หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๒ วางเป้าหมาย วิธีการและเครื่องมือส�ำรวจ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง ๓๐ นาที รายละเอียด •วิทยากรพาผู้เข้าอบรมทบทวนดูว่าจากประเด็นส�ำคัญที่ต้องส�ำรวจ มีเป้าหมายการส�ำรวจอย่างไรตัวอย่างเช่น ประชากรทั้งชุมชนมีกี่คน คิดว่าควรจะต้องส�ำรวจคนจ�ำนวนเท่าไหร่จึงจะใช้เป็นตัวแทนของประชากรในชุมชน ทั้งหมดได้นอกจากนี้จากทฤษฎีการเก็บข้อมูลควรส�ำรวจข้อมูลจากตัวแทนให้ครบทุกกลุ่ม และเรามีกลุ่มใดใน ชุมชนบ้าง เป็นต้น (๑๕ นาที) • วิทยากรพาผู้เข้าอบรม ช่วยกันสรุปว่า จากประเด็นและเป้าหมายการส�ำรวจที่ช่วยกันสรุป เราจะต้องใช้วิธีการใด และเครื่องมือใดในการส�ำรวจครั้งนี้ยกตัวอย่างเช่น ต้องการทราบเรื่องต�ำแหน่งผู้สูงอายุติดเตียงในชุมชน ก็ต้องใช้ แผนที่ในการส�ำรวจด้วย เป็นต้น (๑๕ นาที) • วิทยากรสรุปว่ามีเครื่องมือใดบ้างที่ต้องใช้ในการส�ำรวจครั้งนี้จากนั้นช่วยกันพัฒนาเครื่องมือให้ใช้งานได้อย่าง เหมาะสมก่อนที่จะลงพื้นที่ส�ำรวจตัวอย่างเช่น น�ำประเด็นที่ต้องการส�ำรวจ มาแปลงเป็นแบบสอบถาม โดยช่วยกัน พิจารณาว่า เพื่อให้ได้ค�ำตอบจากชาวบ้าน จะต้องตั้งค�ำถามอย่างไร จะเป็นค�ำถามแบบปลายเปิด (ค�ำถามปลายเปิด : จะเปิดโอกาสให้ผู้ถูกสัมภาษณ์สามารถเลือกตอบได้อย่างอิสระเต็มที่) หรือปลายปิด (ค�ำถามปลายปิด : ผู้คิด ค�ำถามมีแนวค�ำตอบไว้ในใจแล้ว และก�ำหนดมาเผื่อให้ผู้ถูกสัมภาษณ์เลือกตอบจากเท่าที่มีให้) เมื่อออกแบบ เรียบร้อย มีตัวแทนท�ำหน้าที่จัดพิมพ์แบบสอบถามตามจ�ำนวนที่ต้องการ และร่วมกันก�ำหนดบทบาทหน้าที่ รับผิดชอบของบุคคลในกลุ่ม เช่น มีใครท�ำหน้าที่เขียนแผนที่ และระบุข้อมูลที่ส�ำรวจได้ลงในผัง ใครท�ำหน้าที่ สัมภาษณ์ใครท�ำหน้าที่ถ่ายรูป เป็นต้น (๑ ชั่วโมง) อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • โน้ตบุ๊ค • ปริ้นเตอร์ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 51

กิจกรรม ๓ ฝึกฝนการใช้เครื่องมือ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด • วิทยากรให้ผู้เข้าอบรมทดลองใช้แบบสอบถาม ด้วยการทดลองให้จับคู่ผลัดกันตั้งค�ำถาม และผลัดกันเป็นผู้ตอบ • หลังจากนั้นให้วิทยากรตั้งค�ำถามว่า แบบสอบถามที่ท�ำขึ้นมานั้นยังมีส่วนไหนที่ใช้งานได้ยาก หรือควรมีการ เพิ่ม-ลด ค�ำถามใดๆ ในแบบสอบถามอีกหรือไม่ จากนั้นก็ท�ำการปรับปรุงแบบสอบถามตามความคิดเห็นให้ ครบถ้วน อุปกรณ์ • แบบสอบถาม • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต 52 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๔ ลงพื้นที่ชุมชน ส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะ ระยะเวลา ๒ ชั่วโมง รายละเอียด • ผู้เข้าอบรมแต่ละคนลงพื้นที่ชุมชน เพื่อส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะ โดยท�ำหน้าที่ที่ได้รับมอบหมาย อุปกรณ์ • กระดาษขนาด A3 เพื่อร่างแผนที่ • ดินสอ • แบบสอบถาม • ปากกา หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 53

