คณะผู้จัดท�ำ จัดท�ำเนื้อหา สถาบันอาศรมศิลป์ วีรวัฒน์วรายน จันทรัสม์จันทรทิพรักษ์ อดิศักดิ์โกเมฆ ออกแบบรูปเล่ม โสภณ สุกแสงแก้ว เผยแพร่ พฤศจิกายน ๒๕๖๒ ที่ปรึกษา ประยงค์โพธิ์ศรีประเสริฐ
ค�ำน�ำ โครงการหลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน เริ่มต้นในปี๒๕๕๙ เป็นการด�ำเนินการของสถาบันอาศรมศิลป์ โดยการสนับสนุนของส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.)จากประสบการณ์การท�ำงานของ สาขาวิชาทางสถาปัตยกรรม ที่ใช้กระบวนการออกแบบกายภาพเพื่อส่งเสริมคุณภาพชีวิตที่ดีของคนในชุมชน และได้พัฒนามาเป็นหลักสูตรการอบรมเพื่อสร้างผู้น�ำการเปลี่ยนแปลงด้านพื้นที่สุขภาวะในชุมชน โดยผ่าน กระบวนการเรียนรู้ด้วยการลงมือปฏิบัติจากปัญหาและสถานการณ์จริงในชุมชน คู่มือ “หลักสูตรการพัฒนาสุขภาวะชุมชน” เล่มนี้เป็นการรวบรวมเครื่องมือและวิธีการในการจัดอบรมดังกล่าว ได้แก่แผนที่คนดีแผนที่กายภาพ แผนที่สังคมสุขภาวะการวางเป้าหมายและแผนพัฒนาสุขภาวะชุมชน ไปจนถึง ผลลัพธ์ในการจัดอบรมร่วมกับชุมชนต้นแบบ ๔ แห่ง ได้แก่ ชุมชนท่าม่วง จ.กาญจนบุรี, ชุมชนบ้านเอื้ออาทร รังสิตคลอง ๑๐/๒, ชุมชนทับไทร จ.จันทบุรีซึ่งหากน�ำไปปรับใช้กับชุมชนอื่นอย่างเหมาะสม จะท�ำให้เกิดการ พัฒนาพื้นที่สุขภาวะขึ้นในชุมชนทั่วประเทศ รวมทั้งสามารถน�ำความรู้และทักษะที่ได้ไปใช้ในการพัฒนาชุมชน ในด้านอื่นๆ บนฐานข้อมูลเชิงประจักษ์ของชุมชนต่อไป
ส่วนที่ ๑ ความเป็นมาและความส�ำคัญ • ความเป็นมาของหลักสูตรนักพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน • เป้าหมายของหลักสูตร • กลุ่มเป้าหมาย • เนื้อหาของหลักสูตร • วิธีการอบรม • วิทยากร • ระยะเวลาการอบรม • ผู้บริหารหลักสูตร ส่วนที่ ๒ รายละเอียดของหลักสูตรพัฒนาสุขภาวะชุมชน • กรอบการอบรม • รายละเอียดหลักสูตร Chapter 1 : แผนที่คนดี Chapter 2 : แผนที่กายภาพ Chapter 3 : แผนที่สังคมและสุขภาวะ Chapter 4 : การวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาสุขภาวะชุมชน • การประเมินผลหลักสูตร ส่วนที่ ๓ พื้นที่น�ำร่องของโครงการ บริบท เป้าหมาย และแนวทางการด�ำเนินงาน • พื้นที่น�ำร่องของโครงการฯ บริบท เป้าหมาย และแนวทางการด�ำเนินงาน • ถอดบทเรียนคุณประโยชน์ของเครื่องมือที่ใช้ในการอบรม • ผลการด�ำเนินงานและโอกาสในการขยายผล ๖ ๘ ๑๐ ๑๒ ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๕ ๑๖ ๑๙ ๒๓ ๓๕ ๔๕ ๕๗ ๖๘ ๗๐ ๗๒ ๘๐ ๘๒ สารบัญ
ความเป็นมา และความส�ำคัญ ส่วนที่ ๑
ความเป็นมาของโครงการหลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน กระแสทุนนิยมในปัจจุบันส่งผลให้ประชาชนมีพฤติกรรมในการดูแลสุขภาพที่ไม่เหมาะสม ดังจะเห็นได้จาก แนวโน้มการเกิดโรคไม่ติดต่อ(Non-Communicable Disease, NCDs) เช่น โรคหลอดเลือดหัวใจโรคเบาหวาน โรคความดันโลหิตสูง ฯลฯ ล้วนแต่เป็นปัญหาสุขภาพอันดับต้นๆ ของประเทศไทย สอดคล้องกับวิสัยทัศน์ของส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการสร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) ที่ต้องการส่งเสริมให้ประชาชนไทย มีคุณภาพชีวิตที่ดีจึงได้ก�ำหนดยุทธศาสตร์ในการส่งเสริมพื้นที่สุขภาวะ(HealthySpace) โดยมีแนวคิดว่า พื้นที่ สุขภาวะจะช่วยส่งเสริมกิจกรรมทางกาย (Physical Activity)สุขภาพจิตที่ดี(Mental Health) ปฏิสัมพันธ์ของ คนในพื้นที่ (Social Cohesion/Inclusion) และสัมพันธ์อย่างสูงกับพฤติกรรมการบริโภคอาหารที่ปลอดภัย (HealthyEating)ของประชาชน ดังนั้นการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะจึงเป็นหนึ่งในองค์ประกอบส�ำคัญที่จะช่วยเป็น ตัวเร่งปฏิกิริยาที่ท�ำให้เกิดกระบวนการพัฒนาเมืองที่ยั่งยืนต่อไป ภายใต้แผนส่งเสริมกิจกรรมทางกาย ส�ำนักงานสร้างเสริมวิถีชีวิตสุขภาวะ ส�ำนักงานกองทุนสนับสนุนการ สร้างเสริมสุขภาพ (สสส.) มีเป้าหมายการพัฒนายุทธศาสตร์พื้นที่สุขภาวะเพื่อเสริมสร้างความรู้และกระบวนการ มีส่วนร่วมที่มาจากชุมชนหรือพื้นที่ น�ำไปสู่การพัฒนาพื้นที่สุขภาวะต้นแบบ เพื่อขยายผลและผลักดันไปสู่นโยบาย ระดับท้องถิ่น หรือระดับชาติโดยมีสมมติฐานว่า หากขยายจ�ำนวนประชากรที่มีความรู้ความเข้าใจเรื่องการ พัฒนาพื้นที่สุขภาวะ เท่ากับเป็นการขยายจ�ำนวนพื้นที่สุขภาวะต้นแบบในประเทศไทย สอดคล้องกับหลักคิด ในการท�ำงานพัฒนาชุมชนของสถาบันอาศรมศิลป์ที่เชื่อว่า “การพัฒนาชุมชนอย่างยั่งยืน คือการพัฒนาชาวชุมชน ให้มีความสามารถที่เข้าถึงความรู้ ความเข้าใจ บริบทชุมชนของตน น�ำไปสู่การวิเคราะห์จุดแข็งจุดอ่อน เห็นเป้าหมาย ในการพัฒนาและมุ่งมั่นส่งเสริมให้เป็นชุมชนน่าอยู่ได้ด้วยตนเอง” และเรียกบุคคลดังกล่าวว่าเป็น ผู้น�ำการ เปลี่ยนแปลง (Change Agent) สถาบันอาศรมศิลป์ที่มีวิสัยทัศน์ในการเป็นสถาบันการเรียนรู้อย่างเป็นองค์รวม เพื่อรับใช้สังคม เล็งเห็นโอกาส จากการท�ำงานร่วมกับ สสส. ในฐานะภาคีเครือข่ายที่เป็นสถาบันการศึกษา โดยการออกแบบหลักสูตรอบรมที่ ส่งเสริมให้เกิด ผู้น�ำการเปลี่ยนแปลง (Change Agent) ให้เกิดขึ้นในชุมชน หลักสูตรนี้มีรูปแบบการเรียนรู้ ที่มีลักษณะส�ำคัญคือ ๑) เป็นกระบวนการเรียนรู้จากการปฏิบัติ (Active Learning) ผู้เข้าอบรมจะได้เรียนรู้ด้วยตนเอง จากการ ลงมือท�ำ ทั้งในการส�ำรวจ การสื่อสาร การน�ำเสนอ ฯลฯ 8 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
