa’s

a Wanneer kun je een soa oplopen? Niet

Wel

Bij (tong)zoenen

Bij strelen

Bij aanraking van elkaars geslachtsdelen

Bij geslachtsgemeenschap

b Er zijn veel verschillende soa’s. Noem er drie.
c Stel dat je onveilige seks hebt gehad, maar je hebt geen klachten. Waarom is het dan toch belangrijk om een

soa-test te doen?

d A ls je weet dat je een soa hebt, kan het best ongemakkelijk zijn om je sekspartner(s) daarover in te lichten.

Zou jij dat toch wel doen? Zo ja, hoe?

12 Condooms

a Een condoom beschermt tegen soa’s. Van alle volwassenen gebruikt 40 tot 55 procent geen condoom bij

een onenightstand. Hoe denk je dat dat komt?

b Wie is er volgens jou verantwoordelijk voor het meenemen van een condoom? Leg je keuze uit.

Jongen Meisje Beiden

Seksuele gezondheid 91

13 Anticonceptie

a Wat weet jij van anticonceptie?
Doe de quiz.
b J e wilt niet zwanger worden of geen zwangerschap veroorzaken.

Wat moet je doen als: Uitleg

jij de pil een keer bent vergeten / jouw
vriendin de pil is vergeten en je toch seks
wilt.

het condoom scheurt tijdens de seks.

je ouders anticonceptie nog niet nodig vinden
maar jij wel.

c Waarom gebruiken sommige mensen een condoom, terwijl de vrouw ook nog de pil of een ander

antieconceptiemiddel gebruikt? Bedenk twee redenen.

14 Zwanger, wat nu? Bron 9

‘Ik denk dat ik de pil heb uitgespuugd na een stapavond’

Mei Ling (17) zat in het eerste jaar van haar mbo-opleiding pedagogisch
medewerker toen ze zwanger bleek. ‘Ik ging veel uit in het weekend
en moest van de alcohol vaak overgeven. Ik denk dat ik de pil eruit heb
gespuugd na zo’n avond. Toen ik het mijn ouders vertelde, was mijn vader
eerst boos. Mijn moeder was gelukkig direct heel zorgzaam. Tijdens de
zwangerschap ben ik gewoon naar school gegaan. Ik heb het grote geluk
dat ik bij mijn ouders kan blijven wonen. Ze passen op als dat nodig is.
Ik wil nu eerst mijn school afmaken.’ Naar: De Telegraaf

Zo’n 8 procent van de vrouwen tot 24 jaar raakt ongepland zwanger. Velen van hen studeren dan nog.

a Wat kan een vrouw doen in de volgende situaties, als ze geen kind wil? Maak de zinnen kloppend en zet de

woorden op de juiste plek. Kies uit: abortuspil / morningafterpil.

Binnen vijf dagen na onveilige seks kan een vrouw een zwangerschap voorkomen met een:

Als een vrouw overtijd is en zwanger is, kan ze een zwangerschap afbreken met een:

b Vrouwen die jong moeder zijn geworden, hebben minder vaak een diploma en gemiddeld een lager inkomen

dan andere vrouwen. Leg uit waarom dat een gevolg kan zijn van jong moeder worden.

c B edenk, naast angst voor een laag inkomen, nóg een reden waarom een jonge vrouw haar zwangerschap zou

willen afbreken.

d Lees bron 9. Het kan ook anders gaan. Door welke omstandigheid kon Mei Ling haar opleiding wél afmaken?

92

e S tel, twee tieners zijn zwanger. Wie beslist volgens jou over het wel of niet afbreken van de zwangerschap?

Alleen de jongen. Alleen het meisje. Het meisje samen met haar familie.

Samen. Samen, maar het meisje beslist. Anders, namelijk


Portfolio-opdracht - Muziek en seks

Bij deze laatste opdracht maak je een product. Voeg dit toe aan je portfolio.
Vorm tweetallen. Jullie kiezen samen twee muzieknummers uit die gaan over liefde en seksualiteit.
Bekijk ook de clips die bij deze liedjes horen. Kies twee liedjes uit die heel anders zijn. Beantwoord voor elk
liedje de volgende vragen:

- Hoe wordt de liefde beschreven, bijvoorbeeld mooi of tragisch?
- Gaat het op een positieve of negatieve manier over seksualiteit in het liedje

en de clip?