กิจกรรม ๕ สรุปข้อมูล เตรียมเครื่องมือน�ำเสนอ และน�ำเสนอข้อมูล ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง ๓๐ นาที รายละเอียด • ผู้เข้าอบรมกลับมาเตรียมข้อมูลให้เรียบร้อยเพื่อน�ำเสนอ แบ่งออกเป็นสองกลุ่ม - ผู้ได้รับมอบหมายให้ส�ำรวจข้อมูลแบบสอบถาม ก็รวมกลุ่มกันสรุปข้อมูลในเชิงตัวเลขของแต่ละข้อให้ ครบถ้วน -ผู้ที่ท�ำส�ำรวจแผนที่น�ำข้อมูลที่ส�ำรวจได้มาท�ำเป็นแผนที่ที่เรียบร้อย มีองค์ประกอบของแผนที่ที่ครบถ้วน เข้าใจได้ง่าย ปริ้นต์รูปถ่ายเพื่อน�ำมาติดในแผนที่ฯลฯ (๑ ชั่วโมง) • ตัวแทนของแต่ละกลุ่มน�ำเสนอข้อมูลที่ได้จากการส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะ (๓๐ นาที) อุปกรณ์ • กระดาษขนาด A0 • ดินสอ • ปากกาเคมีสีต่างๆ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียนฟลิปชาร์ต • โน้ตบุ๊ค • ปริ้นเตอร์ 54 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๖ วิเคราะห์ศักยภาพ ปัญหาและแนวทางในการพัฒนาชุมชน ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรพาผู้เข้าอบรมทุกคนร่วมสรุปข้อมูลด้านสังคมและสุขภาวะที่ส�ำรวจได้โดยตั้งค�ำถามว่า - สรุปว่า ศักยภาพ ปัญหาและแนวทางแก้ไขปัญหาทางด้านสังคมและสุขภาวะชุมชนคืออะไร - เมื่อเห็นข้อมูลทั้งหมดนี้แล้วรู้สึกอย่างไร และต้องการท�ำอะไร อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 55

กิจกรรม ๗ สรุปการเรียนรู้ ระยะเวลา ๑ ชั่วโมง รายละเอียด • วิทยากรแบ่งกลุ่มย่อย ตั้งค�ำถามเพื่อการถอดบทเรียนในกลุ่มย่อยกับผู้เข้าอบรมดังนี้ - การท�ำส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะมีความส�ำคัญกับการพัฒนาชุมชนอย่างไร - การลงส�ำรวจแผนที่สังคมและสุขภาวะมีตรงไหนที่สร้างความประทับใจให้กับผู้ส�ำรวจบ้าง - กิจกรรมที่ได้ท�ำนี้ได้เรียนรู้อะไรใหม่บ้าง อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) 56 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

Chapter 4 หลักสูตรการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน การวางเป้าหมาย และแผนการพัฒนาชุมชน หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 57

58 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

ภาพตัวอย่างการวางเป้าหมายและแผนงานพัฒนาชุมชน หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 59