๒) เป็นกระบวนการเรียนรู้จากการย้อนทวนมองตนเอง (Learning through Reflection)ผู้เข้าอบรมจะได้ เรียนรู้ผ่านประสบการณ์การลงมือท�ำงานของตนเอง และกลุ่ม ได้ย้อนทวนให้เห็นถึงความรู้ความเข้าใจ หรือ ความรู้สึกที่เกิดขึ้นจากการลงมือปฏิบัติทบทวนให้เกิด ความเข้าใจในตนเองที่ชัดเจนมากขึ้น ๓) เป็นกระบวนการเรียนรู้เป็นกลุ่ม (Group Learning) จากการเรียนรู้ผ่านการลงมือปฏิบัติและการย้อนทวน ตนเอง ความรู้ความเข้าใจนั้นจะถูกน�ำเสนอและ แลกเปลี่ยนเรียนรู้(Share & Learn) ทั้งในกลุ่มย่อย และกลุ่มใหญ่ เพื่อสร้างเป็นความรู้ความเข้าใจที่เป็นของ ผู้เข้าอบรมทั้งหมดร่วมกัน รวมถึงต่อยอดให้ความรู้ บางอย่างที่เกิดขึ้นเฉพาะตน เกิดเป็นความรู้ที่สมบูรณ์ มากยิ่งขึ้นเมื่อผ่านการเพิ่มเติมจากผู้เข้าอบรมคนอื่นๆ ๔) เป็นกระบวนการเรียนรู้จากปัญหาและสถานการณ์จริง (Problem Based Learning)ผู้เข้าอบรมจะได้เรียน รู้ผ่านสถานการณ์จริงผ่านชีวิตและปัญหาที่เกิดขึ้นจริง ได้ส�ำรวจเห็นสิ่งเหล ่านั้นในชุมชนของตนเอง หรือ ชุมชนที่มีความคุ้นเคยเพื่อฝึกการสังเกตและวิเคราะห์ ข้อมูลเพื่อหาแนวทางในการแก้ไขปัญหา และก้าวขึ้น เป็นผู้น�ำเพื่อลงมือแก้ไขปัญหานั้น ๕) เป็นกระบวนการเรียนรู้จากความเข้าใจทางด้าน กายภาพชุมชน (Learning through understanding of the physical community) ผู้เข้าอบรมจะได้ เรียนรู้พื้นฐานของสถาปนิก หมายถึงการรับรู้การเข้าใจ สภาพแวดล้อมชุมชนอย่างเป็นระบบ ระบุปัญหา และ วางแผนอนาคตโดยเชื่อมโยงกับกายภาพรอบตัวได้ ได้ฝึกฝนทักษะการใช้เครื่องมือที่จ�ำเป็น ยกตัวอย่างเช่น แผนที่ต่างๆ ส�ำรวจชุมชน โครงสร้างของหลักสูตร หลักสูตร ส�ำรวจ ชุมชน หลักสูตร วางเป้าหมายพัฒนาชุมชน แผนที่คนดี แผนที่กายภาพ แผนที่สังคมและสุขภาวะ หลักสูตรออกแบบ กายภาพ หลักสูตรออกแบบ การสื่อสารชุมชน เขียนโครงการ จัดวงพูดคุย แลกเปลี่ยน ออกแบบ กายภาพ ออกแบบ การสื่อสาร ขั้นตอนการ พัฒนาพื้นที่ สุขภาวะชุมชน จัดอบรม Coaching สนับสนุน วางเป้าหมาย ขับเคลื่อน การพัฒนา ชุมชน สรุป และวิเคราะห์ ข้อมูล สรุป และวิเคราะห์ ข้อมูล หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 9
เป้าหมายของหลักสูตร เพื่อการสร้างผู้น�ำการเปลี่ยนแปลง (Change Agent) ที่จะเป็นผู้น�ำ กระตุ้นชุมชนให้ร่วมกันพัฒนาพื้นที่สุขภาวะ ที่ส่งเสริมคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้นของคนในชุมชน โดยค�ำนึงถึงคุณสมบัติที่คาดหวังส�ำคัญสามด้าน ได้แก่ ด้านการ พัฒนาองค์ความรู้(Knowledge), ด้านการพัฒนาทักษะ (Skill), ด้านการสร้างทัศนคติ(Attitude) คุณสมบัติที่คาดหวัง ของผู้เข้าอบรม นักพัฒนาพื้นที่ สุขภาวะชุมชน 10 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
ความรู้ (Knowledge) • รู้จักถิ่นฐานของตนเอง รู้บริบทชุมชน ในมิติต่างๆ • เห็นศักยภาพ จุดอ่อน จุดแข็ง สถานการณ์สภาพปัญหา และความต้องการของชุมชน • รู้เป้าหมายในการพัฒนาชุมชน • รู้แผนปฏิบัติงานเพื่อบรรลุเป้าหมาย ทักษะ (Skill) • มีทักษะในการส�ำรวจชุมชนด้วยเครื่องมือต่างๆ • มีทักษะการสื่อสารและแลกเปลี่ยนความคิดเห็น • มีทักษะการรวบรวมและวิเคราะห์ข้อมูล • มีทักษะในการน�ำเสนอข้อมูล • มีทักษะในการวางเป้าหมาย และวางแผนปฏิบัติงาน เพื่อไปสู่เป้าหมาย • มีทักษะในการท�ำงานร่วมกับผู้อื่น ทัศนคติ (Attitude) • มีทัศนคติที่ดีต่อตนเอง เห็นศักยภาพ มีความมั่นใจ • มีทัศนคติที่ดีต่อคนในชุมชนและผู้อื่น รับฟังความคิดเห็น และเห็นคุณค่าของผู้อื่น • เห็นความส�ำคัญของการส�ำรวจชุมชน • เห็นความส�ำคัญของการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน • มีทัศนคติว่าชุมชนสามารถพัฒนาได้ด้วยก�ำลังของคนในชุมชน หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 11
กลุ่มเป้าหมาย ในประเทศไทย กลุ ่มทางสังคมที่มีจ�ำนวนมากที่สุดคือ กลุ ่มชุมชน ซึ่งมีทั้งชุมชนชนบท และชุมชนเมือง หากต้องการสร้างความยั่งยืนในการพัฒนาจึงต้องเน้นไปที่กลุ่มชุมชนซึ่งเป็นประชากรจ�ำนวนมากที่สุดโครงการ ตั้งสมมติฐานว่า หากพัฒนาทักษะความสามารถของแกนน�ำชุมชน เพื่อให้เป็นผู้น�ำการเปลี่ยนแปลง จะน�ำไปสู่ การยกระดับคุณภาพชีวิตของคนอื่นๆ ในชุมชน แกนน�ำจึงจ�ำเป็นต้องมีความรู้พื้นฐานในแบบที่สถาปนิกมี อันหมายถึง การรับรู้เข้าใจสภาพแวดล้อมอย่างเป็นระบบ ระบุปัญหา วางเป้าหมายและแผนอนาคตโดย เชื่อมโยงกับกายภาพรอบตัว โครงการหลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน กลุ่มเป้าหมายของหลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน จึงเป็นแกนน�ำของชุมชน ซึ่งเป็นได้ทั้ง ๑. แกนน�ำตามโครงสร้างการปกครอง เช่น ประธานชุมชน กรรมการชุมชน กลุ่มอสม. ฯลฯ ๒. แกนน�ำตามธรรมชาติคือคนที่ไม่ได้มีต�ำแหน่งตามโครงสร้าง แต่เป็นที่รวมใจของคนในชุมชนได้ เนื้อหาของหลักสูตร ส่วนที่ ๑ หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน : เพื่อให้ผู้เข้าอบรมรู้จักถิ่นฐานชุมชนของตนเองในมิติต่างๆอย่างเป็นระบบ มีทักษะในการส�ำรวจชุมชนด้วยการใช้เครื่องมือแบบต่างๆ ตัวอย่างเช่น การใช้แผนที่ในการบันทึกข้อมูล การใช้ แบบสอบถาม การพูดคุยตั้งค�ำถาม สนทนาวิสาสะเป็นต้น รวมถึงเป็นการเปลี่ยนทัศนคติของผู้เข้าอบรม ให้มอง ชุมชนในมุมใหม่ เข้าใจชุมชนมากขึ้นด้วยข้อมูลที่มีอยู่ ไปจนถึงสามารถวิเคราะห์เพื่อมองเห็นศักยภาพ ปัญหา และโอกาสในการพัฒนาชุมชนได้ ในหลักสูตรการส�ำรวจชุมชนนี้แบ่งออกเป็น เนื้อหาการอบรมทั้งสิ้นสามเรื่อง คือ แผนที่คนดีแผนที่กายภาพ แผนที่สังคมและสุขภาวะ ส่วนที่ ๒ หลักสูตรการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน : เพื่อสรุปข้อมูลทั้งหมดของชุมชนที่ได้จากการ ส�ำรวจ รวมถึงผลการวิเคราะห์ชุมชน มาวางเป้าหมายในการพัฒนาชุมชน และร่วมกันวางแผนพัฒนาชุมชนเพื่อ บรรลุเป้าหมายที่วางไว้ 12 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
วิธีการอบรม แผนภูมิแสดงเนื้อหาและองค์ประกอบ หลักสูตรนักพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน หลักสูตรการ ส�ำรวจชุมชน หลักสูตร การวาง เป้าหมาย แผนที่ กายภาพ การวาง เป้าหมายและแผน แผนที่ คนดี แผนที่สังคม และสุขภาวะ ๑ เสวนา แลกเปลี่ยนความเห็น ๒ ฝึกปฏิบัติ ๓ ถอดบทเรียน ๑ เสวนา ๒ ฝึกปฏิบัติ ๓ ถอดบทเรียน ๔ ศึกษา ดูงาน เนื้อหา หลักสูตร เครื่องมือ วิธีการ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 13
วิทยากร วิทยากร มี ๒ ประเภท ๑. วิทยากรกระบวนการ (Facilitator) บทบาทหน้าที่ - ออกแบบการเรียนรู้ให้เหมาะสมกับผู้เข้าอบรมมากที่สุด - ท�ำหน้าที่เป็นกระบวนการก�ำกับ เชื่อมโยงดูแลเนื้อหาให้สอดคล้องเป็นระบบ สร้างการเรียนรู้แบบมี ส่วนร่วม เกิดการเรียนรู้อย่างเป็นองค์รวมของผู้เข้าร่วมทุกคน - ประเมินผลการเรียนรู้โดยประเมินผลการเรียนรู้ที่เกิดขึ้นจากการจัดอบรมอยู่ตลอดเวลา ทั้งระหว่าง การจัดอบรมและหลังการจัดการอบรม - ให้ค�ำปรึกษาแนะน�ำในการแก้ปัญหาหรืออุปสรรคที่เกิดขึ้นของชุมชนระหว่างการด�ำเนินงาน ๒. วิทยากรพิเศษและผู้ทรงคุณวุฒิ บทบาทหน้าที่ - ให้ความรู้หรือให้ความเห็นเกี่ยวกับข้อมูลเฉพาะที่เกี่ยวข้องกับการขับเคลื่อนงานหรือขับเคลื่อนชุมชน เช่น ปราชญ์ชาวบ้านหรือผู้เชี่ยวชาญด้านประวัติศาสตร์, ผู้เชี่ยวชาญด้านสิ่งแวดล้อมของชุมชน เป็นต้น 14 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
ระยะเวลาการอบรม ระยะเวลาการอบรมแต่ละหลักสูตรใช้เวลาการอบรมขึ้นอยู่กับเนื้อหา ประสบการณ์รวมทั้งเงื่อนไขของผู้เข้าร่วม และกระบวนการเรียนรู้ของแต่ละหลักสูตร ผู้บริหารหลักสูตร สถาบันอาศรมศิลป์และภาคีเครือข่าย หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 15
รายละเอียดของหลักสูตร พัฒนาสุขภาวะชุมชน ส่วนที่ ๒
18 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กรอบการอบรม กระบวนการเรียนรู้หลัก แผนที่คนดี ผู้เข้าอบรม ชาวบ้าน และ ชุมชนตระหนักถึงคุณค่า ในตัวเอง เกิดการเปลี่ยนแปลงด้านคุณธรรมและ จริยธรรม เกิดแบบอย่าง ของบุคคลที่มีความรู้ ความสามารถในด้าน ต่างๆ สร้างวัฒนธรรม การสร้างกิจกรรมร่วมกัน ในชุมชน และเกิดความ ร ่วมมือประสานงานใน ชุมชนอย่างเป็นมิตร กระบวนการส�ำรวจ รับรู้ สังเกต เพื่อระบุถึงบุคคล ด้วยคุณค่าความสามารถ และความดีความงาม ตามความเป็นจริงใน ระดับหมู่บ้าน ชุมชน ท้อง ถิ่น ซึ่งเป็นศีลธรรมพื้น ฐานของสังคม และยัง ประกอบด้วยมิติอื่นๆ ที่ เป็นความคิดและเป็น ป ร ะ ส บ ก า ร ณ ์ ที่ ยัง ประโยชน์ควรแก่การ ถ่ายทอดและน�ำไปสู่การ ปฏิบัติอย ่างกว้างขวาง หลากหลายรูปแบบใน บริบทต่างๆต่อไป •ความหมาย ของความดี การแบ่งหมวดหมู่ และวิธีเข้าถึง คุณค่าความดี จากคนในชุมชม •ฝึกการฟัง อย่างตั้งใจ •ฝึกตั้งค�ำถาม เพื่อไปถึงคุณค่า ความดี •ส�ำรวจแผนที่ คนดีกับคนใน ชุมชน •คิดว่าเครื่องมือ การส�ำรวจแผนที่ คนดีเป็นประโยชน์ อย่างไรกับตนเอง หรือชุมชนบ้าง • ได้เรียนรู้อะไร จากกิจกรรมนี้ ผลลัพธ์ การเรียนรู้ เนื้อหา-ประเด็น การเรียนรู้ หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน การเสวนา การฝึก ปฏิบัติ ถอด บทเรียน และสรุป องค์ความรู้ อื่นๆ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 19