- Zitten er stereotypen in het liedje en de clip? Geef voorbeelden.
- Sluit het liedje aan bij de seksuele moraal in de Nederlandse

samenleving of niet? Leg uit.

- Spreekt dit liedje jullie aan of niet? Leg uit.

Maak een podcast waarin jullie de twee liedjes en jullie commentaar verwerken.

Begrippen

Aanranding Afdwingen of opdringen van een seksuele Seksueel grensoverschrijdend gedrag Seksuele uit-
handeling, zonder dat er sprake is van het binnendringen spraak of handeling waarbij het slachtoffer zich onprettig
van iemands lichaam. voelt of waarbij het slachtoffer aangerand of verkracht
wordt.
Anticonceptie Middel dat zwangerschap voorkomt.
Ook wel: voorbehoedsmiddel. Seksuele moraal Opvattingen over seksueel gedrag en
seksualiteit die in een samenleving of een bepaalde groep
Exposing Verspreiden van intiem of seksueel getint geaccepteerd zijn.
beeldmateriaal van iemand anders, met de bedoeling
iemand te schande te maken of wraak te nemen. Sexting Versturen van seksueel getinte berichtjes of
beelden.
LHBTI Afkorting van lesbiennes, homoseksuelen,
biseksuelen, transgenders en interseksuelen. Soa Afkorting van seksueel overdraagbare aandoening.
Ook wel: geslachtsziekte.
Seksualiteit Alles wat je doet, denkt of ziet wat zorgt
voor seksuele opwinding. Verkrachting Seksueel binnendringen van iemands
lichaam tegen iemands wil.

Seksuele gezondheid 93



Politiek-juridische
dimensie

20 Burger en recht 96
Hoe werkt ons rechtssysteem?
21 Vrijheid en onvrijheid 108
Kunnen we doen wat we willen?

20 Burger en recht
Hoe werkt ons rechtssysteem?

www.themasburgerschap.nl/thema20

CASUS 2:08 – 5:28 en 37:22 – 39:42

DIT IS MIJN UITSPRAAK zelf vastzetten. Over de barst in het slaapkamerraam
Het tv-programma De Rijdende Rechter behandelt zegt hij: ‘Bij aanvang van de huurovereenkomst is er
conflicten tussen burgers. In deze aflevering gaat geen beschrijving van het gehuurde opgemaakt. Om-
het om een jong stel, Britt en Fabio, dat ruziet met dat u, de huisbaas, niet kunt bewijzen dat de woning
hun huisbaas. is opgeleverd zonder barst in het slaapkamerraam,
moet ik er op grond van de wet van uitgaan dat de
Britt en Fabio eisen dat de huisbaas een losse barst er toen al zat. U moet het dan ook herstel-
gasleiding vastzet en een kapot slaapkamerraam len. (…) Dit is mijn uitspraak en daarmee is de zaak
repareert. Maar hij weigert dit en beweert dat de gesloten.’
huurders er zelf een rommeltje van maken en boven-
dien overlast veroorzaken. Heb jij in je directe omgeving weleens een conflict
De Rijdende Rechter luistert eerst naar beide partij- meegemaakt waarbij de hulp van een bemiddelaar
en, waarna hij in de uitzending een besluit neemt. of zelfs een rechter nodig was?
De huurders moeten van hem de losse gasleiding

Licht je antwoord toe:

96

Honderden regels per dag

Met hoeveel regels heb jij op een doorsnee dag te
maken? Het zijn er al gauw een paar honderd. Want ga
maar na, als je ’s ochtends onder de douche stapt, moet
het water aan wettelijke kwaliteitsnormen voldoen. De
shampoo mag sinds een paar jaar niet meer getest zijn
op dieren. Pak je vervolgens je nieuwe telefoon, dan is
vastgelegd dat je recht hebt op een deugdelijk product,
en ga zo maar door. Al deze regels staan in wetten.

Wetten De Wet handelingsonbekwaamheid verdween in 1956. Getrouwde
Nederland heeft zelf zo’n 10.000 wetten en daar komen vrouwen mochten voortaan werken, en zonder toestemming van
dan de EU-regels nog bij. De belangrijkste Nederlandse hun man op reis.
wet is natuurlijk de grondwet met daarin onze grond-
rechten en regels over het bestuur van Nederland. Uitspraken van rechters
Sommige wetten zijn belangrijk voor werk in een be- Regels waar iedereen zich aan moet houden staan niet
paalde sector, zoals de Drank- en Horecawet, de Land- alleen in wetten. Rechtsregels komen ook voort uit uit-
bouwwet en de AVG, over privacy. Regelmatig komen spraken van rechters. Een voorbeeld is het vonnis in de
er nieuwe regelingen bij, maar de overheid schaft af en zaak van de ouders die schadevergoeding eisten omdat
toe ook regels af. hun kinderen niet op de jaarlijkse schoolfoto stonden.
De rechter wees in hoger beroep hun eis af.

1 Wet en werk

a Noteer per wet minimaal twee beroepen waarbij je met die wet te maken krijgt.

Wetten Beroepen

Drank- en Horecawet


Landbouwwet


Algemene Verordening
Gegevensbescherming (AVG)

b W elke wet of wettelijke regel is voor jouw eigen sector van belang? Noem een andere wet dan in de tabel.

TIP: kijk op de website van jouw brancheorganisatie onder het kopje ‘wetten en regels’.

c Beschrijf een situatie waarin je duidelijk maakt welke invloed die wet op je werk heeft.

Burger en recht 97

2 Opmerkelijk .
.
1. Fooi is inkomen en moet je dus opgeven aan de Belastingdienst. .
2. In Rotterdam kunnen baasjes van blaffende honden een boete krijgen.
3. In Alkmaar is het verboden om in je tuin te barbecueën.

a Van de regels hierboven is er één verzonnen. Zoek op internet welke kloppen en welke verzonnen is.


De eerste regel klopt WEL / NIET, dit heb ik gevonden op de site van

De tweede regel klopt WEL / NIET, dit heb ik gevonden op de site van

De derde regel klopt WEL / NIET, dit heb ik gevonden op de site van

b In de lestekst las je over de ‘schoolfotozaak’: in hoger beroep wees de

rechter de eis van de ouders af.
Zoek online met de zoekwoorden ‘schoolfoto + rechter’ informatie op
over deze zaak. Noteer wat in eerste instantie het vonnis was.

c Vind je dit een kwestie waar een rechter zich mee bezig moet houden?

Waarom wel of niet?

Rechtsgebieden

Alle algemeen geldende regels kun je indelen in twee
rechtsgebieden: het publiekrecht en het privaatrecht.
Publiekrecht gaat over de verhoudingen tussen inwo-
ners en de overheid. Denk aan het strafrecht dat gaat
over overtredingen en misdrijven. Maar het grootste
rechtsgebied is het privaatrecht, dat de verhoudingen
tussen personen regelt. Van alle rechtszaken gaat maar
liefst driekwart over dit rechtsgebied.

Privaatrecht Een bedrijf is aansprakelijk als er tijdens werkzaamheden schade
Privaatrecht noem je ook wel ‘burgerlijk recht’ of ‘civiel ontstaat.
recht’. Het draait hierbij om de relaties tussen natuur-
lijke personen, mensen van vlees en bloed, maar ook lost. Doet hij dit niet, dan is hij verantwoordelijk voor
tussen rechtspersonen zoals verenigingen, stichtingen de schade die door het gebrek optreedt. Je zegt ook wel
of bedrijven. dat hij aansprakelijk is.
Het gaat bij privaatrecht dus bijvoorbeeld over regels Omdat de huisbaas niet kon bewijzen dat het slaap-
bij erfenissen en echtscheidingen, over arbeidsover- kamerraam heel was toen Britt en Fabio er kwamen
eenkomsten of over huurcontracten, zoals bij Britt en wonen, moest hij de reparatie betalen van de rechter.
Fabio en hun huisbaas uit de casusvideo. In contracten Het is dus belangrijk dat je dit soort zaken van tevoren
of overeenkomsten gaat het vrijwel altijd over rechten goed vastlegt, bijvoorbeeld in een contract. Dat zorgt
en plichten. Zo hebben huurders de plicht om op tijd de ervoor dat de rechten en plichten voor alle partijen
huur te betalen en hebben ze er op hun beurt recht op duidelijk zijn.
dat de verhuurder ernstige gebreken zoals lekkage op-

98