การวางเป้าหมายและแผนงานพัฒนาชุมชน : การวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน หากต้องการ คิดโปรเจคการท�ำงานใดก็ตาม จะต้องมีการวางเป้าหมาย ของการท�ำงานนั้น เพื่อเป็นตัวก�ำหนดทิศทางของ โครงการ ไม่ให้เดินออกนอกเส้นทางที่วางไว้การวาง เป้าหมายก็เปรียบเสมือนการวางหมุดหมายในการ เดินทาง เมื่อตั้งหมุดหมายได้ชัดเจนเพียงพอแล้ว สิ่งที่ ต้องกระท�ำต่อมาก็คือการระบุแผนการหรือวิธีการเพื่อ ไปให้ถึงเป้าหมาย หากเปรียบกับการเดินทางเป้าหมาย ก็คือสถานที่ที่เราต้องการจะไป แผนการก็คือการเลือก วิธีเดินทาง ว่าเราจะไปถึงสถานที่ที่ต้องการได้อย่างไร เช่น ถ้าต้องการเดินทางจากกรุงเทพฯไปเชียงใหม่ก็มี วิธีเดินทางหลากหลายแบบ ทั้งการนั่งเครื่องบิน รถทัวร์ รถไฟ หรือรถยนต์ซึ่งแต่ละแบบก็จะมีข้อดีข้อด้อย เงื่อนไข ที่แตกต ่างกันออกไป เครื่องบินอาจท�ำให้ สามารถไปถึงเชียงใหม่ได้ในเวลาที่รวดเร็วที่สุด แต่จะ ไม่สามารถเสพบรรยากาศในระหว่างเดินทางได้เลย หรือการเดินทางด้วยเครื่องบินก็อาจจะเป็นไปไม่ได้ใน งบประมาณที่จ�ำกัดของเรา เป็นต้น ดังนั้นการจะเลือก แผนการหรือวิธีการ ต้องขึ้นอยู่กับข้อมูลที่เกี่ยวข้อง รวมถึงความต้องการของเราด้วย เช่นเดียวกับการเปรียบเทียบด้วยการเดินทาง การจัด อบรมการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน จะเป็นการก�ำหนดทิศทางในการพัฒนาที่สอดคล้องกับ บริบทของชุมชน และความต้องการที่แท้จริง ได้อย่าง ถูกต้อง ในขณะเดียวกันเป้าหมายก็ไม่ได้เป็นเพียงภาพ ฝันที่เลือนรางจับต้องไม่ได้แต่จะถูกน�ำไปพัฒนาเป็น แผนการที่มีรายละเอียด คือ มีทั้งกิจกรรมที่จะท�ำให้ เกิดพัฒนาไปตามเป้าหมายที่วางไว้ มีแผนการใช้ ทรัพยากรในการด�ำเนินกิจกรรมต่างๆ เช่น ทรัพยากร เวลา ทรัพยากรบุคคล ทรัพยากรเงิน เป็นต้น รวมถึง การเชื่อมโยงกิจกรรมนั้นเข้าหาเครือข่ายที่เหมาะสม และจ�ำเป็นในแง่ต่างๆกัน ผู้เข้าอบรมจะได้เรียนรู้การ วางเป้าหมายและการวางแผนการท�ำงานอย่างเป็น ระบบ โดยเชื่อมโยงกับข้อมูลที่ส�ำรวจได้และการ วิเคราะห์ข้อมูล แนวความคิดเบื้องหลังเครื่องมือนี้ : ภายหลังผ่านการอบรมส�ำรวจและวิเคราะห์ชุมชนแล้ว ชุมชนจะมีความเข้าใจชุมชนของตนในมุมมองที่เปลี่ยนไป จากเมื่อก่อน จะเห็นชุมชนในด้านที่เป็นข้อเด่น ข้อด้อย รวมไปถึงมองเห็นโอกาสที่จะสร้างคุณภาพชีวิตที่ดีขึ้น ของคนในชุมชน อย่างไรก็ตาม ความรู้ความเข้าใจนี้ จะถูกผลักดันให้เกิดเป็นการขับเคลื่อน การผลักดันให้ ชุมชนเปลี่ยนแปลงจริงๆได้นั้น จ�ำเป็นต้องมีเครื่องมือ อีกหนึ่งอย่างช่วยสนับสนุน การอบรม “การวางเป้าหมาย และแผนการพัฒนาชุมชน” ประโยชน์/ผลที่คาดหวัง : ผู้เข้าอบรม จะเข้าใจวิธีการในการวางเป้าหมาย ปลายทางในการพัฒนาชุมชน และการวางแผนการ ท�ำงานอย่างเป็นระบบ เป็นขั้นตอน โดยอ้างอิงจาก ข้อมูลการส�ำรวจชุมชนที่มีอยู่แผนการท�ำงานที่ออกมา ชัดเจนนี้จะท�ำให้ชุมชนมีก�ำลังที่จะลงมือปฏิบัติเพราะ จะเป็นแผนงานที่เกิดขึ้นจริงได้มองเห็นโอกาสที่จะ บรรลุความส�ำเร็จด้วยก�ำลังของชุมชนเป็นหลัก 60 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๑ ระดมเป้าหมายและสิ่งที่อยากเห็นภายใน ๑ ปี ระยะเวลา ๓๐ นาที กระบวนการอบรม : รายละเอียด • วิทยากรทบทวนการสรุปและวิเคราะห์ข้อมูลจากการส�ำรวจให้เห็นภาพบริบท ของชุมชน (๑๐ นาที) • วิทยากรแจกกระดาษครึ่ง A4 ให้กับผู้เข้าอบรมทุกคนคนละ ๒-๓ แผ่น ให้เขียนภาพฝันชุมชนในอีก ๑ ปีข้างหน้า โดยเขียนประเด็นละ ๑ แผ่น (๑๐ นาที) • เมื่อเสร็จเรียบร้อยครบทุกคน ให้น�ำมาติดบนกระดาน วิทยากรท�ำหน้าที่จัดหมวดหมู่แล้วทวนให้เห็นว่ามีหมวด อะไรบ้าง และมีประเด็นย่อยใดในแต่ละหมวด (๑๐ นาที) อุปกรณ์ • โน้ตบุ๊ค • โปรเจคเตอร์ • กระดาษครึ่ง A4 • เทปกาว • ปากกา • กระดาษฟลิปชาร์ต หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 61

กิจกรรม ๒ เลือกประเด็นใส่ใน Impact-Effort Chart ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรติดกระดาน Impact-Effort Chartซึ่งมีลักษณะดังรูป • วิทยากรน�ำประเด็นเป้าหมาย ที่ผู้เข้าอบรมช่วยกันน�ำเสนอ ถามกับผู้เข้าอบรมว่าในเป้าหมายดังกล่าวนี้เป็นประเด็นที่ส�ำคัญ มากหรือน้อย สามารถท�ำให้เกิดขึ้นจริงได้ง่ายหรือยาก ทีละ ประเด็น แล้วติดกระดาษครึ่ง A4 ที่เขียนประเด็นนั้นๆ ลงตาม ช่องในกระดาน Impact-Effort Chart ที่ผู้เข้าอบรมร่วมกันเลือก ให้ครบทุกเป้าหมายในระหว่างนี้จะมีการถกเถียงกันบ้างก็ขอให้ แลกเปลี่ยนกันอย่างสร้างสรรค์ด้วยเหตุและผลจนกว่าจะเป็นที่ พอใจทุกฝ่าย อุปกรณ์ • กระดาน Impact-Effort Chart ที่มี ขนาดใหญ่ประมาณ กระดาษฟลิปชาร์ต • เทปกาว 62 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๓ คัดเลือกประเด็นที่ส�ำคัญที่ต้องการให้เกิดการเปลี่ยนแปลงจริง ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรแจกสติกเกอร์คนละ ๓ แผ่น เพื่อใช้ในการโหวตเป้าหมายส�ำคัญส�ำหรับตนเอง ผู้เข้าอบรมทุกคนจะ พิจารณาตามความคิดเห็นของตนเอง เลือกติดสติกเกอร์บนกระดาษครึ่ง A4 ที่เขียนเป้าหมายที่ตนอยากให้เกิด ขึ้นจริง จนครบทุกคน (๑๕ นาที) •วิทยากรนับคะแนนบนกระดาษเขียนเป้าหมายทีละแผ่น สรุปคะแนนให้ผู้เข้าอบรมทุกคนได้รับทราบ แล้วเลือก เป้าหมายส�ำคัญที่มีคะแนนโหวตมากที่สุด ๓-๕ อันดับ แยกออกมาจากกลุ่มให้เห็นอย่างชัดเจน (๑๕ นาที) อุปกรณ์ • สติกเกอร์ขนาดเล็ก (จะสีอะไร รูปร่างแบบใดก็ได้) • ปากกาส�ำหรับทดคะแนนของแต่ละเป้าหมาย หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 63