กระบวนการเรียนรู้หลัก แผนที่กายภาพ ผู้เข้าอบรม ชาวบ้าน และ ชุมชนตระหนักถึงความ ส�ำคัญของกายภาพพื้นที่ สามารถเชื่อมโยงสภาพ แวดล้อมรอบตัวเข้ากับ วางแผนในอนาคตของ ชุมชนได้อย่างชัดเจน แผนที่กายภาพเป็นเครื่อง มือส�ำรวจเพื่อส่งเสริมให้ ผู้ส�ำรวจมีความเข้าใจ สภาพแวดล้อมของชุมชน อย่างเป็นระบบ ตั้งแต่ใน ขั้นตอนการส�ำรวจเพื่อ เก็บข้อมูลกายภาพ การ วิเคราะห์พื้นที่เพื่อให้เห็น ศักยภาพ ข้อดีปัญหา เพื่อน�ำไปสู ่การหาทาง พัฒนาต่อไป ผลลัพธ์ การเรียนรู้ เนื้อหา-ประเด็น การเรียนรู้ หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน การเสวนา การฝึก ปฏิบัติ ถอด บทเรียน และสรุป องค์ความรู้ อื่นๆ •ความหมายของ แผนที่ ประโยชน์ องค์ประกอบ •การทดลองท�ำ แผนที่จากโจทย์ ง่ายๆเช่น การท�ำ แผนที่จากบ้าน มาสถานที่จัดงาน •การส�ำรวจ สภาพแวดล้อมใน ชุมชนระบุศักยภาพ ปัญหาและความ ต้องการ •แผนที่ที่ดี ควรเป็นอย่างไร •คิดว่าเครื่องมือ การส�ำรวจแผนที่ กายภาพ เป็นประโยชน์ต่อ ตนเองและชุมชน อย่างไร • รู้ข้อมูลอะไรใน ชุมชนเพิ่มขึ้นจาก กิจกรรมนี้ • ได้เรียนรู้อะไร จากกิจกรรมนี้ 20 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กระบวนการเรียนรู้หลัก แผนที่สังคม และสุขภาวะ แผนที่สังคมและสุขภาวะ ช ่วยให้ผู้ส�ำรวจเข้าใจ บริบททางด้านสังคมและ สุขภาวะของชุมชนตาม ประเด็นส�ำคัญและความ สนใจของชุมชน โดยเปิด โอกาสให้ใช้เครื่องมือ ส�ำรวจที่หลากหลายใน การเข้าถึงข้อมูลตาม เป้าหมายที่วางไว้เครื่องมือ ส�ำคัญที่เหมาะสมกับการ ส�ำรวจแผนที่สังคมและ สุขภาวะคือการใช้แผนที่ และการใช้แบบสอบถาม ในการส�ำรวจ ผลลัพธ์ การเรียนรู้ เนื้อหา-ประเด็น การเรียนรู้ หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน การเสวนา การฝึก ปฏิบัติ ถอด บทเรียน และสรุป องค์ความรู้ อื่นๆ • ประเด็นใดใน ชุมชน ที่ส่งผล กระทบต่อวิถีชีวิต และสุขภาวะและ เราควรส�ำรวจ เพื่อให้เข้าใจอย่าง ถ่องแท้ •การออกแบบ แบบสอบถาม •การส�ำรวจด้วย เครื่องมือแผนที่ สังคมและสุขภาวะ •การสรุปข้อมูล •การวิเคราะห์ ข้อมูล •คิดว่าแผนที่สังคม และสุขภาวะเป็น ประโยชน์ต่อตนเอง และชุมชนอย่างไร • รู้ข้อมูลอะไรเพิ่ม ขึ้นจากกิจกรรมนี้ • ได้เรียนรู้อะไร บ้างจากกิจกรรม นี้ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 21
กระบวนการเรียนรู้หลัก การวางเป้าหมายและ แผนการพัฒนาชุมชน การอบรมวางเป้าหมาย พัฒนาชุมชนเปรียบเสมือน การวางหมุดหมายในการ เดินทางเมื่อตั้งหมุดหมาย ได้ชัดเจนเพียงพอแล้ว สิ่งที่ต้องกระท�ำต ่อมาก็ คือการระบุแผนการหรือ วิ ธี ก า ร เ พื่ อไ ปใ ห้ ถึง เป้าหมายและการจะเลือก แผนการหรือวิธีการ ต้อง ขึ้นอยู่กับข้อมูลที่เกี่ยวข้อง รวมถึงความต้องการของเรา ด้วยดังนั้นในกระบวนการ นี้ความส�ำคัญจึงอยู่ที่การ แลกเปลี่ยนความคิดเห็น เพื่อสรุปเป้าหมายและ แผนการท�ำงาน ให้เหมาะ สมสอดคล้องกับข้อมูล ชุมชนที่ได้จากการส�ำรวจ ผลลัพธ์ การเรียนรู้ เนื้อหา-ประเด็น การเรียนรู้ หลักสูตรการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน การเสวนา การฝึก ปฏิบัติ ถอด บทเรียน และสรุป องค์ความรู้ อื่นๆ • ประเด็นส�ำคัญที่ ได้จากการส�ำรวจ ชุมชน • ภาพฝันของ ชุมชนในอีก ๑ ปี ข้างหน้า •การแลกเปลี่ยน พูดคุย •การรับฟังความ คิดเห็นของผู้อื่น •การวางเป้าหมาย และแผนพัฒนา ชุมชนเป็นประโยชน์ อย่างไรต่อตนเอง และชุมชน • ได้เรียนรู้อะไร จากกิจกรรมนี้ 22 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
Chapter 1 หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน แผนที่คนดี People Mapping หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 23
24 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
ภาพตัวอย่างเครื่องมือ "แผนที่คนดี" หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 25
“ทุกคนมีเมล็ดพันธุ์แห่งความดีอยู่ในหัวใจ และพลังแห่งความดีเกิดจากการเอาความเป็น มนุษย์มาเชื่อมต่อกัน แม้มนุษย์มีกิเลสก็จริง แต่มนุษย์ไม่ได้มีด้านเดียว มนุษย์มีธรรมชาติอีก ด้านหนึ่งด้วย ทุกคนมีเมล็ดพันธุ์แห่งความดีอยู่ในหัวใจ อย่างที่บางทีเรียนกว่า “เมล็ดพันธุ์ แห่งโพธิ์”ถ้าใส่ปุ๋ยรดน�้ำพรวนดินเมล็ดพันธุ์นี้ก็จะงอกและผลิดอกออกผลแผ่ไพศาล การพัฒนาทุกวันนี้ไปใส่ปุ๋ยรดน�้ำพรวนดินกิเลส ความชั่วจึงกลบความดี” ศาสตราจารย์เกียรติคุณ นายแพทย์ ประเวศ วะสี แนวความคิดเบื้องหลังเครื่องมือ : ค�ำว่าแผนที่คนดีเป็น ศ.นพ.ประเวศ วะสีที่ริเริ่มใช้ค�ำนี้ เพื่อเรียกกระบวนการส�ำรวจ รับรู้สังเกต เพื่อระบุถึงบุคคลด้วยคุณค่า ความสามารถและ ความดีความงาม ตามความเป็นจริงในระดับหมู่บ้าน ชุมชน ท้องถิ่น ซึ่งเป็นศีลธรรมพื้นฐาน ของสังคม และยังประกอบด้วยมิติอื่นๆ ที่เป็นความคิดและเป็นประสบการณ์ที่ยังประโยชน์ ควรแก่การถ่ายทอดและน�ำไปสู่การปฏิบัติอย่างกว้างขวาง หลากหลายรูปแบบในบริบทต่างๆ ต่อไป ประโยชน์/ผลที่คาดหวังจากเครื่องมือ :ผู้เข้าอบรม ชาวบ้าน และชุมชนตระหนักถึงคุณค่า ในตัวเอง เกิดการเปลี่ยนแปลงด้านคุณธรรมและจริยธรรม เกิดแบบอย่างของบุคคลที่มีความรู้ ความสามารถในด้านต่างๆสร้างวัฒนธรรมการสร้างกิจกรรมร่วมกันในชุมชน และเกิดความ ร่วมมือประสานงานในชุมชนอย่างเป็นมิตร 