शासन णनिय क्रमाकं अ यास २११६ .क्र.४३ १६ स ी ४ णिनाकं २५.४.२०१६ अ वये स ापन
करणयात आ े या सम वय सणमती या णिनाकं २०.०६.२०१ र जी या ठक म ये ्हे पा पसु तक
सन २०१ २० या श णिक वषापासून णन ा रत करणयास मा यता िेणयात आ ी आ्ह.े
तत्वज्ान
य ता अकरावी
2019
म्हारा रा य पा पुसतक णनणमती व अ यासक्रम सशं न मं ळ, पुिे.
लया मा ्थ व ील ा े ा ु तका या
ल्लया ाव ील . . ा े ल ल ल ा ु तक
तया ा ासं लं त अ यय अ या ासा ी यु क ा य
साल्तय ल ् ल.
(A)
मावृ ती २०१ © म्हारा रा य पा पसु तक णनणमती व अ यासक्रम सशं न मं ळ, पुिे ४११ ००४.
म्ा ा ा य ा ु तक ल लमत्थ ी व अ यास म सं मं ाक े या ु तकाचे सवथ् ् ा्तील.
या ु तकातील क णता्ी ाग संचालक म्ा ा ा य ा ु तक ल लम्तथ ी व अ यास म सं
मं यां या ले ी वा गील वाय त क ता यणे ा ा्ी.
तत्वज्ान णवषय सणमती मु पषृ ्ठ व सजाव
ी. मुलकम े
ीमती मणालल ी व ा से अ यक्ष अ रजळु िी
. ी गगं ावणे स य ी ी ी लव ाग
. ् चं वले स य ाल ा ती णु .े
. लम्थला वी क स य
ा. व ाथ् े स य का ि
. सीमा े ां े स य ी. स. म. मव ्
. ा ेसा्े मा क स य
. ी का क स य मु िािशे
स . व ाथ् स े स य सलचव
तत्वज्ान अ यास मु क
. ाग ाव क ा
ा. ल तल ये े संय जक
ा. मा वी कलव स . व ाथ् स े
ा. व अ ा म वाले स्ायक लव े ाल का ी लत्ास व ाग क ा
. मी ल कात णीक ा ु तक मं णु े.
ा. अ य ल ंगा े
. ातं ा ाम ग व थ् ु े णनणमती
. संत ाक े
. सलच ा ु ाव कले ी. स ता ं े
ा. लव य का के मु य ल लमत्थ ी अल का ी
ा. लव ा लमललं गा े क ी. ाक
ीमती त ु ा येलाले ल लम्तथ ी अल का ी
ी. ांक कलणक े
ेक स्ायक ल लमतथ् ी अल का ी
ा. ी गगं ावणे
ीमती मणालल ी व ा से काशक
ी. लववेक ततम ग सावी ल यं क
‘w»¶ g‘Ýd¶H$
ा ु तक ल लमथ्ती मं
lr‘Vr àmMr adtÐ gmR>o ा वे ी मंु .
(B)
सतावना
द््वद्ञार द्रत्रञानं ो,
या व तततव ा ्ा तमु यासा ी सा वी असलेला लव य तुम्ी ल व ला ्े या ल
तुमचे क तुक! तमु ्ालं ा या लव या ल तसकु ता वा त असले . तततव ा ाला सव्थ ा ाचं ी
लकवा ा ा ाचं ी ी मा ले ात.े कला ा मे ये मा वी ीव समा लण सं कती यांचा
अ के अगं ां ी अ यास कला ात . या सवा या ण णीम ये तततव ा ाचे तयक्ष वा अ तयक्ष णे
म े य ग ा असते. या ी े ्ाता तततव ा ाचा अ यास कला ा े या कणच अ यय ासा ी
ाया त असत . या ु तकाचा क े तमु ्ांला या लव याची ्ावी लण तयाचे म्ततव
सम ावे ्ा ्े.
तुम्ी ्ा लव य ल्लयां ाच ल कणा असलयामु े ंल ीव ातली ा् णे े य
तवे ा स या ा ते ्ा लव य क यात ला ्.े तततव ा या लव याचा वाका
म ा ्.े तया या अ के ा ा ा ा ्ेत. या ु तका या ल्लया ा ात तततव ा ाचे
व तुम्ालं ा सम ावे यासा ी तततव ा ाचा अ यास लव य तयाम ये लवचा ले ाणा े मु य
लण तततव ा ा या ती याचं ी क े यात ली ्.े काय ्े क ते कसे
लण तयाचा लया कत व / ग याव काय णाम ् त या तततव ा ातील मु ांव
या ु तकात े यात ला ्े. तततव ा ा या ा ां ी तमु ची स या ा ात ालयाव
तयातील व ील ां ी सं ंल त असलेलया ती ा ांचे म्ण े अ ु मे सततामीमांसा ा मीमासं ा
लण ीतीमीमासं ा यांचे लववेच तं या ा ामं ये ्े. ेव या ा ात तततव ा ाचा लव ा
लण तं ा ा ी काय लण कसा सं ं ्े याची चचाथ् या का ातील का्ी क
ां या सं ात्थ कली ्.े
ण या ु तकात तततव ा ा या ग ात असलले या वगे वेग ा ं ां क ा तीय लण
ा चातय या ं ाचं ी क णे ा ् त. याम तततव ा ाचा सं कती ी लत्ालसक
काल ं ां ी कसा सं ं असत ्े तमु या लक्षात ये ल.
वी म ये या ा ाचं ा चय तुम्ालं ा ् ल तयांचा सलव त अ यास ण वी
म ये क . तयाच का्ी वी ा ा वे वे लवचा याचं ी्ी माल्ती े . तयासं ं ी
लवचा क लण लया सवचथ् अ यासाला तसचे ीव ाला क तालततवक क े . या
व ाम ये तुम्ांला या लव याची ग ी लागले लण तयाचा स ल अ यास क याची े णा तुम्ालं ा
लम ेल अ ी ा ्.े
णु े ये .सुणन म र
ल ांक सचं ालक
ा तीय स ल ाकं म्ा ा ा य ा ु तक ल लमतथ् ी व
अ यास म सं मं ुण.े
(E)
णश कांसाठी
अक ावीत वे णे ा या लव ा यासा ी तततव ा ्ा लव य णथ् णे वी असत . या
लव या ल तयां या म ात का्ी वेग ा ा णा असतात तयामु े तयां ा या लव याचे ण लकवा
ीती वा ते. व ततु या ीव ात्ी तततव ा ा ी सं ंल त ां ी संकल ां ी लवचा ां ी
तयांचा सं ं यते च असत ण तया सवा या तालततवक व ाची ाणीव तयां ा सत.े ्ी ाणीव
तयां ा क े यासा ी तततव ा या लव याची अ ा ती े क ायला ्वी क
तयां ा या लव याची ग ी लागले तयाचे सवागीण म्ततव सम ले . याच े ा े या ु तकात
ाणीव व्थक ंल ीव ातील ा् णे े य तेव ा स या ा ेत ्ा लव य क याचा
यत कला ्.े तालततवक ा ेचा वा ेव ा अ ्ाय्थ ्े तवे ाच वे ला ्.े
्ा लव य लव ार ल्लयां ाच ल कत असलयामु े या लव याचे व तया या ा ा
ा ा ती तयाम ये लवचा ात ेतले ाणा े लण संकल ा यांचा चय लव ा या ा
का्ी माणात माल्ती या व ात क ल ला गले ा असला त ी ल व माल्ती ु वणे ्े या
ु तकाचे ा्ी. लव ा याम ये तालततवक ल क वणे तयां ा लवचा क ायला वतत
क णे लचलकतसक लवचा क याची सवय लावणे ्ी या ु तकाची मु य े ्ते . यासा ी
वगातथ् लव ा या ा लवचा याची मु ा णे े व ेच ्े त तयासा ी अ कु ल वाताव ण तया
क णे याची ग ्.े यामु े लव ा याची लचंत ीलता वा ीस लागले .
तततव ा ्ा लव य त ा ा ां ी तसचे तयक्ष ीव ा ी कसा लले ा ्े यासं ं ीचे
माग्थ ्थ लव ा या ा लम ालयास या लव या या अ यासाची ग तयां ा सम ले . तया ल े ु तकात
तततव ा लण सं कती तततव ा लण लव ा व तं ा यां यातील स्सं ं ाचं े लववचे कले
्.े याम तं लव ा ा ीय अ यासाची ्ी तयां ा ् ल.
ा ांत ा ेक्षा कल लण य यां याव े या या ्ेत े वा याय लण मांची
च ा कली ्.े ु तकातील लव यां ी सं ंल त माल्ती त तांम णे लतची य य मां णी
क ता यणे े सवं ा चचाथ् ले लण त स ील त ी ले लवचा य त क ता येणे
यासा ी ्े म लण कती म लाचे ्ते . तयाच कव ले वाच या तीच
्े त तयक्ष ल ीक्षण लच े णे संगीत कणे वेगवेग ा का चे े े णे या का ्े ी
तततव ा ल कता यते े तततवलचंत ातील ं ेता येत ्े लव ा या ा तयाम अ ु वता ये ल.
तततव ा या लव याचा ाक वा ता तयाम ये ची ल माण्थ ्ावी तयाचा अल क अ यास
क याची ा ल माथण् ्ावी या ्ते े या ु तकाची लवल च ा कली ्े. वगातथ् ल कता
ल कवता ा ्ा ्ते या ात वे लया े लव ार व ल क्षक ां ा्ी तततव ा ाचा अ यास ं ायी
लण लवचा सम क णा ा ेल ्ी ा!
(F)
क्र. घ क मता णव ाने
. कञा् म्हणज े
त ्वज्ञान? कशञासञाठी मता
त ्वज्ञान? • त ्वज्ञान ्ञा द््वष्ञाचे ्वैवद्शष् सप करतञा ्ेणे.
• दैनव ंद्दन भञाषते ील त ्वज्ञान श दञाचञा ्वञापर ्ववैज्ञाद्नक कोन, कलञा-
. आहे कञा्? कळते
कस?े करञा्च े कञा्? अद्भव् ी आद्ण त ्वज्ञानञाचञा कोन ्ञांतील फरक सञांगतञा ्णे े.
• त ्वज्ञानञाचे जी्वनञात कञा् रह ्व आह े त े सञांगतञा ्ेणे.
. द्दसत ं तसं नसत?ं • त ्वज्ञानञाचञा उप्ोग व््वहञारञात कठे कठ े होतो ह े सोदञाहरण सञागं तञा ्णे .े
• त ्वज्ञानञारळु े व् ीच्ञा कतीं्वर ्वतन्म ञा्वर कञा् प्रभञा्व पडतो, ह े सप
. जञाणण्ञाद््वष्ी जञाणूनत
िते ञानञा करतञा ्ेणे.
• त ्वज्ञानञातील रु ् प्रशन सप करतञा ्णे .े
. वातं य लण • त ्वज्ञानञातील प्रशनञांचे रु ् शञाखञानं ुसञार ्वग करण करतञा ्णे े.
ीलतल यम • त ्वज्ञानञाच्ञा शञाखञांचञा परसपरसबं धं सञागं तञा ्णे े.
• संसकती आद्ण त ्वज्ञान ्ञांतील सहसंबधं सञांगतञा ्णे .े
. लव ा तं ा लण • त ्वज्ञानञातील सत-असत, द्नत््-अद्नत्् ्ञा रु ् संकलपनञा सप करतञा
तवा
्णे े.
• ‘सत’ च्ञा संदभञातम् ील ्वगे ्वगे ळ्ञा तञा ्वक उपपत्ती सप करतञा ्णे े.
• सत्तञारीरञांसेतील रु ् प्रशन आद्ण त््ञा ब लच्ञा तञाद्त्त््वक भतूद्रकञा
सरजण.े
• रञाद्हती, ज्ञान, सरजूतत ्ञांतील फरक सप करतञा ्णे े.
• ्वगे ्वगे ळी ज्ञानसञाधने सोदञाहरण सप करतञा ्णे े.
• ज्ञानसञाधनञांच े द्चद्कत्सक रूलत ्रञापन करतञा ्ेण.े
• ज्ञानप्रञा ीची प्रद् ्ञा लक्ञात ्ेण.े
• ्ञांद्त्रक द् ्ञा आद्ण रञान्वी कती ्ञांतील फरक लक्ञात ्ेण.े
• च क आद्ण अनवै च क कती ्ञारं धील फरक सञांगतञा ्ेण.े
• व्क्ती आद्ण सरदु ञा्ञाच्ञा सहसबं ंधञाच्ञा ष्टीने नीतीद्न्रञांच े कञा् रहत्त््व
आहे हे सञागं तञा ्णे े.
• ‘नैवद्तक रलतू ्’ ही संकलपनञा सप करतञा ्णे े.
• नीद्तशञासत्रञातील रलतू भतूत संकलपनञाचं े उप्ोजन करतञा ्णे े.
• द््वज्ञान आद्ण ततं ्रज्ञानञाच्ञा सदं भञाातं त ्वज्ञानञाची भतूद्रकञा सप करतञा ्णे े.
• ऊजच्ञा ्वञा त््ञा ्वञापरञाचञा द्तहञाद्सक आ ञा्वञा िेतञा ्ेणे.
• द््वज्ञान आद्ण तंत्रज्ञान ्ञांच े आजच्ञा जी्वनञातील सरञान जञाणनूत िणे .े
• शञाश्वत द््वकञास आद्ण प्ञाम््ी जी्वनशलवै ी ्ञा कलपनञा सोदञाहरण सपष्ट करतञा
्णे े.
(G)
अनकु ्रमणिका
अ.क्र. पाठाचे नाव पृष्ठ क्र.
१. काय म्हिजे तत्वज्ान? कशासाठी तत्वज्ान? १
२. आ्हे काय? कळते कसे? करायचे काय? १७
३. ‘णिसतं तसं नसत’ं ३१
४. जािणयाणवषयी जािनू घेताना ४०
५. सवातंत्य आणि नीणतणनयम ५२
६. णवज्ान, तंत्रज्ान आणि तत्वज्ान ६३
(H)
१. काय म्हिजे तत्वज्ान? कशासाठी तत्वज्ान?
१.१ णव वा चे कतू्ह ज्ानशा ा
१.२ तत्वज्ानाची वणश े आणि या ी ा ा या वगे वगे ा क्षे ां ा लकवा ल ल ा ा
१.३ तत्वज्ाना या प ती अ यास लव यां ा लव ा ा ा/ ा ा ा म् ले
१.४ त वज्ानाची या या आणि मू य ात.े तयके लव ा ा े या वत या लवल
सकं ल ा ल यम व लस ा त असतात. तयाचं े
सतावना
णे वग क ण ालील का े कले ात.े
ज्ानशा ा
का क सामाल क लललत
ाे ाे कला
ा. ा.
ा.
गलणत ाय ा ा
तक ा अरथ् ा संगीत
ता यत ण ा ेत लकतीत ी लव य सलगकथ् मा यलव ा यल त
ल कल ण तततव ा ्ा लव य क ीच ल कल ाे ा. ाे
ा. ाा ा.
ीव ा व का
ा्ी. त ी्ी क ी ा क ी लया का ाव ्ा साय ा यव रा
ला ्े. क णीत ी ा ा लव या ल
गं ी णे अव ा ेत लले त ल क
म्णतात काय तततव ा सांगते ्ेस क ीत ी णवचार करा.
कणी म्णते तु े तततव ा तु या ा ीच वे मा े व ील त तयात तततव ा या लव याचे रा क े
ीव ा लचे तततव ा वगे े ्े . अ ा असावे असे तुम्ाला वा ते
सं ा णांम तततव ा म्ण े क काय
या ल या का्ी कल ा लया म ात ल माथ्ण ण ल कत तया सग ा ा ा ा
् तात. तयाव च ्ा लव य ल कावा क ा्ी ल मा्णथ ् या या लकतीत ी ी म्ण े माणसा या
तयाला का्ी म्ततव ्े क ा्ी याचे अं ा ् ा ल ां ास तयाला तया या वती या
ण ां त . ा ा लव य म्ततवाचा ्े क
ा्ी तयाचा काय य ग अस कत ्े गा ल कत्ल वा त ले ्े. या
क यासा ी तया लव या ी ली चागं ली गाचे ा लम व यासा ी माणस सतत त
्ायला ्वी. या ा ात ण तततव ा या असत .तसे त तयके स ीवालाच ला ीव
लव याची क े या. ल कव यासा ी वत ल लण गा ल
का्ीत ी ा क असावेच लागत.े ीव ग या या
ा ातच माणस चे का्ी ल कला. ण तयाचा
1
क गुणलव े असा क तयाला गा ल वा णा े का चे तयेक ल व लकवा स ीव ग ल
कत्ल मल त ग ा ागव या या्ी लीक चे लवचा ले ा कणा े ल माथ्ण ाले. का ा या
् ते.
ात माणसा या ु ीचा लवचा क्षमतेचा ा ेचा
ा ी का ात ल सणा या चां या ल वसा का लवकास ् त गेला.
ल सत ा्ीत का्ी ीव स तात का्ी कतू्ह ा या णवणव वा ा
चालतात का्ी तात असे का ाणी म तात १. परु ाक ा
म्ण े क काय ् ते लण . २. म
माणसाला असे असं य त ाल्ले लण ३. तत्वज्ान
तया ां या तत ांचा तया े ्ाती ते ला. ४. णवज्ान
ाची का चा मा व ा ा अग ी ल्ा ५. क ा
ुकतयाच ल लागलले या ा ा माणे ् ता. ा ाचे लवकासा या वगे वगे ा अव रांम ये माणसा े
े से स वताल या तयके व त ल या या ांची वगे वेग ा व ाची तत े ली.
तसकु ते े लले े असतात त ीच ल तसुकता तयांतील का्ी तत े ंत या का ात ाका ली
या मा वाला वा त ् ती. तयाम च ्े काय गेली त का्ी ्ी ल क ाल्ली ्ेत.
्े ते तसे का ्े ते का लते या
तमु ्हा ा माण्हत आ्हे का? अस यक्ष अ ा अतीमा वी ीवां या सं ातथ्
ल लेले असते. या करामं कम्कथ ां े ील
ु ाकरा मथ्लचतं सलचत कले ाते. ा् णार्थ ा ा व वक्षाव
तततवलचतं लव ा कला यव्ा अ ा ेवतचे ा वास असत अ ी ाची ा णा असते.
अ ेक ांम ये माणसा या च कस ु ीचा तयामु े तया वक्षाला ा लावायचा ा्ी लकवा
तयाचे लाक ्वे असलयास ी ेवतचे ी
लण तयाम तयाला गा ल े वा ले ार्थ ा क ायची लतची ा े मगच तया
तयाचा अालव का ाला. माणसाचा लव वा ी वक्षाव क ्ा चालवायची. अ ा रा का्ी
ल सगा्थ ी त माणसां ी काय सं ं ्े
तयाचा अरथ् लाव या या या त ्ा ् तया. ल म सम्ामं ये ्ी ल क असलले या
अलत य स थ् ील कल ा तीचा वा ल सतात. या का ात या करा अ यासता ा
क अ ु वाला येणा या तं ु च क या करा का ं ल माणथ् ालया असा यात
तयां या ल लमतथ् ीमागे का्ी लवचा अरवा त व
् णा या ल तांचा लग ा क यासा ी असावे का असा स् च त . ्ा लवचा
तयके सं कतीम ये करा ल माण्थ ालया. अरवा ग ीमागचं त व लवलव त ्ां ी सम ाव
ेणं य असत.ं ग ात अ ा का या
ु ाकरा म्ण े व या का ी मा वात ु ाकरा तात. तयांतील अलत य ल
चललत असलले या ग ी लकवा क ल त
करा. या करा का ल ीत स या ल ीक े ागांतील करा ण सलं क्ष ात .
सं लमत ् त ा्तात. स्सा या करामं ये
ा ला ल सणा या अ ु वाला यणे ा या
ग चे लकवा ल तांचे ीक ण ेवता
2
च ा वाचयू ा. १.१ णव वा चे कत्ू ह
या ्ी करातं लयाला ल स येते क
रची क ा
यु ं ा या तत ेला े े ्ेत ा स णे लव ा चमकणे ग ग ा ् णे या
म्ण े ा. वी व े माक तया ी सग ाचं ा अरथ् लावणे ्ा यत या करांत
लतरे र या ल व या वे ाची करा चललत कलले ा ्े. ा याचे म् व ्ी लमरकांत ल स
यते े. ाणी ले त च ेती सु ् णा सवा ा
्.े या करेव ा त क गा लेला यायला ाणी लम णा लण ं ी ं ् णा
लच े ील ्े. ं ाचे से व तसे म्ण ावसाची वे ता असावी असं तयाका या
र या ्ातात ्े मी ्ात ी ा वली ात.े सम्ासं वा ले अस याची यता ्े.