กิจกรรม ๔ จัดล�ำดับความส�ำคัญก่อน-หลัง สรุปเป้าหมายที่ต้องท�ำใน ๑ ปีนี้ ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด •วิทยากรติดกระดาษฟลิปชาร์ตบนผนังและเชิญชวนผู้เข้าอบรมจัดเรียงล�ำดับของเป้าหมายจากประเด็นที่ควร ท�ำก่อนอันดับแรกไปจนถึงอันดับสุดท้าย พร้อมระบุช่วงเวลาในการด�ำเนินการของแต่ละประเด็น อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียนฟลิปชาร์ต 64 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๕ ระบุแผนการท�ำงานเพื่อบรรลุเป้าหมาย โดยระบุทรัพยากร คน เวลา งบประมาณ หน่วยงานที่เกี่ยวข้อง ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด •วิทยากรขึ้นกระดาษฟลิปชาร์ตวางแผนการท�ำงานเพื่อให้ไปถึงเป้าหมาย ๓-๕ เป้าหมายที่จัดล�ำดับไว้ระบุเวลา การด�ำเนินงาน ระบุผู้รับผิดชอบ ทีมงาน ระบุการประสานงานร่วมกับเครือข่ายต่างๆ หรือระบุงบประมาณ ในการด�ำเนินงานของแต่ละกิจกรรม อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 65

กิจกรรม ๖ วิเคราะห์ศักยภาพ ปัญหาและแนวทางในการพัฒนาชุมชน ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรพาผู้เข้าอบรมทุกคนร่วมสรุปข้อมูลด้านสังคมและสุขภาวะที่ส�ำรวจได้โดยตั้งค�ำถามว่า - สรุปว่า ศักยภาพ ปัญหาและแนวทางแก้ไขปัญหาทางด้านสังคมและสุขภาวะชุมชนคืออะไร - เมื่อเห็นข้อมูลทั้งหมดนี้แล้วรู้สึกอย่างไร และต้องการท�ำอะไร อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) 66 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กิจกรรม ๗ สรุปการเรียนรู้ ระยะเวลา ๓๐ นาที รายละเอียด • วิทยากรแบ่งกลุ่มย่อย ตั้งค�ำถามเพื่อการถอดบทเรียนในกลุ่มย่อยกับผู้เข้าอบรมดังนี้ - การวางเป้าหมายและแผนการท�ำงานที่เป็นระบบมีความส�ำคัญอย่างไรต่อการพัฒนาชุมชน - การวางเป้าหมายและการวางแผนงานที่ดีควรท�ำอย่างไร - กิจกรรมที่ได้ท�ำนี้ได้เรียนรู้อะไรใหม่บ้าง อุปกรณ์ • กระดาษฟลิปชาร์ต • ปากกาเขียน ฟลิปชาร์ต • เทปกาว • กระดาน (ถ้ามี) หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 67