26 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๑ ท�ำความเข้าใจ ความหมายความดี ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรให้ความเข้าใจเรื่องแผนที่คนดีตั้งแต่แนวคิดของเครื่องมือชนิดนี้รวมถึงประโยชน์ที่ได้จากเครื่องมือ (๑๐ นาที) • วิทยากรให้โจทย์ว่า ผู้เข้าอบรมช่วยกันระบุว่าความดีเท่าที่เรานึกออกมีอะไรบ้าง วิทยากรท�ำหน้าที่บันทึก ความดีที่แต่ละคนบอกเขียนขึ้นกระดาน โดยจัดหมวดให้อยู่ในความดี๓ ระดับ (๒๐ นาที) อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • เทปกาว • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • กระดาน (ถ้ามี) กระบวนการอบรม : หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 27
กิจกรรม ๒ ฝึกการฟังและการตั้งค�ำถาม ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด •วิทยากรชวนผู้เข้าอบรมใคร่ครวญว่าค�ำถามแบบไหน ที่จะท�ำให้เข้าถึงคุณค่าความดีของคนที่เราคุยด้วยได้เผื่อ ไว้ในกรณีที่นึกค�ำถามอื่นๆ ไม่ออกแล้ว (๓๐ นาที) • วิทยากรให้ผู้เข้าอบรมจับคู่ นั่งหันหน้าเข้าหากัน แต่ละคู่อยู่ห่างจากคู่อื่นๆ พอสมควร ในระยะที่เสียงพูดคุยจะ ไม่รบกวนซึ่งกันและกัน ให้แบ่งบทบาทกันเป็นผู้พูด และผู้ฟัง โดยให้พูดในหัวข้อ “สิ่งที่ประทับใจที่สุดในชีวิต” ผู้พูดจะพูดในประเด็นนี้ไปเรื่อยๆ ตลอด ๒ นาทีโดยที่ผู้ฟังไม่ซักถาม ไม่พูดแทรก และตั้งใจฟัง เมื่อครบ ๒ นาที วิทยากรจะเปิดโอกาสให้ผู้ฟังตั้งค�ำถามเพื่อให้เกิดความเข้าใจในเรื่องที่เล่ามากขึ้น ไม่เกิน ๒ นาทีจากนั้นก็สลับ บทบาทกัน แล้วท�ำกระบวนการเดิมซ�้ำอีกหน (๓๐ นาที) อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) • นาฬิกาจับเวลา 28 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๓ ลงพื้นที่ชุมชน ส�ำรวจแผนที่คนดี ระยะเวลา ๒ ชั่วโมง รายละเอียด วิทยากรให้โจทย์ผู้เข้าอบรมแต่ละคน ส�ำรวจแผนที่คนดีให้คุยกับใครก็ได้๑ คน แล้วเข้าให้ถึงคุณค่าความดีของ คนนั้น ด้วยการพูดคุยแบบญาติมิตร ใช้วิธีจดจ�ำเนื้อหา ไม่ให้จดลงสมุดระหว่างที่คุยกัน ยกเว้นชื่อ-สกุล เมื่อคุย เสร็จขอให้ถ่ายรูปคนที่คุยด้วยแนวตั้งมาด้วย อุปกรณ์ กล้องถ่ายรูป (ของผู้เข้าอบรมแต่ละคน) หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 29
กิจกรรม ๔ แต่งเพลงคนดี ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรให้ผู้เข้าอบรม แบ่งเป็นกลุ่มย่อย ไม่เกินกลุ่มละ ๖ คน ให้ทุกคนสะท้อนว่าไปคุยกับใครมา คุณค่าความดี ของคนนั้นคืออะไร แล้วบันทึกข้อมูลเหล่านี้ลงในกระดาษ ฟลิปชาร์ตให้ครบทุกคน (๓๐ นาที) • ให้กลุ่มย่อยทุกกลุ่ม เอาชื่อคนที่เป็นเจ้าของเรื่องแผนที่คนดีกับคุณค่าความดีของเขา มาแต่งเป็นเพลง โดยใช้ ท�ำนองเพลงที่ในกลุ่มย่อยทุกคนรู้จัก แล้วปรับแต่งเนื้อหาให้เป็นเพลงที่เล่าเรื่องของคนดี(๑ ชั่วโมง) อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) 30 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๕ แต่งบทความคนดี ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด • วิทยากรให้ผู้เข้าอบรมแต่ละคน เรียบเรียงบทความคนดีที่ไปคุยด้วย โดยแบ่งโครงสร้างการเขียนออกเป็น ๓ ย่อหน้า ย่อหน้าแรก ให้เขียนข้อมูลทั่วไปของคนคนนั้น โดยที่อธิบายความเป็นตัวเขาตามที่เราเห็นและได้พูดคุย ย่อหน้าที่สอง ให้เขียนเรื่องราวที่สะท้อนคุณค่าความดีย่อหน้าที่สาม ให้เขียนสรุปความประทับใจที่มีต่อคนนั้น จะใช้วิธีเขียนด้วยปากกาหรือพิมพ์ด้วยคอมพิวเตอร์ก็ได้ลงในกระดาษ A4แต่ให้เป็นบทความที่อ่านง่ายเรียบร้อย ไม่เน้นตกแต่งสวยงาม • ให้ปริ้นต์รูปภาพคนดีที่ถ่ายกลับมาด้วยเต็มกระดาษ A4 • เอาแผ่นบทความและรูปภาพ ขนาด A4 ติดแนวตั้งลงในแผ่นฟิวเจอร์บอร์ด ขนาดใหญ่กว่า A3 เล็กน้อย ให้ สวยงามและเรียบร้อย อุปกรณ์ • กระดาษ A4 • ปากกา • โน้ตบุ๊ค • ปริ้นเตอร์ • ฟิวเจอร์บอร์ด ขนาดใหญ่กว่า A3 (ถ้าไม่มีฟิวเจอร์บอร์ด ขอให้เป็นแผ่น กระดาษแข็งหรือของที่คล้ายกันก็ได้) • เทปกาวสองหน้าแบบบาง หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 31
กิจกรรม ๖ จัดเตรียมงานนิทรรศการแผนที่คนดี ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด •วิทยากรให้ผู้เข้าอบรมทุกคนเป็นเจ้าภาพในการจัดเตรียมงาน “นิทรรศการแผนที่คนดี” ที่ในงานประกอบด้วย ๑) นิทรรศการแผนที่คนดี๒) การบรรเลงเพลงแผนที่คนดีที่แต่งเตรียมไว้๓) ท�ำพิธีคืนข้อมูลให้กับคนดีที่เป็น เจ้าของเรื่อง •ผู้เข้าอบรมต้องแบ่งออกเป็นทีมงานฝ่ายต่างๆเช่น ฝ่ายสถานที่ฝ่ายประชาสัมพันธ์เชิญชวนคนในชุมชนมาร่วมงาน ฝ่ายพิธีกร ฝ่ายดูแลต้อนรับ และอื่นๆ ตามความจ�ำเป็น โดยท�ำการวางแผนแบ่งหน้าที่กันเองแล้วด�ำเนินการ เตรียมความพร้อมให้เรียบร้อยก่อนเริ่มงาน • ผู้เข้าอบรมต้องร่วมกันวางแผนจัดงาน ท�ำก�ำหนดการ ท�ำสคริปต์ของพิธีกร แล้ววางแผนท�ำงานของแต่ละฝ่าย อย่างชัดเจนก่อนเริ่มด�ำเนินงาน อุปกรณ์ • อุปกรณ์ส�ำหรับติดตั้งนิทรรศการ เช่น เชือก ตัวหนีบ • อุปกรณ์ส�ำหรับเตรียมสถานที่ เช่น เก้าอี้ไมโครโฟน เครื่องเสียง 32 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๗ งานนิทรรศการแผนที่คนดี / พิธีมอบบทความ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง ๓๐ นาที รายละเอียด • เริ่มเปิดงาน ให้ผู้เข้าอบรมเปิดงานตามก�ำหนดการที่วางไว้ทุกฝ่ายท�ำงานตามที่ได้รับมอบหมายหน้าที่ • เริ่มต้นงานด้วยการเล่าที่มาที่ไปของการจัดงาน • ต่อด้วยการเชิญชวนผู้มาร่วมงานชมนิทรรศการที่ติดอยู่ในบริเวณจัดงาน • เมื่อดูกันพอสมควร ให้เชิญผู้มาร่วมงานทุกคนนั่งประจ�ำที่แล้วเริ่มด้วยการให้แต่ละกลุ่มร้องเพลงแผนที่คนดีที่ แต่งขึ้น •จบเพลงก็เริ่มพิธีมอบบทความแผนที่คนดีให้กับเจ้าของเรื่องเชิญเจ้าของเรื่องและผู้ส�ำรวจออกมาทีละคู่ ท�ำการ มอบแผ่นแผนที่คนดีแล้วให้พิธีกรพูดคุยถามความรู้สึกในฐานะที่เป็นเจ้าของเรื่อง และในฐานะที่เป็นผู้ไปส�ำรวจ แผนที่คนดี • พิธีกรเชิญชวนแขกท่านอื่นๆสะท้อนความรู้สึกหรือความคิดเห็นต่อการจัดงานครั้งนี้ โดยเฉพาะคนส�ำคัญ ที่อาจจะเป็นส่วนหนึ่งในการขับเคลื่อน พัฒนาชุมชนต่อได้เช่น ประธานชุมชน ผู้ใหญ่บ้าน ก�ำนัน เป็นต้น • พิธีกรกล่าวปิดงาน อุปกรณ์ • ไมโครโฟน • เครื่องเสียง • นิทรรศการ • บทความ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 33
กิจกรรม ๘ สรุปการเรียนรู้ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด • วิทยากรพิจารณาดูว่า ถ้าผู้เข้าอบรมมีจ�ำนวนไม่มาก (ไม่ถึง ๘ คน) ก็จัดวงใหญ่วงเดียว แต่ถ้ามีคนมากเกินไป จะท�ำให้แบ่งกลุ่มพูดคุยกันล�ำบาก ก็ต้องแบ่งเป็นกลุ่มย่อย กลุ่มละ ๖-๘ คน •ตั้งค�ำถามให้ตอบ ๓ ข้อข้อที่ ๑ จากการเข้าอบรมแผนที่คนดีในครั้งนี้รู้สึกอย่างไรบ้างข้อที่ ๒ กิจกรรมในครั้ง นี้ชุมชนได้ประโยชน์อย่างไรบ้าง และเราอยากท�ำอะไรต่อ และข้อที่ ๓ แต่ละคนได้เรียนรู้อะไรใหม่จากกิจกรรม ครั้งนี้บ้าง อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) 34 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
Chapter 2 หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน แผนที่กายภาพ Community Mapping หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 35
ภาพตัวอย่างเครื่องมือ "แผ่นที่กายภาพ" 36 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
แผนที่กายภาพ (Community Mapping) มีสมมติฐานประการหนึ่งว่าการสร้างพื้นที่สุขภาวะของ ชุมชนได้อย่างยั่งยืน ต้องอาศัยการพัฒนาศักยภาพของ คนในชุมชนควบคู ่ไปด้วย ทักษะอย ่างหนึ่งที่คนใน ชุมชนจ�ำเป็นต้องได้รับการพัฒนา คือ ความเข้าใจใน สภาพแวดล้อมของที่อยู่อาศัย มองเห็นจุดดีจุดด้อย และแง่มุมในการพัฒนา ดังนั้นแผนที่กายภาพ จึงเป็น เครื่องมือที่ถูกออกแบบมา เพื่อให้คนในชุมชน ที่ไม่ใช่ สถาปนิก ไม ่มีความรู้ความเข้าใจในเชิงกายภาพ สิ่งแวดล้อม ได้เห็นพื้นที่อาศัยของตนเองในมุมที่แตก ต่างออกไป ความเข้าใจสภาพแวดล้อม จากสายตา ของผู้อาศัย ที่เป็นผู้เกี่ยวข้องโดยตรง ท�ำให้ความคิดต่อ การพัฒนาชัดเจน ตรงเป้าหมาย และน�ำไปสู ่การ เปลี่ยนแปลงที่เป็นประโยชน์ได้จริง เปรียบเทียบกับ สถาปนิกที่ท�ำงานชุมชน ขั้นตอนแรกสุดของการท�ำงาน คือความเข้าใจในเชิงพื้นที่ การส�ำรวจผังพื้นที่ โดยละเอียดเพื่อน�ำไปใช้วิเคราะห์ในมิติต่างๆเช่น เส้นทาง สัญจร ความเชื่อมโยงกับพื้นที่หรือสถานที่ส�ำคัญ โดยรอบ ต�ำแหน่งที่ตั้งสถานที่ส�ำคัญด้านในชุมชน ฯลฯ ต่างก็เป็นปัจจัยที่น�ำไปสู่การพัฒนาได้ทั้งสิ้น ดังนั้นเครื่องมือ วิธีการที่จะเป็นพื้นฐานส�ำคัญไว้ใช้ ท�ำความเข้าใจสภาพแวดล้อมของชุมชนก็คือ การท�ำ แผนที่ ในปัจจุบันคนทั่วไปมีความเข้าใจเกี่ยวกับแผนที่ เพิ่มมากขึ้นจากเทคโนโลยีต่างๆ เช่น การใช้Google Map หรือการใช้GPS ในการบอกเส้นทาง เป็นต้น แต่อย่างไรก็ตามการอ่านแผนที่ให้เข้าใจ ไปจนถึงการ สามารถบันทึก และถ่ายทอดข้อมูลเชิงกายภาพลงใน แผนที่ก็ยังคงเป็นสิ่งที่ต้องยกระดับให้มากขึ้น ในบางครั้ง การพูดถึงการท�ำแผนที่ หลายคนจะนึกไปถึงเทคโนโลยี ที่ใช้ท�ำแผนที่ ยกตัวอย่างเช่น GIS ดังนั้นเมื่อเห็นการ อบรบการท�ำแผนที่ จึงนึกไปว ่าจะต้องมีการใช้ คอมพิวเตอร์ใช้เครื่องมือทันสมัยเพื่อทุ่นก�ำลังคนและ เวลาในการท�ำงาน แต่ความจริง เทคโนโลยีเหล่านี้ยัง ไม่ใช่สิ่งจ�ำเป็นส�ำหรับผู้เริ่มต้นท�ำความเข้าใจแผนที่ต้อง เรียนรู้พื้นฐานความเข้าใจที่ถูกต้องต่างหากที่ส�ำคัญ และการเรียนรู้กับเรื่องจริงการพูดคุยกับคน การสังเกต ด้วยสายตาเป็นสิ่งที่ช่วยพัฒนาความเข้าใจที่ถูกต้องได้ อย่างดีแม้ว่าจะมีอุปสรรคอย่างหนึ่งส�ำหรับผู้สูงอายุ คือทักษะในการวาดภาพที่มีรายละเอียดมาก จากข้อ จ�ำกัดทางด้านร่างกาย ทั้งความชัดเจนของสายตาและ ความนิ่งของมือก็ตาม แนวความคิดเบื้องหลังเครื่องมือนี้ : แผนที่กายภาพเป็นเครื่องมือส�ำรวจเพื่อส ่งเสริมให้ ผู้ส�ำรวจมีความเข้าใจสภาพแวดล้อมของชุมชนอย่าง เป็นระบบ ตั้งแต่ในขั้นตอนการส�ำรวจเพื่อเก็บข้อมูล กายภาพ การวิเคราะห์พื้นที่เพื่อให้เห็นศักยภาพ ข้อดี ปัญหา เพื่อน�ำไปสู่การหาทางพัฒนาต่อไป ประโยชน์/ผลที่คาดหวัง : ผู้เข้าอบรม ชาวบ้าน และชุมชนตระหนักถึงความส�ำคัญ ของกายภาพพื้นที่ สามารถเชื่อมโยงสภาพแวดล้อม รอบตัวเข้ากับวางแผนในอนาคตของชุมชนได้อย ่าง ชัดเจน หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 37