् ा व ा व या े ात ा्णा या या कराचं े म याच य गात असले त ी
ाची मात ची अ ी सम त ् ती क र तयाम क काल ल क ग्ी का ाला यते े. या
का ात लया रात ल्ं त . तया या करांम लतक गा या लीक या ती लकवा
राला क या लेलया असतात.
तयाचा ्ात ा त ल वत ते ्ा लयाला ीव या गातलया ा ल यलं त क तात माणसां ा
ग ग ा क यते लण लव ा चमकता ा तयां या कतयाचं ी लक्षसे ेतात लकवा तयां ा ल क्षा
ल सतात. ग ग ा म्ण े र ची ग थ् ाच! क तात अ ा सम ुती चललत ालया. तया
ग ग ा क ला लण लव ा चमकता ा
ल सलया म्ण े ा स येत . ा स त त ा ातं लकवा ु वे यासा ी वेगवेग ा
सु लतेसा ी ा च म्ततवाचा. म्ण लव चा कमथक् ां ाचा य ग कला ा लागला.
सु ल ासा ी र ची ा ा कली ात.े
च ा यू ा.
वगात्थ ु ाकरांचे कराकर क ा व तयाव चचा्थ
क ा.
च ा वाचूया. या गाचे ल ीक्षण क ता ा का याव
ं वतृ ्र क ा माणसा या असे लक्षात ले क गात णा या
ा क ा्ी त ा्ीत. तयाचं ा कमेकां ी
ाची का ी ं ्ी क अतयतं म्ततवाची सं ं असत तया लवल मा े तात
ेवता ् ती असे वे ातील े ांव
ल सते. ा स ावा म्ण ं ाची ा ् त ा् णारथ् ण या ्वामा ात ा्त लतरे
्ा ा ावसा ा ल्वा ा ्े त याच मा े
असे. तयाचा मु य व ् य. व ा ा या येत असतात. ाणी ग लव व कते त ्ा े
ा माव चलेली ु क स े वे ात
्ते . ं व करते व ्ा क अ ा लव ा ा याची वा ् ते. याम तया या असे लक्षात
ले क या गात क का ची यव रा ्े.
ाक्षस कल तयाची तलु ा का ा मे ा ी क ाम काय ल मा्णथ ् ते कसे ल माण्थ ् ते याचे
कली ्.े व ्ा ा व ल वा् अ वत
लण अ ाव ी व ल थ्क्ष ल माथ्ण क त . ं ल यम ्ेत. माणसां या गात असलले े ल यम
क णीत ी म्ण े क लया त ी माणसां ीच तया
लया व ा े तयाचे ा त लण तयात कलेले असतात. सा्ल कच का्ी लवचा वतं ां ा
अ क लेले ाणी वाहू लागत.े वा ले क ल सगात्थ े ल यम ी यव रा ल सते
ती े ील कणीत ी ल माथ्ण कलले ी असणा .
3
क ालचत ्े सग े लव वच क णीत ी ल मा्थण कले प्रञाचीन भञारती् सञाद्हत््ञात रञान्व आद्ण कलञा
्े. यासा ी लागणा ी ती अरा्तथ च चं े ्ञाचं ञा द््वचञार फञार प्ूत व पञासनूत केल्ञाचे आ ळून
त अमया्थ असायला ्वी. अ ासं ा या कल ामं ्ेते. कलेबञाबतच्ञा द््वचञारञांचञा प रपोष कसञा
व सकं ल ा साका ्ायला लागली. व ाचा झञालञा होतञा हे दशदम् ््वणञारे उदञाहरण.
लण मा वाचा सं ं काय ्े काय असायला णव िु म तर पुराि
्वा यालं व यी या लवचा ां ी मथ्लचंत ाचा ाया
ातला. या का या लचंत ात कल े च ं लतस ा अ याय स ा
ु ीचा य ग कला गले ा. स्सा या ् या व ा ा माक ेय ी यां यातील सवं ा
ीला मल्थ चतं ात वे ल ला गले ा. ा ा मला लतमा वायची ्.े
या य गा लीक ची ा ल लकक ती लण
तया तीचे व यां ा सम ले ्े अ ा ी याला लच ाचे ा लच स ात
अल लकक य ती यां याव लण तयां या ावं असते तयालाच लतमा लक्षण लतमा
ा वे याची व यकता मा ी सालं गतली. क ी वायची ते सांगता येते.
क न प्हा. ा ा मग तमु ्ी मला लच स ल कवा.
ी व तुला तत तयातील क तं
ालील ा ची लवलव ा् णे ा व यते ा्ी त व तलु ा लच सु ा ल कव
तयाव चचाथ् क ा. कत ा्ी.
l कल चे ा वा ा ा मग तमु ्ी मला तत ल कवा.
l ु ीचा वा ी व तलु ा ा े वा वा वता यते
l अं ा ा्ी त त व तुला तत
े ील ल कवता येणा ा्ी.
गा ल माणसाला े सम त ् ते
ाणवत ् ते ते तया या ग यात वगे वगे ा ा ा मग तुम्ी मला वा ल कवा.
ी तयासा ी तुला ी गाय संगीत
त ी य त ् त ् ते. गातील व त ा ल कावे लागेल.
याचं े गणु म्थ कमके ां ी असलेले सं ं यां च
माणसाला तयां याम ये स यस्थ ु ा ाणवत ् त.े ते ा ा मग तुम्ी मला गाय ल कवा.
स यथ् तयाला म ल्त क त ् ते लण स या्थची ी गाय सगं ीत सं कत लण ाकत
ल लम्थती क याची े णा्ी ेत ् ते. यात च माणसा े अ ा ा ांम ील असते. ते
संगीत लच तय अ ा अ ेक कला लवकलसत यायचं त तलु ा ी राल क ा ा
कलया. या या लागतील.
ीम े का ये ी अ मयु ीन ु्हाणचत्र ा ा मग तुम्ी मला ा ा ल कवा.
ी तयासा ी तुला याक ण ल क याची
व यकता ्.े
अ ा त ्े े ्ा सवं ा कलामं ील स्सं ं
लकवा कता सलचत क त .
कलचे े क म्ततवाचे वल म्ण े क लया्ी
याव्ा क य गाचा लवचा ्ी क ता कलमे
लम णा या ं ात ण ममाण ् कत .
कलाकती ल माण्थ क णा ा लण तयाचा वा णे ा ा
या ां ा्ी कलते ं लम त . कलालव का ाम ये
4
कल ा ु ी यां माणचे स तीची का ास लव वाची त तती ाली ते त व काय
व यकता असत.े असले या ल कत्ल ् ते. या त वाचं ी
सं या लकती ्े तयां याम ये क लया का या
लव वा ल या लया तसु यात म ल या ् ्े लवलव ते े लेले ग का ाला
ेतलले या ां ा माणसा े ल लेलया लतसा ां क
ु ाकरा म्लथ चतं लण कला या लत ् म ये ले अ ा का चे तयां ा ल.े रे ण
ु ीला रा असते ्े चे ण या ां ा स ल स व या ीक त व ां ी लव वाचे मलत व
तततव ा लण लव ा ी तत े ते ात तयाचं ा क णते या ाला क णती तत े ल ली ्ेत
मा ु ी ्ाच या अरा्थ े ाया असत . याचा तयाची े या.
अरथ् असा ा्ी क यामं ये कल ा तीला वावच
सत . या का ात ल ीक्षणे लण य ग यां ा तत्वज् मू तत्व
रले लस ाणी/ ल
मयाथ् ा ् तया तया का ात कल े या ाव च अ सम अ ाय /असीम
अ ेक तत े लम व याचा यत लचतं कां ी कला. अ सलम स ्वा/वाय
मा या कल वे ु ीचा अंक ् ता. तकाथ् या ायराग स सं या
ा मले ल स असते ण/सत
ा ाव ल क कणा या कल ां ाच तततवलचंत ात ्े ल ल स अल
रा लम ाल.े या गात णा या ां ा स या अ सग स ा स
क लया गातील ्े त याच गातलया ा म स चा म्ा ते वी
का णी त ्ेत ्े लक्षात यायला लागले.
ल ते अल वाय
ां ा यते त क लया ेवा या क ामु े
ा्ी त ी या ाणल क्षे ात क ेत ी
ा त ा स लयामु े यांसा े कायथक् ा णसं ं
लक्षात यायला लागल.े व असणा े ाणीच वा ्ी तततवे लण अ ु वाला येणा े ग यांचा
ाले क वायु ा ण क ते त ग ाले सं ं काय ्े या गात सतत ल ् ता ा
क ात यते े. अ ा गमती लक्षात यायला ल सतात ण क ीच लणा े असे का्ी असेल
लागलया. सु वाती या का ात ्ाताला लागलले या का गात ल का ् तात कसे ् तात या
या त यांम तततवलचंत ाची सु वात ाली. सग ा ावं ्ा ् सु ाला. तयाम ी
लव वात अ के त ्े या वेगवगे े गणु म्थ असलेलया तत े लम ाली तयाला तततव ा म् ले ाते.
व त असलया त ी या अ ेकते या लवलव ते या
मु ा ी का्ी समा ता ्े ्े तततव ां या लक्षात गाचा अ ु व लण ु ी या ाव तका्थ या
ल.े लया ां ा लण त ा ल यां ा च क ीत तयाची लावलले ी सगं ती तयाम
अ ु वाला े येते तया य मत्थ गा लीक े्ी माणसा या कण ग याचा ाणवणा ा अर्थ कसे
ल सणा े ाणवणा े अ य अमत्थ असे
गावे यालव यी सम लेली त ये ्े सग े
तततव ा ाम ये अ यासले ाते.
का्ीत ी अस कल याची ाणीव ाली. तया तसे ाल्ले त लव ा ाची ा णी ्ी अ ु व
अमत्थ तततवाचं ा सु ाला.
लण ु ी याच तं ांव ् त असते.
यां ा ण लव ा म्ण त अा
त व ा ा या अग ी सु वाती या का ातील लतक लव ा साय लव ा लव ा वलव ा
त व ां ा लव वाचे मलत व म्ण े या म
5
यासं ा या ा ा ा ुल क का ात ल माणथ् ् त . लयाला ा कसे ् ते ा ाले ्े
ालया. ्े लु क लव ा लया ा ल यां या याचे ा कसे ् ते मु ात ा म्ण े काय
वा यात येणा या ग ी यासा ी सम ल व माल्ती क ण ी का्ी यांसा े अ ेक
े यासा ी अ ेक सा ांचा क णांचा य ग तततव ा ा ासं ं ी लवचा ते. लव ा ाला
क त.े या सा ामं ु े लया ा लम व या या त त यामं ये स असत . ण तततव ा ा या
क्षमता लकतयके ी े वा तात. अतयतं स म ीव ी े त यां व ीच मलयाचं ी त वांची कल ाचं ी
ण स म थ्कामु े कत त ल ्थणीत व सकं ल ांची चचा्थ म्ततवाची असते. त ये काय
या व त कत ते तयाच वा लेलया ्े याचे वणथ् क तात त े ्े ते य य
तीमु .े या सा ाचं ा वा क कलले ी ्े क ा्ी ते कसे असावे याचं ा लवचा
ल ीक्षणे य ग ्े लव ा ा या तीचे वल मलयां या ा े क ावा लागत . ं ु य का
्.े तततव ा लण लव ा यांत लवचा ले ाणा े ल सते याचे ीक ण लव ा क ते ण ते सुं
्े याच माणात सा े असले त ी तत ाचं ा ल सते असे म्णता ा स यथ् म्ण े काय स याच्थ े
ते ा ा तततव ा ु ी याच सा ाचा वा ल क काय असतात कलेम स यल्थ लमथत् ी ् ते
क ते त लव ा ु ी च त अ ेक लतक का या ाचं ा लवचा मा लव ा ात ा्ी त
सा ाचं ा लण गत तं ा ाचा य ग क ते. ्े तततव ा ात ् त . माणस े का लत याचे
मु ात तततव ा ात लवचा ले गेले लण तया ीक ण मा स ा क ते ण े लणे
ांचे लव ा ा े तयाचं ी तत े लया चांगले क वा य य क अय य याची चचाथ् मा
ती े ली. म्ण तततव ा ाला सवथ् लव ा ाचं े तततव ा ात ् ते. तयाच माणे अ के सगं ातं ले
गम रा मा ले ाते. स ी तत े सा त मत ्े ्े सांगता ा े यलु तवा माणस
गेली तसत ा लव ा ा या ल ल ा ा ा ा क त ते क चक याचे ीक्षण तततव ा
लवकलसत ् त गेलया. लव वाचे लण माणसाचे क त.े
व अल काल क ् लागल.े
या क ल े ्ाता असे म् ले ाते क
१.२ तत्वज्ानाची वणश े आणि या ी तततव ा चा का या सं ं ाचं ा अ यास क ते.
लव ा ा या वल ण्थ तीमु े तततव ा ा े ते चा सं ं म्ण े माणस लण ल सग्थ याचं ा
सं ं माणस लण समा याचं ा सं ं
ल माथण् कलले या अ ेक ांची तत े लम ाली ्े
े असले त ी ्ी ल ललक ्ेतच. य गा या लीक े का्ी अल ततव असेल
त तया अल ततवा ी असलले ा सं ं लण
च ा श यू ा माणसाचा वत ी असलेला सं ं . का अर
लव ा ाची वी लक्षलत े क णती तततवलचतं ात माणसाचा लवचा क रा ी ्.े
लव वा ल तया या म व ा ल लयाम ये माणस म्ण क लया क्षमता क ली
अ सग े ा ालले े ा्ी. तततव ा ाला या गुणवल े ्ते लया मया्थ ा क णतया
ांम ये त स ्चे . तया े ी े लया क्षमताचं ा ण्थ लवकास ् क सु ी
लव ा ा या कक्षेत यते ा्ीत अ ा अ ेक स ल ीव लयाला कसे गता ये ल ्े
म्ततवा या ाचं ा लवचा तततव ा ात कला ात . तततव ा ात म्ततवाचे मा ले गले े ्ते .
ा् णार्थ ा ्ाच तततव ा ात क ा लव य
6
१.३ तत्वज्ाना या प ती लव य सं ण्थ णे सम े याचे असत.े तयासा ी त
तसे ्ायला गले े त तततव ा या लव याचा लव य मु ा ास अ यासावा लागत . तयाच माणे
तया लव याला असणा या अ ेक ा ्ी सम
वाका च म ा ्.े ण र यात सागं ायचे या या लागतात. ्े सग े क ता ा लचलकतसक
ाले त तततव ा े ती मु य लवचा ते ते ल क कायम ा ायचा असत . ्े ल सा य
म्ण े क यासा ी तततव ा ा े अ के वल ण्थ
l काय ्े त चा य ग कला ्.े ण ी
l े ्े ते लयाला कसे क ते लण ल्लया माणे तततव ा ेव ्ी लवसं त ा्ी
l े लयाला क ते तयाचा लया कल ेला अल ा या्ी मा ेत ा्ी लण
अ ु वाव ा त व ाल क ती्ी वा त
ग याव वाग याव काय लण कसा ा्ी. ु ी लव े त तक ु ी ्े तततव ा ाचे
णाम ् त मु सा ्.े तततव ा ा या ती या
या लण अ ा अ ेक ांचा स ल लण सा ाचा कायकथ् ्षम वा कसा कला ा कत
त ी लवचा तततव ा ात कला ात . लचलकतसा याचे माग्थ थ् क तात.
्ा तततव ा ा या तीचा गा ा ्.े लचलकतसा
क णे म्ण े लया ु े े मत लवचा लकवा णव ेषि प ती तकाथ् या ा े लवचा
सकं ल ा येते ती त ी या त ी मा य क ता कल ा सकं ल ा लस ा त ा् णे याचं े
तया ल वेगवेग े लवचा ती ी सम लव ले ण क णे ्ी तततव ा ाची ाची का ा ास
ेणे लण तयाचे ीक्षण क णे. ा् णार्थ चललत असलेली त ्.े लव ले ण क णे
ल क ा्ी या सकं ल ेची लचलकतसा क ायची असेल म्ण े ा े सयं गु या कांचे ले ्े ते
त लतचा अरथ् का लत्ास व सग े क तया संयुगाचे र क ण क णे
सम ेतले ाल् े. ंत ती य य ती ्े तयाचं े व सम ेणे. साय ा ात तुम्ी
का याचे ीक्षण कले ाल् े. अ ी लचलकतसा ासायल क संयुगाचं े लव ले ण लण तयाचे म्ततव
क यासा ी तततव ा तेक वे ा सकं ल ाचं े ल कला ्ातच. तततव ा ाला लव ले ण ती
लव ले ण क ते. म्ण े तया संकल चे े ल ल ा े वा यासा ी लतक लव ा ां माणे य ग ा ांची
क लण तयाचं ा कमके ां ी असलले ा सं ं ग सत.े तततव ा का्ी लतक ाराचे
याचं ा अ यास क ते. ल क ा्ी या सकं ल ते लव ले ण क त ा्ी. ते अमत्थ ग चे लव ले ण
ल क लण ा य या सकं ल ा अतं थत् ्ेत. क त.े तयासा ी लागणा ी क णे ्ी तततव ा या
तयामु े ल क ा्ी ्ी सकं ल ा सम ेता ा म तच ल असतात. का अरा्थ े ला म
ल क म्ण े क क ण ा य म्ण े काय ्ीच लयासा ी व ा वे ल
ा यसं रा म्ण े काय ल काचं े ा य याचा असलेली य ग ा ाच असते. लया सम
अरथ् काय ्े अ यासावे लागते. येणा ी माल्ती मते सम तु ी या सग ाचं ा लवचा
च ा ाे यू ा रे चाल असत . े ्ा ाणीव व्थक ण या
ल क ा्ी या लव याव ग चचा्थ क ा. ग चे म क लण तयाचं ी च ा ायचा
यत क त असत ते ्ा ण सग े लव ले ण
तततव ा ाचे ा ं क ल क ला्ी तीच वा त असत . ा. माणस ्ा
क लया्ी क ांम तया ्ाते ा्ी. ण
7
तया ात या संकल चे ा ल ् त ती ्.े ाची ीक तततव स ल स े अ ी
लयाला सव्थसा ा ण णे सम त.े लतचे लव ले ण लव ले ण ती वा संकल ां या का ेक
या या क या या ल े े म्ततवाचे ा ल चलल.े
त क संकल ांम ये क ता ये कते.
च ा क या लया सकं ल ां या कल ात सु ता
संकल ा लच लया े ी तयाचं ी या या क ता यते ा्ी. ्ी
.मत्थ .अमत्थ .माणस तया क ा. सु ता अा ीव े ीव णा ण याचे कायथ्
लव ले ण ती क त.े यामु े लया लवचा ामं ील
सलं ता ग ् तात. तततव ासं ा ी ्ी
माणस ्ा असा ायांचा ीव असत ती े्मीच म्ततवाची असली त ी लवसा या
ु ी ील लण समा ील असत . या का े ्े तकात ा चाततय तततव ं ते लव ले णवा ी
लव ले ण क ता यते .े तुम या ्े लक्षात लेच तततव ा ावाचा लवचा वा् ल माणथ् ाला
असले क माणस या सकं ल चे ी ्ी या या
मा्हीत आ्हे का तुम्हा ा?
स क्रण स अरे सम ये ा ु ावा यु य कला व ेच ्े त
सवी स वथ् म ये सतय ासा ी तया े मतय ं ्ी ांत णे
का सामा य क ं ात वीका ला. स ुण याय ा स संयम
माला लले या स ल स यांसा या संकल ांचे तया या का ात े
या त व ाला ा चाततय
त व ा ाचा क कल ् ते तया ा त सतत लवचा
म्ण ले ाते. तया े तयांचे लचलकतसक ीक्षण कल.े समा ा या
क मी अ े स ये ी ीसम ये स ल स व ्ी सवथ् र ामं ील ल कां ा ल णे लवचा त
स क्रण सचा पुतळा ा् या या तया या तीमु े ेच ल क
त वलचतं ाला ा ं ाला ् ता. मा स ल स े ावले गेले. त त णां ा ल वत लण
तयाला क ल णाय्थ क व ण ल ल.े तयामु े तयाला ा यसं रे े मा लले या वे ां ा ाका त असे
्े ल लम ाले. स ल सचे य म व तया याव वे तयाला लव ा मतय े याची
अ ाक थ्क असले त ी तया या ु ीची ता ल क्षा ाव यात ली. यायालयाक े यचे ी
लण तयाची चा य सं ता लवलक्षण ावी ीक मागता क ला्ी त ीचा मागथ्
् ती. स ल सला लव वा या त ततीलव यक वीका ता तसेच तु गात सु लक्षत णे ल स
ामं ये स ्ता. माणसाचे वय क लण ाणे य अस ्ी तसे क ता स ल स े
सामाल क ीव कसे असायला ्वे ्ा ांत णे मतय वीका ला. ‘ याचे परी ि क े े
तया या त वलचंत ात सग ातं म् वाचा ्े. ना्ही, असे जीवन ज णया या य यतेचे ना्ही’ ्े
सतयाचा लण साव्थल क व साव्थकाललक तयाचे वच सु लस ्.े लवचा ा ण कती
ीलतमलयांचा े तया ुसा ीव गणे या सग ांम ील कवा यता तया या ीव ात
्े तया या त वलचंत ाचे ल ् ते. अलत य ल स यते .े सतयाव ची ल ा त व ा ालव यी
ल थ्यते े लचका ी े याव्ा क ाय ा लवलक्षण मे लण असामा य लतक यथ् यांसा ी
त ाचा लवचा क ता तया े या ाचा स ल सचे म ण लयाला कायम ा्ील.
8
तया े त लव ले ण ्े तततव ा ाचे कमवे कायथ् ां य ल ातील वते कत ालक सवं ा त
्े असे मत मां ले. ् ा यक ल ातील या या वल य म ेयी
संवा . लवचा ं ते लमललं ्
संवाि प ती सग ाच सव्थसा ा ण लमललं ्ा असाच संवा ाम
माणसां ा ु ीची ल सगथ् तत णे गी लम ालले ी तततव ा ाची मां णी क णा ा ंर ्.े गव ीता
असते. ण तयेका या ु ी या ा लया मयाथ् ा ्ा ंर्ी क ण लण अ ु्थ ा या सवं ा ात
असतात. तयेकाची ु ी सव्चथ क्षे ातं सा या ्.े
कायथक् ्षमते े ा काम क त ा्ी. कणाची ु ी
गलणतात तलल असते त कणाची ा ा लव यात.
क णी लतचा ा त वा ाक्षे ात क ते त क णी ािं य पणनषि ं १३
कलाक्षे ात. लया ु ी या लवकासाव लया ालक म्णाला ्े मी ा यात
ाक वे लण ा सका ी मा याक े
सामाल क सां कलतक याथ्व णाचा्ी मा ये. वेतकत े तया माणे कले. ल ता तयाला
णाम ् त असत . सा्ल कच ा ा लव याचा
सागं ांग अ यास काच य तीला क ता येत च म्णाला ा ी े मी त कांत ाकलस ते
का . वेतकत ्ात ाल ाहू लागला ण
असे ा्ी. का्ी माणसां ी क ये कलले ा ते तयाला सा ले ा्ी.
लवचा अल क ल ायी त का ण काच वे ी
तया लव याचे अ के ल लक्षात ये कतात. . का ण ते कात लु ाले ् ते. ल ता
म्णाला ता तया का क व या ागातले
तसेच तया लव या लचे वगे वेग े ल क र े े चम क . मुला े तया माणे
सम लयामु े ला लवचा अल क समावे क
लण समत ल ् त . अ ु वाल ल त ल ीक्षणे कले . कसे ्े ा ्.े म य
ागातले े चम क . कसे ्े
य ग ता ा ती तया ी य गात ा ्े. ाल या ागातले े
णणा या तततव ा ासा या लव यासा ी अ ा
सम्ा े वा या या त चे म्ततव ा तच चम क . कसे ्े ा ्े.
ता ते क ाक े लण म क े य.े
्े. या वा ामु े यल तगत मते वथ् ् यांचा वेतकत ते क ाक ते लवण कातं
अवा वी ाव तततवलचतं ाव ा्त ा्ी.
ाकले म्ण े े्मी ्ाते असे म्णत
ा तीय लण ा चाततय या ्ी ं ामं ये ल तयाक े ला. ल ता तयाला म्णाला ा ा
ाची का ी सवं ा या तीचा यामु चे
लक्षणीय वा ालेला ल सत . ाची ा तात याच ते क अ तया ीकां या
कायथ् ी ी ाम ये सत ्े. ण ते तलु ा
गु व स ा ्ण क याची त ् ती. ल सत ा्ी त ी ते येरेच ्े.
या का ात ा े या े याचे सा मु यत गु
ल य सवं ा ्े ् त.े ल या े लवचा लेलया ंका . या ा या याम ये वे क ु ्ा
यां ा तत े े गु ल याला ा क ् तात ते सत अणु माण ्े ते या
लम व यासा ी म त क त असत. ा तीय सवाचा तमा ्.े ते सतय ्े त च तमा
तततव ा ा या ी े अलत य म्ततवाचे रं म्ण े ्े. वते कत त त ्से .
ल े अ ेक ल ामं ये लयाला ा चा य ं ेत स ल स े सवं ा ती
संवा ा े तततव ा मां लेले ल सत.े ा् णार्थ अतयतं ावी णे य गात णली ्.े या
9
संवा ांम ये स ल स ल ल ा ा लव यांसं ं ी म्ण लवचा ता यते . स े या सग ा
सकं ल ांसं ं ी सवं ा ात स् ागी असणा यां ा कामका ाव अ यक्षाचं ी स ा त ची े े अस.े
या क्षाची ा तालकक ा ा त क तया
लवचा त अस.े स ुण म्ण े काय याय क्षाला लव ेता ल त कले ा . या वा स चे े
म्ण े काय अ ा व क णी सा या ल सणा या व व व ा्ता तमु ्ी यात ाग ते असता
तया वा लववा सा े वा ले त ी ते तया के ्षा
ाचं ी तत े ायला या य ती तमलव वासा े वगे े ् त.े वा ाचे ल चचाथल् व या लचे
ु े स सावत. तयां ी ल लले या तत ांची लचलकतसा सतय कमेकां कलेलया चचम का णे
क स ल स तयां ा तयातील ु ी ा व े . ्े असे. वा ी लकवा लतवा ीला स या क्षाचे मत
तयां ा अल क लवचा क ायला ाग ा .े या ले त ते तसे म क े णे मा य क त. तयात
ल येत तया य त ा लया अ ा ाची लकवा कमी णा मा त सत. ण कलले या युल तवा ात
ा ा या अ ु े णाची ाणीव ् . वचा क चक असले असतय ु ावा ल ला गले ा असेल त
ग ात वचा क तके े वास सु ् णे ्े त त ेत. तयाच माणे ्ी ा ं ा अल क
म्ततवाचे काय्थ तयाम सा ले ा . स ल सचा तया ी क ु ्ा वा स ेत चचा्थ क याची्ी मु ा
ल य े या ्े ी संवा ती वा ली. तया े अस.े
ले तततवलचंत ल ं ां या ात मां ता
लल त सवं ा ा या ात मां ल.े
च ा क या वािे वािे जायते त व |
* संवा ासा ी लव याची ल व क ा. लव ी मते असणा यां ी कमेकां ी
* लव ा या ा गु ल य अ ा लमका ा.
* वगाथ्त या संवा ाचे ा ीक ण सा क ा. लु या म ा े चचा्थ कलयास सवा ा तततवाचे
ा ् त.े ं ा कु संवा
वाि प ती सवं ा ती च ा तीय सां ा पा ?
ं े े वा तीचा्ी य ग कला. वा तुम या ा ेत क णक णतया लव यांव वा लववा
म्ण े ां ण ्े े का! वा ्ी ा तीयां ी ाथ् य ल त कलया ् तया
सतय ासा ी वा लले ी क म्ततवाची तुम्ाला क णतया लव याव वा लववा त
मा यता ा ती ् ती. वा स ा व या ल यास व ेल
ती े लवचा मंर कले ात असे. ा ा ा ा ीसा ी व ा लु या वाताव णाचे
म्ततव ाची ा तीय ं े े ले ् त.े
लव याव लव मते असणा यां ी कलेली अरा्तथ का्ी य ती माणे ल ंकाय या े
चचाथ् असे वा ाचे व अस.े सव्थ रम वा ाचा
ेमका लव य काय ते ल चत कले ा . तया ंत वा ात त त. तयां ा सतय या ेक्षा्ी लव
क्षाला ् व यात स अस.े अ ा ्ा ल ती या
वा ी म्ण े तया लव याव चे ले मत ल्लयां ा े ा े ् णा या चचला ल म् ले ा .
मां णा ा तततव ला क्ष म्ण े ा
क .े तया तं तया ा या लव ी मत असणा ा क ी क ी त ल व वा ासा ी वा ातला ा .
ले मत मां ता लत क्षा या मतालं व
लतवा ी वा ीचे म्णणे का ायचा यत युल तवा मां याचाच ं का्ी य ती ते . या
क ी लण मग वत चे मत मां े. वा ी लण
लतवा ी कमेकां या मताचे लचलकतसक ीक्षण का या चचला लवतं म् ले ा . या ु या
वा ात मा सतय ्ेच कमवे ल असे.
क त. वा कायला लले या तयां ा्ी ा क
10
स क्रण स णक्र सवं ाि
पा व मू ी स ल सला मतयची ल क्षा ्.े
मा्थवलया ंत लतची अंमल ावणी ् यत
स ल सला तु गात वे यात ले ् त.े स क्रण स ता अ ा ी ल कांचे क
ल क्षेची अंमल ावणी या ल व ी ् याची लयातला या े सु ा णा ा लण गा े
यता ् ती लत या लया ा ी तयाचा लम
व ल य ल तयाला े ायला तु गात ला. ाल त ् णा ा अं ण असमर्थ क
तु गात स ल सला ल स कसे ाता ये ल ाकला त त ाग ाल त असता ा ले
याची तया े य ा तया कली ् ती. स ल सचा यु य ग या या य यतचे े असेल का त
ाग म्ण े ी ् क ा्ी
या य ेला लव ् ता. या वे ी ालेलया णक्र ् .
संवा ाचा का्ी ाग ु े ल ला ्े. ल े स क्रण स ाल त लण गं ी ा ीव
असे मत य त कले क मला य अस ग या या य यतेचे असते का
मी स ल सला ायला म त कली ा्ी
्े क ले त लयाला ां ा णा े णक्र ा्ी ल चतच ा्ी.
अ के ण मला णे ते ील. स ल सचा स क्रण स मग ला अं अ यायामु े
मु ा असा ्े क या माणे ी वा यासा ी गं ् त लण यायामु े याला ला ् त
ण लकवा ल क्षक याचं ेच मत त ाग ाल त ाला त ीव ग या या
लवचा ात ेत तयाच माणे याय/अ याय य यतेचे असते का का ण असा लवचा
यासं ं ी ण सवाचे ा्ी त त क त ् त क ्ा याय अ याया ी सं ंल त
ाणका ांचे मत लवचा ात ते ले ाल् े. ाग त का्ी असेल त ी ा के ्षा कमी
म्ततवाचा ्े
स क्रण स म्ण ल याय लण अ याय
लत क णीय लण णीय चांगले लण णक्र ा्ी क च ा्ी.
वा या सं ं ी या या ांची त ासणी स क्रण स ण ा त म लयवा
ण ता क त ् त तयासं ं ी अ के ांचे
े मत ्े तयाचे अ कु ण क ण णक्र ् य च ा त.
तयाचं े य ा गले ाल् े का का त सवथ् स क्रण स मग मा या स म ा ण अ ेक ण
ल कां के ्षा याला या ग ची ाण ्े लया ल काय म्णतील याचा व ा
असा क णी असेल त तया यासम लयाला
म लण य वा ले ाल् े का ण ण लवचा क ता कामा ये. ण याचा लवचा
तयाचे अ सु ण कले ा्ी त ण म्णत कला ाल् े क या काला याय लण
अस तया माणे लयाम ला त अं अ यायाचे ा ्े त लण वत सतय
याम ये याया े सु ा णा ् ते लण
अ याया े असमरथ् ् त तयाला ण ाल त लया ल काय म्णेल लण म्ण
लण ंग क . का असे ् णा ा्ी याय मा चांगुल णा लण तयालव ी
गणु मथ् यां यासं ं ात सं य ल काचं े मत
णक्र ा्ी स ल स मी तु या ी स्मत लक्षात े याचे े ्ा त क त स तेच
मु ात चुक चे ्.े
11
च ा पा या ाली ्.े या ती सु ा रं ले ात रम
* लच वाणीव ील वाल् यावं ातमयां मया लत क्षाचे म्ण े लव ी मत यवल रत णे मां ले
ात असे. याला वथ् क्ष असे म्णत. य य
् णा या चचाथ् ्ा. यलु तवा ा या ा े ्े मत का णे या
* तया चचाचे वा ल लवतं असे व ु या ाय ीला ं म् ले ा . तया तं
तत क्ष या याव वत चे मत मां तयाचे
वग क ण क ा. समर्थ यलु तवा ां या ा े कले ा . स ते वे ी
अंलतम ल क ्थ मां ला ा तयाला लस ा त
ं न मं न प ती ं मं म्ण म्ण ले ात अस.े
लया ाणा या तीत्ी लव ी मतांची
व्थक ल े याची ा तीय ं ा लतल लं त
मा्हीत आ्हे का तमु ्हां ा?
संशय प ती लु क ल क्षण मात ल कलेलया सव्थ सतयां ल कं ा
ा चाततय त व ा ात ते ा येते का ्े ा्ाता ा तयाला असे लक्षात
च त व े े ेकात्थ ले क या सवथ् सतयां ल व ेच काय
या े सं य ती य गात त गा या अ ततवा ल्ी सं य णे े ंका
णली. सं य या ल माण्थ क णे य ्.े मा या वासात अ े
ाक े ण तेक तयाला याव च सं य ते ा येणे यच
वे ा का्ी ा का ातमक ा्ी असे क सतय गवसले. ते सतय म्ण े
रने े िके ात ी े त . सं यी मी लवचा क त म्ण े मी ्.े
असणे चांगले मा ले ात ा्ी. रे ्े लक्षात
ेवायला ्वे क त व ा ा या सं ा्थत सं य . तया या असे लक्षात ले
या ाची का ातमक अरथ् ा अल ते ा्ी. क त क ाव ्ी सं य ेतला त ी सं य
्ा सं य क लया्ी य ी लचा सत . ेणा या या अ ततवाव सं य ेणे अ य
त वचचत सं य ेतला ात त े का्ी ा
म्ण मां ले ाते तयाव लकवा तयासा ी ्े. सं य े यातच सं य णे ा याचे अ ततव
ल लेलया यु वा ांव ! ेकात्थ या का ाव का त ्े े लस ् ते. अ ा त सतयांचा
सं यवा ी म्ण लया ाणा या
त वलचतं काचं ा ाव ् ता. ्े लचतं क क लया्ी े ा ाचा ाया म क याचा
यत के ातथ् े कला.
का ात सव्थ ल काणी ल सं य णे सतय त व ा ा या लत्ासात सं यवा ां ी ल माणथ्
कलले या सं यांमु े त व ा ा या लवकासासा ी
असलले या ा ाची यताच ाका ीत. गलणत म ा ्ात ा लावला ्.े ंका ल रत
लमती लण लव ा ाचा अ यासक असलले या
के ातलथ् ा मा असे ा य असते अ ी ा ी क याची वतती लवचा याची सवय
लचलकतसक लवचा क यासा ी लयाला वतत
् ती. ्ी यता लस क यासा ी ेकातथ् े क ते. क लया्ी अ ु वाव लवचा ावं मतावं
सं य ती अवलं ली. या ती े तया े ्े
त ासायला सु वात कली क याव ंकाच े ाक लव वास ेव याचा ा े णा
ली सगत क कत . तयामु े य य वे ी
ेता येणा ा्ी सं य ेणे यच ् णा य य ते सं य/ ंका ल रत क णे ्े
ा्ी असे का्ी सतय सा कते का
त यत या यु यात अ ु वाला लेलया ा ा ीसा ी व यकच असत.े
12
पूवप ं न तरप णस ा त १.४ त वज्ाना या या या आणि मू य
लव ी मतां या लवचा सं ाथ्त लतस ा ण तततव ा ा या चललत या या
अल क य य गत लवचा लवकलसत क याची र यात ाल्लया त तततव ा ाची काय
या ाचे तत लयाला च क सम ेल.
ती ा चाततय ं ते ्ी वा ली गेली. लतला ा तीय लवचा ं ेचा लत्ास ाल्ला त असे
ं लवकास ती असे ाव ्.े लक्षात यते े क ल ल ा तात लया ंत या
का ात या लं ल ाला यायथ्
सां ा पा . म्ण तततव ा ्ा कणच तततवलचंत ासा ी
. तुम्ाला लेलया ांची तत े य गात णला गेला. तततव ा या ाचा
अरथ् तततवाचे ा असा ्े. तततव या ाचा
यासा ी तुम्ी क णक णतया मागाचा अरथ् या क ्े. का अर तततव म्ण े
अवलं क ता े का्ी अ ततवात ्े तया सग ा य
. तुम्ाला सव्थच ांची तत े लम तात लव वा या मु ा ी असणा े ण अमत्थ असे अल ततव.
का ते ु ीला सम ते ण लं यां या अ ु वाला येत
. ती तत े ी क ी याची त ासणी ा्ी. काच का या अ के व तंम ये्ी क
क ता का समा सा तततव असते असे मा ले
. लम ालले या तत ा े तुमचे समा ा ् ते
का
तततव ा या लव याचं ा अ यास क ते या ाते. ा् णारथ् वक्ष अ ेक त ्ांचे का ाचं े
ां ल लवचा क ते तया ां ा स्सा गलणत असतात ण तयां ा वक्ष असे कच ाव ल ले
लकवा लव ा ा माणे कच क तत सते. तया ाते ते तयां याम ये असलले या वक्षतव या
ां ा वगे वेग ी तत े अस कतात. यांतील सा तततवामु .े
क लेच तत अ यास क ताच ाका ले ात
ा्ी. तयके तत ाची लचलकतसा कली ाते त चला क या!
तत ां ी तलु ा कली ात.े ्ी लवचा ल या कायम सा तततव याव संकल ा लच तया क ा.
चाल ा्त.े का ा सु ा ल रती ुसा ाचं े
व लते तसे तत ांचे्ी. तयामु े लयाला तततव ा अ ु वाला येणा या सवथ् ग या
लम ालले े तत ्ेच य य लण अलं तम असे मा ता लीक े का्ी अमत्थ तततव ्े का याचा
यते ा्ी. तसे मा ले त तततव ा ाचा लवकासच ेते. ा तीय ं ेत तततव ा ा या या ल ल ा ा
ुं ेल. णाली लवकलसत ालया तयां ा थ् असे म् ले
ाते. या ्थ ात ्ी ीव ा या सवथ् अगं ांचे
च ा ूया. कल क सम ते े ालले े कल ्ाच अर्थ सलचत कला
तुम्ाला क ालचत असा ात . अ ी अ के ्थ े या ं ेत ल माथ्ण ाली
्ते .
काय ् कत ्.े तततव ा ाचा लवकास ुं ला तततव ा ाला ं ीम ये असा
म ीक ा ते लले ा वा तात. या
त लव ा लयाला लव वाचे ् य लग ातील म्ण े ेम लण म्ण े
सांगते ्े. तं ा ीव ाम ायक
सु क क ते ्.े मग लयाला तततव ा ाची ्ाण ण. तयामु े म्ण े ्ाण णाचे
मे . ्ाण ण म्ण े ु ी ्े. ु ी ्े ा ाचे
च काय ्े
13
सा ्.े ्ाण ण म्ण े ा ्ी ्.े ु ीमा या या सालं गतलया गेलया ्ेत. अ ा का
लकवा ा असलले ी माणसे्ी ्ाणी असतातच या ये सु ा तततव ा ्ा सवथ् लव वाचा ीव ाचा
असे ा्ी. लव ा का ी े तया क यासा ी साकलया े लकवा सम ते े लवचा अ यास क णा ा
ु ीची लण ा ाची ग असत.े ण असे क णे लव य ्े. ीव ाचे क ल्े ी क्षे या अ यासाला
्ाण णाचे त ा्ी. ्ाण ण लया व य्थ ा्ी. स्सा लव ा ा या लवल ा ा
वाग या ी कत ी सं ंल त असते. ्ाण णात गा या ावीक लवल लचं ा अ यास क तात.
ल रतीचे ा असते ीलतमततचे ी ाण असते. सामाल क लव ा समा ाचा अ यास क ते त
तततव असे ्ाण ण लम वायला तात. वलव ा स ीवाचं ा अ यास क त.े लतक लव ा
ले वत चे लया क ं ाचे समा ाचे लण
सग ाच स ीचे ीव चांगले संु क यासा ी याचा अ यास क त.े तततव ा ाला
असे ्ाण ण ग ेचे ा्ी असे क ला ्ाणा मा े े अ ततवात ्े ते सग चे सं णथ् णे
म्णेल सम यायचे असते. यासा ी लव ा ी ग्ीते
मा य क ते तयां या ल्ी तततव ा ल माथ्ण
च ा ण या क त.े तततव ा म्ण े ु ीचा लचलकतसक वा
क ेतलले ा ्ी या या तततव ा ाचे ्े
का्ी तततवलचंतकां ी/तततव ां ी कलले या कायथ् अ े त क ते. लकती्ी गत लव ा असले
त व ा ा या या या ाली ल लया ्ते त ी का्ी लव ा े सतयच ्ेत असे ग्ीत च
अ ा अ य तततव ां ी कलले या या या ते ु े ात असते म्ण े तया लव ा ालव यी ंका
लल्ा. लकवा ल रत क त ा्ी. ग्ीतांचे काम
तततव ा ्े कतु्लाचे अ तय ्.े ा ा मा ती या ाया माणे असते. ाया या
े ा ेच मा त ी असते. मा त लकती्ी संु
व तततव ां ी गाचा लवलव असली कम वा ली त ी लतचा ाया कमकवत
का ां ी अर्थ लावला ्े. तं ु ा असले त ा का णा ्े ी म त लण ण्थ
मा तच च कते. तयामु ेच ी ग्ीते मा
मु ा ग ल याचा ्े. काल्थ लव ा ाचा ला ा ा ा्त तया ग्ीतांची्ी
मा स्थ त ासणी क णे तततव ा व यक मा ते.
लवचा तालकक ा सु क णे ्े
तततव ा ाचे ल असत.े तततव ा व व ा्ता तततव ा ्ा लव य अव
म्ण े का्ी लस ा तांचा सं ् ्े ती वा ला त ी े त तयासा ी लागणा ी सा साम ी
क कती ्े. लु लवग लव गे ा त लया सग ाकं चे ्.े ण सग ेच
तततव ा लचत व तमं ील अ लचत ु ी असलले े गत ाणीव असलले े ाणी
ा ा व ली ल ासेची ाणीव ् त. लया अवती वती काय ्े काय
ल वतं वे ते. ा सेल काय ते यां ल लयाला कत्ल वा त
असते. लया ीव ाचे यये काय असावे
व ाल्लले या या या या तततव ा लण ण सु ी कसे ् सु म्ण े काय चांगले
या ांचा गम क लया म ीव म्ण े काय असे लयाला्ी तात
लण लया ी े ण तयांची तत े त
ामं ् त ते ाहू तया ा े मां लेलया लम ालले ी तत े त ास ्ी त . तत े
्ते . तया लीक े ा तततव ा ा या का्ी
14
लम या तकच लवचा णे म्ततवाचे असते. लण ल क अ े ावी अरवा म्थ णा ्े ्ी
का ण च लवचा ले ा्ीत त तत े क ाची अतयतं का ायक असतात. ते ा याचे साम य्थ
णा लया लवचा या या तत े तततव ा ते े. या सग ाचं ा णाम अरातथ् च
या या त वततीला तततव ा ाचा अ यास वयल तक लण सामाल क ात ीव गता ा ् त .
व ण ल त लावत . लयाच ांचा अर्थ
लयाला ी सम ाव सांग तत े याची ले ल सगा्थ ी समा ा ी लण वत ी्ी काय
ल ा ा वत . तततव ा ात लचलकतसवे का चे ाते असते याचे ा ्ी तततव ा ेत.े
असत तयामु े लवचा क ता ीक्षण क ता तसेच ते कसे असावे यासं ं ी म लाचे मागथ् थ् ्ी
क ले्ी मत लकवा तततव ण वीका त ा्ी. क त.े या सग ांमु े चांगले ीव ग या या
तयामु े ली ल ा ल ् णे त.े वत चे मत
अ यास क च मां ावे लण त ां या मताचं ा लया ीत तततव ा लयाला अतयतं
व्थक लवचा क मगच तया ल लावे म लाची म त क त.े
्े ा लयाला तततव ा ेत.े ल क स
चला त मग ण ण ी अ यास क या
तततव ा ाचा!
. ु ाकरा Mythology श िसचू ी
. यव रा Order / System
. स ती Creativity . य Matter/material
. त ये Facts
. संवा dialogue substance
. वा debate
. अमतथ् abstract . लव ले ण Analysis
. तततव Principle . लव ले णवा ी Analytic
. सा तततव Essence . वा ती Method of debate
. युल तवा Argument
. ं लवकास ती Method of
dialectics
सवा याय ं मं संवा लव ले ण
ल सलम स या मते ............ ्े अलं तम
.१ कसाती य य पयाय णनव न पु ी णव ाने पिू त व ्.े असीम अण वाय
करा. काच का या अ के व तंम ये क समा
त व असते तयाला ............ असे म्णतात.
अ रेललस या मते............ ्े अलं तम त व ्े. लवल त व सा त व
वाय ाणी सं या ्ा ल ती या े ा े ् णा या चचला
लव ा ाची ा णी ............ लण ............ ............ असे म्णतात.
या तं ाव ् त.े ल वा लवतं
अ ु व करा ु ी ा
क ा तीय लण ा चाततय या ्ी ं ामं ये
............ या त चा वा ाला.
15
.२ ाती वे ळा श ि ळ ून ण ्हा. .७ पु ी नाचं ी २० ते २५ श िांम ये तरे
अ संवा वा लव ले ण मलयमा . ण ्हा.
अ ी ाणी वथ्त वाय. अ त व ा म्ण े काय
क ल य वा ी ा क लतवा ी. ं लवकास ती म्ण े काय
.३ ा ी श िसम्ू हासाठी वापरणयात यिे ा या
क सा त व म्ण े काय
त वज्ानाती पा र ाणषक संज्ा ण ्हा. ्ाण णाम ये काय अंत ्थत ्े
अ मत मां ता लत क्षा या मतालव कलेला
क णतया ग व ा ेवावी असे म्थ सांगत
यु वा . कलेची वल े काय ्ते
लव ी मतां या लवचा सं ातथ् लतस ा अल क ग माणसा या च कस ु ीचा अालव का क ा
का े ् त
य य व गत लवचा मां याची ती. . ा ी णव ानांचे िा्हरिासण्हत सप ीकरि
क संकल ाचं े लव ले ण क याची त. करा.
अ ा लम व यासा ी लव ा अ के क णाचं ा
मत लवचा सकं ल ा याचं े ीक्षण लण
मलयमा . य ग क त.े
यात कव ा लकवा ु ी स ीलतमततेची्ी लचलकतसा ्ा तततवलचतं ाचा गा ा ्.े
. िीघ तरी न.
ाण असते त.े अ त व ा ाचे व या यां या ा े
.४ रक सप करा. क ा.
अ त व ा लण लव ा . त व ा ा या लवलव ती सागं क णतया्ी
वा लण ल ती क ा.
.५ सकं पना णचत्र त ा घत ा पिू करा. क लव ले ण ती क म ी/ म/थ् समा /
अ ं मं ल या
स यथ्/ ा ्ी सकं ल ा क ा.
वा का .१० ा ी ता त्वक सकं पना समसया सं यानं ा
शे ून संवाि ण ्हा.
अ ा लण अं ा
याय म्ण े काय
क स ुण म्ण े काय
क पक्रम
वा ल यते ील क तुम या ा ा/म्ालव ालयात ल क्षक
ल ी गु ल य संवा ाचे ा ीक ण सा
.६ ीपा ण ्हा. े क ा. या ल लमतता े सवं ा या त व ा
अ त व ा ाची वल तीची तुम या सव्थ स्ा याय ा
क ा.
लव ले ण ती
क सवं ा ती ***
16
२. आ्हे काय? कळते कस?े करायचे काय?
२.१ तत्वज्ान आणि ससं कती चला ाेलया!
२.२ तत्वज्ाना या मु य शा ा
२.३ ारतीय तत्वज्ानाचे सव प समा व सं कती ुसा लणा े लव का अ ा
ा् णाचं ी चचाथ् क ा.
सतावना ा. गहू ्े कच ा य ्े. ण क े तयाची
गलणत लमती लतक ा अ ा या ी/च ाती ् ते क े ा त क े े ् त .
ा ा ाचं े ल क्षण ण ते तयाचं ा अ यासलव य
म्ण े तयाम ील तततवे लस ा त सकं ल ा तया ी ण तयांचे व लण तया ां ा ल ली
े समा सं कती यां या ुसा लत ा्ीत. गेलेली तत े र का रती ुसा
ल क णा या ती क ांची े ी ा तात ी लत असतात. या ा तीत तततव ा ाचे सामय
च असते त ीच रायलं म ये मेल सक त लव ा ा ेक्षा कलां ी अल क ्े. कलां माणेच
लण ा सम य्े ी च असते. गु तवाक ण्थ ाचा तततव ा ाचे सं कती ी व चे ाते असते.
ल यम सग ीक े त च असत . तततव ा ाचे क मा यलव ांतील त ा ां माणेच सं कती या
वल म्ण े तयाचे या समा ात सं कतीत मीत तततवलचतं ाची ा ेमु े लले ी असतात.
ते म ेते तया ुसा का्ीसे लत.े
चला ाहूया! लवचा क या या ल येत तततव ा ल मा्थण
का्ी लच े ाहू यात अ के अरथ् मग कतात. ् त.े लयाला गता ा येणा े सग ा का चे
अ ु व ्ा या लवचा ां ा लागणा ा ण क ा माल
म्ण च तततव ा ाचा अ यास क ता ा ा तीय असत . लवचा तया क या मालाव ल या क तात
ा चाततय ल क लच ी त व ा असे तयाचे लण तयाम तततव ा तया ् ते. लया
वेगवेग े का सम यते ात. या माणे सगं ीताला वतालचा ल सगथ् समा लण ले मा लसक
व वक ा ा म् ले ाते ण संगीत का े लव व ्े लया अ ु वाचे लव य असतात. माणस
सं कती ुसा लते तया माण!े माणसा या त म्ण ्ा अ ु व े या या क्षमता या सग ा
ग ा े णा सग ीक े सा याच असलया त ी माणसांम ये सव्थसा ा ण णे सा याच असतात. ण
तयांची त वेगवगे ा ल रत म ये वगे वेग ा स वा चे सलग्थक लण सामाल क या्थव ण
का े ् ते तया माण!े गा ल माणसाला वा णा े वगे वगे े असत.े ग ललक लण लत्ालसक सं थ्
कत्ल तयाला णा े ्े सवथ् ल काणी तसे वेग े वगे े असतात. तयामु े वेगवेग ा ागी
सा ेच असतात. वेगवगे ा का ांत माणसां ा यणे ा या अ ु वांचा
गं का त ल ल ा ा असत . सा्ल कच
चला कया! तया अ ु वांचा अर्थ लावणा े तयाम लया
वेगवेग ा े ांम ये सं कतीम ये चललत ा्े चे लण तले ग ाण ेणा े तततव ा ्ी
असलले ी गाणी का. वगे वेग े ् त.े
२.१ तत्वज्ान आणि संसकती
तयके सं कती माणसाला क ीव ी ेत
17
मान यणव ा
माणसाची च कस ु ी लण तया या ग ा सत.े तयाचं ी त लचलकतसक लण तकाथ् ा त
यांम ा ा या अ ेक ा ा लवकलसत ालया असते. लव ा ा या कक्षेत अ ण्थ णे
लले या ण मा वी ीव सम े यासा ी
्ेत. या ा ा ांचे लकवा अ यासक्षे ांचे म् वा या असलले या लव यांचा लवचा तयामं ये
ेमा ा े वग क ण का क लव ा कला ात . व कल सं े ण लचलकतसक
लवचा मलयमा सां कलतक ालणवा
ल सगथ्लव ा समा लव ा लण मा यलव ा कलांलव यक लण स य्थलव यक ालणवा
या का ांम ये कले ाते. गलणत तक ा यां ा ाग कतवा या ा ा या लतक सवं े ीलता
अ ा अ के लव याचं ा ्ा ् तयामं ये ् त .
का क लव ा म् ले ात.े लतक लव ा तयामु े माणस असणे म्ण े क काय
ग ्थ ा अवका लव ा साय ा अ ा म ु यतवाचे लव े क णते माणसा या अ ु वाचं ा
लतकलव ा ा ा लण ीव ा ालण ा अर्थ कसा लावावा तयांचे लव ले ण कसे क ावे
व लत ा अ ा वलव ा ा ा यांचा यांसा या अ ेक ां या तत ा या ल ा
समावे ल सग्थलव ा ात ् त . अरथ् ा सा तात. मा यलव ां या अ यासा े सव्थ
ा य ा मा स ा समा ा तया ा ा क्षे ातं ी असणा या तसचे वयल तक लण
सामाल क लव ा म् ले ाते. तततव ा ाचा सामाल क ात ीव चागं ले ीव ग यासा ी
समावे साल्तय ा ा ा ा ा यां या व यक असणा या क लयाचं ा लण क्षमतांचा
मा यलव ांम ये ् त . ावाव च लक्षात येते लवकास ् त . असा अ यास यल तमततव
तया माणे माणसाचे अ ु वलव व मा वी समा लवकासासा ी अतयतं य गी त .
लण सं कती यांचा अ यास या ा क्षे ातं कला
ात . या ी े समा लव ा लण
मा यलव ामं े सामय ्.े ण मा यलव ाचं ी
ती सामाल क लव ा ां माणे अ ु वा ा त
असत.े ्ी ीव ी माणसाचा ल सगाथ् ी समा ा ी संकल ा मा सं कती ु का ा ु लते.
व ा ी काय सं ं ्े तयक्ष गता ा तया सु ा ाची ीक व कल ा च मातथ् ील व
ीव कसे गावे याची क णी क ते े. सकं ल े ेक्षा वगे ी ्.े तयामु े त वथ्
ा चा य तततव ा ात व संकल ेचे रा
तततव ा ाचा लवकास तया तया सं कतीत ल लेलया म यवत ा्ी ण ता तं या तततव ा ात मा
ीव ी या ावा ाली ् त . क ी तततव ा ती सकं ल ा तततवलचंत ासा ी सग ांत म्ततवाची
त.े
तया ीव ीचा ु का क ते त क ी लव
क त.े ण तततवलचतं ्े क का े या ीव ीला चला ाेलया!
ल लेला लतसा लकवा लतल या असते. का्ी ालील लव यांव ग ातं चचाथ् क ा.
सं कती अ ु वाला येणा या गा या लीक े क l लवलव व संकल ा
ा ल लकक ग ्े असे मा तात. या सं कत म ये l सतं ांची लक्षणे
ल माण्थ ् णा े तततव ा स्सा तया स या गा या
सं ातथ् या गाचा लवचा क ते. तया अ सु ा च कसे सामाल क ा क य ल रतीचे लतल ं ्ी
गावे यासं ं ी त व ा माग्थ ्थ क ते. व
कल ा अ के सं कत त ते ण व ाची
18
लवल का ा या तततवलचतं ात ल सत.े ा् णार्थ ा त म्ततवाचे तात. लवसा या तकात
ा क य ा अल र का ात यु काली म्ायु ांचे लव ा क णाम गणा या यु म ये
मा वी अल ततवाचा अर्थ काय ीव ाला का्ी
ल रतीत लव वाचे लकवा ा ाचे व यांसा या ल ्े का ते क णी ल ले यासं ा े
अमत्थ ां ेक्षा माणसां ी त माणसां ी कसे अल ततववा या ावा े लया ाणा या
वागावे क ली मलये ासावीत या का चे तततव वा्ा े ल माथ्ण कले.
ग या ी साक्षात सं ं असलले े तततव ा ासा ी
ारतीय परपं रते ्ही त वज्ान आणि णत्हाणसक प रणस ती यात आप या ा
असे स्हसं ं आ ळन यते ात
ा ा े ा या ा क य लण सामाल क ल क ा े संतां ी अ ंग ा े गव णी
अ ा साल्तय का ांचा य ग ले तततव ा
लत्ासाचा ाव तया े ातील लवल मां यासा ी कला. क तथ् ामं समा
का ातील तततवलचतं ाव कसा त याचे क
ा् ण म्ण े म ययगु ी का ात ा तात ालले ा कल.े ा े व ां ी ला लच लवलासवा मां ता ा
्े लव वची मा े अ ी णा कली.
सं ायाचा गम लण लवकास. ा क य ाम ेवां ी ं ा यत ा लतरलया ा ेत
अ रयथ् सामाल क लव मता यां ी ासलेलया
ल क्षणा ास लत े ास वंलचत ाल्लेलया अ ंग च ा क वेगवेग ा ांतांतील ती
ं चे ी कातमता अ े त कली. समर्थ ाम ास
सामा यां ा ल लासा े याचे तयाचं ा तमस मा लण तुक ा यां ी ी ु ी व ल ा लण
ागत क याचे म्ततवाचे काय्थ ल तसं ाया े
कल.े व म्थ अ यातम यांसं ं ीचा लवचा सग ा ीवां त चे मे यांत अंत ा्ी ्े अग ी
क ा ेत सग ां ा सम ाव सांलगतले.
लाेकां या ा ेत मां ा तीय लवचा ं ा क ारां ी संसा ातले ा ले ेत ल कां ा
ल तमाग सतं ां ी सवा ा ल कली. व ेच
्े त का ा या ात या ं ते कमकथ् ां ाला अ यातमाची ीतीची ल कवण ल ली. गा गे ा ा
लण तकु ी म्ा ा ां ी तततव ा ाला लु क
लेले अवा वी म्ततव तयाम ये समालव का ाला ससु गं त असा सामाल क य े
ालेलया अल ी अं ा यांची या
तततव ा ा े क लचलकतसा कली. व लण म ा माणाव ागती कली. का ाचे
ल रतीचे ा ेव लवकलसत ् णा े असे
त यां याम ये क लया्ी म य रा े साक्षात तततव ा ीव ा या अ के क्षे ांत यु त
सं ं असत असे लत ा कले. व ती
लण ु लतक च ण याचं ी सांग ाल ते.
समा यव्ा सु ा याचा यत कला. संतांचे ल ल ा व ी या रा े ंत लव े त
तततव ा ्े त अमतथ् लचंत ा्ाता तयक्ष या तकात ा तात े ा क य सामाल क
ग यासा ी या यव्ा ात्ी माग्थ कथ् ल.े सां कलतक ल ाले ते तुम्ी लत्ासात
अ यासलचे ्ते . या सग ा लाचं ा णाम
म्ा ा ा ु ता लवचा क ायचा ाला त ी म्ण या काल ं ात ा म ा माणाव
ा े व ां ास सु ालेली सतं ं ा लयाला वचा क ुस ण ाली. क य ा य यव रा
लवसा या तका यत अ ाल त ाल्लले ी ल सत.े समा यव रा मलय यव रा लवचा ती लण
सग ा ल कां ा सम ायला स े ्ावे म्ण
19
लवचा णाली यां ी ा तीय ं ेसम ्ा ं ते ा ला. लववके ा ं ां ी याव्ा क
े कले. या ्ा ाला त ेता ा ा तीय वे ा ताची मां णी कली. ग ा गणे ग क ां ी
ु ी ामा यवा ाचा ु का कला त म्ातमा
लवचा वतं ां ी तया का ातील सम या ग ा यां या
सं ात ं चे ा या े स ल अ यास कला. लयां ी ालत े लव ल्त साव्थ ल क सतय माथच् ी
या ं ेतील ा लवचा मलय क णती लण रा ा कली. . ा ासा्े ं े क ां ी
तया य लवचा लकवा मलय क णती यांची लचलकतसा ं ेतील मम या संकल ेचे सलव त लववचे
कली. ं ा लण वतचे ा य य मे ाल याचा क माल्थ ा वसं ीव ी ल ली. लव ा वा ी
यत कला. ा तीय समा ीव ात माथ्ला ल क ाचा वीका क णा या मा वे ार य
म यवत रा असलयामु े या का ातील यां ी वमा वतावा या लवचा स णीची मां णी
तततवलचतं ात मथल् चलकतसले ा म्ततव ले. ु ्ा कली. ीव ा लची कलावा ी स यव्थ ा ी ी
क ा कमथक् ां अं ा अल रा याचं ा
समा म ाव चा ाव कमी क माथ्चे े ासता ाच लव ार ाग ां ी ा वा ाची
व याचा यत ाला. ल कमा य ल क लचलकतसा कली. तततव ा ा या क्षे ात्ी ा चाततय
य गी अ लवं म्ातमा गां ी चाय्थ लव ा तततव ं चे ा चय ालले या तततव ावं ा चाततय
यांसा या अ ेकां ी गव ीतेतील लवचा ांची लवचा सस णीचा ाव ला. मा तयाच वे ी
गु वे ा े . ा ाक ण यां ी ा तीय लण
ा लया ल क ांत ु मा णी कली. ा ा ा चाततय ं ांचा त लल क अ यास क
ामम ् य यायमत ा े वामी या ं ा तीय ं ेची वल े गासम णली.
स वती यासं ा या समा सु ा कां ी समा सु ा णले ा
स या या का ा ्े ी तततव ा ा ु े वी ्ा े ीलत ा ाची क वी ा ा का्ी कां व
ी कली ्ेत. म लव ा लव ा कल म याला ली ्.े
ु ीमतता सं क मा यमे अ ा अ ेक क्षे ांतील
ाम मु े माणस असणे म्ण े क काय च ा ण या
या सततामीमासं ते ील ाक े या े ा् याची ग
ल माथ्ण ाली ्े. तयाच या क्षे ातील l स या या का ा े ल मा्णथ कलले े
सं ामु े लयाला ा क कसे ् ते याव ललहूया.
वा का ाकला गेला ्े. ्े सं वगे वगे ा का ातं वगे वगे ा ल काणी कलया
ा मीमांसेसा ी म्ततवाचे ्े. ता या गात
का ा ला म ी ल कसं या ्े त स या गेलेलया तततवलचंत ात क असले त ी्ी
वेगवेग ा सं कत चा ाग असलेलया तततवलचंत ात
ा ला तं ा ा या वा ामु े ा ा ात चं म्ततवाची सामय र े्ी असतातच. लवचा वंतां ा
माणात व त लण सवे ा लव सा ी ल ्ते .
या ्ी कांचा ाव यावथ् णाव ला ्.े णा या ांचे सं ा्थ माणे लत असले
त ी मु ात याच वे ा तेच असतात. ण
तयामु े मा व ातीसम यावथ् णीय सकं े ाल्ले ी ाल्लया माणे तततव ा ाचा वाका
्े. या सकं ाला साम े ा या या तततव ां या
यत ांम च याथ्व णीय ीलत ा ावाची म ा ्.े क लाच लव य तततव ा ाला व यथ् ा्ी.
तयामु े तततव ा ात लवचा लया ाणा या ांची
20
या ी लीम ी ्े लकवा े त सं णा ी ्.े तयाच माणे कव लया ग ा े णा
का्ी च म्ततवाचे लण म यवत ्ेत. यासं ा ी व यक असणा या ग लीक े ा
तसे ाल्ले त अग ी या ग या या क ीतच या अ ा लव वाम ये क काय काय
ा ात तयेकालाच ्े या ा तया का े
तच असतात. ण ते लया ी े लया लय ्े मा वी ु ीला ाण यावसे े वा ते.
ात ीव क त क त स वत्ी असत . तयात च क ल सायला ासा ण म ा य
तततव ा मा ाणीव वक्थ त ी णे लवचा असलेला ल माणथ् ् त काय ्े
क तया ाचं ी कल क याचा यत क ते. तमु ्ी म्णाल या ाचे तत स े त ्.े
अ ा ती मु य ांची ण या ा ात े ाक का ी तवचा या लया
क े. ा ल यां या अ ु वाला े येते ते सग े ्े .
म्ण े अल ततवात ्े. तसेच लया म ाला
२.२ तत्वज्ाना या मु य शा ा यांचा अ ु व येत ते लवचा ाव ा ा
कल ा तया ा्ी अल ततव ्.े ण र ा लवचा
तयेक ीवासा ी ग याची क ्ा. ां ा े े ल सते ते ते सग े
म्ततवाची असते. ला ीव ल कव यासा ी अ
लम वणे ल वा ा णे ी ा ाची ल व क णे च अल ततवात असते का कावी ालेलया
वत चे सं क्षण क णे यासा ी या यत ांम माणसाला सवथ् ग ी ल व स ल सतात. ण तया
लया यलत त या गात काय काय ्े याचे े त त ा सतात. माणसां ा अ के ा वगे वेग े
ा ीवाला येते. या ारलमक ा ात च म ु य ास ् तात. म ् तात. तयां ा ास लकवा म
ा या या अल क त ातं ालले या ु ीला लया म्णता ाच या व तचं े ते ास ्ते तया या
या गात काय काय ्े या लचे क ल ा्ीत ्े ण सागं त असत . म्ण च तततच ा ाला
कत्ु ल वा त.े ण ा ी व त े यासा ी सम ा अल ततवाचा े सत ्े वा तव ्े तयाचा
स ल अ यास क याची ग वा ते. तततव ा ाची
ा ा ा ा ाम ये गले त लतरे ल सणा या अ तं ी ा ा ्ा अ यास क ते लतला स तामीमांसा
का या असं य व त ले लक्ष वे ेतात. म् ले ाते.
मग लया ग े या सलया त ी या ा ा ाम ये
्े त ी काय काय या ल लयाला म आणि ास
तसकु ता वा ते लण तया तसकु ते ी वे
ालव ण अ ा ा ा ालरा ालत . या ीव ात ेच वे ा ण म
लण ास ्े समा ार असलया माणे
वा त . ण े म्ण े तयां यात स म
असला त ी म्ततवाचा क ्.े म
् याची का णे वयल तक सतात. ा ल ये
लयाला लतक गाचा अ ु व ेतात
त ल रतीसा के ्ष असत ल रतीतील
कां सु ा लत ्े ण ाल्लचे ्.े
ण लण व त यां यातील अतं का ाची
ल ता वाताव णाची ता या लण
अ ा त कां या अ ु वाव णाम
21
ालयामु े े ्ा व त असतात तया ेक्षा मा्हीत आ्हे का तमु ्हां ा?
वगे ाच असलयासा या वा तात ते ्ा तया मीमांसा ्ा सं कत म मत या म
ात ास तया ाला ्.े या ातचा म्ण े
अ ु वां ा म म् ले ाते. वासात ल या ाचा अरथ् लवचा क णे असा ्े. या
असता ा कमके ां ा कायम समातं असणा े
अतं ाव कमेकां ा लचक लयासा े ाततील म ्ा म्ण े ले अंत क ण
्.े म चा रे अल ेत असलेला अरथ् ्े
ल सतात ्ा म असत . ग सा े ीक्षण क णे ेणे. तततव ा ल ल ा ा
्ी म्ण े ील माचेच ा् ण ते .े असे म
ावीक ल रतीत सवा ाच ् तात. ासांचे लव यांचा असा ेत असते. तयामु ेच
सत चा णे ा ी ती सततामीमासं ा. ा
मा तसे सत.े ासांची का णे ास ् णा या सकं ल ेचे ीक्षण क ते ती ा मीमांसा काय
य ती या ा ी क मा लसक ल रतीम ये
अंत तथ् असतात. ा त ता लेलया क ावे काय क ये याचा लवचा क णा ी
ीलतमीमासं ा असे य गात णले गले े.
य तीला क ी क ी असे वा ते क क णीत ी
लया ी लते ्े. मग ा ी य ती
ी तयक्षात लेलीच ा्ी तया य ती ी या सग ा ाचं ा सलव त ्ा ् क ता ा
लायला लागते. क ी क ी ा ा या तततव ा ाचा ण ी क मल त ल माणथ् ् त .
व या ाचा मतय ् त लण ती काय ्े लकवा काय ा्ी ते लयाला क ते
य ती कात ु ात.े सतय वीका ायला कसे तयाचे ा कसे ् ते का ण गंमत काय ् ते
तया सलले या म ाला मग मत य ती क काय ्े याचे तत ण लया
लयाचा ललयाचा ास ् त . ा ा या ा े ेत . ण ी ाल्लया माणे
का्ी वे ा े ्े असे लयाला वा ते ते े
र यात म्ण े वा तव से ्े तसे म्ण े सत.े ा. मग म्ण े े ाणी सत.े
सम ता वगे ेच वा णे ्े म लण ास
या ् म ये ् ते. मा माची का णे स्सा चला ाहूया!
ा असतात त ासाची का णे अतं ग्तथ
असतात. ग चे ा ची लच े ाहूया व तयातील
चचत सम लयाला कसे ् ते ्े वगाथ्त
सत म्ण े याला े ु े अल ततव ्े त.े े.
असे वा तलवक सत लण े कव सत ासते
तयांतला क या ा ेसा ी म्ततवाचा ्े. म्ण े ाणी ल सते ्े असे वा ते ण व ततु
तयाच सततामीमासं ते अ ु वाला यणे ा या अ के ते सत.े म्ण े लयाला येणा ा तयके अ ु व
त ्ां या व त मु ात क ा ास ल मा्णथ ् तात लयाला ा ेत च असे ा्ी. क ी क ी
या म अल ततवा ास तया ल मा्णथ ् तात तयाच/े तयाम अ ा ्ी ल माण्थ ् ते तयाम ली
तयाचं े व काय ्े या मलतततवात ल का ल ा ल्ी ् ते. मग लयाला े ्े तयाचे
ा ाले ्े असे क क ी ा ी ी णे
लण कसा ् त असे अ के वे क लवचा ात म्णता ये ल ा म्ण े क काय तयाची
ेतले ातात. या या काय ा लम व याची सा े क णती
ा ाचे का क णते ्े सग े सम यते ात.
22
या ाचं ा अ यास क णा या तततव ा ा या ा ले ा येते. त ते क त्ी असत .
ज्ानमीमांसा या ावा े ले ात.े
चला ाेलया!
सा ा ण णे लयाला सग ां ाच गा ल लव ा याची कती
कमी ा त का ् ा ण ा असते. ग
ंल ीव ातील लतक ल व ीची ा् णे
लयाला क कते असा लव वास असत . े तयाची लया स्ा यायी लव ा या ी
तयाच ग काय ्े तयात काय काय लण चचा्थ क ा.
लकती का या ग ी ्ेत तयांचा कमके ां ी
काय सं ं ्े यासं ं ी लया का्ी सम ुती नीणतमीमांसा म्ण ली ाणा ी
तततव ा ाची ा ा या संकल ांचा मलयांचा
ा णा असतात. ले वागणे गणे याच अ यास क ते. लतक वागणे म्ण े काय लतक
सम ुत म का ाला येत.े वतथ् का व यक ्े लतक ा चांगले
ण लया वताल या माणसां ी लकवा य य या सकं ल ाचं ा ेमका अर्थ काय
स ीव ल व स ी ी कसे वागावे लया माणसा े कसे वागावे कसे गावे गता ा त
क लया कती चांगलया क लया वा असतात वत चा लवचा क ावा क समा ाचा का अ ल
क लया य य क लया अय य असतात याचं ा लवचा मा व ातीचा का सवथ् स ीवांचा का सग ाच
स ीचा यासं ा या ाचं ा ्ा ् या ा ेत
ण लया मल त ा णां या ा े क त कला ात .
असत . सव्थ ीवां ा ग याचा ् क ्े.
क लया्ी ीवाला लव ाका ण व ये असे मा णा े चचा करा
क लया्ी स ीवाला स् ास् ी ा क त ा्ीत.
ण माणस ्ा सव्थ े ीव ्े. म्ण त माणसाचा त स ीवां लत काय ल क
असावा याची व ील लच ाला अ ुस चचा्थ क ा.
ीवांचा वा क े याचा तयाला ् क ्े
अ ी ा णा असणा े वत या वारास्थ ा ी त र यात सांगायचे त काय ्े ते
कसे क ते लण तयाचा माणसा या ग याव
ीवां ा ा क ता ा तयाचं ी वाथ् क त ा्ीत. या कत व काय णाम ् त ्े तततव ा ात ं े े
सम ुती य ती माणे सं कती माणे का ा माणे मु मा लेले ती ्ेत लण तयांम
सततामीमांसा ा मीमांसा लण ीलतमीमांसा या
लत असलया त ी सग ीच माणसे ा लया तततव ा ा या मु य ा ा ल माथ्ण ् तात. या ा ा
सम तु ी लण तयाम ल ् णा ी मलये यां सु ा
ीव गत असतात. माणसाचे ीव त वास ा
े णा यां ी णथ् णे ल ाथ् त कलेले सत.े तयामु े
तया या ु े कतीचे वेगवेग े याथ्य ल असतात.
या या्थयामं तयाला सतत ल व क ावी लागत.े
्ी ल व क ता ा तया कतीचा यव्ा ातला य ग
तयाम ाय ा ् णा क त ा व ाच लवचा
क ता यां ा ण लतक मलये मा त तयाचं ा्ी
लवचा क याची क्षमता माणसाम ये असत.े कती
चांगली क वा य य क अय य या य क
अ या य या का चे मलयमा माणसाला क ता
23
अलग असलया त ी मु ात तया काच ा क्षे ाचा असतात. तसाच तततव ा ा या ा ांचा कमेकां ी
ाग ्ेत. तयामु े तयाचं ा ां ी ल सं ं लण तततव ा ा ी सं ं असत ्े लक्षात वे ायला
्े. ा ा म्ण े ां ी ्े तमु ्ाला मा्ीतच ्.े
ां ा वगे वेग ा असलया त ी काच ा ा या ्वे.
तकशासत्र
सततामीमासं ा ा मीमासं ा ीलतमीमासं ा या त य य असतेच असे ा्ी. अ ुमा
ती ा ां े तक ा लण स यमथ् ीमांसा क या या य य लण अय य ती क णतया
या्ी तततव ा ा या मु ा ा मा लया ातात. याचा अ यास तक ा ात कला ात . कमके ां ी
े चा ल य ल या ीक तततव ाला चचाथ् क ता ा क ाव त ी ल् ी े वा
तक ा ाचा क मा ले ाते. म ययुगी ालता ा ण ल ल ा े युल तवा क त
का ाव या तक ा ाचा ाव ल सत . स या े कलेलया युल तवा ाचं ी त ासणी क त .
ुल क का ात याला का क तक ा यलु तवा ्े अ ुमा क या या ल येचचे
म् ले ाते तयाचा लवकास ाला. ु या का ात ्े. तक ा ा या अ यासा े तालकक ा
तक ा ाला लवचा ां या ल यमाचं े ा असे ससु गं त स त यलु तवा कसे क ावते स यां या
म् ले ा . तया ंत या का ात असे लक्षात युल तवा ातली लवसंगती तालकक कसे
ले क लवचा क णे या ल यमे ये लक्षात ावेत याचे चागं ले ा लयाला ् त.े
ेवणे कल ा क णे वग े अ ेक मा लसक तक ा ाचा अ यास तततव ा ासा ी त अलत य
ल यांचा समावे ् त असेल त तक ा ाची यु त ्ेच ण ा ा या तयेक क्षे ासा ी्ी
्ी या या चकु ची त.े लव ा ाम ील तयाचे म्ततव अ यसा ा ण ्.े व चे ्े
सं ं सम े क लया लव ा ां या ा े त या ग यात्ी ्ा अ यास अलत य
काय अ ुमा का ता येते लकवा तया लव ा ां ास म लाचा त . माणस ्ा लवचा क णा ा ाणी
क ला ल क थ् ल त याचा अ यास तक ा ात ्े व ेच ्े त लवचा क ाय या
् त . तयामु े तक ा ाला तक ा लवचा ाचं े त चा्ी लवचा क तयातली य य अय य
ा म् ले गेले. लवचा त ण सग ेच
त क णती ते त सम कत . या लया
क त . लयाला असलेलया माल्ती या लकवा लवचा क्षमतचे ा ु े वा क यायचा असले
ा ा या ा े ल क थ्् ी का त . ण तयके त तक ा ल कले ाल् े. ल रे ल रे लवचा
वे ी ली लवचा क ायची अ मु ा क याची ्े लतरे लतरे तक ा ाला रा ्.े
स ियमीमासं ा
स यथ्मीमांसा या ावाव च तमु ्ाला ्े म् ले ाते तयाम ये असते ्े तुम्ाला
लक्षात ले असले क याम ये स या्थचा लवचा क ी तात का या लण अ ा ाचं ा लवचा
कला ात . स यथ् तुम्ाला म ्वत ा्ी ण स यथ्मीमांसेत कला ात . स यथ्मीमांसा ्ी
स यथ् क क ात असते संु असणे म्ण े त व ा ाची क वतं ा ा म्ण या
मे क काय का्ी ल क म्णतात तया माणे स य्थ तकात याला ली असली त ी स यल्थ व यक
्ाणा या या ीत असते क याला सुं म लाची चचाथ् लयाला े लण ल
24
या गु ल यां या ग ी या त व ा ात ात स यथ् ा ात अ यासलया ाणा या
वाचायला लम त.े या ां या्ी स या्थ ल या स य्थ ाततता या सकं ल ावं अ यासकाचं ा
लवचा ां ा लम ालेली ्े ती तयां या कलेचे व कलचे े का कलेची काय
कलेलव यी या लवचा ाची! ्े सा्ल कच ्े यांक े व ला लण या का या अ यासाला
का ण सुं तेचा अ ु व लयाला त कलचे े तततव ा म्ण ले ा लागल.े
ल सग्थ यांतच येत असे ा्ी त अ ेक कलाकत चे मलय वणा े ल क त कलेसं ं ी
कलाकत या वा ात्ी येत . ल सगा्थत असावेत क कलेचे चांगलया ीव ासा ी काय
अ ु वाला यणे ा े स यथ् माणसा े ल लमल्थ ेले सते य ग ा ्े याव अवलं असावते ्ा कले या
ण कलाकत चा मा त च ल माथ्ता असत . तततव ा ातील क मु य ्.े याचा लले
स या्थचा त वा कच ्े ल मात्थ ा ्े कलेसा ी कला क ीव ासा ी कला या
माणसाचे क लवल ीय ्े. वा ा या सं ात्थ तमु ्ाला क ालचत माल्ती असले .
े लण ल ्े ्े ी स यालथ् ा ा तीय ं ते कला लण स य्थ याचं ा
सुं व तचा/कलाकतीचा गणु मथ् मा त म्ण चे लवचा क णा ा मल त ंर म्ण े तमु ी
स ं या्थचे अल ततव तयां या मते क लया्ी ललल्लेले ा ा ् य. स लण ाव
य तीव अ ु वाव अवलं सते. व तची या तयातील मु सकं ल ा ्ेत. अल वगु
च ा तयातील माण ता यासं ा या गणु ां ी लण ं व ्थ या ां ी ा तीय ं ते ील
ते स याच्थ ी सागं ालत. लु क का ात मा स यमथ् ीमासं ते म्ततवाची ातली ्.े ु या
स यथ् ्े णथ् णे व तचा गुण म्थ ्े ्े व ण या सुं तेलव यी या तततव ा ा या
ाका याक े त व ाचं ा कल ् ता. का ा या ा ेची ण ी चांगली क े.
चचा करा. ाव ा तीय तततवलचतं ात ाणवत . अस्े ी म् ले
कलसे ा ी कला लण ीव ासा ी कला ाते क ा तीय ं ेत तततव ा ाचा सां ा तयक्ष
स यथ् ग या ी तयातील ां ी णे ु ला
णा या या ेत असते.
् ता. तयामु े लया ीव ाचे ल काय
ण ीव ात काय लम वायचे असते ते कसे
२.३ ारतीय त वज्ानाचे सव प लम वावे या का या ां ा रे ा ा य ल ले
वेगवेग ा े ांम ये/ े ांम ये तततवलचंत गले .े या ां या सं थ् च क ीतच सततालव यक
ा लव यक ीलतलव यक लवचा मां ले गले .े अ ेक
ाले तया सवाम ये ी लले कलले या ांचा ा तीय ्थ ां ी ा या सम यचे े लवव ण क
लवचा कला गले ले ा ल सत मा ी ाल्लया सु ा तयाचे का सांलगतले ात मु त ् याचे माग्थ
सं कती लण का ा ुसा तयांचे व लण सचु वल.े ाची ा तीय समा ातील वण्थ यव रा
सुचवलेली तत े का्ी ी वेगवेग ी असतात.
ा तीय तततव ा ात या सग ा ांचा लवचा म यव रा लण ु ारथ्लवचा यांचा सं ्थ
कल त णे कला गले ा. तयां ा ल ल ा ा ा ाचं े ा तीय तततवलचंत सम े यासा ी म्ततवाचा
व लम ाले ा्ी. सग ा लव वाचा ग याचा त . तयाच माणे या तततवलचंत ाव तमा
साकलया े कलेला लवचा ्ी तततव ा ाची ी ु थ् म कमल्थ स ा त याचं ा्ी म ा ाव ाणवत .
या या ण ाल्ली ्े तया ल क ाचा
तयांतील ्थ े मु मा ली ातात.
25
या ्थ ांचे वग क ण ल तक लण ाल तक या त चावाकथ् लण ्ी ती थ् े ाल तक
का ांत कले ात.े म्ण े वे ाचं े ामा य मा णा ी ्ते .
ा तीय थ् ांचा त ता
या सव्थ ्थ ांचे ण ी क वल म्ण े
्ी थ् े त सत म्ण े काय असत म्ण े
काय ा ाची या या काय सा े क णती
ल तक थ् याय व ेल क सां य अ ा ल व ल क ाचं ीच चचाथ् क त ा्ीत
य ग मीमांसा वे ांत
त या चचम ीव ालव यीचा क ला ल क
य य ्े ीव क ासा ी लण क ा का े
ाल तक ्थ चावा्थक गावे या ल्ी माग्थ ्थ क तात. ा ाचा य ग
चागं ले ीव ग यासा ी क याव या ं ेचा
्.े
ा तीय तततव ा ात वे लण ल ां ा
म्ततव ्े. ी ्थ े वे ांम ये े ा ्े ते तततव ा ा या ा तीय ं ेचे ण ी क
माण मा तात तयां ा ल तक ्थ े म्णतात. वल म्ण े तततव ा ातील मल त ां ा
व्मथ ीमासं ा तत मीमांसा वे ा त सां य य ग ल ल ा ी संगी लव ी तत े ेणा या
याय लण व ले क ्ी स्ा ्थ े ल तक ्ते
्थ ाचं ा लवकास का तं क असा काल मा े
्ी ाची ा तीय साल्तया या च ेची ायची ्े. अ ेकलव ु ा यां या कल त
लत्ालसक काल े ा ्े. काल े ा म्ण े अ यासात ्ी काल े ा तया कली ्े. सं ्थ
साल्तयकती या च ेचा का सवथ्सा ा ण णे
ा वणा ी े ा. ्ी े ा ावीक वीक े अ ी
26
् ता याच अं ी काच वे ेस ाला. या अ ेक ा ा ास क ण यां ा
ल सगलथ् व ा म्ण त तया वतं ा ा ा
थ् ांम ये लवचा ांची ेवाण ेवाण ् त असे. म्ण लवकलसत ालया.
तयासा ी ण व ाल्लेली वा ती
य गात णली ात ् ती त ीच ले मत
ंरात मां ता ा ी लव ी मते मां तयांचे माण्हत आ्हे का तमु ्हां ा?
ीक्षण क याची ती्ी वा ली ात ् ती. ल ंत या का ात ीसम ये
ालले या ा क य लरा ालर मु े तततव ा ाचा
तयामु े का्ी माणात त ी लु या म ा े वकथ् लवकास ुं ला. व ेच ्े त त ीक
लव ी लवचा क याची/वाच याची लण तयां या
अ यासात ली मते सु ा याची क सम ा ते ललल्लले े रं लु ाल.े सु वा े यां क
ेच ंर अ ले कम ये ा ातं त ाले ् ते
लवचा ं ा रे ल माथ्ण ् कली. लव ुल त कले गले े ् ते. या रं ाचं ी ल ल ा ा
सां कलतक वलव य असणा या ा तीय ं ते अ के
वलव य ण्थ तततव णाली्ी ल माथ्ण ालया. यां क यु ीय ा ांम ये ा ांत े ंत या का ात
ाली. म ययगु ाक का ाक े यु चा
का् या अ ुयायांची सं या कमी असलया े तया वास ाला तयासा ी या ा ांत ांचा
मु य वा्ाचा ाग ालया ा्ीत त ी्ी ल क
ाल्लया. म ाच य ग ाला. म ययुगा या अ े ीस
यु ातील तततव ा ाव ल या
ा चाततय त व ा ातील वेगवेग ा तततव लवचा ाचं ा म ा ाव ् ता.
णाल चा गम काच वे ी क ् ता
का ा या ात कामाग क ालले ा ल सत .
गता ा यणे ा या याव्ा क अ चणी स वणे लकवा लत्ालसक ल रती सु ा तततव ा ा या म्ण
सम लया ाणा या ा ांचा लवकास वेगवेग ा
ीव ा या ल ां ल लवचा क णे यां या्ी का ांत ल ल ा ा का े ाला. तयांम ये
लीक े ा गा ल े ल कत्ल असते
ते ा चाततय तततव ा ाचे गम रा ्.े तयामु े त गेली. ा् णार्थ च म्थ यु म ये
राल त ् या या का ात तततवलचंत ाचा या
ाची ा चाततय तततव ां ी मु यत ु ी या गा या व ाव ा्ता व ाचे व तयाचा
ाव लया अ ु वाला येणा या गाचे व
याचा कस ी े यत कला. या का ातले गा ी असलेला सं ं या का या ांव
ाल्ला. ुल क लव ा ा या लवकासा या का ात
तततव ा ामु या े सततामीमांसा क ता ा ल सते. तततवलचंत ाचा ा म्ण े काय ते
े त ं ी या का ात तततव ा ा या वगे वगे ा
ा ा ल माणथ् ालले या ्तया. लत्ालसक ी े लम व या या ा ी ी ती क णतया तयासा ी
माणसा या क लया क्षमता म्ततवा या अ ा
ा्ता ीक तततव ल े सवात ल्लयां ा का या ा ा ीय सम यांक े व ला.
ा ाचे वगे वगे ा ा ांम ये वग क ण कल.े ्े
वग क ण तया तया ा े या अ यासलव या सु ा कले ा तीय लण ा चाततय ं ांचा ण
गेले. तततव ा ्े सव्थ ा ा ांचे गम रा ा् णा ा ल व क ावता ावा ते ला ्.े
असलयामु े ल े लले कलेलया तयाव असे लक्षात यते े क काय ्े क ते
लतक ा का य ा तक ा अल लतक ा कसे क ायचं कसे ्े लण या का चे
ीलत ा या सग ा तया का ात तततव ा ा या सवथ् का ा या सवथ् ल काण या तततव ा ात या ा
ा ा मा लया गेलया. का ा या ात यातील तया का े लवचा ले ातात. यातलया क लया ाला
27
ा ा य लम ले या ांचा लवचा क ा का े सम े या े ले वचा क सां कलतक लव व
कला ा ल तयाला क लया का ची तत े ल ली ा त सकस सम ् ते. माणसा माणसांम ली
ातील ्े मा या सं कतीम ये या का ात ते सां कलतक ी कमी ् त.े ण कमके ां ा अल क
तततव ा म ेते तया या ी म ा माणात चागं लया का े सम ाव े कत . क चांगला
मा वी समा ल माण्थ क याचे व ा त स णे
लले े असते.
सां कलतक ीव ी तततव ा ा या कत .
ण णीतला म्ततवाचा क असते तयाच माणे ागलतक क णा या या का ात अ ा का े
तततव ा सं कतीचा म्ततव ण्थ क असते. गातलया अ ेक तततव णाली ाण े यासा ी
तततव ा लण सं कतीचे स्सं ं असे ्े ी ण ी तया सवाम ये णा या मु य
असतात. वगे वेग ा सं कती सम े यासा ी ांचा र ा सलव त चय मा मा े क
तयाम ये असलेलया तततव णाली सम या या े या.
लागतात. लया ेक्षा वेग े असलेले तततव ा
तत्वज्ाना या तर शा ा
त व ा या लव याचा वाका लकती म ा त व ा तालकक तयक्षारव्थ ा मा स तयय ा
्े ्े तया लव या या वेगवेग ा ा ा लत ामा यवा असे वे वा् ल मा्थण ाले.
ा ा यांची क ेता ा लक्षात येत.े
ण ता यत ाल्लेलया ाच ा ां े ी ्ी लवसा या तकातील ा क य रती ागलतक
त व ा ा या अ के ा ा लत्ासा या ात म्ायु े यांचा ाव अल ततववा म्ण
ल मा्थण ालया. लत्ासात याला ण
लया ाणा या त व वा्ाव म ा
माणात ला.
ुल कतेचा काल ं म्णत तयाम ये सवथ् लवसा या तका या तत ा ाथ्त ल माथण् ालेलया
लवचा ां या क रा ी माणस ला. ला वगे वगे ा सामाल क ा क य सम याचं ा ्ा ्
समा ा य यव रा ्े ण ल लमलथ् ेले ्ेत क यासा ी ीलतमीमांसेक े व याची ती ग
वा ायला लागली. या ग ेत च याथ्व णाची
लण ण तयां याम ये तया सु ा णा क ीलतमीमांसा व क य ीलतमीमांसा यवसाय
कत ्ा लव वास लवचा वतं ां ा ला. याम च ीलतमीमांसा मा यम ीलतमीमांसा अ ा अ ेक
सामाल क त व ा ा क य त व ा माच्थ े ा ा असलेली य ल त ीलतमीमांसा ्ी
त व ा यांसा या ा ांचा य ाला. त व ा ाची ची अतयंत म् वाची ा ा
या तका या अ े ीस लतया ागलतक माला ली. तयाच ीवा
वा्ामं ु े सामाल क ा क य त व ा ाला वा सां कलतकतावा यांसा या लवचा वा्ांचा्ी
ा ा लम समा वा मा सव्थ ा यां ा म् व त व ा ात समावे ाला.
ल.े लवसा या तका या गे मागे त व ा ाचे
व लत गले .े ा ालव यक लवचा ां ा म् व र यात सांगायचे त ीव ा या तयेक
येत गेले तसेच क लया्ी ा ा ेचे व क्षे ा ी त व ा ाचा व चा सं ं ्े तयेक
मु ा यत ा सम णे े तया तया ा ां या क्षे ात त व ा ाचे म् वाचे य ग ा ्े.
तमु ्ाला यां क क लया्ी क्षे ात स असेल त
ती ा ाचा्ी अ यास क णे ्े्ी ्ी
त व ा ाचे काय्थ मा ले गले .े तयामु े लव ले णवा ी
28
त व ा ाचा अ यास तुम्ाला तया क्षे ा या णा या अ के का या ां ा त व ा ाम
कल ासा ी म त क ेल. ीव ात तमु ्ाला माग्थ थ् लम कल.
श िसूची
१. मान यणव ा Humanities ethics
२. पार णकक Transcendental
३. अणसत ववाि Existentialism १०. सत Real
४. मिणवज्ान Neuroscience ११. ारिा Belief
५. नणवज्ान Cognitive science १२. िशन A term referring to on Indian
६. कणत्रम ु िीम ता Artificial intelligence
७. सपं कमा यमे Means of communication system of Philosophy
. पयावरिीय संक Environmental
१३. आणसतक Orthodox
crisis १४. नाणसतक Heterodox
१५. का यशासत्र Poetics
. पयावरिाचे नीणतशासत्र Environmental १६. तकशासत्र Logic
सवा याय
.१ कसांती य य पयाय णनव न पु ी णव ाने पिू .२ ातं ी वे ळा श ि ळ ून ण ्हा.
करा. अ अ त चावाकथ् सां य याय.
अ ............ ्े ल तक ्थ ्.े सं या ा तक ा लतक ा का य ा .
याय चावा्थक .३ पु ी णव ाने स य क अस य ्हे सकारि सां ा.
अ चावाथक् ्थ वे ामा य मा ते.
ीक त व ............ या े सव्थ रम ा ाचे
वग क ण कल.े त वथ् ा चाततय त व ा ात व संकल चे े
रा म यवत ा्ी.
े स लस ल क ा तीय थ् ां ी ा या ाक े लथक् ्ष कल.े
ा तीय थ् े ीव ासं ं ी मागथ् थ् क तात.
क याला े ु े अल ततव ्े तयाला ............
म्णतात. ुल क लव ा ा या लवकासा या का ात
त व ा ाचा ा ा ीय सम याकं े व ला.
असत ास सत
.४ ा ी साठी वापरणयात येिा या तत्वज्ानाती
ा तीय ं ते त व ा ा या या ल ल ा ा पा र ाणषक सजं ्ा ण ्हा.
णाली लवकलसत ालया तयां ा ............ असे
म् ले ात.े अ तयके समा ाची क लवल ीव ी.
सतलव यी लवचा क णा ी त व ा ाची ा ा.
लस ा त थ् ु ार्थ
क वे ामा य मा णा ी थ् े.
त व ा ा या ............ या ा ते कती चागं ली
क वा याचे मलयमा कले ात.े
तक ा ा मीमासं ा ीलतमीमासं ा
29
ा लव यक लवचा क णा ी त व ा ाची ा ा. . तत्वज्ान या णवषयाची वणश े आणि याची
या ी सप करा.
.५ रक सप करा.
अ तक ्थ े लण ा तक थ् .े .१० संक पना णचत्र त ा घ त ा पूि करा.
.६ ीपा ण ्हा. अ
अ ा तीय थ् ं ा
क णत्े ी चा
सततामीमांसा तक थ्
क ा मीमांसा
म ाचे अ ु व
त व ा लण सं कती यांचा सं ं
पक्रम
.७ पु ी नांची २० ते २५ श िामं ये तरे ा ा त ववे या े त व ा ाची
ण ्हा. क े यासा ी ललल्लले ा ले
लम वा व तयाचे क वाच तमु या
अ तक थ् म्ण े काय स ा् ण क ा. स्ा याय स् क ा. तयाव चचा्थ क ा.
ा तक थ् म्ण े काय स ा् ण क ा.
क मीमांसा या ाचा अरथ् क ा.
सत म्ण े काय
स या या का ात क लया ा ा ां ी
त व ा ा ु े वी ्ा े ल मा्णथ कली ्ेत
. ा ी णव ानांचे िा्हरिासण्हत सप ीकरि
करा.
अ त व ा ाचे सं कती ी व चे ाते असते.
त व ा ात चलचथ्लया ाणा या ांची या ी
म ी ्.े
***
30
. ‘णिसतं तसं नसतं’
३.१ णिसिे व असिे यातं ी रक
३.२ सतचे सव प आणि सकं पना
३.३ णन य व अणन य यांती रक
३.४ वरवािी व णनरी वरवािी तत्वज्ान
सतावना णक का ा णिसते तसे मािसा ा णिसते तसे
्ञा पञाठञाच े शीषक्म म्हणजे एक म्हण आह े हे
तुरच्ञा लक्ञात आलेच असेल. तुम्हञालञा ्वञाटले ्ञा चला ललहूया!
तत्त््वज्ञानञाच्ञा पसु तकञात म्हणींचे कञा् कञार? हे तमु ्ाला माल्ती असलले या म्णी व तयाचा
कञाही भञाषेच े पुसतक नञाही. पण तुरच्ञा कधी ह े लाक्षलणक अर्थ सागं ा/लल्ा.
लक्ञात आल े आह े कञा, सञाध्ञा-सधु ्ञा द्दसणञाऱ्ञा तत्त््वज्ञानञाच्ञा भञाषते सञागं ञा्चे तर असे म्हणतञा
म्हणींरध्े खपतू अरम् दडलले ञा असतो. अनके ्वषञांारध्े ्ेईल की, आपली पञाच ज्ञानदें ्रि् े आपल्ञालञा
एखञाद्ञा सरूत हञात जे शहञाणपण गोळञा होत,े त े त््ञा आपल्ञा जगञातल्ञा ्वसतू,त त््ञांच े स्वरूप, गणु धर,म्
सरतूहञाच्ञा भञाषते म्हणींच्ञा रूपञात व्क्त होत.े त््ञाचं ्ञारधील परसपर सबं ंध ्ञांचे ज्ञान देतञात ते
उदञाहरण म्हणूतन आपण ्ञा तीन म्हणींचञा द््वचञार खरेच, पण ह े ज्ञान पूतणपम् ण े द््वश्वसनी् नसते. अनेक
करूूः “द्दसत े तसे नसत,े म्हणतनू जग फसते.” कञारणञानं ी जग जसे प्रत््क्ञात आहे, त््ञाच्ञापके ्ञा
“चकञाकते ते स्व् म सोन े नसते.” “दरु ून डोंगर सञाजर.े ” ्वेगळचे भञासत.े हञा अनभु ्व सगळ्ञाच रञाणसञानं ञा
तुरच्ञा ध्ञानञात ्ेत े आह े कञा ्ञा सगळ्ञा म्हणी ्ेतो, त््ञारुळचे ्ञा म्हणी आपल्ञालञा सतूचनञा करतञात,
आपल्ञालञा सञा्वध करतञात आद्ण सञांगतञात की की कशञा्वरच डोळ े झञाकून द््वश्वञास ठे्वत ू नकञा. ्ञा
तुम्हञालञा जग जसे द्दसत े आहे, तसेच आह े असे सचूत नचे े पञालन आपण आपल्ञा परीन े करतो, तरीही
सरजू त नकञा, फसञाल. कधी नञा कधी आपलीही फसगत होतेच.
शणु तरजत याय, र जूसप याय
भञारती् तत्त््वज्ञानञात द््वशषे तूः अद्वैत ्वञाटनू आपण िञाबरतो. ्वञासतद््वक तो सञाप नञाही,
दशम्नञात, ‘द्दसतं तस नसत’ं ्ञा म्हणीचञा प्रत््् ह े आणखी द्नरीक्ण कले ्ञा्वर लक्ञात ्ेते. ्ञा
देणञारी दोन उदञाहरण े खूपत प्रद्सद्ध आहेत. एक दोनही उदञाहरणञांरधूनत अस े ध्ञानञात ्ेते की, ‘जे
म्हणज े शदु ्क्तरजत न्ञा् आद्ण दुसर े म्हणज े द्दसत’े त््ञाचे ‘जे असत’े ्ञाच्ञाशी असलेल्ञा
रजजूतसप्म न्ञा्. शदु ्क्त म्हणजे द्शंपलञा, रजत म्हणज े सञाम््ञारळु े आपली फसगत होते. द्शंपल्ञाची
चञादं ी. उनहञात चकञाकणञारञा द्शंपलञा लञांबतनू पञाद्हलञा, चकञाकी चञादं ीसञारखी असत,े तर दोरीचञा ्वडे ञा्वञाकडञा
तर तो चञांदीचञा तकु डञा आहे अस े ्वञाटत,े पण आकञार सञापञासञारखञा असतो. जगञाचे खरखे ुरे स्वरूप
ज्वळ जञाऊन पञाद्हले की रञात्र तो द्शपं लञा आहे आपल्ञालञा सहजपण े सरजत नञाही, त््ञारळु े जगञाच े
ह े कळत.े त््ञाचप्ररञाण े ्वेडी्वञाकडी पडलले ी दोरी ज्ञान होण्ञात अडचण ्ेत,े हे सपष्ट करण्ञासञाठी
म्हणज े रजजूत दरु ून बद्ितली तर सञाप आहे अस े भञारती् परपं रेत ही उदञाहरण े द्दली आहेत.
31
य असेल त वगाथ्त ा चे य ग झञाली तरी अद्सतत््वञात असतचे .
व या ा ाचा लव य वे क ावा.
चला ाेलया!
कधी अधं ञाऱ्ञा जञागी झञाडञाचं ्ञा फञांद्ञाचं े
द्चत्रद््वद्चत्र आकञार आपल्ञालञा अ ञाळद््व ञाळ प्रञाणी सतय लण ास यातं क/ग ल माण्थ
्वञाटल्ञारुळ े आपण भेदरून जञातो, तर कधी कद्त्रर क णा या करा लम वा व तयांचे वगाथ्त करा
फलञांनञा खरीखरु ी सरजनूत त््ञांचञा ्वञास ्ञा्चञा प्र्त्न कर क ा.
करतो. रोडक््ञात कञा्, तर ्वञासत्व आद्ण भञास
द्क्वञा र ्ञांच्ञात फरक करतञा ्ेण े ही आपली ा. ल लाची करा यात त
खतूप रहत्त््वञाची गरज आह.े कसा या ल सणा या ्ा ातं या लाचं ा ्ा
का त .
चला लया!
ल सतं तसं सतं या या लया अ ु वाला आपल्ञालञा सगळ्ञानं ञा झोपेत स्व ने द्दसतञात.
यणे ा या ा् णाचं ी चचाथ् क ा. स्व न बित असतञानञा त े द्नव्वळ स्व नच आह े हे
आपल्ञालञा उरगत नञाही. स्व नञात ज े िडते, त े त््ञा
३.१ णिसिे व असिे यांती रक क्णी पणूत म् खरेच ्वञाटत असते. द्कत््के दञा स्व नञात
स्व् म प्रशनञाचं ञा रळु ञापञासूनत द््वचञार करू च णञाऱ्ञा आपण िञाबरतो, कधी खपतू आनदं ी होतो, कधी कधी
तत्त््वज्ञासं ञाठी सञाहद्जकच हञा फरक कसञा, कशञाच्ञा रडतोही. जञाग आल्ञा्वरच ते द्नव्वळ स्व न होत े
आधञारे करञा्चञा हञा प्रशन अद्तश् रहत्त््वञाचञा ठरतो. ्ञाची जञाणी्व होते. जञागपे णीही, आधी पञाद्हल्ञाप्ररञाणे
रञागच्ञा पञाठञात आपण हे बद्ितलचे आहे की, ्ञा कधी कधी ज े नञाहीच त््ञाचञा भञास द्क्वञा र होतो.
द््वश्वञात कञा् अद्सतत््वञात आह,े म्हणजचे कञा्
्वञासत्व आह े द्क्वञा सत आहे ्ञाचञा अ ्ञास चला ललहूया!
सत्तञारीरञासं ञा ्ञा शञाखते कले ञा जञातो. ्ञासञाठी ज े सत
म्हणजे खरोखरच अद्सतत््वञात आहे त े आद्ण जे सत तुम्ाला लले ा ा ा अ ु व ंत
आह े असे फक्त ्वञाटते, पण खरे तर अद्सतत््वञात ास ् ता असे लस ाले त लल्ा लण
नसत,े ्ञा दोनहींत फरक कसञा करञा्चञा हञा प्रशन खूतप तयाव वगाथत् चचाथ् क ा.
रहत्त््वञाचञा असतो. स्वमस् ञारञान् रञाणसेही हञा फरक
करत असतञातच. तमु ्हञालञा लहञानपणी कलेली,
आपले प्रद्तद्बबं द््वद्हरीच्ञा पञाण्ञात पञा न त््ञाच्ञा्वर
रञागञान े उडी रञारून बडु णञाऱ्ञा द्सं हञाची गोष्ट आठ्वते
कञा? प्रद्तद्बबं ञालञा खरे रञानण्ञाची चतकू आपण करत
नञाही. प्रद्तद्बबं असेल नञाही तर सञा्वली, त््ञाचं े
अद्सतत््व ज्ञा गोष्टीचे त े प्रद्तद्बंब द्क्वञा सञा्वली
आह,े त््ञाच्ञा्वर अ्वलबं तून असते तसेच आरसञा
द्क्वञा पञाणी, प्रकञाश त््ञादीं्वरही अ्वलंबतनू असते.