การประเมินผลหลักสูตร วิธีการประเมินผลการเรียนรู้ภายใต้โครงการหลักสูตรอบรมฯ สามารถจ�ำแนกตามรายละเอียด ได้ดังต่อไปนี้ หลักสูตร วิธีการประเมินผล หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน ๑. การเล่าเรื่องที่ได้ส�ำรวจมาในวงย่อย ที่จะสะท้อนอย่างชัดเจนว่า ผู้เข้าอบรม เข้าถึงคุณค่าความดีศักยภาพของคนที่คุยด้วยมากน้อยแค่ไหน ๒. เนื้อเพลงแผนที่คนดีที่กลุ่มย่อยแต่งออกมาเป็นการสะท้อนถึงการจับใจความ ส�ำคัญเรื่องคุณค่าความดีศักยภาพของคนที่อยู่ในเพลง ๓.สะท้อนจากความมุ่งมั่น ตั้งใจของผู้เข้าอบรม ในการจัดเตรียมงานนิทรรศการ แผนที่คนดีซึ่งแสดงออกถึงความรู้สึกอยากคืนสิ่งดีๆกลับคืนสู่ชุมชน ๔ เสียงสะท้อนของชุมชนที่เข้าร่วมงานนิทรรศการแผนที่คนดีที่สะท้อนถึง ประโยชน์ที่ชุมชนจะได้จากการท�ำแผนที่คนดี ๕. วงสรุปบทเรียนหลังปฏิบัติงาน (AAR : After Action Review) สะท้อนถึง ความรู้สึก ประโยชน์และการเรียนรู้จากการท�ำแผนที่คนดี ๑. ชิ้นงานจากการท�ำแผนที่กายภาพในทุกๆขั้นตอน ที่สะท้อนว่า ผู้เข้าอบรม เข้าใจแผนที่ สามารถอ่าน และท�ำแผนที่ที่สร้างความเข้าใจให้ผู้ใช้งานได้อย่าง แท้จริง ๒. เสียงสะท้อนหลังการทดลองท�ำแผนที่กายภาพ ผู้เข้าอบรมสามารถระบุได้ว่า แผนที่ที่ดีควรเป็นอย่างไร มีองค์ประกอบอะไรบ้าง ๓. ชิ้นงานจากการท�ำแผนที่กายภาพชุมชน ที่ส�ำรวจออกมาได้ว่า ปัญหาและ แนวทางแก้ไขปัญหาด้านกายภาพของชุมชนคืออะไร ๔. เสียงสะท้อนหลังการท�ำแผนที่กายภาพ ที่ผู้เข้าอบรมสามารถร่วมกันวิเคราะห์ ได้ว่า ศักยภาพ ปัญหาในด้านกายภาพของชุมชนคืออะไร ๕. วงสรุปบทเรียนหลังปฏิบัติงาน (AAR : After Action Review) ที่สามารถ สะท้อนให้เห็นว่าแผนที่กายภาพมีประโยชน์ต่อการพัฒนาชุมชนอย่างไร แผนที่คนดี แผนที่กายภาพ 68 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

หลักสูตร วิธีการประเมินผล หลักสูตรการส�ำรวจชุมชน หลักสูตรการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน แผนสังคมและ สุขภาวะ การวางเป้าหมาย และแผนการพัฒนา ชุมชน ๑. ชิ้นงานจากการท�ำแผนที่สังคมและสุขภาวะในทุกๆขั้นตอน ที่สะท้อนว่า ผู้ เข้าอบรมได้ข้อมูลสถานการณ์ด้านสังคมและสุขภาวะของชุมชนมาได้และ สามารถน�ำเสนอข้อมูลที่ตนเองได้รับมาสื่อสารให้ผู้อื่นเกิดความเข้าใจตรงกันได้ ๒. เสียงสะท้อนหลังการท�ำแผนที่สังคมและสุขภาวะ สะท้อนถึงประเด็นว่าการ ส�ำรวจท�ำให้เกิดความเข้าใจต่อคนที่พูดคุยด้วย ตามความเป็นจริงมากยิ่งขึ้น ๓. วงสรุปบทเรียนหลังปฏิบัติงาน (AAR : After Action Review) ที่สามารถ สะท้อนให้เห็นว่าแผนที่สังคมและสุขภาวะท�ำให้เกิดความรู้ความเข้าใจใหม่เกี่ยว กับชุมชนอย่างไรบ้าง ๑. ชิ้นงานจากการวางเป้าหมายและแผนการพัฒนาชุมชน ที่สะท้อนมาจาก ข้อมูลการส�ำรวจชุมชน และเกิดขึ้นจากการแลกเปลี่ยนความคิดเห็นด้วยเหตุและ ผลของคนในชุมชน ไม่ได้มาจากผู้น�ำคนใดคนหนึ่งก�ำหนดเอง ๒. เสียงสะท้อนหลังการอบรม ที่ผู้เข้าอบรมสะท้อนถึงโอกาสที่เกิดขึ้นจริงได้ของ การวางแผนการพัฒนาชุมชน ๓. วงสรุปบทเรียนหลังปฏิบัติงาน (AAR : After Action Review) ที่สามารถ สะท้อนความส�ำคัญของการวางเป้าหมายและแผนอย ่างเป็นระบบ รวมถึง สามารถระบุได้ว่าการวางเป้าหมายและการวางแผนที่ดีควรเป็นอย่างไร หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 69

พื้นที่น�ำร่องของโครงการ บริบทเป้าหมายและแนวทาง การด�ำเนินงาน ส่วนที่ ๓

ชุมชนที่เข้าร่วมอบรมกับโครงการในหลักสูตรส�ำรวจชุมชนมีทั้งสิ้น ๒๓ ชุมชน และมีโรงเรียนที่ติดต่อประสานมา กับโครงการเพื่อเรียนรู้ตามหลักสูตรอีก ๒ โรงเรียน โดยรวมแล้วมีผู้ที่เข้าร่วมอบรมการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน เป็นจ�ำนวนประมาณ ๒๕๐ คน จากพื้นที่จังหวัดต่างๆได้แก่ต�ำบลบางสระเก้าต�ำบลโป่งน�้ำร้อน จังหวัดจันทบุรี จ�ำนวน ๘ ชุมชน ต�ำบลท่าม่วงจังหวัดกาญจนบุรีจ�ำนวน ๑๑ ชุมชน ต�ำบลคลองตัน จังหวัดสมุทรสาครจ�ำนวน ๑ ชุมชน ต�ำบลบางกระเจ้า จังหวัดสมุทรสาคร จ�ำนวน ๑ ชุมชน บ้านเอื้ออาทร รังสิตคลอง ๑๐/๒ จ�ำนวน ๑ ชุมชน บ้านเอื้ออาทรประจวบคีรีขันธ์ (ปราณบุรี) จ�ำนวน ๑ ชุมชน โรงเรียนมีชัยพัฒนา จังหวัดบุรีรัมย์ และโรงเรียนบ้านรางสระบัว จังหวัดสมุทรสาคร นอกจากนี้ยังมีชุมชนและโรงเรียนที่ไม่ได้เข้าร่วมโครงการ แต่ได้น�ำหลักสูตรไปทดลองใช้อีกหลายแห่ง โครงการคัดเลือกชุมชน ๔ ชุมชน เพื่อผลักดันให้เป็นพื้นที่ต้นแบบสุขภาวะต่อยอดจากการส�ำรวจ และวาง เป้าหมายชุมชน ไปสู่การลงมือปฏิบัติเพื่อยกระดับสุขภาวะของคนในชุมชน ได้แก่ ชุมชนริมน�้ำ ต�ำบลท่าม่วง จังหวัดกาญจนบุรี,ศูนย์ผู้สูงอายุต�ำบลทับไทรจังหวัดจันทบุรี, บ้านเอื้ออาทรรังสิตคลอง ๑๐/๒ จังหวัดปทุมธานี, บ้านเอื้ออาทรประจวบคีรีขันธ์(ปราณบุรี) จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ โดยแต่ละพื้นที่สุขภาวะ มีรายละเอียดดังต่อไปนี้ ๑) ชุมชนต�ำบลท่าม่วง บริบทชุมชน เป็นชุมชนย่านเก่า ที่มีวัฒนธรรม เศรษฐกิจที่รุ่งเรืองมาแต่อดีต ปัจจุบันเป็นย่านที่ค่อนข้างซบเซา มีความพยายามของชุมชนในการพัฒนาย่านให้เป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงวัฒนธรรม เป้าหมายชุมชน ภายหลังการเข้าอบรม ชุมชนมีเป้าหมายในการพัฒนาพื้นที่ริมน�้ำให้เป็นพื้นที่ที่สะอาด เป็นระเบียบ และสามารถน�ำมาใช้ในเชิงการท่องเที่ยว ค้าขาย หรือนันทนาการของคนในชุมชนได้ แนวทางการด�ำเนินงาน ชุมชนสร้างเครือข่ายชุมชนริมน�้ำ ดึงให้ชุมชนริมน�้ำเข้ามาร่วมมือกันท�ำความสะอาด ปลูกต้นไม้ลงสีภาพที่สื่อสารเรื่องราวความเป็นท่าน�้ำเก่าแก่ และดึงเครือข่ายภายนอกชุมชนเข้ามาจัดกิจกรรม ร่วมกับคนในชุมชน เกิดการขับเคลื่อนการพัฒนาริมน�้ำร่วมกันในกลุ่มเครือข่าย พื้นที่น�ำร่องของโครงการฯ บริบท เป้าหมาย และแนวทางการด�ำเนินงาน 72 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กระบวนการท�ำงานของชุมชนท่าม่วง จ.กาญจนบุรี หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 73

กระบวนการท�ำงานของชุมชนทับไทร จ.จันทบุรี 74 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

๒) ชุมชนต�ำบลทับไทร บริบทชุมชน เป็นชุมชนเกษตรกรรม ผู้คนอพยพมาจากหลากหลายถิ่นที่ซึ่งโดยส่วนใหญ่จะท�ำอาชีพเกษตรกรรม มีแกนน�ำที่เข้มแข็งท�ำงานในประเด็นผู้สูงอายุมาอย่างต่อเนื่อง เป้าหมายชุมชน ภายหลังการเข้าอบรม ชุมชนมีเป้าหมายในการสร้างศูนย์เรียนรู้ชุมชนที่ท�ำหน้าที่เป็นแหล่ง เรียนรู้และส่งเสริมอาชีพให้กับคนในชุมชน แนวทางการด�ำเนินงาน ชุมชนออกแบบศูนย์การเรียนรู้ชุมชน ด้วยกระบวนการออกแบบอย่างมีส่วนร่วม โดยมี ที่ตั้งภายในวัดทับไทรส่วนงบประมาณในการก่อสร้างจะมาจากการจัดทอดผ้าป่าในอนาคตชุมชนได้เริ่มด�ำเนินการ สร้างการเรียนรู้ด้านอาชีพ เพื่อเสริมสร้างรายได้ให้กับคนในชุมชนที่สนใจด้วยการสร้างกลุ ่มดอกไม้จันทน์ จัดอบรมให้วิธีการท�ำ จากพื้นฐานที่มีตลาดรับซื้อค่อนข้างกว้าง หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 75

๓) ชุมชนบ้านเอื้ออาทร ประจวบคีรีขันธ์ (ปราณบุรี) บริบทชุมชน เป็นชุมชนในหมู่บ้านเอื้ออาทรของการเคหะแห่งชาติที่ผู้คนย้ายมาจากถิ่นฐานที่แตกต่างกัน ประกอบอาชีพหลากหลายชุมชนมีแกนน�ำที่ให้ความส�ำคัญกับการพัฒนาสภาพแวดล้อมชุมชน มีพื้นที่ส่วนกลาง ที่ให้ความส�ำคัญกับเรื่องสุขภาวะ เป้าหมายชุมชน ภายหลังการเข้าอบรม ชุมชนเห็นเป้าหมายในการสร้างความสามัคคีและเข้มแข็งให้กับคน ในชุมชน โดยผ่านการส่งเสริมเรื่องการคัดแยกขยะ แนวทางการด�ำเนินงาน เนื่องจากในเป้าหมายการท�ำงานนี้เป็นเป้าหมายของแกนน�ำมาโดยตลอด แต่ว่าคนใน ชุมชนเองยังขาดความรู้และความตระหนักถึงความส�ำคัญของการแยกขยะ จึงเกิดการวางแผนในการลงพูดคุย สร้างความเข้าใจ นอกจากจะเป็นการให้ความรู้ยังอาจน�ำไปสู่การขยายจ�ำนวนทีมงานจิตอาสาให้เพิ่มขึ้นด้วย โดยได้ร่วมกันออกแบบแผ่นพับ เพื่อใช้เป็นเครื่องมือในการพูดคุย 76 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

กระบวนการท�ำงานของบ้านเอื้ออาทร (ปราณบุรี) จ.ประจวบคีรีขันธ์ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 77

กระบวนการท�ำงานของชุมชนบ้านเอื้ออาทร รังสิตคลอง ๑๐/๒ จ.ปทุมธานี 78 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

๔) ชุมชนบ้านเอื้ออาทร รังสิตคลอง ๑๐/๒ บริบทชุมชน เป็นชุมชนในหมู่บ้านเอื้ออาทรของการเคหะแห่งชาติผู้อาศัยมาจากถิ่นฐานที่แตกต่างกัน มีหลากหลาย อาชีพ มีจุดเด่นที่พื้นที่ส่วนกลางที่มีหลายจุดในชุมชน แกนน�ำด�ำเนินงานพัฒนาชุมชนในหลายมิติทั้งอาชีพ วัฒนธรรม และอื่นๆ เป้าหมายชุมชน ภายหลังการเข้าอบรม ชุมชนเห็นเป้าหมายในการสร้างพื้นที่ส่วนกลางให้ใช้ประโยชน์ได้อย่าง มีประสิทธิภาพมากขึ้น และส่งเสริมรายได้ให้กับคนในชุมชน แนวทางการด�ำเนินงาน ชุมชนได้เลือกหนึ่งในพื้นที่ส่วนกลางของชุมชน คือสวนที่ ๑ เป็นพื้นที่น�ำร่องการพัฒนา โดยเริ่มจากกระบวนการออกแบบสวนอย่างมีส่วนร่วม จากนั้นก็เริ่มต้นจากการท�ำในสิ่งที่พอท�ำได้ทั้งการล้อมรั้ว เพื่อกันสุนัขการท�ำเครื่องเล่นเด็กที่ส่งเสริมพัฒนาการทั้งความคิดและกายภาพของเด็กส่วนใดที่ท�ำได้เองก็ระดม จิตอาสาร่วมกันท�ำ ส่วนใดที่ท�ำเองได้ยากก็ขอการสนับสนุนจากแหล่งต่างๆ เช่น ช่างชุมชน การเคหะแห่งชาติ เป็นต้น หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 79

ทางโครงการฯ มีการท�ำกระบวนการถอดบทเรียนการท�ำงานของชุมชนซึ่งเป็นพื้นที่น�ำร่องทั้ง ๔ ชุมชน เพื่อรับทราบ ความคิดเห็นและสรุปถึงคุณประโยชน์ของเครื่องมือที่ใช้ในการจัดอบรมทั้ง ๔ ชิ้น ซึ่งได้บทสะท้อนจากชุมชน ดังนี้ แผนที่คนดีมีประโยชน์คือ ๑) ช่วยท�ำให้มีโอกาสในการถ่ายทอดเรื่องราวดีๆ ของคนในชุมชนผ่านการสัมภาษณ์และการเล่าเรื่อง ๒) ได้ย�้ำเตือนเกี่ยวกับเรื่องของคุณงามความดีและคุณสมบัติของคนดี ๓) ช่วยให้เกิดความภาคภูมิใจในตนเอง แผนที่กายภาพ มีประโยชน์คือ ๑) เป็นโอกาสให้ชุมชนได้ลงมือส�ำรวจชุมชนด้วยตัวเอง โดยโครงการฯท�ำหน้าที่เป็นพี่เลี้ยงเติมทักษะ ด้านการส�ำรวจให้กับชุมชนก่อนลงส�ำรวจ ๒) ได้รับรู้ข้อมูลของชุมชนร่วมกันอย่างเป็นระบบ ๓) มีโอกาสท�ำให้ได้รู้จักคนในชุมชนมากขึ้น ผ่านการส�ำรวจ ๔) มีโอกาสเกิดเครือข่ายการท�ำงาน หรือดึงคนที่สนใจเข้ามาร่วมท�ำงาน แผนที่สังคมและสุขภาวะ มีประโยชน์คือ ๑) ช่วยท�ำให้เห็นภาพรวมความต้องการของชุมชน ๒) เห็นประเด็นปัญหาของชุมชนในมิติต่างๆ เช่นสิ่งแวดล้อม สุขภาพ ๓) มีโอกาสได้แลกเปลี่ยนพูดคุย จัดล�ำดับความส�ำคัญของปัญหาร่วมกัน กระบวนการวางเป้าหมายและแผน มีประโยชน์คือ ๑) เกิดแผนการขับเคลื่อนงานของชุมชน ที่มีเป้าหมายปลายทางร่วมกัน ผ่านกระบวนการพูดคุย แลกเปลี่ยนและมีส่วนร่วมคิด ๒) ชุมชนได้ขับเคลื่อนงานตามแผนด้วยตนเอง ลงมือท�ำด้วยตัวเองได้ ๓) เกิดการพัฒนาพื้นที่และการบริหารจัดการพื้นที่ร่วมกันในชุมชน ๔) เกิดกิจกรรมใหม่ๆ ที่ตอบโจทย์ความต้องการของชุมชน ๕) เกิดการท�ำงานร่วมกัน ภูมิใจในผลความส�ำเร็จร่วมกัน เกิดความร่วมมือร่วมใจมากขึ้น ถอดบทเรียนคุณประโยชน์ของเครื่องมือที่ใช้ในการอบรม 80 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน

ถอดบทเรียนจากผลที่เกิดขึ้นในชุมชนต้นแบบ ได้ถ่ายทอด เรื่องราวดีๆ ภาคภูมิใจ ในตัวเอง ได้ย�้ำเตือน เรื่องความดี/ คนดี เห็นภาพรวม ความต้องการ ชุมชน ภูมิใจ ร่วมมือกัน มากขึ้น มีหน่วยงานเข้ามา สนับสนุน เกิดการ พัฒนาพื้นที่ เห็นประเด็น ปัญหา ได้แลกเปลี่ยน พูดคุยกัน มีคนมา ช่วยงาน ได้ส�ำรวจ ชุมชน รู้จักคน เพิ่มขึ้น มีแผน การขับเคลื่อน เกิดกิจกรรม ลงมือท�ำเอง รู้ข้อมูล ชุมชน แผนที่ คนดี การวาง เป้าหมาย และแผน แผนที่ กายภาพ เยาวชน เครือข่ายพื้นที่ พื้นที่ ส่งเสริมอาชีพ กิจกรรม สิ่งแวดล้อม/มลภาวะ ความสัมพันธ์ในชุมชน ข้อมูลปัจจุบัน ข้อมูลประวัติศาสตร์ แผนภูมิแสดงผลจากการถอดบทเรียน คุณประโยชน์ของเครื่องมือที่ใช้ในการอบรม แผนที่สังคม และสุขภาวะ หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน 81

ที่ผ่านมาทางโครงการได้จัดการอบรมกับ ๒๓ ชุมชน และ ๒ โรงเรียน จ�ำนวน ๒๕๐ คน ใน ๗ จังหวัดซึ่งช่วยให้ ชุมชนเกิดทีมท�ำงานพัฒนาชุมชน ได้ฝึกทักษะในการส�ำรวจ ซึ่งเมื่อได้เริ่มกระบวนการวางแผนและด�ำเนินการแล้ว ท�ำให้เกิดความมั่นใจว่าชุมชนมีความสามารถที่จะพัฒนาตนเองและสภาพแวดล้อมให้สร้างสุขภาวะที่ดีให้กับชุมชน และสามารถขยายประโยชน์ให้เกิดขึ้นกับคนวงกว้างได้ จากกระบวนการส�ำรวจชุมชนและการมีส่วนร่วม ตั้งแต่การส�ำรวจ แสดงความคิดเห็น และร่วมลงมือท�ำ ท�ำให้ เกิดแนวทางการพัฒนาที่มาจากความต้องการและตอบโจทย์ของชุมชนในหลายมิติเช่น เกิดการพัฒนาสภาพ แวดล้อม อาชีพ สร้างทีมจิตอาสาและการจัดการขยะเป็นต้น นอกจากนี้โครงการฯยังเห็นโอกาสในการท�ำงาน ร่วมกับองค์กรภายนอกที่มีเป้าหมายในการเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับชุมชน เช่น การเคหะแห่งชาติองค์กร ปกครองส่วนท้องถิ่น/ท้องที่ ฯลฯ ซึ่งจะช่วยท�ำให้แผนการพัฒนาชุมชนที่วางแผนไว้ได้รับการสนับสนุนให้เกิด ขึ้นจริง ซึ่งน�ำไปสู่การสร้างความเข้มแข็งของชุมชนในการลุกขึ้นมาจัดการแก้ไขปัญหา และพัฒนาชุมชนร่วมกัน ในระยะยาว ผลการด�ำเนินงานและโอกาสในการขยายผล 82 หลักสูตรการพัฒนาพื้นที่สุขภาวะชุมชน