กิจกรรม ๑ ท�ำความเข้าใจแผนที่ ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรให้ภาพเป้าหมายของการจัดอบรมในวันนี้ว่าเป็นการฝึกฝนให้ผู้เข้าอบรมสามารถอ่านแผนที่เป็น ท�ำแผนที่ได้รู้ว่าแผนที่ที่ดีเป็นอย่างไร และสามารถบันทึกข้อมูลต่างๆ ลงในแผนที่ได้(๕ นาที) • วิทยากรให้ความเข้าใจเรื่องแผนที่ เริ่มตั้งแต่นิยาม ประโยชน์องค์ประกอบ และให้ภาพตัวอย่างของแผนที่ แบบต่างๆ โดยเฉพาะอย่างยิ่งการให้ภาพแผนที่ชุมชน (๒๕ นาที) อุปกรณ์ • โน้ตบุ๊ค • โปรเจคเตอร์ • สไลด์น�ำเสนอเรื่องแผนที่ กระบวนการอบรม : 38 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๒ ฝึกการท�ำแผนที่ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรให้โจทย์ทดลองฝึกท�ำแผนที่ โดยจะเริ่มจากง่ายไปหายากดังนี้แผนที่จากบ้านมาที่อบรม ให้ผู้เข้าอบรม แบ่งกลุ่มย่อยออกเป็นกลุ่มละไม่เกิน ๖ คน ทุกคนในแต่ละกลุ่มย่อยช่วยกันเขียนแผนที่แสดงเส้นทางจากบ้าน ของตัวเองมายังที่จัดอบรม จากความทรงจ�ำของแต่ละคน โดยในแผนที่นั้นต้องประกอบด้วยต�ำแหน่งของที่จัด อบรม ต�ำแหน่งบ้านของผู้เข้าอบรมทุกหลัง และต้องมีองค์ประกอบส�ำคัญของแผนที่ทุกประการ (๓๐ นาที) • เมื่องานเสร็จ ให้โจทย์ได้ใคร่ครวญในกลุ่มย่อยว่า - แผนที่ที่ส�ำเร็จออกมา สามารถใช้ประโยชน์ในแง่ของการน�ำทางได้ดีเพียงใด (๑๕ นาที) • ผังสถานที่จัดอบรม วิทยากรให้ผู้เข้าอบรมได้ท�ำผังของสถานที่จัดอบรม ในกรณีที่สถานที่กว้างขวางมากจน เกินไป อาจใช้พื้นที่ส่วนใดส่วนหนึ่งเพื่อไม่ใช้เวลาในการส�ำรวจเพื่อท�ำผังมากจนเกินไป ผู้เข้าอบรมแบ่งเป็นกลุ่มย่อย กลุ่มเดิม ช่วยกันส�ำรวจสถานที่จัดอบรม ตั้งแต่การวัดขนาด บันทึกว่ามีการใช้สอยใดบ้างในนั้น แล้วกลับมาเขียน สรุปเป็นผังที่มีองค์ประกอบครบทุกอย่าง ทั้งทิศระยะจุดหมายตาและแสดงข้อมูลของสถานที่จัดอบรมในแผนที่ ให้ชัดเจน (๓๐ นาที) อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • สีเทียน • กระดาษ A3 (แบบน�ำกลับมาใช้ใหม่) • ดินสอ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 39
กิจกรรม ๓ ลงพื้นที่ชุมชน ส�ำรวจแผนที่กายภาพ ระยะเวลา ๒ ชั่วโมง รายละเอียด •วิทยากรให้โจทย์ส�ำรวจชุมชน โดยแบ่งเป็นกลุ่มย่อยกลุ่มเดิม หรือแบ่งกลุ่มใหม่แล้วแต่เป้าหมายของการฝึกฝน ให้ลงท�ำแผนที่กายภาพชุมชน ส�ำรวจข้อมูลด้านสิ่งแวดล้อมของชุมชน สิ่งที่ต้องระบุลงในแผนที่คือ ถนน บ้านเรือน ร้านค้า สถานที่ส�ำคัญ ฯลฯ และให้มีองค์ประกอบส�ำคัญของการท�ำแผนที่ ทั้งทิศ ระยะ จุดหมายตา (ถ้าชุมชนมี ขนาดใหญ่มาก อาจจะให้แต่ละกลุ่มแบ่งพื้นที่กันส�ำรวจ ไม่ให้ซ�้ำกัน เพื่อประหยัดเวลาในการส�ำรวจ) • เมื่อส�ำรวจเรื่องสิ่งแวดล้อมเรียบร้อย ให้ผู้เข้าอบรม สอบถามผู้คนในชุมชนอย่างน้อย ๕ คน ด้วยสองค�ำถาม - ในชุมชนมีปัญหาทางด้านกายภาพอะไรบ้าง (ปัญหาด้านกายภาพ คือปัญหาที่ไม่ใช่ด้านสังคมและ มักเกี่ยวข้องกับสิ่งแวดล้อมในชุมชน เช่น ปัญหากองขยะ ปัญหาน�้ำท่วมขัง ปัญหาพื้นผิวถนนเป็นหลุม เป็นบ่อ เป็นต้น) - อยากให้เกิดการแก้ไขปัญหาดังกล่าวอย่างไรบ้าง • ให้ผู้เข้าอบรม ถ่ายรูปภาพรวมของชุมชน ถ่ายภาพสถานที่ส�ำคัญ ปัญหาทางกายภาพของชุมชน ตามประเด็น ที่ได้จากการพูดคุยกับ อุปกรณ์ • กระดาษ A3 • แผ่นรองเขียนกระดาษ • ปากกาหรือดินสอ • กล้องถ่ายรูป 40 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๔ ถ่ายทอดข้อมูลที่ได้ลงในแผนที่ ระยะเวลา ๒ ชั่วโมง รายละเอียด • เมื่อส�ำรวจเสร็จสิ้น ผู้เข้าอบรมแต่ละกลุ่มน�ำข้อมูลที่ได้มาถ่ายทอดลงในกระดาษขนาด A0 ที่เตรียมไว้โดยสิ่งที่ ต้องมีก็คือ แผนที่กายภาพที่ส�ำรวจได้ของชุมชน เขียนให้ครบถ้วนทุกองค์ประกอบ ถ่ายทอดข้อมูลที่สัมภาษณ์ คนในชุมชนเรื่องปัญหากับแนวทางแก้ไขปัญหาลงในแผนที่ คิดสัญลักษณ์ที่คนดูจะเข้าใจได้ง่าย น�ำรูปที่ถ่ายมา ปริ้นต์และติดลงด้านข้างของแผนที่ เพื่อท�ำให้แผนที่สามารถสื่อสารให้คนดูเข้าใจได้ดียิ่งขึ้น และตกแต่งให้เกิด ความสวยงาม อุปกรณ์ • กระดาษขาวขนาด A0 • ปากกา ดินสอ สีและอุปกรณ์ตกแต่ง • โน้ตบุ๊ค • ปริ้นเตอร์ • กระดาษ • กรรไกร หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 41
กิจกรรม ๕ น�ำเสนอแผนที่ที่ท�ำเสร็จเรียบร้อย ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • แต่ละกลุ่มน�ำแผนที่ที่ท�ำเรียบร้อย มาติดบนบอร์ดวิทยากรให้น�ำเสนอข้อมูลทีละกลุ่ม ให้กลุ่มที่เหลือเป็นผู้ฟัง อุปกรณ์ • กระดาน เท่าจ�ำนวนของกลุ่ม (ถ้ามี) หรือติดกับผนัง 42 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