पण ती गोष्ट रञात्र प्रद्तद्बबं द्क्वञा सञा्वली नञाहीशी
32
्वरच्ञा ्ञा सगळ्ञा चचरुळे हे सरजत े की, अनुभ्वञाच्ञा अशञा द्चद्कत्सेततनू तत्त््वज्ञाचं ्ञा
आपल्ञा अनुभ्वञाच े परीक्ण केल्ञाखरे ीज आपल्ञालञा हञाती एक त ् ग्वसल े त े अस े की अनभु ्व
जो अनभु ्व ्ेतो, तो खरचे आहे की नञाही ह े ठर्वतञा व्द्क्तगद्णक जरी बदलत असलञा, तरी ज्ञा ्वसतचूत ञा
्ते नञाही. सत आद्ण असत रध्े फरक करण्ञासञाठी तो अनुभ्व आह,े ती ्वसततू कञाही व्क्तीनुसञार बदलत
आपल्ञालञा जगञाचञा जो अनभु ्व ्ते असतो त््ञा नसत.े ती जी आहे, जशी आह े तशीच असत.े द्तचे
अनभु ्वञाचञाच आधञार असतो, ‘कञा् आहे?’ हञा अद्सतत््व, स्वरूप, गणु धरम् अनभु ्वद्नरपेक् असतञात.
सत्तञारीरञांसते द््वचञारलञा जञाणञारञा प्रशन अशञा प्रकञार े म्हणज े व्क्तींनञा त््ञांचञा अनुभ्व कसञा ्ते ो आह,े
‘कळते कसे?’ ्ञा ज्ञानरीरञासं ेच्ञा प्रशनञाशी नेहरीच ्ते ो आह े की नञाही, ्ञा्वर ते अ्वलंबूनत नसतञात.
जोडलले ञा असतो. रोडक््ञात ्वसततचू ञा अनभु ्व व्द्क्तद्नष्ठ असलञा तरी
द्तच े अद्सतत््व आद्ण स्वरूप रञात्र ्वसतुद्नष्ठ असत.े
३.२ सतचे सव प आणि संक पना तचे ‘खर’े , ‘्वञासतद््वक’ असते. ्ञा त ्ञारधनूत
ज्ञा अनभु ्वञातूतन आपल्ञालञा कञा् आहे हे असञाही द्नष्कषम ् द्नितो की ज्ञा ्वसतचतू ञा, िटनेचञा
कळते, तो अनभु ्व नेहरीच व्द्क्तद्नष्ठ असतो, अनभु ्व एकञाच व्क्तीलञा ्ेतो, ती ्वसतू त द्क्वञा िटनञा
म्हणजे तो व्द्क्तगद्णक रोडञाफञार तरी बदलत ्वञासतद््वक नसतञात. स्व न,े व्द्क्तगत भञास ्ञांत
असतो. रहञाद््वद्ञाल्ञात सकञाळी ल्वकर ्ेतञानञा अनभु ्वञालञा ्ेणञाऱ्ञा ्वसततू िटनञा ्ञा प्रकञारञात
कणञालञा ह्वञा रडं ्वञाटत,े कणञालञा गरर तर कणञालञा रोडतञात. कञारण त््ञांच े अद्सतत््व एकञाच व्क्ती्वर
अगदी सुखद एखञादञा पदञारम् कणञालञा गोडद्र अ्वलबं ूनत असत.े हञा अनभु ्व सत खरञा असलञा
्वञाटतो, कणञालञा रसत गोड तर कणञालञा ज रञा तरी त््ञाचञा आश् रञात्र ्वञासत्व नसतो. सतचे
अगोड ्वञाटतो. अद्सतत््व आद्ण स्वरूप व्द्क्तद्नरपेक् असते.
्ञारञागचे रहत्त््वञाचे कञारण अस े की ्ञाच्ञाच पु े जञाऊन द््वचञार कले ञा तर, हञा प्रशन
स्वमस् ञाधञारणपण े सगळ्ञा रञाणसञाचं ्ञा क्रतञा सञार ्ञा पडतो की सतच े स्वरूप बदलते अस तू शकते कञा?
असल्ञा तरी, प्रत््के ञाच्ञा शरीर-रनञाच्ञा ्वदवै ्शष् ञारं ळु े जर त े बदलत असेल तर कशञारुळ?े रंडीत दरचे
त््ञांच्ञारध्े फरकही असतो. त््ञाखेरीज ज्ञा द््वद्शष्ट आ्वञाज कू ्ते ञात, पण उनहञाळ्ञात ्ते नञाहीत ्ञाच े
प रद्सरतीत व्क्ती अनभु ्व िते े, त््ञा प रद्सरतीच्ञा कञारण व्द्क्तसञापेक् नसते. क ू ्णे ्ञाची स्व्सम ञाधञारण
िटकञांचञाही अनभु ्वञा्वर प रणञार होतो. अस े िटक क्रतञा असणञाऱ्ञा प्रत््ेक व्क्तीसञाठीच हे त ् लञाग ूत
बञा असतञात, तसचे आंत रकही रंडीच्ञा द्द्वसञांत असते. तंूतनुसञार अनुभ्व बदलतो म्हणज े तो
्वञातञा्वरणञातील िनतञा ्वञा ल्ञारळु े दर्वरच े आ्वञाजही प रद्सरतीसञापेक् असतो, प रद्सरतीप्ररञाणे बदलतो.
कू ्ते ञात, हञा झञालञा बञा िटकञाचञा प रणञार. खतूप त््ञाचप्ररञाण े ्वसतचतंू े गणु धरम् प रद्सरतीनुसञार बदलत
सद झञाली असली तर ्वञासञाची स्ं वेदनञा करी होत े असतञात. पञाणी िनरूपञात असले , रि्वरूपञात की
हञा शरीरञाच्ञा अंतगम्त िटकञाचञा प रणञार अनुभ्वञाची ्वञा्ुरूपञात हे त््ञाच्ञा तञापरञानञा्वर अ्वलंबनूत असत.े
जडणिडण व्क्तीची शञारी रक-रञानद्सक द्सरती, म्हणज े पञाण्ञाची ही रूप े प रद्सरतीसञापेक् असतञात.
बञा प रद्सरती ्ञारं धील अनके िटकञाचं ्ञा पण हञा्डोजनच े दोन अणतू आद्ण द्क्सजनचञा एक
गंुतञागतंु ीच्ञा रचनेतनूत होत असत.े हे सगळ े िटक अणत ू द्रळनू पञाण्ञाचञा एक रणे ू त त्ञार होतो हे पञाण्ञाचे
सतत बदलणञारे असतञात. ्ञा सगळ्ञाचं ी द्चद्कत्सञा ‘स्व’रूप रञात्र स्वम् प रद्सरतींरध् े एकच असत,े
केल्ञाद्श्वञा् ज े अनुभ्वञालञा ्ेत े ते सत आह े की म्हणनतू च त े त््ञाचे सत-स्वरूप असते. म्हणज े 2
नञाही ह े ठर्वतञा ्ेत नञाही. हे पञाण्ञाचे न बदलणञार,े द्नत्् असे स्वरूप आह.े
33
तञापरञानञानसु ञार असणञाऱ्ञा त््ञाच्ञा अ्वसरञा ्ञा अद्नत्् पुनहञा पञाण्ञाच्ञा उदञाहरणञाकड े ्वळञा्चे, तर अ्वसरञा
म्हणजे बदलणञाऱ्ञा असतञात. ह े द्नत्् स्वरूप आद्ण कठलीही असली तरी पञाण्ञाचे रूळत स्वरूप कञा्र
अद्नत्् अ्वसरञा ्ञा दोनही सतच असतञात. कञारण तेच असत,े बदलत नञाही. ए्व चे नञाही तर ज्ञा
त््ञा व्द्क्तद्नष्ठ नञाही तर ्वसतदु ्नष्ठ असतञात. अणतपू ञासतून पञाण्ञाचञा रणे त ू त्ञार होतो, त््ञा अणंूतचे
पञाण्ञाचञा रंग, ्वञास, च्व, सपश ्म ्ञाचं ञा अनुभ्व कञाही अद्सतत््व आद्ण स्वरूप हे पञाण्ञापेक्ञाही जञासत
प्ररञाणञात तरी अनुभ्व िेणञाऱ्ञा व्क्ती्वर अ्वलबं ूनत प्रञारद्रक आद्ण रतलू भतूत असत.े पञाण्ञाच्ञा रेणूचत े
असतो. तञापञारळु े पञाणी कड ू लञागल,े तर तो द््विटन केल े तरी ह े अणू त त््ञांच्ञा रूतळ रूपञात
कड्वटपणञा पञाण्ञाचञा गुणधरम् नसतो, म्हणनतू ‘सत’ अद्सतत््वञात रञाहतञातच आद्ण तर प्रकञारच्ञा अणशंूत ी
नसतो, ‘असत’ असतो. त््ञाचं ञा सं्ोग होऊन ्वेगळ्ञा प्रकञारच े रेणूतही द्नरञा्मण
होऊ शकतञात.
चला ललहूया! द््वश्वञाच्ञा बदलत््ञा, अद्नत्् स्वरूपञाच्ञा
ल रती व य ती ुसा लणा या अ ु वाचं ी रुळञाशी कठले द्क्वञा कठली आद्ण कञा् प्रकञारची
ा् णे लल्ा. शञाश्वत, द्नत्् तत्त््व े आहते ्ञाचञा शोध िणे ्ञाचञा
प्र्त्न सत्तञारीरञासं ते प्रञाचीन कञाळञापञासतून कले ञा गेलञा.
पञाण्ञाच्ञा उदञाहरणञारधूतन लक्ञात आलेल े तत्त््व
ज्ञानेदं ्रि्ञाचं ्ञा अनुभ्वञालञा ्ेणञाऱ्ञा स्वम् ्वसतनंतू ञा लञागूत ांि य पणनषि ं ६
करतञा ्ेते. ्ञा ्वसतूत, त््ञांच्ञा अ्वसरञा, त््ञाचं े यरा स मयक मलत े सव म मयं लव ातं
गुणधर्म ह े सतत बदलत असतञात. प र्वतन्म शीलतञा यात वाचा ं णं लवका ाम ये ं मलततका तयवे
हञा जणतू त््ञांचञा स्वभञा्वच असतो. उत्पत्ती, द्सरती सतयम
आद्ण ल् ही प र्वतन्म ञाचीच अगदी रलतू भूतत रूपे
आहेत. वेतकतचा ल ता म्णाला ा ा
मलततक या का ां ा े मलततकची त सव्थ
लवकास/ल रती
त तती लय/ ा े ाणता यते ात. का ण ्ी े म्ण े कव
जी्व जनरञालञा ्ते ञात, ्वञा तञात, रत््त ू पञा्वतञात. ल या या ्ते मलततका ्चे कव
रतलू रिव्ञात िडनू ्णे ञाऱ्ञा बदलञांरुळ े नवसै द्ग्मक रत््ञा
्वसततू द्नरञाणम् होतञात, नष्ट होतञात. रञाणस े अनके सतय ्े.
्वसतूत द्नरञाम्ण करतञात, त््ञाही कधी नञा कधी नञाश
पञा्वतञात. ही प र्वतम्नञाची प्रद् ्ञा अव्ञाहतपणे चञालत ू वते कतचा ल ता लया मलु ाला सागं त
असत.े पण ज्ञारध्े ह े सगळे प र्वत्मन होते, ते ्ञा ्े े ल सतं ्े तयाव रां क स
प्रद् ्ेच्ञाही पलीकड े असणञारे अस े कञाहीतरी शञाश्वत ालग े ा् ील त ्ी ी ती ांग ी त
तत्त््व असल े पञाद्हजे, असे कञाही तत्त््वज्ञांच े म्हणणे ्ा असे म्णत स ील काय या सवथ् ग ी
आहे. ह े तत्त््व शञाश्वत, द्नत््, कञा्र अद्सतत््वञात या ास लया ते स े त ाण.
असणञारे आद्ण कधी न बदलणञारे म्हणज े
अप र्वतम्नी् असेल असञा क्ञास त््ञांनी बञांधलञा. ा ाता क यता ्ी अव ा े सु ी
सु ी सम ाव ते ा ा तलु ा ाणवले क यातं ील
समा तततव ल ं ्.े
34
चला क या! आहोत अशी आपली ठञार सरजूतत असत.े पण
त््ञारळु े आपल्ञा तञानहेपणञाच्ञा फोटोत द्दसतो ‘तेच’
लव ा याचे ग क तयके ग ासा ी े ल आद्ण ‘ते्व ेच’ आपण आतञा नसतो. शञारी रक,
मां ाव.े रञानद्सक, ल क असे अनके प्रकञारच े बदल
े ल मातीची लवलव ां ी / व त आपल्ञात झञालेल े असतञात. तरीही बदलञाचं ्ञा ्ञा
े ल ातची ां ी / व त प्र्वञाहञातले आपण ‘तचे ’ आहोत ्ञाब ल आपल्ञालञा
े ल काग ा या व त खञात्री असते. ‘रञा ्ञात खतूप बदल झञाल े आहेत
े ल लाक ा या व त आतञा’ द्क्वञा ‘री आतञा प्तू व ची रञाद्हले नञाही’ असे
े ल ल क या व त म्हणतञानञा ही ‘री’ तीच तोच आह े आद्ण ‘रञा ्ञारध्’े
लव ार ग ांम ये व तचं े ल ीक्षण क तील व या बदल झञाले आहेत असे आपल्ञालञा सञागं ञा्च े असते.
व तचं े मलतततव/म क याव चचा्थ क तील. अनेक कञारणञानं ी होणञार े बदल ह े रञाझ े अद्नत्् रूप
आहे, तर ज्ञारध्े द्क्वञा ज्ञाच्ञा संदभञातम् ह े बदल
कञाही तत्त््वद्चंतकञांनी असे रत रञाडं ले की, जे होतञात तो ‘री’ ह े एक शञाश्वत, द्नत्् अद्सतत््व आह े
बदलते त््ञाचे अद्सतत््व, जे बदलत नञाही त््ञाच्ञा्वर अस े रञानण्ञाकड े आपलञा कल होतो. न बदलणञारे,
अ्वलबं तनू असल्ञारळु े ज े शञाश्वत, तेच खऱ्ञा अरञानम् े न नष्ट होणञारे असे आपल्ञा शरीरञात कञाहीच नसते.
‘सत’ असते. एकञा पञातळी्वर बदल खरञा असलञा, आपल े द््वचञार, भञा्वनञा, च ञा, प्रेरणञा, ्वञासनञा ्ञाही
तरी अंद्तरतूः त््ञालञा ्वञासतद््वक रञानतञा ्ते नञाही. बदलतच असतञात.
कञाही तत्त््वज्ञानं ी रञात्र बदल हचे जगञाचे ्वञासतद््वक
रूप आहे असे रञानतनू त््ञाच्ञा रुळञाशी कञाही चला ाेलया!
अप र्वतन्म ी् तत्त््व आहे ही सरजततू नञाकञारली. ‘स्व् म मा यात ालले े ल याव ग चचाथ् क ा.
कञाही बदलत’े हचे ्ञा द््वश्वञातल े न बदलणञारे तत्त््व
द्क्वञा द्न्र आहे अस े ते रञानतञात. रग त े रूतलभतूत, द्नत्् असे तत्त््व कठले?
त््ञालञा कञा् म्हणतञात? ्ञा प्रशनञाच े उत्तर तत्त््वज्ञांनी
मू तू त वांची सं या ‘आत्रञा’ ्ञा सकं लपनदे ्ञार े द्दल.े जो जनरञालञा ्ेतो,
बदलतो, नष्ट होतो तो देह आद्ण जो अजञात,
णस ा त त वज् िशन अप र्वत्मनी्, अरत््् म आह,े म्हणजचे जो द्नत््,
शञाश्वत आहे तो आत्रञा असे रत रञांडून कञाही
एकतत्त््व्वञाद - पञाररने ञा्डस, द्सपनोझञा, तत्त््वप्रणञालींनी रञाणसञाच्ञा पञातळी्वरच े द्नत््-
अद्नत््ञाच े द्दं ् सोड्वले. जगञात कञाही द्नत्् तत्त््व
हगे ेल, अद्तैव ्वदे ञातं आह े हे नञाकञारणञाऱ्ञा द््वचञार प्र्वञाहञानं ी अरञाम्तच
आत्म््ञाच े अद्सतत्त््व नञाकञारल,े तर ‘जे द्नत्् तेच
द द््वतततववा - सञां ् दश्मन, दके ञातम् पूतणम ् अरञानम् े सत’ असे रञानणञाऱ्ञांनी दे हञालञा पूणत म्
द्क्वञा अदं ्तर पञातळी्वरचे सत रञानले नञाही.
अनके त ्व्वञाद - एद्म्पडोद्क्लस, जवनै सकं लपनञाचं ्ञा सत आद्ण असत, द्नत्् आद्ण
अद्नत्् ्ञा जोडगोळ्ञा आद्ण त््ञाचं ी ्वेग्वेगळ्ञा
दशन्म , लञा्बद्नझ प्रकञारञांनी िञालतञा ्ेणञारी सञांगड ्ञांरधतनू तत्त््वद्चंतनञाच े
३.३ णन य व अणन य यातं ी रक
द्नत््-अद्नत््रधले ह े नञाते कञाहीशञा ्वेगळ्ञा
प्रकञार े आपल्ञालञा स्वतूःच्ञा अद्सतत््वञासंबंधीही
अनुभ्वञा्लञा द्रळते. जनरञालञा आल्ञा क्णञापञासूतन त े
आतञाच्ञा क्णञाप्तंा आपण एकच द््वद्शष्ट व्क्ती
35
अनके प्र्वञाह भ ञारती् तसचे पञाशचञात्त्् परंपरञारं ध् े जञाणी्व द्क्वञा चवतै न् ह े जर सजी्वञाचं े लक्ण रञानल,े
द्नरञाण्म झञाल.े ्ञा संकलपनञांच्ञा अनषु गं ञान े अनेक तर रलतू तत्त््व जड द्क्वञा द्नज ्व आहे असे
पेचही पु े आल.े रञानणञाऱ्ञानं ञा जडञापञासनतू चवैतन्ञाची द्नद्रतम् ी कशी होते
ज्ञा द्नत््, अद््वनञाशी तत्त््वञारं धनूत ्ववैद््वध्ञान े ह े सपष्ट करञा्व े लञागते, तर रतलू तत्त््व रुळञातच
भरलले े हे जग द्नरञा्णम झञाल े त््ञा तत्त््वञाचं ी सं ्ञा चवैतन्रूप आह े अस े रत असणञाऱ्ञांनञा त््ञापञासूनत जड
द्कती आहे? आद्ण ्ञा तत्त््वञांचे स्वरूप कञा् आहे? भ द्तक रिव् कस े त्ञार होते ्ञाचञा द््वचञार करञा्वञा
ह े दोन प्रशन सत्तरीरञासं ते ल े रध््वत प्रशन आहते . लञागतो. कञाही तत्त््वप्रणञाली जड आद्ण चेतन अशञा
ह े प्रशन एकरेकञांशी सबं ंद्धत आहते . उदञाहरणञार्,म दोन प्रकञारच्ञा रतलू भततू तत्त््वञारं धूतन द््वश्व आकञारञालञा
रदे ्लस ्ञा स टे सपूत्व च्ञा ीक तत्त््वज्ञान े जल आले अस े प्रद्तपञादन करतञात, तर कञाही अनेक
द्क्वञा पञाणी ्ञा एकञाच रूलत भततू िटकञारधूतन सगळ े भ द्तक रूतलभूतत तत्त््वञांच्ञा आतं रद् ्ञांरधनूत चैतव न्ञाचञा
जग द्नरञा्मण होते अस े रत रञांडल.े रग प्रशन असञा उगर होतो अस े रञानतञात.
द्नरञाण्म झञालञा की, अस े असले तर अ नी पञाण्ञापञासनूत च
त्ञार झञालञा असे रञानञा्वे लञागले . पण ्वसततु ूः पञाणी चला ाले या!
तर आग द््वझ्वते, द्तलञा नष्ट करू शकत.े ्ञाची मलतततवाचे /चत य ल तय/अल तय
सगं ती कशी लञा्वञा्ची? कठलेही एक तत्त््व ल रती ील/गलत ील व याव यु ीस
द््वश्वञाच्ञा रळु ञाशी आह े असे रञानल,े तर त््ञा ु े ीयल म ेल ा े चचाथ् ेता ये ल.
तत्त््वञाच े स्वरूप कञा्, त््ञाचे गुणधरम् कञा् ्ञाचञा यु ीस ु े ीयल म ेलम ये / /
द््वचञार करञा्वञा लञागतो. आपल्ञा गणु धरञामच् ्ञा अगदी लव ार यु ी तात लव ार क
द््व द्ध गुणधर्म असणञाऱ्ञा ्वसततू ्ञा तत्त््वञारधूनत ा मां तात स े लव ार या्थयी ा
कशञा द्नरञाणम् होतील ही रोठीच सरस्ञा उभी रञाहञात.े मां तात व्थ त लव ार सवथ् चचाथ् कतात.
जगञात अद्सतत््वञात असलेल्ञा स्वम् गोष्टींच े क ातथ् ील कस माणे यु ी ्ी ा ंची मते
ोबळरञानञान े द्नज ्व आद्ण सजी्व अस े ्वग करण क ल णथ्य ेते.
केल े जञात.े सञाहद्जकच, रलतू तत्त््व ्ञातील कठल्ञा
प्रकञारञात रोडते रोडतञात ्ञाचञा द््वचञार करञा्वञा लञागतो. ्ञाच सदं भञातम् उ ्वणञारञा आणखी एक
ते ्ञांपकवै ी कठल्ञाही एकञा प्रकञारचे रञानले, तर रहत्त््वञाचञा प्रशन म्हणजे ही रलतू तत्त््व े द्सरद्तशील
त््ञारधनूत द््व द्ध प्रकञारचे अद्सतत््व कसे आकञारञालञा असतञात की गद्तशील? ्ञा तत्त््वञारं धनतू जग
आल े ्ञाच े सपष्टीकरण तत्त््वज्ञानं ञा करञा्व े लञागत.े आकञारञालञा ्ते े ्ञाचञा अर् म त््ञाचं ्ञा सदं भञातम् कञाहीतरी
बदलत असते, िडत असते, द्बिडत असत.े
सत चे सव प गतीखरे ीज कठल्ञाही प्रकञारचञा बदल शक्् नसतो.
णस ा त त वज् िशन गती ही बदलञाची पूत्व्अम ट आह.े द्कत््के ्वेळञा
द्चद्ञाद - ्वदे ञानत दशमन् , बकले, गतीरधनूत होणञारे बदल आपल्ञालञा द्दसतञात. पण
हगे ेल, डले गती रञात्र जञाण्वत नञाही. ज्वञालञारुखीचञा उरिेक,
जड्वञाद - चञा्वञाक्म दशनम् , डरे द् टस, त्सुनञारीची लञाट आपण अनुभ्वूत शकतो, पण त््ञापूत्व
रञाक्स्म्वञाद त््ञालञा जबञाबदञार असणञाऱ्ञा भगूत भञातम् ील हञालचञालींची,
्वञासत्व्वञाद - जैवन, न्ञा्, ्ववशै दे ्षक, त््ञाचं ्ञा गतीची आपल्ञालञा द्कत््के दञा जञाणी्वच
सञां ्, पू्त वरम् ीरञांसञा, नसत.े पण त््ञा गतीशीलतेखेरीज ्ञा िटनञा िडणेही
दके ञात,म् ल क, रसले , रतूर शक्् नसते. रग प्रशन हञा ्ते ो की, रलूत भूतत तत्त््व े
36
रळु ञातच गद्तशील आहते की त््ञानं ञा कणीतरी बञाहरे ून आकञार दते .े का ातील
गती दते े? स्वतूः बञा बळञाद्श्वञा् हञालचञाल करण े चला क या!
हे प्रञाण्ञांचे लक्ण आह.े ्वसतूत रञात्र बञाहेरून गती
देऊन हञाल्वञाव्ञा लञागतञात. गतीच े आद्ण त््ञातूनत सं याका ी सया्थ ता या वे ी
होणञाऱ्ञा बदलञाचं े सपष्टीकरण द््वश्वञाच्ञा गांचे ल ीक्षण क ा.
स्वरूपञाद््वष्ीच्ञा कठल्ञाही द्सद्धञानतञासञाठी खपूत च
रहत्त््वञाचे असत.े रूतलतत्त््वे स्वभञा्वतूःच गद्तशील ३.४ वरवािी व णनरी वरवािी तत्वज्ान
असतञात अस े रञानणञारे त ्वद्चंतक त््ञा रूलत तत्त््वञांच्ञा कञाही तत्त््वज्ञांचे रत अस े आह े की, जड
हञालचञालींरधनतू , एकत्र ्ेण्ञाततनू , दर जञाण्ञातनूत भ द्तक रिव्े रुळञात गद्तशील नसतञात. त््ञांनञा बञाहरे ून
द्नरद्नरञाळ्ञा ्वसत्ञातू आकञारञालञा ्ते ञात, असे प्रद्तपञादन गती द्ञा्वी लञागत.े स्व्म शद्क्तरञान आद्ण स्वमज् ्
करतञात. कठल्ञाही हेतदतू ्श्वञा् होणञाऱ्ञा रलतू तत्त््वञांच्ञा असञा ईश्वर ही गती त््ञानं ञा दते ो अस े रञानण्ञाकडे
हञालचञाली भ द्तक द्न्रञानं सु ञार होत रञाहतञात आद्ण ्ञा तत्त््वज्ञाचं ञा कल असतो. ्ञा द््वचञारसरणीनसु ञार
त््ञारधनतू सगळ्ञा ्वसतंचूत ी जडण-िडण होत े असे जगञाची द्नद्रम्ती ्ञा रतूलतत्त््वञापं ञासूनत करण े हञा
त््ञांच े रत असत.े स्वमश् द्क्तरञान ईश्वरञाचञा हते त ू असतो. आपल्ञालञा
कळो ्वञा न कळो, जग द्नरञामण् करण्ञारञागेही त््ञाचे
कञाही प्र्ोजन असत.े अद्सतत््वञात ्णे ञारी प्रत््के
गोष्ट ईश्वरञाच्ञा च ेन े अद्सतत््वञात ्ेत े आद्ण त््ञाची
च ञा असले तोप्ंात अद्सतत््वञात रञाहत.े जगञातील
्वसतचंूत े अनंत प्रकञार, त््ञांचे एकरके ञाशं ी असलेल े
सबं धं , द््वश्वञातील द्न्रबद्धतञा ्ञा सगळ्ञाचञा
कतञा,म् द्न्तं ञा ईश्वर आहे. स्वचम् तत्त््वप्रणञाली
ईश्वरञाचे अद्सतत््व रञान् करतञात असे रञात्र नञाही.
तीचे णवणव कार भ ञारती् आद्ण पञाशचञात्त्् ्ञा दोनही तत्त््व
परपं रञारं ध्े ईश्वर्वञादी तत्त््वज्ञान आहे, तसचे
आकञाशञात रुक्तपणे द्फरणञाऱ्ञा गञारं ध् े द्नरीश्वर्वञादीही आहे. ईश्वरञाचे स्वरूप आद्ण कञा््म
आपल्ञालञा ज े ्वेग्वेगळे आकञार द्दसतञात, ते ्ञाबं ल स्व ्म ईश्वर्वञादी तत्त््वप्रणञालीरध् े एक्वञाक््तञा
बञाष्पञांची हञालचञाल, ह्वचे े झोत आद्ण त््ञांची द्दशञा नञाही. ‘रळु ञात असलले ्ञा तत्त््वञानं ञा एकत्र आणतून
्ञा सगळ्ञारं धूनत द्नरञाणम् होत असतञात. ‘आतञा री जगञाची द्नद्र्मती करणञारञा’ ही ईश्वरञाची संकलपनञा
द्पसञाऱ्ञाचञा आकञार िेतो’ द्क्वञा ‘आतञा री फूल आपण ्वर पञाद्हली. कञाही प्रणञालींरध्े रञात्र ईश्वरञान े
होतो’ असञा जञाणी्वपत्ू वक्म द््वचञार ग तर करूच शतून्ञाततून जग द्नरञामण् कले े अस े रञानले जञात.े ही
शकत नञाहीत. नञा तर कणी त््ञानं ञा जञाणी्वपू्त वमक् द्नद्रम्ती होण्ञापतू्व ईश्वरञाखेरीज कञाहीच अद्सतत््वञात
नवहत.े जग ही सपं तणू ्मपणे ईश्वरञाची द्नद्रत्म ी आहे.
रञाणसतू ही स्वतूःलञा द्नरञा्मतञा रञानतो आद्ण तसञा तो
कञाही प्ररञाणञात असतोही. पण रुळञात ज े कञाही
अद्सतत््वञात आहे, तेच नञा्वीन्पणूत म ् पद्धतीने उप्ोगञात
आणण े ह े रञाणसञाच्ञा द्नद्र्मतीच े स्वरूप असते. ज े
37
नञाहीच त े द्नरञाम्ण करण्ञाची शक्ती रञाणसञालञा नञाही, कसे जोडल े गले े आहे?’ अशञा न सपं णञाऱ्ञा प्रशनञाचं ी
ईश्वरञालञा रञात्र ती आह े अस े ्ञा तत्त््वप्रणञाली भेडं ोळी लपलेली आहेत. प्रत््ेक प्रशनञाच े उत्तर नव्ञा
रञानतञात. प्रशनञांकडे बोट दञाख्वते आह.े ्ञा प्रशनञांचञा ्वेध िेतञानञा
प्रत््के प्रशनञाचञा खोलञात जञाऊन द््वचञार करण े आपल्ञा बुद्धीलञा भरपरूत व्ञा्ञार होतो आद्ण त््ञारळु े
हे तत्त््वज्ञानञाचे ्वैवद्शष् आह.े ‘द्दसत े तसे नसते’ द्तच े सञार ्म ् ्वञा त जञाते. नव्ञा-नव्ञा आवहञानञात्रक
्ञाची प्रत््ेकञालञा जञाणी्व असते, पण त््ञा जञाद्ण्वचे ्ञा प्रशनञांनञा तोंड द्ञा्लञा ती सजज होत.े हे तरु च्ञा
आधञारे सुरू झञालले ञा तत्त््वद्चंतनञाचञा प्र्वञास लक्ञात आल े असले च. न्वीन प्रशन पडण,े त््ञांची
आपल्ञालञा ‘कञा् आहे’? ्ञा सत्तञारीरञांसेतील उत्तरे शोधणे ्ञात रोठञाच ब दद ्धक आनंद दडलले ञा
रतूलभतूत प्रशनञाप्ंता पोच्वतो. हञा प्रशनही खतपू ोटञा असतो. तुम्ही ु ीरञान आहञातच. रग आतञा त्ञार
असलञा तरी सञाधञा नञाहीच. त््ञाच्ञा पोटञात ‘द्कती न्वीन आवहञानञांनञा सरजनतू िेण्ञासञाठी?
आहे?’, ‘कठे आह?े ’, ‘कसे आह?े ’, ‘एकरेकञाशं ी
सत्तञारीरञासं ञा - Metaphysics श िसचू ी
असत - Unreal शञाश्वत - Eternal
व्द्क्तद्नष्ठ - Subjective अप र्वतम्नी् - Never Changing
्वसतुद्नष्ठ - Objective अद््वनञाशी - Non perishable
भञास - Hallucinations जञाणी्व चैवतन् - Consciousness
व्द्क्तसञापके ्तञा - Subjectivity तत्त््वप्रणञाली - Philosophical systems
द्नत्् - Permanent आतं रद् ्ञा - Interaction
अद्नत्् - Impermanent द्सरद्तशील - Static
जडरिव् - Matter गद्तशील - Dynamic
रतूलतत्त््व े - Basic elements
बल - Force
सवा याय
.१ कसांती य य पयाय णनव न पु ी णव ाने यल तसा के ्ष ल रतीसा के ्ष यल तल ेक्ष
पिू करा.
.२ ाती वे ळा श ि ळ ून ण ्हा. ा
अ वा तव काय ्े याचा अ यास ............ अ त तती लय ा वत ल रती
या ा ते कला ात .
ा मीमांसा सततामीमासं ा ीलतमीमांसा ल रलत ील गलत ील ल तय अल तय
............ ्ा ा ल यां ा अ ु व येणा या माल्ती सत असत
व तचं ा व ाव असत .
ास ल रती वतथ् ीलता .३ ा ी साठी वापरणयात यिे ा या तत्वज्ानाती
पा र ाणषक सजं ्ा ण ्हा.
क व ाचं ा अ ु व ............ का चा असत .
अ अलं तम सत कच ्े असे मा णा ी त व णाली
38
अंलतम सत ्ेत असे मा णा ी त व णाली क स थ् याय क ा.
गती लण ल यांतील सं ं काय ्े
क अंलतम सत अ के ्ेत असे मा णा ी त व णाली
.७ ा ी णव ानांचे िा्हरिासण्हत सप ीकरि
व ाला गाचा ल मा्थता मा णा ी त व णाली करा.
व ाचे अ ततव ाका णा ी त व णाली अ व तचा अ ु व यल तसा के ्ष असला त ी लतचे
अल ततव यल तल ेक्ष असते.
अलं तम सत चत य मा णा ी त व णाली ल सतं तसं सतं.
ग अंलतम सत मा णा ी त व णाली क गती ्ी लाची वथ्अ ्े.
.४ रक सप करा. त ववा . स तामीमांसेती णन य अणन य समसयसे ंि ात
अ कत ववा ततववा चचा करा.
लच ा लण वा . अणं तम सतणवषयी या स तामीमासं ेती मतांची
. ीपा ण ्हा. क नांची चचा करा.
अ य ल अुव
पक्रम
व वा तुम या त व ा लव य ल व लेलया
क गतीची सम या लम म ीण ी ल स या लण अस या तील
कालव यी चचाथ् क ा.
.६ पु ी नांची २० ते २५ श िातं तरे ण ्हा.
अ व तुल ता म्ण े काय
सततामीमासं ेत क ाचा लवचा कला ात
***
39
४. जािणयाणवषयी जािनू घते ाना
४.१ ज्ान म्हिजे काय? या माणे क असत तयाच माणे ा लण
४.२ ज्ान व माण्हती यांती ा ासा या असणा या सम तु ी ा णा यामं ये्ी
४.३ ज्ानाची सा ने रक क असत . लव य सम ते ा ा ातं क
४.४ ज्ान ा ीची णक्रया
ामं मां णे ्ा ा ाचा ुसता ास असत .
तयाला चं ी म्णतात ते गीच ा्ी. माणसा माणे
सतावना वा का कणा या ाला का्ी
सु लस व ाल क ा यां या ा ायला ल कवले त त ेहू णे ते ा त .
ण तयाला तयाचा अरथ् सम लले ा सत . त ा ाचा
सं ा्तथ क यालयका सांलगतली ात.े ास ल मा्णथ क त ण त ा ी सत .
सा के ्षतावा ा या लस ा ताव या या े े यासा ी
ा यां ा गाव गावची मं णे येत असत.
या गावां ा तयां ा े ाणा ा म ा चालक्ी ४.१ ज्ान म्हिजे काय?
तयाचं े या या तयेक ल काणी कत अस.े तुम्ाला लवचा ले क तुम्ाला क लया
ल रलया कणीच ा ा ल तले ्ते
अ ा का गावात चालक म्णाला ्े क लया ग चे ा ्े त तमु ्ी तुम या ाव
या या मी ते . ा यां ी या ग ीला गावा ास गलणत लत्ास लव ा ग ल वग म ले
मा यता ल ली. लया माणे क क ा तमु ्ाला ी का्ी माल्ती ्े तयाची लीम ी या ी
ालेले या या चालका े ल ले लण क ाल. क ालचत ती सं णा ्ी ा्ी. मग का्ी णां ा
चालका माणे मागे स ा यां ी ते वा ेल अ े मी त ा ी ्े . का् ा मा कं ा
कल.े या या ा ंत तत ांची वे ली. ये ल क मी त ा वतं ा्ी मग मी ी या ी
लवचा यात ल.े चला चालका े सालं गतले कली तया सग ाचे मला ेच ा ाले ्े का
या ाचं ी तत े त मागे सलेला मा ा
चालकसु ा े ल. ा यां ी ्सत ्सत ा म्ण े काय ते कसे ् ते ा ाले ्े
तत ांचे स ा ा ले. याचे ा कसे ् ते असे असं य तया या म ात
ग क तील. तया या ्े लक्षात ये ल क ा ् णे
या ग ीचे ममथ् तुम या लक्षात लचे असेल. म्ण े काय याचे ा लयाला ा्ी. क णे लकवा
चालका े म ण ती या ाव या या त
यवल रत ल ले ण ाचं ी तत े णे े तयाला य ाणणे म्ण े काय ्े त ण ाणतच ा्ी.
तमु ्ांला्ी ता असे वा ायला लागले ्े का चला
्त.े ा ा लव य सम लेला असलया े ी तयाचे त मग या ा ात ाण यालव यी ाण े या.
ा ालया े ी तयासं ं ी या ांची तत े णे े
य सते. ीक्षसे ा ी तत े ा कलेली असली व लले कलले या सग ा ांचा लण
त ी तया ेक्षा वेग ाच ीक्षते लवचा ला क ुसती तया या ी ल गल त अ के ांचा लवचा तततव ा ा या
क ी क णा यांची क ी ं े ी ते ्े तुम्ाला ा मीमासं ा या ा ेत कला ात . या ां क ा
मा्ीतच ्े. असे ् ते का ण मागील ा ात म्ण े काय लण ा ाची सा े क णती या
ाल्लया माणे सत लण सतचा ास यांत मु य ासं ं ं ी लवचा ाला ्े तयाची चचाथ् या
ा ात क या. या ल या ललल् यात म ा ी
ा क ल क ा ्ा ा सा वा त ा्ीत. ा
् णे या ल या ा या अराथ् या व ाणा ी
40
ाणणे क णे सम णे माल्ती असणे क या ाहू त ाला ाणी सु ते. यं मा व काम कसे
असणे चय असणे अ ी ल या े ा त क त या ल लयाला कत्ल वा त.े अ ेलक्षत
वा ली ातात. ं ीम ये ्े ल या
ाणणे माल्ती असणे त असणे या सव्थ ा ली ा्ी त ण लवचा ात त . ण
अरा ी वा ले ात.े या सग ांम ला क सम लण ग यांम ये या या तं ल या क्षण क्षणी ् त
ेतलयाल वाय ा ्ी संकल ा क त ा्ी. यासा ी असतात तयाचं े असे अ ेक णाम लयाव ् तात.
सग ात ी ा ् या या ल येची चचा्थ क . ा ाची ल लमतथ् ी ् यासा ी ाता लण ेय यां याम ये
तं ल या ् णे व यक असले त ी ु ेसे सत.े या
चला ललहूया! तं ल या लवल का या असतील त च तयाम
ा ल मा्णथ ् कत.े
ाणणे क णे सम णे माल्ती असणे
असणे या ल या ांचा य य अर्थ य त ४.२ ज्ान व माण्हती यातं ी रक
क णा ी वा ये लल्ा व तयांतील कांची चचा्थ
क ा. स या ात सागं ायचे त या तं ल यांम
व त काय ्े ्े लयाला सम ते क ते तया
तं ल या लयाला ा ते ात. ली ा ल ये
ाता म्ण े याला ा ् ते ती/त लण ु ी तया ी सा ांमु े लयाला व त काय ्े
ेय म्ण े याचे ा ् कते ते. या ् चा सं क ते क ते. या सा ांची चचा्थ ण ु े क णा च
ला क तयां याम ये ् णा या तं ल यामं ा ् त. ण तया व ा ी व त/ ा क णे म्ण े
ल माथ्ण ् त.े क काय या ाचा लवचा क ायला ्वा. क णे
ाता ेय ्े तया व तची/ चे ी असणे लतची कमी
ा अल क माल्ती असणे क या के ्षा्ी अल क का्ी
क ा् ण े ण या सग ांतील क
सम ाव े या. के क ाला म्णतात तमु ्ाला
ा ् यासा ी अवती वती या गाची मा्ीत ्े का
तसेच वत ची ाणीव असणे ग ेचे असत.े ्ी ाणीव
वे ी गत लतला ् णा े ा तेव े ा त
ात ीव चे! माणसा या ाणीवे या कक्षते े का्ी
येते ते सग े तया या ा ाचा लव य ् कते
म्ण ेच ते ये असत.े
व त गुण म्थ सं ं ा लव ा े
यलु तवा लस ा त तया ी सवा ी ालणवे या
मा यमात ला सं क यते असत लयाम ये
ंत ल या त असतात. तयके का या सं काथत्
वे ी ा ाची ल लम्थती ् तचे असे ा्ी. ंचाव
क स णा ा ा ता ा तयाचे स यथ् लण
तयाची ताक काच वे ी लयाला ं ्ी ेते
र क्ी क त.े ा ा ततम कामलग ी ल शके
ा ासक लम ते ते ्ा अल मा वा त . ा ाव या
तुम या क का् ी ेक चे लच लकवा
ायालच ाल्ले असेल. का् ी ेक तयक्ष ाल्ले
41
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Tatvdnyan
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search