กิจกรรม ๖ วิเคราะห์ศักยภาพ ปัญหาเชิงกายภาพชุมชน ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรพาผู้เข้าอบรมทุกคนร่วมสรุปข้อมูลด้านกายภาพที่ส�ำรวจได้โดยตั้งค�ำถามว่า - สรุปว่าศักยภาพ ปัญหาและแนวทางแก้ไขปัญหาทางด้านสิ่งแวดล้อมของชุมชนนี้คืออะไร - เมื่อเห็นข้อมูลทั้งหมดนี้แล้วรู้สึกอย่างไร และต้องการท�ำอะไร อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 43
กิจกรรม ๗ สรุปการเรียนรู้ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด • วิทยากรแบ่งกลุ่มย่อย ตั้งค�ำถามเพื่อการถอดบทเรียนในกลุ่มย่อยกับผู้เข้าอบรมดังนี้ - แผนที่กายภาพมีความส�ำคัญกับการพัฒนาชุมชนอย่างไร - กิจกรรมที่ได้ท�ำนี้ได้เรียนรู้อะไรใหม่บ้าง อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) 44 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
Chapter 3 หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน แผนที่สังคมและสุขภาวะ Social and Community Health Mapping หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 45
46 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
ภาพตัวอย่างเครื่องมือ "แผนที่สังคมและสุขภาวะ" หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 47
48 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน
แผนที่สังคมและสุขภาวะ (Social and Community Health Mapping) นอกจากมิติทางด้านกายภาพ ที่หมายถึงสภาพแวดล้อมที่รายล้อมและภายในชุมชน บริบทของชุมชนอีกอย ่างที่ต้องส�ำรวจเพื่อท�ำความ เข้าใจก็คือ มิติทางด้านสังคมอันหมายรวมถึงวัฒนธรรม ประเพณีประวัติศาสตร์อาชีพ การศึกษาฯลฯของคนใน ชุมชน ซึ่งในที่นี้การเพิ่มเติมประเด็นทางด้านสุขภาวะ ของชุมชนรวมเข้าในมิติทางด้านสังคม เป็นการเสริมสร้าง ภาพรวมทางสังคมของชุมชนให้ชัดเจนยิ่งขึ้น แผนที่สังคมและสุขภาวะจึงช่วยให้ผู้ส�ำรวจเข้าใจบริบท ทางด้านสังคมและสุขภาวะของชุมชนตามประเด็น ส�ำคัญและความสนใจของชุมชน โดยเปิดโอกาสให้ใช้ เครื่องมือส�ำรวจที่หลากหลายในการเข้าถึงข้อมูลตาม เป้าหมายที่วางไว้เครื่องมือส�ำคัญที่เหมาะสมกับการ ส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะคือ การใช้แผนที่และ การใช้แบบสอบถามในการส�ำรวจแผนที่มีความจ�ำเป็น ต่อข้อมูลที่ต้องมีการระบุต�ำแหน่งแห่งที่ หรือแสดง ขอบเขตของการใช้งานพื้นที่ทางสังคมต่างๆ ซึ่งแผนที่ ที่แสดงข้อมูลทางด้านสังคมและสุขภาวะ มักท�ำให้เห็น ข้อมูลชุมชนโดยภาพรวม และการรับรู้ข้อมูลผ่านแผนที่ ถือเป็นมุมมองใหม่ส่วนแบบสอบถามจะแสดงให้ผลใน เชิงสถิติตัวเลข ที่สะท้อนข้อมูลในเชิงพฤติกรรม ปัญหา ศักยภาพของชุมชนให้เห็นได้อย่างชัดเจน นอกจากนี้ การได้มีโอกาสสอบถาม พูดคุยกับคนในชุมชนตาม รูปแบบการสัมภาษณ์ช่วยเพิ่มความเข้าใจซึ่งกันและ กันระหว่างแกนน�ำชุมชนและชาวบ้านคนอื่นในชุมชน แม้แต ่ข้อมูลบางอย ่างที่อยู ่นอกเหนือแบบสอบถาม ก็อาจจะได้รับกลับมาด้วยผ ่านการพูดคุยกันอย ่าง เป็นมิตร แนวความคิดเบื้องหลังเครื่องมือนี้ : หลังจากที่เรียนรู้แผนที่กายภาพ ซึ่งโดยหลักแล้วเน้น ให้เกิดความเข้าใจเรื่องแผนที่ ทั้งการอ่าน การเขียน ส�ำหรับในแผนที่สังคมและสุขภาวะนี้จะต่อยอดด้วย การท�ำการส�ำรวจข้อมูลเชิงสังคมและสุขภาวะชุมชน และบันทึกข้อมูลนั้นลงในแผนที่อย ่างเป็นระบบ ถ้าเปรียบกายภาพเหมือนร่างกายของคน สังคมและ สุขภาวะก็เปรียบเสมือนจิตใจ ที่ต้องประกอบเข้าด้วยกัน ทั้งสองด้านจึงจะเป็นมนุษย์ที่สมบูรณ์ ประโยชน์/ผลที่คาดหวัง : ผู้เข้าอบรม ชาวบ้าน และชุมชนเข้าใจบริบททางด้าน สังคมและสุขภาวะ ที่จะน�ำไปสู ่การวิเคราะห์ชุมชน ได้รอบด้าน ทั้งปัญหา ศักยภาพ และแนวทางในการ พัฒนาชุมชน รวมถึงประโยชน์ที่เกิดความเข้าใจ ระหว่างแกนน�ำชุมชนรวมถึงชาวบ้านคนอื่น จากแนวทาง ในการส�ำรวจ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 49
กิจกรรม ๑ ระบุประเด็นส�ำคัญทางด้านสังคมหรือสุขภาวะที่ต้องการ ส�ำรวจข้อมูล ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรทบทวนภาพของชุมชนเท่าที่เห็นจากการส�ำรวจแผนที่คนดีและแผนที่กายภาพก่อนหน้านี้เพื่อจุด ประกายให้เกิดการพูดคุยกันว่าอะไรเป็นประเด็นส�ำคัญเกี่ยวกับสังคมหรือสุขภาวะที่ต้องมีความเข้าใจเพิ่มขึ้น เพื่อเป็นปัจจัยให้การพัฒนาชุมชนเกิดขึ้นได้จริง (๑๐ นาที) • วิทยากรชวนให้ผู้เข้าอบรมทบทวนดูว่าสถานการณ์ปัจจุบัน มีประเด็นไหนของชุมชนที่น่าสนใจและส�ำคัญต่อ การท�ำความเข้าใจบ้างวิทยากรท�ำหน้าที่เขียน Mind map ประเด็นต่างๆขึ้นบนกระดาน จากนั้นช่วยกันลดหรือ เพิ่มเติมจนได้ประเด็นส�ำคัญที่ทุกคนยอมรับ (๒๐ นาที) อุปกรณ์ • โน้ตบุ๊ค • โปรเจคเตอร์ • สไลด์น�ำเสนอทบทวนการส�ำรวจ แผนที่คนดีและแผนที่กายภาพ • ฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • กระดาน (ถ้ามี) กระบวนการอบรม : 50 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน