Tatvdnyan

असले त का्‍ ी के ल ुसतचे कले असले . तयके ल येम ा ल माथ्ण ्‍ ते असे म्‍णता ये ल.
ा ा लव ा याल्थ ा ेक ्‍ा ा ी या ण तततव ा ा या का के ल क ात मा असे
ातक ीतला ण ा ी ेक्षा म ा ाणी ्‍े त म्‍णता येणा ा्‍ी. तालततवक ीत ाल्‍ले त व
ीमा ंक व या ंगलाचा ल्‍वासी ्‍े त का या ल या ण ाल्‍लया तयातली ेव ची वग ता
ा ाव स या ा ाव त गले यासा ा वा त त सवाम लयाला व तची लकवा ा लव याची
्‍ी माल्‍ती असेल. यां ी के ल कले ्‍े माल्‍ती लम त.े माल्‍ती तं ा ाचा ाव
ेक ची लतमा ाल्‍ली ्‍े ते ेक म्‍ण े काय अस या या या का ात ्‍े सम ेणे अतयाव यक
्‍े तात ण यां ी के ला तयक्ष ाल्‍ले ्‍े क ा ासा ी माल्‍ती म्‍ततवाची असली त ी ा
्‍े ते के ला ा त चागं ले तात ा्‍ी का म्‍ण े ल व माल्‍ती ्‍.े वेगवगे ा ग ल
या लव ा या्लथ ा ा यां या क लया वगा्थत ेक चा ी त ये ण ग ा क त तयांचे सकं ल म्‍ण े
समावे ्‍ त ेक चा ्‍ा लव्‍ा अल वासाची माल्‍ती असे मा ा े म्‍णता ये ल. ्‍े संकल
ल काणे तया ी मा्‍ीत असते तयाला के म्‍ण े काय सु ा सु ा वगे वगे ा त यांचे अस कते.
्‍े सम ले ्‍े असे म्‍णायला ्‍ कत ा्‍ी. या ु े
ा के क्षी सले त ी का े ते का तुम्‍ी क ी ाची लतलक े लकवा ाणी यांचा
ा ाव स या ा ाव कसे ा कते याचे ्‍ य सं ्‍ कला ्‍े अ ा मवलेलया ग ी सु तयाच
काय असा ी या ाचे तत ते लतला क ेवता येतात लकवा े का व थ् लतमा
के चे अल क स ल ा ्‍ ते. ाणी क्षी यां ल यां सु ा तया यवल रत णे वगे वेग ा ेवता येतात.
ी असलेलया माल्‍ती या ा ाव के े ते े
म्‍ण े क काय ्‍ ते लण के ला क्षी का ण अ ु व ु ी वाच वण तं ालाव चा
म्‍णायचे ा्‍ी ्‍े लतला सम ते. या त ी त ये मवत असत . ण ्‍ी त ये
यत सु ी सु ी असतात त यत ा ा यात
या ा्‍ णात ण ा ा व त ल सा वलेलया ा यां माणे असतात. या त यां ल
ुसतचे का्‍ीत ी वाचलेले कलेले असणे ती व त लवचा क े ्‍ा ण तयां याम ले सं ं
तयक्षात अ ु वलले ी असणे लत या लची त ये तयां यातील सामय े त ते ्‍ा तयां ा तमसात
माल्‍ती असणे या माल्‍तीचा लयाला ी क याची ल या सु ्‍ ते. त यांचे वग क ण क णे
असलेलया माल्‍ती ी काय लण कसा सं ं ्‍े ्‍े च ा क णे य ्‍ त.े ्‍ी माल्‍तीचे ा ात ांत
सम णे अ ा ा ा या ल लमतथ् ी ी सं ंल त असलेलया ्‍ याची सु वात असते. ा ाम ये माल्‍तीची
अ के ल या ाल्‍लया. स णे ाल्‍ले त या सुसगं ती णथ् यव रा लावणे अल ेत असते. ा ा
कल क यासा ी ण ी व यक तया

माण्हती ज्ान

42

वण लवचा ल या ा
अु व माल्‍ती सं क ण

ुी सुसंगत यव रा

वाच माण्हतीचे ज्ानात पांतर

तं ालाचा

साल्‍तयाची लवचा वथ्क ु णी क तयाची ी ्‍े क ी याची का के णे ्‍ाल ा क ावी
यवल रत च ा कली क मग कल तया ्‍ त . लागत.े समा मा यमावं ाती क णे ी ातमी
साल्‍तयाची कल ासा ी ी यु तता असते ती म्‍ण ा वलले े सं े लकतयेक वे ा ल व अ वा
माल्‍तीची ा ासा ी असते. असतात लकवा क ी क ी ा ांत े असतात ्‍े
ण सग ां ीच अ ु वलेले ्‍.े तं ालाव
या याव लवचा ाचं ी ल या ालेली ा्‍ी माल्‍ती ता ा्‍ी अतयतं साव णे लव वस ीय
असा माल्‍तीचा ल व सा ा या याक े ्‍े तयाला संकत र े ली ा्‍ीत त ली
ा ी म्‍णता येत ा्‍ी. ा्‍ी त वगे वगे े रं क सगत ्‍ याची म ी यता असते. क ्‍ी
लकवा गुगल ्‍ेच सग ातं ा त ा ी ले असते. लेलया माल्‍तीव े ाक लव वास वे ला त
ा ा या मु ा ी ाणीव असत.े या ालणवे या ा े ण असतयाला सतय मा याची चक क त लण
माल्‍तीव सं क ण क ा लसे े क ावे लागते. ा त असतय असच कत ा्‍ी.
मगच ा ालव याचे कल ्‍ त.े
चला ाले या!
असे ा लया लवचा ांचा ाव ाचं ा
वाग याचा ग याचा अस याचा ाग त.े ा ी तुम्‍ी कलेली क अ वा तुम या
ाककती क ता ा ण तयासा ी या साल्‍तयाची स्‍ा यायाला सांगा. तया या सतय असतयतेची
चचा्थ क ा. ती अ वा ्‍े ्‍े तमु ्‍ी कसे वले
ु वा ु व क त मग तयाव ल या क ार्थ याची क ा.
तया क त लण अरा्तथ च ात ्‍ण क त . तसेच
ा ्‍ण क ावे लागते. ण क ी क ी साल्‍तय े असतय असते ते ा या सं ेला का के
चागं लया ा्थचे सते क ी कती चुकते लण ार्थ अराथ् े ा सत.े ली ा ेत्‍ी े ्‍ा ण े
ल त ! तसचे ा ल ये ा त्‍ी ्‍ कत.े ग ा म्‍णत ते े ्‍े क ा्‍ी याची ा ी सले त
कलले ी ी मा लेली माल्‍तीच चकु ची लकवा अ ु ी ण मा ा असा लव वास ्‍े मला असे
असले अ ावा तयाची च ा चकु या ती े ालले ी वा ते क मा े मत असे ्‍े क
असले त तयाम याची ल लम्थती ्‍ ते तयाला ा असे य ग क त . या ांम ये म ीत णा
म्‍णता येत ा्‍ी. ्‍े त मला क माल्‍ती ्‍े क लकवा
मा ी ा ी ्‍े क या य गांम ये
माल्‍ती ्‍ा ा ल लमत्थ ीसा ी लागणा ा ण सत . ली ा णा लकवा सम त चुक ची ा्‍ी
क ा माल ्‍.े तयामु े ा ाचा ा्थ याच
माणात माल्‍ती या गणु वततेव अवलं असत .
तयामु े माल्‍ती क लया तात लम ाली ्‍े ती

43

याची ल ा लया ु ती ात मा ण कलेली लव वास असत .
असत.े ण े म्‍णत ्‍ त तयाव ला

ज्ान आणि मत

स याचा का ्‍ा मा यमां या ावाचा लण ा ग ी या सुमा ास ल व ी ्‍ तात. ा
माल्‍ती तं ा ाचा ्‍े. तं ालाव माल्‍तीचा सावली णे ा े ा ां ी लेले ा ा े ग ा
चं सा ा ल ्‍.े वेगवगे ा मा यमामं ल ण्थ ्‍ त.े म्‍ण े ा े ल्‍ वी ्‍ेत लकवा
ा ांची सावली ा ्‍े अ ी का वे ी सतय
लयाव ण अ ेक का ची माल्‍ती लवचा मते असलेली लव ा े स या का ी मा असतय तात.
याचं ा व ा्थव ्‍ त असत . अ ा वे ी या सग ाला य ती या ा े यां या क्षमते सु ा ्‍ी व तंचा
लयाला येणा ा अ ु व लत . या ल अ
ण ा सम ल त ती ा म ी चक ्‍ ल. के ्षा का ा े म ा असेल लण क के ्षा
ा क ाला म्‍णावे ्‍े सम े यासा ी ण का ा े म ा असले त अ क ेक्षा का ा े
ा लण माल्‍ती यां यातील क लण सं ं ्‍े म ा असले या का ची लव ा े ्े ‍मीच सतय
्‍ी सम ते ल.े ता ा लण मत यातं ील असतात लण तयां या ा तीत मत े असच कत
क ाण े या. ण कमके ां ी लता ा ा्‍ीत. तयामु े अ ा र का य ती सु ा
लणा या लव ा ां ाच े ा
वे ा मी तु या ी स्‍मत ्‍े लकवा तुला म्‍णत त या लव ा ांचे सतय र काल
मा य सले त ी मा े ्‍चे मत ्‍े असे म्‍णत . या य ती ुसा लते तयां ा त ा ाचा ा्थ ते ा्‍ी
वा यांम ्‍े णे सलचत ्‍ ते क काच तयां ा त मत लकवा लव वास म्‍णत .
लव याव वेगवगे ा य त ची मते वगे वगे ी अस
ा लण मत यातं ला स ा क म्‍ततवाचा
कतात. काच य तीची मते्‍ी का ा ु लकवा क म्‍ण े मते ी लकवा ी अस कतात.
ल रती सु ा ल कतात. तयात का्‍ी ग ्‍ी ा मा े असत ा्‍ी. े असतय असते तयाला
मा ले ात ा्‍ी. अ ा लतया मतां ा ण ा म्‍णता येत ा्‍ी. ा लम व यासा ी ा
ा ाचा ाथ् मा ेत ा्‍ी. का ण ा य ती ुसा लव याचा स ल अ यास क ावा लागत . मते तेक
लत ा्‍ी. ते सावल्थ क लण सावक्थ ाललक असावे वे ा अ ु या माल्‍ती या अ ु या कल ा या
अ ी अ के ्षा असत.े म्‍ण च सामा य ालणवे या ा े तया ्‍ तात. ण े लत ते कव मत
ात ीव ्‍ी लयाला ा लण मत यांतील ा्‍ी त ा ्‍े असे लयाला म्‍णायचे
क लक्षात यावा लागत . असले त ते सतय ्‍े याचे समरथ् क ावे लागते
ु ावे ावे लागतात.
ा चाततय ं ते ाची ीक तततव ां ी्‍ी
ा लण मत यामं ये क कला ्‍.े स ल स या लयाला ा ा ग ीचे ा ्‍े
ल या े े े या काची सलव त चचाथ् कली असा ावा क ता ा लकवा स या कणी कलले ा ावा
्‍े. ण व मत ्‍ा या अरा्थ े वा ला मा य क ता ा ा लण मत यांम ला क लक्षात
्‍े तया यलत त े का्‍ी लवल अराथ् े वे ाल ा
मत ्‍ा वा त . लयाला ा ल यामं
गाचे व क ते. ण गातील व तंचे
गणु म्थ लणा े असतात. ा ाचं ी ल्‍ वी ा े

44

ा्‍ी. ्‍ा ता ा े यासा ी ा सा ांचा लवचा
क ावा लागत .

ा म्‍ण े काय या ा यलत त
ा मीमांसते लवचा ला ाणा ा ण ी क म्‍ततवाचा
म्‍ण े ा ाची सा े/ त क णते ा तीय
तसेच ा चाततय ं ेत अ के ा सा ांचा लले
कला गले ले ा ्‍.े ल ल ा ा तततव णाल ी
वगे वगे ा सा ां ा मा यता ल ली ्‍.े तयांतील
मु सा ांची र यात क े या.
कान ी
चला क या!
तया याव त ां ी्‍ी लव वास वे ावा असे
लयाला वा त असते. तयां ी त वे ावा यासा ी ंल य संवे म ु ी मती
व यक असेल त ण ती सम त ी ्‍े ्‍े माण या सा ां ा े ्‍ णा या ा ा या
क ा या ा ाव म्‍णत याचे ीक ण्‍ी ण ा्‍ णांचा तया क ा.
ते . म्‍ण चे लया म्‍ण याचे समरथ् क त
तयासा ी ु ावे ेत . ४.३ ज्ानाची सा ने

कल ा क ा क लया वाच ात असे वा य ल्‍ा णी लवमा ाचा वा क ावत
ले क म्थ कवी ग े ाकतल ्‍े सं कत ा क
याव े ं ा े ाचला . लयाला ्‍े ा क ा्‍े ा ते लवमा ्‍ा याची ण सग चे
क त . लवमा ाचा वा ण का ा े कत . ्‍ा
कणी ललल्‍ले याचे ा ा्‍ी म्‍ण ण लया वा का ात ाणा या लवमा ाचा ्‍े ्‍े
लम मं क े लवचा णा कली. क लम म्‍णाला मला
वा ते ास या ा कका ा े ाकतल ललल्‍ले . का लयाला वते का ण ण व अ ेक वे ा
लवमा ता ा तयाचा वा कलेला असत . मग
लम ा े मा ाम णे सालं गतले मला ा ी ्‍े क ण तक क त क ता क यणे ा ा वा ्‍ी
ाकतल कवी कलगु म्‍ण लया ाणा या
कालल ास या कवी ा कका ा े ललल्‍ले . सा्‍ल कच लवमा ाचाच असणा . लवमा म्‍ण े काय ते कसे ते
्‍े ण लया लव ा ा या ु तकात वाचलले े
ल्‍लया ां ी लवचा ले क ाव क ा या ा े असते.
त ्‍े म्‍णत ्‍से याव या लम ा े तत ल ले क
मी सं कत लव य म्‍ालव ालयात ल कत ्‍.े
म्‍ाला ाकतलम ील वेचा अ यासाला ्‍े .
ता तयाचे म्‍णणे ा ्‍े ्‍े लयाला त.े

वगे ा ातं सागं ायचे ाले त े ्‍ा मला
अमकु ा ा ग ीचे ा ्‍े असा ावा ाता
क त ते ्‍ा तयाला तया लव यासं ं ी लम ालले ी
माल्‍ती य य ्‍े लत याव य य ल या क तया े
ती तमसात कलले ी ्‍े असे त सलचत क त असत .
ण ्‍ा ावा ता ाल्‍लया े ी मा य क ता येत

45

लया लमक ु तकात ी माल्‍ती असते लया ी ात म ात े का्‍ी चालले
ती ी असते याव ला लव वास असत . या ्‍े त्े ‍ी लयाला वेगवगे ा सवं े ामं क त
असत.े लयाला ले ु ले त तयाव ला
ा ा ा्‍ णात लया ्‍े लक्षात येते क क क यासा ी ण ाकं े ात ण लयाला
यणे ा ा वा लवमा ाचा ्‍े ्‍े ा ्‍ यासा ी ते ्‍े ्‍े सागं यासा ी ाचं ी ग सते.
वे चे ी साक्षात संवे ाच ण अ ु वत असत .
ण वगे वेग ी ा सा े वा ली ्‍ ती. ती क णती
याची ता मा मा े चचा्थ क या. लयाला तसा्‍ वा त ्‍े क ल ा ा ्‍े्‍ी
लयाला तयक्ष णचे ाणवत असते. लयाला
लयाला ा गाचे े का्‍ी ा ्‍ ते ले लण गाचे े का्‍ी ा ्‍ ते तयात या ा
तयाचा मु य ा म्‍ण े े ाक का ी लण ंत क संवे ाचं ा वा ा म ा असत यात
का्‍ी ंका ा्‍ी.
लण तवचा ्‍ी ली ा ल ये! ्‍ी लं ये लयाला
ा ेतात म्‍ण च त तयां ा ा ल ये म्‍ ले ात.े ज्ानसा ने मािे
पा चा य परपं रा ारतीय परंपरा
ां ी लयाला व तचा गं लण का याचं े लं य सवं े (Perception) तयक्ष (Perception)
ा ्‍ ते. ाका े लतचा गं लयाला ाणवत . ु ी (Reason) अ मु ा (Inference)
व ीचे ा का ते ात त ी े े चव चा ता यते े. अतं ा (Intuition) मा (Comparison)
तवचले ा व त या ्‍ णा या ाथत् लयाला लतचा मती वण म ण
त क त . गं स गं ा लण ्थ या (Testimony)
सवथ् गुण माचे ा ्‍ यासा ी ा ल ये लण व त (Memory)
याचं ा साक्षात/ तयक्ष सं क यावाच लागत . या अरा्थ तती
सं कामथ् या सवं े ा ल माण्थ ्‍ तात तयाम ा अल का ी (Authority)
्‍ ते म्‍ण या सा ाला लं य सवं े लकवा तयक्ष (Postulation)
माण असे म्‍णतात. वेगवेग ी ा ल ये लयाला
व तं या गुण माचे सवं े ां ा े ा क ते असली अुल ी
त ी याला ंल या ु व म्‍ ले ाते तयाम ये या
ल ल ा ा संवे ा क लया गेलेलया असतात. (Non-apprenension)
तयामु े व तचे कव सु े सु े गणु मच्थ ा्‍ी त
व तचे अल ततव लतचे त व तं ी असलेले सं ं
यांचे्‍ी ा लं या ु वाम ्‍ त असत.े र यात
म्‍ण े लयाला लतक गाचे े का्‍ी ाया त
ा ्‍ ते ते लं या ु वां या मा यमात च ्‍ त.े
तया े त क लया्‍ी सा ांम ्‍े ा वतं णे
लम कत ा्‍ी. ल त सवथ् ा सा ांम
लतक गाचे े ा ्‍ ते ते अ ्‍ायथ् णे
लं या ु वाव च ा त असते. तयामु े सव्थ
ा सा ांम ये ंल यसवं े ाचे रा अ यसा ा ण
्‍े.

46

चला क या! ागाका ा क यासा ी तया ा ांत ाचा य ग
ा यात ु लले ी का ी वाक ी ल सते ्‍ा य ग क त . ा ा ा सम णे ल तक व यक असते
क ्‍ा. लततकच त लक्षात ेवण्े ‍ी म्‍ततवाचे असत.े या े
अ ु वाला लले ी ा ी ग सम े यासा ी
ी ती लया वाथ् ु वा ी ता ाल्‍ली ात.े
ता तमु ्‍ी लवचा ाल ण माग याच ा ात लत या ी ु णा े का्‍ीच लया मलतक ात
ण ल सतं तस सतं ्‍ा ा ल कल ा ले ा्‍ी त ण ग ात . र यात
्‍.े लया अ ु वाला े े यते े ते असतेच असे ा ल यते मती क म्‍ततवाचे सा म्‍ण वा ली
ा्‍ी. तयाच माणे ते असले त ी लयाला ते से ाते. रे मती ्‍ा म ण अरवा वण या
्‍े असे वा ते तसे असेलच असे ा्‍ी ्‍े ण अराथ् े वा ला ्‍े. ण मतीला्‍ी ण्थ णे लव वस ीय
ाल्‍लेच ्‍.े मा ता यते ा्‍ी. वण अ ेक वे ा लयाला गा

कमी का ात ंग वगे चे ल सतात. स ेते. ालले या ग ी ण क ी क ी णथ् लवस त .
असता ा वास येत ा्‍ीत. यासं ा ी ा्‍ णे
या ा त ेता ये कतात. तयाचमु े लं य संवे ्‍े का्‍ी वे ा तया ा या त ा वत ा्‍ीत. लया
लक्षात वे या या ल यवे अ ेक ा ी क मा लसक
ा ाचे सा लकवा माण म्‍ण ण्थ णे लव वस ीय क णाम क तात. अल य ा लवस याक े
त ा्‍ी. लतक गाचे ा लं य सवं े ां े ी ्‍
कत ा्‍ी. तयामु े तयासा ी अ ्‍ायथ् णे ्‍े सा ला कल असत . कल ा तीचा ाव
म ण तीव ला त े ले ा्‍ी त्े ‍ी वते
वा ावे लागते मा साव णे. याम ी माल्‍ती असे वा ते . म्‍ण च मती माण ा ी ी मा ता
लया यत चते लतचा े े णा त
सवं े ां या ा े त ा सा ां ा े त ासावा यते ा्‍ी.

लागत . तया माल्‍तीला ल सं य णे े मा ता येत चला ललहूया!

ा्‍ी. ा यात अ ु लेली का ी वाक ी ल सते . माण व मती या मया्थ ा लल्‍ा.

ण मग वते क ती े म्‍ण े वाक ी सत.े का लक ण का मा यमात स या मा यमात
स अस ्‍ी ती वाक ी ल सते याचे का ण ु ीला ाता ा तयाचा माग्थ लत ्‍े ा लयाला लया
मगलेले असत.े ल क्षकाकं वाच ात लले या ु तकांव लकवा
ंत ालाव लम ालले या माल्‍तीव ्‍ ते. म्‍ण
४.४ ज्ान ा ीची णक्रया ा यात अ ु लले ी का ी वाक ी ल सली त ी सते
्‍े ा लयाला ्‍ ते. े त यामागचे ु ेसे
लया सम या व त तयांचे गुण मथ् वग े स ा तक ा ्‍ी लया व सते. तयासं ं ी
सग े लया ा ल यां या तययाला म्‍ण े का्‍ी्‍ी य ग ण वत कलले े सतात. ण ्‍े त य
अ ु वाला येत असले त ी तयाचं ी लयाला सागं णा े व ाल क ते ल कवणा े ल क्षक यां या ांव
ते ती मती या ा े. लवमा ा या ा्‍ णात
ाल्‍ले तया माणे लवमा ाचा लवल वा क ्‍े ला लव वास असत . तयाचं ा तया लव यातला
वते क ण व े ्‍ा े ्‍ा लवमा ाल्‍ले अल का लयाला मा य असत . ा ा
ते ्‍ा ्‍ा वा यते ्‍ ता. या वणी या ा े लव यातलया त ाक तया लव याचे ा लम वता ा
तया वा ाचा ण लवमा ा या कती ी सं ं
त . ती कती ां ा ल स याची अ के ्षा क त . ण माणाचा य ग क त असत .
गलणत ल कता ा ण ा े ा क त लण गुणाका लया ा ातला म ा ाग माणाम

47

लम वलले या ा ाचा असत . म ु य ाती े ता यत ल वते लण लत याव ासायल क ल या ्‍
ा ाचे चं म े ां ा ल माथ्ण कलले े ्‍े. ते स णा या म ं ा े ण ंल त ्‍ त यातला
सं ण्थ णे क लया्‍ी का य ती या वा यात यणे े कायक्थ ा ण सं ं लयाला क त त क लया्‍ी
यच सत.े तयामु े तयेकालाच त ा ी का लकवा अ ेक ा ल यांमु े ्‍े त ु ीमु चे !
य त व मा यता ा ंरावं लव वास वे ावा लागत . या कल ा या ा ेच ु ी ा ा लवल
मा ्‍ा लव वास ण कणाव क ाव क यत
वे त ्‍ त या ा त साव लग ी ा ग याची े ंत स ी क णती ा कल यांचा अं ा
ग असत.े चकु या अ ा ी लकवा त सलेलया वत्वथ कत.े ु ीची ्‍ी क लये साक्षात ीव ात
य तीव लकवा चकु ची माल्‍ती ु वणा या सा ावं
लव वास वे ला त ली ल ा ल ्‍ याची ी म लाची असतात त ीच लवचा ां या लण
म ी यता असत.े या याव लव वास ेवायचा तया ा ा या क्षे ात्‍ी. लव ा लण तं ा यामं ये्‍ी
सा ाला ु ी तक यां या म ती े ल ा तयाचं े म्‍ व अ यसा ा ण असत.े
यावे लागते ्‍े कायम लक्षात वे ायला ्‍व.े
चला मव या!
लचलकतसक लवचा ्‍ा तततव ा ाचा गा ा ्‍े. ग ांम ये ु ीची क लये या लव याव
क लया्‍ी सम ुतीची मताची लचलकतसा क ता लतचा ल लतत क तया क या ल लतत काचं े वगाथत्
वीका क ता कामा ये ्‍ी या लव याची म्‍ततवाची थ् मां ा/लावा.
ल कवण ्‍.े लया क तयके ाला ु ी ्‍े.
ा लम वता ा सतय ता ा या ु ीचा य य ु ीचे क्षे अवका लण का ात
वा क णे ्‍ी ली ा ा ी ्‍.े असणा या लतक व त लण ा यां या ु तेच
मया्लथ त ा्‍ी. लत या वा यात अमतथ् त वे मलये
ु ी लकवा ा ्‍े ा ाचे क अतयंत ल यम ्‍्े ‍ी येतात. लवल माणसाचं े ा लयाला
म्‍ततव ण्थ सा ्‍.े ण ी ाल्‍लया माणे ा ल ये ते ात ण तया सग ामं ये असलेले
सु ा सु ा माल्‍तीचा ुसता सा ा म्‍ण े ा ्‍.े सा तततव म्‍ण े म ु यतव ु ीला सम ते. अ के
माती ग लव ा ल ं ी स या लसम यांचे व लम मल णी ता ा म ी ्‍ी सकं ल ा ु ीला
अल काल क ्‍ायला लागते. वया े म े ्‍ त
व सा वलले े ीग म्‍ण े मा त असते का या
सग ा काचं ी यवल रत च ा कलयाल वाय मा त ाता ा मे ले च यते मग ावसा ा ्‍ा तच ाचा
तया ्‍ त ा्‍ी. ंल य सवं े े मती ्‍ी सग ी ल यम लक्षात यते . ा ी ले क याचे
ा सा े लयाला ा ल लमत्थ ीसा ी व यक म ल सम ते. ल लेला ा णे ्‍े क म्‍ततवाचे
मलय ्‍े ्‍े क त.े
क ु वत असतात. ण तयाचं ी ां णी क याचे
काम ु ी क त.े ु ीचे क अलत य म्‍ततवाचे या सग ां े ी तततव ा ासा ी ल क ्थ
काय्थ लयाक े वेगवगे ा मागा ी मा ालले या का णे अ ुमा क णे युल तवा क णे समरथ् क णे
त यांचे व लण तयांचे कमके ां ी असलेले सं ं लचलकतसा क णे ्‍ी ु ीची काय म यवत असतात.
सम े याचे असते. का ात का े ग ा याला ण तक ु ी म्‍ण त . लया
यते ात. ा वे ा े ावसा या ा ा यते ात. तया तं सम असलले या त याचं ी माल्‍तीची तकसंगत मां णी
क तयाम काय ल ्‍ ते ते णे ्‍े लतचे कायथ्
तयांव ाणी वाहू लागते ्‍वा रं ्‍ त.े या सग ा असत.े सामा यीक ण ्‍े्‍ी ु ीचे म्‍ततवाचे काय्थ
ांचा सं ं लयाला सागं याचे काम ु ी ्‍े. लवल का या अ ेक ां या ा े

क त.े ावसा या रं ल का या े ता लेली माती

48

तयातील सामा य तततव/ल यम ु ी त.े वा सागं त क ायला . ण ात ा्‍ी
ा्‍ णारथ् ात या अ ेक व तचं े ता मा वा ले क लण ा ा अ ातात वाचत . लयाला वा ते
तयांचे का मा ्‍ी वा ते. या ल ीक्षणाव सवथ् ात ा ेणा ी अतं ा लयाक े ्‍े असे सम णे
णते े स ण ावतात असे सामा यीक ण ु ी लण तया तराकलरत तलया वा ाव लवसं णे
क ते. तयाच सामा य ल यम लवल ले ा लाग का ायक असत.े क ी क ी ्‍े अं ा ले
क णे ्‍े कायथ्् ‍ी ु ी क ते. तक ा ्‍ी तततव ा ाची त ी ते े्‍मी तातच असे ा्‍ी. ते क ी
क ा म्‍ततवाची ा ा ्‍.े लतचा ा मीमासं ा या क ी चक असतील या ल का्‍ी ा े ां ता यते
ा े ी अलत य व चा सं ं ्‍े. माल्‍तीचे ा ात ा्‍ीत.
ांत ्‍ ता ा क लया्‍ी का ची लवसंगती ल माणथ् स ा म्‍ततवाचा मु ा म्‍ण े अंत ा
्‍ चालत ा्‍ी. ा ा मता या समर्थ ासा ी
लकवा ते ाका यासा ी य य का े युल तवा क ावे लकवा तला वा य ती यल तगलणक लत
असतात. स्‍ाल कच तयाम लयाला े सम ते ते
लागतात. तालकक ा य य यलु तवा क णते लवचा यल तल असते. व तलु ता ्‍ा ा ाचा व यक
क ता ा युल तवा मां ता ा क णतया तालकक चुका
्‍ कतात याचे मागथ् थ् तक ा क त.े सा्‍ल कच गुण मथ् ्‍े ्‍े ण ाल्‍लचे ्‍.े लव वास सम त
लकवा मत वयल तक यल तल अस कतात ण
ा ा या क लया्‍ी क्षे ासा ी तक ा ाचे ा ा मा व तलु च असावे लागत.े तयाचे ु ील
अतयाव यक असत.े तक ा गलणत लमती यांम ील
अमत्थ सकं ल ा तततवे ल यम याचं े ा ्‍ यासा ी समरथ् क ता यावे लागते. या कस ीला अंत ेला
ाणवणा ी त ये त त ा्‍ीत. तयामु े अंत ेला
ु ीच य गात णावी लागते. ा सा लकवा माण मा ता येत ा्‍ी.

रे ्‍े लक्षात वे ायला ्‍वे क ु ी म्‍ण े ु ीचे म्‍ततव ा ा ी ु ते मयाथल् त ा्‍ी.
का्‍ी वे ा अंत ा या ावा े ले ाणा े
ा सा ा्‍ी. े ्‍ा क लया्‍ी का णाल वाय ा ी लम वलेलया ा ाचा य ग तयक्ष ग यात कसा
क ायचा याचे ल णयथ् ्‍ी ु ी या ा े यावे
ग णा लकवा अमकु ा ी व त अ ी असणा लागतात. ा ासा ी ा लम व याची ण
असे लयाला ाम णे वा ते ते ्‍ा ण
म्‍णत मला त ्‍े क ले ्‍ त.े ा ी म ीण का्‍ी वे ा क त असल त ी सं य वे ा ले
ीव ण ी ण ी सु ा यासा ी सवा्रथ ा्थ े
अचा क े ते लण ण म्‍णत मला माल्‍तीच अल क चागं ले क यासा ी ण ा लम वायला
्‍ ते त े णा म्‍ण ! लत े लवचा ले कसे त
लयाक े ले असे तत सत.े क ी क ी त असत . गा लचे लण वत लचे
ा तु ंु े असले त तयाव ा त कती अय वी
वासाला ायचे लेले असता ा ला तला तात.

'Knowing how' and 'knowing that'

चांगले ग यासा ी ा तयाव ा त क लयांचे चा क लण अ चा क ल क्षण
क लये यांची व यकता असत.े ्‍ी क लये अ लयाला लम त असते. ्‍ी क लय वा
ण लं ीव ात अ के ग ी क त असत .
ल व या ास सगं णक वा ता ये या यत अ के
का ची अस कतात. ती ा ी क ावल क मा ा ी कती क लते े क ता येणे म्‍ण े
क अ ा वेगवेग ा का ची असतात. या तयासं ं ीचे ा असणे असे ्‍.े ण ्‍ायला

49

ल कत ते ्‍ा ा यात ु ता त ंग याचे ु े म ा ीत मा ण गुगलचा य ग मला क ता
ा याचे क लय लम वत . ण तयामाग या लतक यते असे य ग क त . तततव ा लव े त
लव ा ाचे लकवा ी लव ा ाचे ा लयाला ा मीमासं ा या ा ाचा अ यास क ते तयाला
सते. ली चाक त क णा ा तं लकतयके ा ं ीम ये असे म्‍णतात.
यं लव ा ाचे ा स ्‍ी अ ु वा या ाव ा्‍ णार्थ
क लते े चाक तील ल ा त क कत . . म ा ीत ण मला मा्‍ीत ्‍े क
ा ी ग क ी क ता यते े याचे े ा ण लकवा मला याचे ा ्‍े क णते े सव्थ ात
लम वत ते या ा ात ण ा ्‍ी ी संकल ा स ण ावतात असे म्‍णत . या का चे ा
अ यासत ्‍ त तया ेक्षा वेग े ्‍े ्‍े तमु या लव ा ातमक असत.े तयाचा सं थ् लव ा ा ी असत
लक्षात लेच असले ा क लयासं ं ी या त ल्‍लया का चे ा कती ी
ा ाला लं ल म ये असे म्‍ ले सं लं त असत.े
ाते. ा्‍ णार्थ .

चला ाले या! चागं ले ीव क क ाला म्‍णायचे याचा
/ ची ल णय्थ ्‍ी ु ीलाच यावा लागत . चांगले ीव
म्‍ण े य वी ीव का सु ी ीव वत सा ी
वगे वगे ी ा्‍ णे े तया ्‍ तील काचं ी चांगले क सवासा ी चागं ले चांगले ीव ग याचा
चचाथ् क ा. य य मागथ् क णता ु ्‍ा चांगलेच ल माथ्ण ाले
ा तयांचा लवचा ता ु या ा ात क या.

लव ा Proposition श िसचू ी
युल तवा Argument माण Testimony
लस ा त Theory
ु ी Reason लचलकतसक लवचा Critical thinking
वग क ण Classification कायक्थ ा ण सं ं Cause-effect relationship
अवका Space
त Source का Time
तं ाल Internet तक ु ी Logical reasoning
सम त / ा णा Belief अंत ा Intuition
ा सा े Sources of Knowledge यं लव ा Mechanics
ा ल य Sense organs तकसगं त Consistent
ंल य सवं े Sense perception तालकक चुका Fallacy

50

सवा याय

.१ पु ी णव ाने स य क अस य ्हे सकारि सां ा. अातं क संवे ा म्‍ण े काय
.४ ा ी णव ानाचं े िा्हरिासण्हत सप ीकरि
अ ये म्‍ण े याला ा ्‍ ते ती य ी ्‍ य.
लं या ा े लम णा े सवथ् ा सतय असते. करा.
अ ा म्‍ण े कव माल्‍ती ्‍े.
क ामा यात लव वासा्‍थ्ता म्‍ वाची सत.े
चागं ले ग यासा ी ा व क लयाची व यकता ंल य सवं े ्‍े ा सा साव णे वा ावे लागत.े
ा्‍ी. .५ ज्ाना या सा नाचं ी सणवसतर चचा करा.
.६ संवाि
.२ रक सप करा. अ चागं ले ीव ग यासा ी ा व क लय याचं ी
अ साक्षात ा लण असाक्षात ा
व यकता.
माल्‍ती लण ा
क मत लण ा पक्रम
ते व या वय ग ातील मलु ां या
ा लण ्‍ाण ण ा ा ी या ल यचे े ल ीक्षण क ा व या
वय ग ातील मुले मुली क ण क णतया
.३ पु ी नाचं ी २० ते २५ श िांत तरे ण ्हा. ा सा ां या ा े ा लम वतात तयाची
अ ा ल येचे क क णते क ा.

माण म्‍ण े काय
क मतीचा य ग ा ा ीसा ी कसा ्‍ त याची

ा्‍ णे ा.
ा ल य म्‍ण े काय

***

51

५. सवाततं ्य आणि नीतीणनयम

५.१ नीणतमीमासं चे ा अ यासणवषय ्‍े. रे वचा क य ग ण क च क कत .
५.२ कतीचे कार कल ा क ा. समु ात वास क ता ा वा ात
५.३ नीणतणनयमांची आव यकता
५.४ मू यसंक पना आणि मू याचं े कार ्‍ा ाची त म ालयाव क ला ी ीव क्षक
्‍ ीत स ला ीव वाचवत .

सतावना

तुम्‍ाला सग ातं ा त ाग क ाचा यते
मी मा ा अं ा सागं सा े क णी ा क णी तुम्‍ाला
्‍े क लकवा ते क क स असे सांगते लण कसे
वागावे लावे या ल तुम्‍ाला े ाचे स
ा ते तयाचा तमु ्‍ाला ा ाग येत . सग ां ा
सागं ावसे े वा ते मी ल्‍ा ा्‍ी ता मा े मला व
े मला काय क ायचे ्‍े त!े मला ा्‍ी व त तमु चे
ल यम लण ं े मला वातं य ्‍वे ्‍े म ासा े
वाग याचे ्‍वे ते क याच!े ा ण असे
वातं य त का्‍ी तुम्‍ाला लम त ा्‍ी. तुम्‍ालाचं
काय ल्‍ा म ा क लयाच य तीला णथ् णे
लया म ासा े वाग याचे या का चे वातं य
लम त ा्‍ी. का काक े ावर

समा ात ्‍ाता ा तयके य तीला का्‍ी ा च ा क या ा ची ग
का्‍ी ं े वीका ावीच लागतात. मग याचा अर्थ ल स स ची लण
असा त ा्‍ी क याला ं े क त वातं य ्‍वे
लम वा व तयाव चचाथ् क ा.
्‍े अ ा य ती े समा ात ाहूच ये ल रे त
माणसां ी सं क सं ं येणा च ा्‍ी अ ा ागी ा समु ा या ला ा तयाला का काक ल थ्
ाल्‍ले त लम ेल मग वातं य ्‍ा लवचा क का े ाव े चवतात. तया अ या े ाव त कच
य गच क ता ये ल असा ा ु ा य ग क णे माणस असत . लतरे तयाला ागवायला सलले ायला
अव च ्‍े. ल कवायला क णीच सत.े त वतं असत . वत च
वत चे ल णय्थ यायला. तया या स वा या स ीव
ण तमु ्‍ी तततव ा ाचे लव ार ्‍ात. ल व स ीचा तयाला ग यासा ी सु ात ा्‍ यासा ी
लव ा ा या लव ा यासा े या ु या य ग ा ते य ग क यायचा असत . तया स ीतलया ग ी
त तुम्‍ी य ग ा्‍ी क कत. ण ली ी ी वा त त्‍ा क ागवत . सु लक्षत ल वा ा तया
य ग ा ा त लयाला ल असते क त लण वतं यु य गत . तमु ्‍ाला व ले
ा लवस लात ला म ्‍ीच ली य ग ा ा असे यु य गायला क ालचत ा्‍ी व णा . या

52

गात ले व चे क णीच ल क ा्‍ीत व ेच असतात. ्‍े मा्‍ीत असलयामु चे लया लं
काय या या ी ण ल क सु वा ीव ात्‍ी काय क ावे कसे क ावे क कसे
क असे क णीच सले ते ग कसे व ले वागावे यासं ं ीचे अ के लयाला त
लयाला ा्‍ी का चला त मग लया य गात असतात. क ीत ी तुम या ा ा मल णीला तासाला
का्‍ी कांची ाल या. यणे े य सते ण ती तमु ्‍ाला लतची ्‍ े ी लावायला
सागं ते. लतचे कले ाल्‍ े क ा्‍ी क लया्‍ी
च ा पा या तसवात समा ं ात तुम या गललीत म ा

अ ाता तं / ्‍ाव ील ीवां या ्‍ललया तं वा ात गाणी लावली ातात ग गा कला ात ते
गणा े यांव ील लस ेमे ्‍ा.
ा्‍ णार्थ का अवे ंगल कु ला तमु ्‍ाला व त ा्‍ी त ा्‍ी. तयामु े ा ी
य ती व माणसे ल्‍ा मलु े यां ा ा ास ्‍ त
ाय तया ी. ्‍े तुम्‍ाला माल्‍ती ्‍े. अ ा वे ी तमु ्‍ी काय क ायला

सम ा तया े ाव ल ता ा तयाला ल्‍लयां ाच ्‍वे क ीत ी लम ाक े अ यासाला ात असे सागं
ण ी ा ी य ती साम ी ली त काय वा ले कायला गले े त काय ल ते असे अ के
तयाला ं ीती सं य असु लक्षतता क ालचत तुम्‍ालं ा्‍ी तात ा या ांची तत े क ी
सग चे . ण क ग क र ु े े ाव ायची सा लले ी तत े ्‍ेत क चक ्‍े
वाव ता ा लया े ी रे कणी ्‍े याची ाणीव क ा या ा े वायचे या सग ा लचे
तयाला वे ावी लागले . तया य तीची स त सार माग्थ ्थ लयाला तततव ा ा या ीलतमीमासं ा या
संगत लम ाली त लया य गकरे या ायकाचे ा ेत लम त.े तुम्‍ी म्‍णाल ्‍े त म्‍ांला सततच
ला ाचे यु य अल क चांगले ा ल. ण तयासा ी सांलगतले ाते. क ी ालक क ी ल क्षक क ी
तयाला त क ावी लागले वत या वाग याव ातयातले लकवा ीतले वल ल ा े सग ेच त
का्‍ी ं े ाल यावी लागतील. तसे कले ा्‍ी त म्‍ालं ा सतत े क त असतात. का्‍ी ु तकांम ये
तयां याम ये सं थ् ्‍ ल लण तयाचे णाम तया वाचलेलया ग या वे ीसु ा तात य्थ या
ांसा ी्‍ी चांगले सतील. ्‍ा सं ्थ ा यासा ी ी ्थका ाली क लतक ा असत च क !
कमेकां या स ती े चांगले ग यासा ी े ाव े
का्‍ी ्‍े ते तया ां ा वा यावे लागले . कामाचं ी च ा यू ा
वा णी क ावी लागेल लण ्‍े सग े क यासा ी ल यम
तया क ावे लागतील ........... ले ा लक्षात का्‍ी करांची तात य्थ लव ा े े
तयाव ग चचा्थ क ा.
च ा क या
तयालाच म्‍ी क ा ल ्‍ त. तयात
ल ्थ े ाव े लेलया ांचा संवा ण ी ीलतमीमांसेची क ाला तमु ची ंका
ा ा े सा क ा. अग ी ा त ्‍े. ण ीलतमीमासं ा े क तच
ा्‍ी. काय क ावे काय क ये या ल या ल यमाची
ण े का्‍ी वागत लत असत या ा ी लीम ी ं ी्‍ी ीलतमीमासं ा ते ा्‍ी. ण
कती क ता असत तयांचे का्‍ी ा का्‍ी णाम काय क ावे लण ते का क ावे याचे ल ण्थय यायला
ीलतमीमासं ा लयाला म त क त.े चांगले काय
लया स ास या लया ी तयक्ष लकवा वा काय य य काय अय य काय या य काय
अ तयक्ष तया सं लं त असलले या अ के ांव ्‍ त अ या य काय याचा लवचा क ता ा क ले क लक्षात
असतात. तयां या वाग याचे णाम लयाव ्‍ त

53

यायला ्‍वेत तयां याम ले ाते कसे सम यायला कती यालं क णे कलया ातात लकवा लया ी
्‍वे याची मीमांसा म्‍ण े लववचे तततव ा ा या या म ात या ल या लया ाणीवले वाय्‍ी त
असतात तयां ा ीलतमीमासं ेत रा सते. या कती
ा ेत कले ाते.
५.१ नीणतमीमासं चे ा अ यासणवषय ण ाणीव वथक् लया े े क त असत
तयाच ीलतमीमासं चे ा अ यासलव य ्‍ तात. वस
ीलतमीमासं ेचा अ यासलव य ्‍.े माणसाचे
वतथ् लण तयाचे लतक मलय! मा स ा सु ा ताल स ण अ च अ ा ल या लया्‍ी क त
मा वी वत्थ ाचाच अ यास क त.े ण या ्‍ त असतात तया ण क त ा्‍ी. तयाच माणे
ा ा ां या ल क ात क ्‍े. मा स ा
माणसाचे वत्थ कसे ्‍े याचे वण्थ क ते ते तसे का ात कच ा गेलयाव ांची ा
्‍ ते . लया ले वाय लण तेक
्‍े याचे ीक ण्‍ी क ते. तयासा ी मा स ा
अ ु वाव ा त व ाल क त चा य ग क त.े वे ा लया ल यं णाल वाय ्‍ णा या या ल यां ा
ीलतमीमासं ेला माणसाचे वत्थ कसे असावे कसे असले अ क ल या असे म्‍ ले ात.े या ल या कती
ाल्‍ े या ात स असत . मा स ा ात त यां ा
म्‍ततव असते त ीलतमीमासं ते मलयां ा. ीलतमीमांसेत ण व ा वकथ् क त तयां ा क कती
कत चे च णाचे लतक ल क ात मलयमा असे म्‍ ले ाते.
कले ाते. तयासा ी े ल यम तततवे मलये याचं ा
च ा ण या
य ग कला ात तयांची सा क ा क चचा्थ कली लवलव कत ची क या ी तया क ा. ती
ात.े ीलत ा ीय लस ा त मां ले ातात. या लया स्‍ा यायां ा ा वा. तया तं या कत चे
सग ा अ यासाम वयल तक लण सामाल क क व अ क कती असे वग क ण क ा.
ात ीव या चागं लया ीव ा ल या लया
कल ा ्‍ त ातात. तया का या ीव ा या कत चे ्‍े का र ा सलव त णे
ा ीसा ी ली ावले ायला लागतात. ीव ाची सम ाव े या. गातलया सवथ् ग ी ल व लकवा
ी वा ण ण माणसां या कत म च त स ीव असतात. ल व ग चे वत्थ ल सग्थ
्‍ त असत.े ल यमां ुसा ्‍ ते. वगे वगे ा ग चे लकवा लाचं े
कमेकांव े णाम ्‍ तात ते यालं क असतात. तयां ा
च ा क या ण ल या लतल या म्‍णत . तया ्‍ याव व तचं े
क ल्े ‍ी ल यं ण अस कत ा्‍ी. ल ्‍चुं क ल ं ी
व तं ा वत क े कल त्थ क त ते तया या अंग या
ीलतमीमासं चे े काय्थ याव / सलगथक् गणु माथ्मु !े तसे क याची ल ्‍चंु काला
तया क ा.
ा ्‍े क ा्‍ी ्‍ा च ल माथ्ण ्‍ त ा्‍ी.
५.२ कत चे कार तयाच माणे तसे ्‍ े याचे वातं य ल ्‍चुं काला
ण माणसाची कती म्‍ण े क काय सते तया ा तीत त याथ्यच अस कत ा्‍ीत.
स ीवांम ये मा ल व ल या लतल यां या लीक े
ण े े क त े का्‍ी कमथ् ण क त ते ा कती क याची क्षमता असते. ीवाची ाणीव
म्‍ण े ली कती असते ्‍े का अर े ्‍े. ण ेव ी गत तवे ी ालणव वकथ् कती क याची
ीलतमीमांसा अ ा सव्चथ कत चा अ यास लकवा क्षमता ा त!
मलयमा क त ा्‍ी. लतलक्ष ल यांसा या या

54

च ा यू ा ा्‍ णे तयाव ल व ण कलेली असलयामु े णामाचं ी
ल या लतल यांची ा ा ी लयाव असत.े वातं य लण ा ा ी
ग चचाथ् क ा.
अ ा का े े्‍मीच लले े असतात. माणसाला
माणसा या वल ण्थ ण णीमु े गत क कती क याची क्षमता सती त तया कती
ाणीवेमु े माणसा ु े कती क याचे अ ेक या्यथ
ल ्‍ तात. तया या्थयांम ा ा कतीची लतक ्‍ेत क अ लतक य य क अय य या लचे
ल व क याचे वातं य माणसाला असते. म ु येत ल क ्थ ण का च कल सत . चागं ले वाग याचा
ा याचं े वत्थ याच माणात तयां या सलगथक् े णा
वास ा ा यां ा े ल यंल त ्‍ त असत.े माणसाला े कणाला क याला लकवा ीलतचे े े याला
का्‍ी माणात त ी ल यले ा ालवक लतल या का्‍ीच अरथ् ाल्‍ला सता. माणसाला मयाथल् त का
े याचे सलगकथ् े णां ा का त वे याचे वातं य ्‍ ा ण ा वातं य ्‍े म्‍ण च ग ्‍े
्‍े. तयामु ेच सु ाव च वले ाता ा्‍ी ये त तया के ्षा चागं ले क या या ीला अर्थ ्‍.े
वे ा तयां ा क्षमा क ते काय क त ्‍ते ्‍े तयां ा चागं लया ीव ाची व े ायला ती तयक्षात
क त ा्‍ी असे ा का कतात. त तील अ ी ा क ायला तयासा ी यत ाची

माणसाचे ्‍े ा वातं य क कत या ाका ा क ायला वाव ्‍े.
मु ा ी असत.े क सा े ा्‍ ण ाहू. क कती

लयाला म क ा वे असेल त तया ा वा कती कत या
वे ात काय क ता ये ल याचे अ के याथ्य सवातं त्य चां या कती प रिामांची
ज ा िारी
लयासम असतात. कणी वाचत सेल कणी
कायला ा्‍े ेल कणी संगीत कल कणी माणसाला ा वातं य असलयामु ेच त
लच ाला ायचे वले . ण लच ्‍ा याचा चांगलया कती क याची यता असते त ीच
या्यथ ल व ला त ी क ला लच ायचा याची्‍ी वा कती क याची्‍ी यता असते. माणसाचे
ल व क ावी लागतेच. र यात म्‍ण े अ ेक वत्थ य य्‍ी अस कते लकवा अय य्‍ी अस कत.े
या्थयांम क ल व याचे वातं य वा कलेली सं कती या ा ं ी या का ा ास च समा ा या
कती म्‍ण े क कती. अ ा अ ेक क कती ल क ां ुसा माणसाचे वतथ् चागं ले लण य य असावे
ण ल वस ात सतत क त असत . ण वत म्‍ण अ के का चे ल यम तया कले ातात.
तया कतीचा याय्थ ल व लले ा असलयामु े तया माणसां या स्‍ वा ालवक वतत ा य य व ण
कती या णामाचं ी ा ा ी्‍ी ली असत.े ्‍े लाव याचे कायथ् ल यमांचे असत.े अग ी
णाम्‍ी अ ेक का चे असतात. का्‍ी कत चे ल्‍ा णा ास च ली गा ल यमां ी ते.
णाम ततका ्‍ तात त का्‍ चे याच का ा ंत !
का्‍ी णाम कती क णा याला अ ेलक्षत असतात त लया क ं ात े ा ी ा ा ी ा ामं ये
का्‍ी अ ले क्षत! लकतयके वे ा का्‍ी लवल णाम ांगणावं साव्थ ल क ल काणी अ के ल यम
्‍ावते या े े ण कती क त तयक्षात त ्‍ी लया वत्थ ाचे ल यम क ायला स असतात.
का्‍ी त सलले े णाम येतात. कत ची ं ा ी ीलत वा ्‍ी सग ी ल यमाचं ीच े
्‍ते . म्थ लण काय े ्‍े ्‍ी य ती या वातं याव
ं े ाल तया या च णाचे ल यम क त
असतात. ल्‍ा असता ा लयाला या ं ांचा

55

ा सा ाच ्‍ त ा्‍ी ण से से वय वा ते तसे माणसां ी क ये याची ग ्‍े. या मल त ग ेत
तसे लयाला ्‍ी ं े काच लागतात. म ासा े समा ाची ल लम्थती ाली ्‍े से े तसचे माणसा या
ग याचे वातं य लयाला लम ायला ्‍वे ्‍ी म अ ेक क्षमतांचा लवकास समा ात ा्‍ या चे ्‍
तमु या वयात त असते. तयामु चे का
्‍वीत ्‍ी ं े ं मु त समा अस कत ा्‍ी कत ्‍े े ील े! म्‍ण ेच ला ीव
का असे तुम्‍ाला वा वं ा तात. े ा मग ल कव या ास माणस म्‍ण ला या अराथ् े
या ांचाच लवचा क या का लवकास ्‍ या यत या सव्थ ग ा समा ातच ण्थ ्‍

माणस ्‍ा ु ी ील ाणी ्‍े ्‍ी माणस या कतात. माणसाचे ल्‍त समा ातच सा ले ा कत.े
ाची या या तुम्‍ी कली ्‍े त ीच माणस ्‍ा माणसा या अल ततवासा ी लण ल्‍तासा ी ी
समा ील ाणी ्‍े ्‍ी या या्‍ी कली असले च समा ाची ग असते तसचे समा ाचे अल तततव लण
ा ल सगतथ् च माणस ्‍ा क ा क ा ा्‍ता ल्‍त माणसांव अवलं असते का ण समा लवल
सम्‍ा े ा्‍णा ा ाणी ्‍े. ाची का ात माणसा या य त चाच लले ा असत . माणस लण समा ाचे
्‍े लक्षात ले क ीव सं ाथ्त ल क ा्‍ यासा ी ाते ्‍े असे ावलंल तवाचे असते.

स िु ा ा रत नीती

ीलतमीमांसे या ा चातय ं ेत ीलतलव यक स ुण या ाचा ीक ं ते ला अर्थ
ती तती मु ्‍ते . यु ततावा कतथ् यवा चा याचा तक असा गणु मथ् ्‍ा ्‍े.

लण स णु ा ा त ीलत. ल े दद ्धक स ुण लण लतक स ुण
यामं ये क कला ्‍.े ीलतमीमांसते अरा्तथ च
यां क ल्‍लया तती क लया लतक स णु ांचा लवचा कला ात . क लया्‍ी
ल यमां या ा े कती लतक ्‍े क अ लतक ्‍े संगी लतक ा य य अ ी कती क याक े
वावे ्‍े सागं तात. या तत चा अ यास ण असलेला कल म्‍ण े लतक स णु . असे स णु
ु या व क णा ्‍ त. रे ण लतस या या य त या चा यात अंत थत् असतात तया
म्‍ण े स णु ा ा त ीलतचा र यात चय य ती ण सवयी ेच ले णा े वागतात.
क े या. या तती या क रा ी कती ा्‍ी ामालणक णा ्‍ा लतक स ुण ्‍े. मु ातच
त य ती असत.े चा यसं असलले या य तीचे ामालणक असणा या य तीला ा ा संगी
च ण तां ी लतकच असते. तयामु े कत या ामालणक णे वागावे क ा्‍ी ्‍ा च स्‍सा त
लतकतेचा वतं णे लवचा क या के ्षा य ती या ा्‍ी. ती य ती स्‍ ते े ामालणक णे वागते
लतक चा याची ण ण क याव या का ण ामालणक णा ्‍ा लत या चा याचा अलव ा य
ततीचा असत . स ल स े ल ाग असत .
या सु लस ाची ीक त व ां ी स णु ा ा त
ीतीचा ु का कला. तया तं म ययगु ी का ात्‍ी लतक स णु अ के असतात. तयातील य्थ
ीलतमीमांसेत स णु या संकल ेला म यवत रा संयम ्‍ाण णा लण याय ्‍े चा स णु मु
्‍ त.े लु क काल ं ात मा ्‍ी सकं ल ा मागे
व लले लेलया तती मां लया गले या. ्‍ते असे ीक ं ा मा त.े

56

ल ल वतती वतती क्षमता असणा या असतात.
अ के य ती काच समा ाचा ाग असतात. म्‍णतात ५.३ नीणतणनयमांची आव यकता
ा य ती लतत या कती ! या य त ची ण
ण वगे वेग ा ती े ्‍ त.े तयांची मते लवचा ल यमांचे म्‍ततव लया या ग यातील
यये े मलये वगे वगे ी असतात. सा्‍ल कच य ती का ा्‍ णाव सम े . सं याका ी लकवा
य त म ये ल्‍तसं ं ाचं ा सं ्थ ्‍ याची यता ा ी का्‍ी का णा े वा्‍तक ल यं ण क णा े ल वे
असते. या े तया े त लयाच येयाचं ा ल्‍ताचं ा ं ले त ्‍ ात ग या ल काणी चं ग ाची
लवचा कला त अ ा वक ी य त चा समा ा ल रती ल मा्थण ्‍ त.े त / ी ती ला ा
का ल क कत ा्‍ी. तयाम ये अ ाग ी मा ते . वा्‍ ु े ाम या या यत ात असत /असत.े
लवल य त या लव ी ल्‍तसं ं ांचा कणीच मा ा ते ा्‍ी. ल्‍ा मलु े वय क य ती
येयांचा मे ालणा ी क णती्‍ी यं णा अल ततवात लथ् य ती ल यांग य ती यां ा यणे ा या अ चणी
सली त े साम यवथ् ा ्‍ेत ते थ्लां या ल्‍ताक े ्‍ णा ा ास कणा या गणतीत्‍ी सत .
लक्थ ्ष क तात तयाचं े ण क तात. म्‍ण चे ी त
का ल ी ्‍ाच ल यम ्‍ त . च ा पा या

च ा जमवूया ा ी यं णा क लम ते तयाचा सगं / ा
ातं याचा ्‍ ी ा व वगातथ् सवास त
साम यथ्वा थ्लांचे ण क तात या ्‍ा. तं तयाव चचा्थ क ा.
य/सं ा्थ या ातमयाचं ी का णे वतमथ् ा ातं
मवा व तयांचा ्थ लल वगासथ् ा ी तया ल रती ुसती ग ाचीच ा्‍ी त
क ा. का ायक असत.े अ ाता या यता वा तात. या
ा्‍ णाव ्‍े लक्षात येते क समा ा े कलेले ल यम
ी थ्काली लवचा क ता अ ी अव रा लण ते ा व यासा ी ी कलले ी यं णा े ्‍ा
य ती वा समा कणासा ी्‍ी चागं ली सते. तयामु ेच क लम ते लकवा म क ीला यते े ते ्‍ा वयं ल यम
असले त च यव रा ाहू कते. ल यमाचं ा अ ाव
लयात ी त वारथ् ु ी ्‍े म्‍ण े व अ ाव रले ा का णी त त . मला वा ते ल यम का
ल्‍त सा याची े णा ्‍े लतला ता यात वे यासा ी असावे लागतात ं े का ा ावी लागतात या ाचं ी
ल यमांची व यकता असते. व ल मे ्‍े तत े ता तमु ्‍ाला लम ाली असतील ा
ल तक वा ालवक ्‍े लततकच त ां ल म ाव
अ ुक ा या यासं ा े गणु मथ््‍ी काल मात चचा क
वा ालवक णचे माणसाम ये ल मा्णथ ाले ्‍ेत. सग े ण े्‍मी ेच लले त काय
तया े ी माणसा या ु ी ीलतेमु े तया या ्‍े लक्षात ्‍ ल
येते क त ां या ल्‍ताचा लवचा क णे तयासा ी यत
क णे ्‍े वल्‍तासा ी्‍ी व यक ्‍.े य ती लण ण ीतील यम का ा ायला ्‍वते
समा याचं े ावललं तव लक्षात ेता वल्‍त
समा अल ततवात येत त च मु ी
लण समा ल्‍त यांचा वतं णे लवचा क ताच येत ल यमां . लण का ा या ात तया ्‍ चा
ा्‍ी. या ्‍ चे य य संतलु ा णे ्‍े ीलतल यमांचे लवकास ्‍ त . लवल का ा या ग ां सु ा ल यमांम ये
कायथ् असते. य य लण अय य यांचा अर्थ
लाव यासा ी े ल क वा ले ातात ते मलयातमक ल ्‍ त ातात. वे ल यम अल ततवात येतात. ल यम
लाची ल या तयेक वे ी लव ासं थ् सु ल त णे

57

ा ते असे ा्‍ी. म ा लत्‍ालसक लां या समा ा या वा यासा ी सु क्षेसा ी लवकासासा ी
यांव ु या या ल यमामं ये सं ्थ ल मा्थण ्‍ त . का्‍ी ग ी मलयवा असतात. मलयाचं ा या क
अ ावे ी क ले ल यम वीका ावेत याचा ल णय्थ अ यास ्‍ा वयल तक लरथ्क सामाल क ा क य
यायला लागत . ल यम लयाला क लया कती सां कलतक ालमक्थ अ यालतमक लतक स य्थ ा ीय
य य क लया अय य याचा ल णथ्य यायला म त अ ा वेगवेग ा का या मलयांचा ाम थ् ेत .
क तात. ण य या य यते या ी े ल यमाचं े्‍ी
ीक्षण क ायची ग ल माणथ् ्‍ ते. यासा ी लयाला ीलतमीमांसते मु यत ीलतमलयांचा लवचा
मलयाकं े व ावे लागत.े लण अ यास कला ात . ीलतमलये य ती
य ती या वतती ्‍ेत काकं ्षा लण ामु या े
मलय याचा अर्थ म ल लकवा म्‍ततव! अ के कती यां या ी सं लं त असतात. व तं ा लकवा तयां या
वे ा या ीव ात ण ्‍ा लकमत लकवा गणु मा ा लतक मलये ्‍ते असे ण मा त ा्‍ी.
ाव या अरा्थ े वा त . ण रे ्‍े लक्षात वे णे तयां ा मलय असते ण ते लतक का च.े सम ा
ण मण व ी लवकत यायला गेल त ल
व यक ्‍े क लकमत लण ततसम त ां ी असलले या अ के का ामं लयाला क ल व ावा
ा ा व तचा त लरथ्क म्‍ण े ा या लागत . ्‍ी ल व ण तया मण व ी या लतक
सं ात्थ लया मलयाचा ल ्‍ त . ण रे मलय या मलया या ा े क त . तयाची लकमत ्‍े तयाचे लरथ्क
ाचा लरक्थ मलया या लीक े ाणा ा मलय असते त तयाची माल्‍ती सा वणक ची क्षमता
या क अर्थ अल ते ्‍े. अतयंत अ चणी या संगी तयाम ये लम णा या ल ल ा ा सलु व ा तयाचा
ा ा य ती े लयाला कलेली म त ्‍ी ्‍ाता ायला स ा असणा ा का वग ी तयाचे
म लाची असते. अ ातात गं ी तया मी ालले या यु तता मलय ते. तयाचे गं क थ्क णा
य तीला णालयात चव व क य म त लम व तयाचे स य्मथ लय ल चत क तात. या ल क ां या
े या या कतीचे म ल ात क ता यते ा्‍ी. अ ा ा े ण ल व क त . ण सम ा ण ु े
य तीचे ाण वाचव यासा ी कलले ी म त ्‍ी ा असा लवचा कला क या रा ते क ी
अ मलय असत.े का ण ीव ्‍ीच सवात म लयवा ालकामगा ेतले ात ा्‍ीत ल चे ल ण्थय लण
ग ्‍े. ीव ा या सं ा्तथ च त ग ा मलय णे या्वथ ण े्‍ी ्‍ते अ ाच रा े े तया
ा ्‍ त असते. कलले ा मण व ी मी लवकत े त तमु या या
ल ण्थयाला कतीला लतक मलय असेल. ्‍े मलय तया
च ा क या व तचे ा्‍ी तमु या ी े म्‍ततवाचे चागं ले ण
ग ांम ये मलये याव सकं ल ा लच तया ा वणा या तया रा ेचे लण तुम या ल ण्थयाचे
क ा. सवथ् ग ां या संकल ा लच ांचे वगा्थत ्‍.े
्थ वा.
च ा ण या
५.४ मू यसकं पना आणि मू याचं े कार लतक व अ लतक कत ची ा्‍ णे
मलये अ ेक का ची असतात. माणसा या
लल्‍ा. ा ी कती लतक वा अ लतक
मलु त ग ा सलगथक् े णा वास ा ाव ा ा व या या ल क ांची या ी क ा.
याचं ी त यामं ्‍ ते तया सवथ् ग ी मा वी
या ा्‍ णाव लया ्‍े लक्षात यते े क
ीव ासा ी म्‍ततवा या असतात म्‍ण े तयां ा मलयांचे लतक लण लतक असे का क ता
क लया ा क लया का चे मलय असत.े तयाच माणे

58

येतात. ण ी ाल्‍लया माणे लतक मलये व तं या कत या माणसां या का ा ुसा तयांचे
य ती यल तमततवाचे क य ती या कती लतक मलय वतात. माणसाचे लण तया या
यां या ी सं लं त असतात. ण या का ामं ये
कतीचे लतक मलय व यासा ी मा तया य तीचे ्‍ते
क क यासा ी व ाच ल क ु से ा सत . ा ा लण लत या कत चा त माणसांव समा ाव काय
य तीला मी े ्‍ा ततम े ा लकवा लत ावा णाम ्‍ ते ्‍े लक्षात णे े ग ेचे असते.
कलाका असे म्‍णते ते ्‍ा मी लतक मलयां या
सव्थसा ा ण णे या कत म त ां या ल्‍ताला ा ा
ा े तया य तीचे मलयमा क त असते. मा णता य तीचे ग ाचे लकवा समा ाचे ल्‍त सा ले
े ्‍ा मी ा ी य ती ामालणक ्‍े लकवा
माणुसक े वागणा ी ्‍े असे म्‍णते ते ्‍ा मी ्‍े ाते तयां ा लतक मलय ्‍े असे मा ले ाते.
मलयमा लतक मलयां या सं ातथ् कलले े असत.े लतक लण अ लतक ्‍े ्‍ी
ा ा ग ीला मलय ्‍े क ा्‍ी ्‍े व याचे
ल क लतक मलयां या लण लतक मलयां या लतक या ाला का ातमक सग्थ लाव ालले े
सं ात वेगवेग े असतात. ी या ा्‍ णात असले त ी ते समा ार ा्‍ीत. े ीलत या
ाल्‍लया ुसा स य यु तता स यथ् तया ी ल क
ा लीक चे ्‍े ीती अ ीती या क ात
ता यते ा्‍ी अ ा ग सा ी लतक ्‍ा
वा ला ात . ा्‍ णारथ् मण व ी. अ लतक ्‍ा

न नणतक मू यांचे व करि

लया या ग यात ण व चवे वग क ण क णे य ्‍.े ्‍े का म्‍ण े
व तंचे य त चे मलयमा क त असत . सं य सा यमलय लण सा मलय लकवा वत मलय लण
वे ा ्‍े मलयमा म्‍ण े तया य त या लकवा त मलय. का्‍ी ग चे मलय ्‍े स या क लयात ी
व तं या लतक मलयां ल का लेलया ा मलया या ा ीसा ी सा म्‍ण असते.
ल क ा्थ या व ाचे असते. तयाम ये मलयाचा ा्‍ णार्थ सु ीचे मलय लत या ा ा णाव त
णे लले येत च असे ा्‍ी. लकतयके वे ा असले त ी ा ा णाला मलय ्‍े ते तयामु े
चांगल/े वा ्‍े तयासा ी वा ले ातात. तया का्‍ीत ी का याचे सु ीचे काय्थ ततम का े ्‍ ते
ां ी क क ले मलय सलचत ्‍ ते ्‍े ते म्‍ण . ा णात याय या क ाला मलय
व तगु लणक/ यल तगलणक लण ल रती सु ा येते ते मु ात ा याला असलले या मलयामु े.
लते. चांगली सु ी असे म्‍णता ा ती सु ी ा ा ा ी सता ा लया ी े तया ाला तया
्‍े ्‍े स्‍सा सलचत ्‍ ते. ण ावाला ल णी वे ी त ी मलय सत.े क ाचे त ी सा म्‍ण
लाव याची सु ी र असले त चागं ली असते. याला मलय ्‍े असे तमु ्‍ाला वा ते का
ा ा ारथ् चांगला ्‍े या वा याचा अर्थ त लयाला यु यात या या ग ी लम वा या ा
ारथ् ा ालेला ा्‍ी लकवा त चलव ्‍े वा तात तया व ासा ी क तयामु े ण सु ी
लकवा त ल क ्‍े लकवा त यक ्‍े यां क ्‍ाे अ ी ली कल ा असत.े तयामु े तया
का्‍ी्‍ी अस कत . र यात व तं या/ ग या मलयां ा त मलय लकवा सा मलय
य त या अ के गुण मा या सं ा्तथ लण लवल असते असे म्‍ ले ात.े सु ाचे मलय मा तयाचे
ल रती या च क ीत तयाचं े लतक मलय ते. वत चे ्‍े. लकवा त ग सा ी सा असे
तयामु े तयांची क या ी क ायचे वले त ती णथ् तया मलयाचे व ा्‍ी. तयामु े सु ाला सा य
्‍ च कणा ा्‍ी. मा तयाचं े मु य का ांत मलय लकवा वत मलय ्‍े.

59

लतक या ा या लव ार ्‍.े े य य अय य या ां ा्‍ी लतक लण
ीलतमतते या लव असते तयाला अ लतक म्‍णतात. लतक अ ा ्‍ी का चे अर्थ असतात.
ण ्‍े या वतथ् ाचे लतक मलयमा च असते. म्‍ण ेच ा ा लव याचे े ा क णे ्‍ी अ यासाची
अ लतक ्‍ा ीती या लतक क ा या अय य त ्‍े लव य सम ेणे ्‍ी य य
ातलाच ्‍.े त ्‍े. ुसतया ां ी ल स कणा या
स म ग ी यासा ी स म ्थक ्‍े य य
य ती लकवा कती यांचे मलयमा क ता ा क ण ्‍े. ा तीत ा त ल का यत ातमी
या यव्‍ा ा या ा ेत ण लतक अ लतक
्‍े वा त ा्‍ी. तया व ी ण चांगले चव यासा ी का वाणी ्‍े य य मा यम ्‍.े
या सग ा ा्‍ णात य य ्‍ा लतक
वा य य अय य ्‍े वा त . अराथ् े वा ला ्‍े. या ल े लणा या
ीलतमीमासं ते सु ा ्‍े य गात णले ातात.
या ां ा्‍ी लतक लण अ लतक अ ा लव ा याल्थ ा ल क्षक म्‍णतात ्‍े त य य कले
ा्‍ीस लकवा े ा या व काकां ा सु णे
का चे अरथ् असतात. तयामु े सं ा णात लया कत चव यासा ी त म त कलीस ्‍े य यच
लकवा त ां या ल यात लल ाणात ्‍े
क लया अराथ् े वा ले ्‍ेत तयाव का के णे ाले अ ा वा यात य य ्‍ा लतक अरा्थ े
य गात णला ्‍.े य य ा या लतक
लक्ष वे ायला ाल्‍ .े चागं ले वा ्‍े ण वा ात स्‍सा ा ी व त क ण ती लकती
व त तयांचे गुण म्थ सं ं य ी
य म वाचे क कती या सग ाचं े लव े ण काय्थक्षमते े ले कायथ् क कतात यांचा लवचा
कलले ा असत . क ी क ी सव्मथ ा य ल यमां माणे
म्‍ण वा त . ताच ाल्‍लया माणे लतक मलय कलेलया वतथ् ाला य य त ल यम म कलेलया
य ी लण य ीसं लं त ग ा असत.े
यांचे मलयमा ण चागं ल/े वा म्‍ण क त वतथ् ाला अय य म्‍ ले ात.े ी लयाव ी
्‍ात ाय व ुवावेत ्‍ा क यलव यक
ते ्‍ा ण ्‍े लतक अराथ् े वा त अस याची ल यम ्‍.े ्‍ा ल यम ा कलले े वत्थ य य
यता असते. ण ्‍े मलयमा तया य ी या
लकवा कती या लतक मलयाचा लवचा क असत.े सवसथ् ा ा ण णे ीलतल यमां या ा े े ्‍ा
वत्थ य य लकवा अय य वले ाते ते ्‍ा या
कलले े असेल त ते लतक अरा्थ े वा ले ाचं ा लतक अरथ् अल ेत असत . या ां या
ात ्‍ेत असे म्‍णता येत ा्‍ी. चांगला
मण व ी चागं ली े ा चागं ला कलाका ्‍ी लतक अराथ्ची ी ा्‍ णे ण ाल्‍ली ती
े ल ये ग य त ा य ती म त
चांगले या ा या लतक अरा्थची ा्‍ णे क ावी या ल यमां ी सं ंल त ्‍ेत ्‍े तुम्‍ाला
्‍ेत. या ल चागं ला माणस या ा्‍ णात ्‍ा
लतक अराथ् े वा लेला ्‍े. सम लचे असेल.

च ा क या

ते णांचा ग ग लात ा ा्‍ील. ायचा. लतक लतक अ लतक . तं
क च ्‍ातात े ल्‍ला लव ार लतक तया े वे ा्‍ ण सागं ायचे लण च स याक े
कतीचे ा्‍ ण सागं ेल. ंत त च ग लातील ाकायचा. या े ा े कत चे का लण ा्‍ णे
क णतया्‍ी लव ा याकथ् े ाकल. या या ्‍ातात यां या संकल ा सु ्‍ यास म त ्‍ ते का
च असेल तया े ा्‍ ण कतीचा का ते ाहू.

60

चांगले य य या ां माणेच ंल कस तया ी क याचे ं तुम याव यणे ा च ा
यव्‍ा ात ीलतमीमांसेत व चेव वा ला ाणा ा ते ं तमु ्‍ी म ा ास वीका कायथ् म सा
्‍े कत्थ य . कतथ् ये क लं क सामाल क कला त च त य वी ्‍ कल ्‍े तुम्‍ाला्‍ी
ा क य अ ी अ ेक का ची अस कतात. माल्‍ती असते. र यात सांगायचे त ं े
ा ा कतीला कत्थ य म्‍णता ा तयाम ये ती
कती का्‍ी ाले त ी कलीच ाल्‍ े असा ्‍ ा ा या कतथ् ये वीका या ेच ली म्‍ण े
असत . ली ा अस वा स कत्थ य ्‍े य तीची लण समा ाची वा चाल लया
ा ा ायलाच ्‍वे असा का्‍ीसा स तीचा स या येया या ल े े ्‍ कते.
ात ल सत . तयामु चे क काय तुम्‍ाला क णी
तमु या कतथ् याची ाणीव क ल ली त तुम्‍ी ता यत या लववेच ात ण चांगले
र े ा ा ्‍ ता. अ ेक वे ा ती ा ा ी तया य य कतथ् य या ाचं ा लतक अरा्थ े वा
लवल कती ल सते त तयासा ी या क णे म्‍ण े काय ्‍े सम ते ल.े ीलतमीमासं े या
स ती ल असते. ा ा ा्‍े ाता ा अ यासाचा ु ला ा ा ी कती लतक ा
ाक ा ावं ाची का ी यायला सांग ातात. चागं ली लकवा य य ्‍े ्‍े व यासा ी क ले
त म े ावं असलयामु े तु े ते कतथ् य ्‍े ल क य गात णले ाल्‍ ेत या सं ं ी या
असे सालं गतले क तमु या क ा ाव ा ु ीची ी लवचा ाचं ा असत . क ाला ीलतमलय ्‍े क ली
म ते. े म्‍ण े तुमचे तुम या ावं ाव ेम कती य तीचे लतक कतथ् य ते क लया
असतेच वे संगी तयाला/लतला सवथ्त ी म त ल यमां या ा े या का या ां ा तत
क ायची ्‍ी तमु ची तया ी असते. ण तयाची स ती म्‍ण तततव ां ी अ ेक लस ा त तततवे संकल ा
तमु ्‍ाला व त ा्‍ी. े त कत्थ य क णे म्‍ण े सचु वलया ्‍ेत. या सग ाचं े लचलकतसक ीक्षण
ली ा ा ी यवल रत णे ा ा णे. तयेक क णे ्‍े ीलतमीमांसचे े कायथ् असत.े ्‍े काय्थ क ीच
क ं ात सं रेत समा ात तयेका े ा ली णतथ् वाला ात ा्‍ी. का्‍ी मल त ीलतमलये सवथ्
ा ा ी ी चलली त च सग े यव्‍ा सु ल त का ात लाग ्‍ कत असली त ी लतया
चाल कतात. ा ा ी म्‍ ले क ं े्‍ी
लीच. सम ा तुम्‍ी म्‍ालव ालयातील ल रती ुसा का ा े या कलेलया वी
े्‍संमेल ात ा ा काय्थ म सा क याची ्‍ा ां या सं ाथ्त लयाला तयां या
ा ा ी ेतली त तयासा ी ु ेसा वे े याचे य ां ल या े लवचा क ावा लागत . क ी
का्‍ी ा क ावे लागतात. वलचत या मलयाचं ा
समावे ्‍ी क ावा लागत . ीलतमीमांसा ्‍ी अ ी
क ल ंत चालणा ी ल या ्‍.े

श िसचू ी

. वचा क य ग - Thought experiment . मलयमा - Evaluation
. ीतीमीमासं ा - Ethics/Moral philosophy . लतलक्ष ल या - Reflexive actions
. अ यासलव य - Object of study . यालं क - Mechanical
. वतथ् - Behaviour . ल या लतल या - Actions- reactions
. त ये - Facts . क - Valuntary
. च ण - Conduct . अ क - Non-valuntary

61

. ा वातं य - Freedom of will . अ लतक - Immoral
. ल्‍तसं ं - Interests . मण व ी - Mobile / Cell phone
. अ ाग ी/अ व रा - Lack of system . चागं ले - Good
. मलय - Value . वा - Bad
. लकमत/ / ाव - Price . य य - Right
. स य्थ ा - Aesthetics . अय य - Wrong
. अा यालतमक - Spiritual . कत्थ य - Duty/obligation
. लतक - Amoral /non moral . यु तता - Utility
. लतक - Moral

सवा याय

.१ कसांती य य पयाय णनव न पु ी णव ाने पूि .५ ा ी नाचं ी २० ते २५ श िांत तरे ण ्हा.
करा. अ क कती म्‍ण े काय

अ माणसाला ............ असलयामु े त चागं लया ीलतमीमासं ा म्‍ण े काय
कती क याची यता असत.े क ा वातं य म्‍ण े काय
अल य ती वातं य ा वातं य मत वातं य
ीलतमीमासं े या अ यासलव याम ये वतथ् लण मा वी ीव ात ल यमांचे म्‍ व काय ्‍े
तयाचे ............ याचा अ यास कला ात .
कलामलय लतकमलय यु ततामलय .६ ा ी णव ानाचं े िा्हरिासण्हत सप ीकरि
करा.
क ल व ग या ल या लतल या ............
सु ा ्‍ तात. अ मा वी वतथ् ाचा अ यास क णा या ीलतमीमासं ा व
ल सग्थल यम समा ल यम ीलतल यम मा स ा या ्‍ या ल क ात क ्‍.े
ल यमाचं ा अ ाव अ ाव रेला का णी त त .
.२ ाती वे ळा श ि ळ ून ण ्हा.
अ चागं ले वा काय े ी के ाय े ी य य .७ पु ी सं ावर सवं ाि ण ्हा.
अ सम ा तुम्‍ी क्षले ा ात ्‍ात लण अ ात
अय य या य अ या य.
स यथ् चागं ले स णु कत्थ य. ालले ा ाल्‍ला त काय क ावे याचा ल णयथ्
ेण.े
.३ रक सप करा.
अ लतक व लतक मलय.े ल रती व यक ्‍े तयामु े लम
अ ु ल रत अस ्‍ी ा े े तयांची ल रती
क व अ क कती
.४ ीपा ण ्हा. वली.
अ स ुण
पक्रम
कत्थ य तुम या क ं ीयां ी तुम यासा ी व
क कतीचे का ल लले ा ा ा ल यम तुम्‍ाला ाचक
वा त त ल यम ात का कलेला ्‍े
या ा त क ं ातील स यां ी चचाथ् क ा.

***

62

६. णवज्ान, तंत्रज्ान आणि तत्वज्ान

६.१ णवज्ान आणि तत्वज्ान याचं ा स्हसं ं वासातला क ल णाथय् क ा ्‍.े गले या का्‍ी
६.२ तंत्रज्ानाने े क े े न तकांम ये काय ्‍े या सततामीमांसेतील
६.३ णवज्ान आणि तंत्रज्ान यां याती म यवत ाचे तत लव ा ा े याच अं ी
लम वलले े ्‍े. े ्‍े ते क ते कसे याचे
स्हसं ं क े लग याक े या लव ा ाचा वास
६.४ पयावरिीय तत्वज्ान आणि शा वत वेगा े चाल ्‍े. यामु े ता या का ात
तततव ा ाचा अ यासलव य क णता ्‍े तततव ा
णवकास सकं पनेची ळ लण लव ा याचं ा मे का सं ं काय ्‍े असे
६.५ णवज्ान, ततं ्रज्ानासं ं ी तत्वज्ानाची
तततव ा ा या अ यासकां ा तात.
ि ती ूणमका. यासं ं ात वगे वगे ा तततव ाचं ी मते वगे वगे ी
्‍ते . लव ा ्‍े अ ु वाला यणे ा या लतक स ीचा
सतावना अ यास क ते ्‍े लयाला माल्‍तीच ्‍े. लतक
ग व चे वा तव ्‍े असे मा णा यां ा या गाचे
लव ा लण तं ा ्‍े या का ातील ा व ाल क ती वा च ्‍ कते ्‍े स्‍सा
वलीचे ्‍ेत. तं ा ा े ले ीव मा य असते. तयांचे ीतीलव यक लवचा ्‍ी तयां या
या लेले ्‍े. तं ा ा या ले ु े णाची चचा्थ वा ी लव ा वा ी ल क ाव ा त असतात.
ण ्े ‍मे ीच क त असत . लव ा ्‍ा का्‍ी कव तयां ा क ला्‍ी ा ल लकक सं ्थ सत .
ा ा म्‍ालव ालयी अ यास मातील लव य ा्‍ी. का्‍ी तततव मा असे मा तात क े
लव ा म्‍ण े काय लण ते ाण ेतलया े ंल यां या अ ु वा या कक्षेत येत ा्‍ी ते
लयाव ेमका क णता णाम ्‍ कत ्‍े अल ततवातच ा्‍ी असे म्‍णायला कम ा
ाण णे े तततव ा ा या लव ा यासा ी व यक ा्‍ी. तयां या मते या गा या लीक े अ ु वातीत
्‍.े ततु ा ात लव ा तं ा लण तततव ा म्‍ण े ा ल यां या अ ु वा या मया्थ ां या ा
या ती ्‍ी लव यांचं व लण तयांचा कमेकां ी असलले े अमत्थ अलतंल य वा तव ्‍े. तयामु े या
असलेला सं ं कला ्‍े. क ा तयांचे वा तवाचा सतचा अ यास लव ा ा या कक्षेत यते
व लण ा सातले ाते क ले म्‍ण े ा्‍ी. काय ्‍े या सततामीमासं ते ील ाचे तयाचं े
लया ा ला तं ा लव यक े का्‍ी तत वा ाका ते. तयाचमु े क ते कसे या
े ाल्‍लले े ल सतात तयां याक े याचा ीक ा मीमांसेतील ा या सं ा य तत ाची्‍ी ते
तया ्‍ त . वेग ी मां णी क तात. अलतल ंय वा तवाचे ा
्‍ कते का ्‍ कत असेल त कसे
६.१ णवज्ान आणि तत्वज्ान याचं ा स्हसं ं तयासा ी अंत ा ग अ ु ती यां ा ा सा े
म्‍णता ये ल का ्‍े लवचा ात यावे लागतात.
त व ा ा या वा चालीचा लत्‍ालसक ावा अलतलं य वा तवाचे ा लम वणे लण तया ा ा या
ते ला त असे लक्षात यते े क का ा ु त व ा
लवचा ात ते असलेले लण तयां ा सुचवत
असलेली तत े यांत क त गेला ्‍े.
ुल क लव ा ाचा य ्‍ा त व ा ा या

63

ा े ीव कसे गावे ्‍े सांग याचे काय्थ ल माणथ् क णे लण तया ल क ा या ा े क
तततव ा ाचे ्‍े अ ी या तततवलचंतकाचं ी ा णा ीव ी ल माथण् क णे ्‍े तततव ा ाचे क
ल ्‍े. या ीव ीचा क म्‍ततवाचा ाग
्‍.े या अलतलं य वा तवा ी माणसाचे काय ाते अरा्थतच मलयलवचा ांचा ्‍े. ीलतमीमांसा
्‍े ्‍े सम लयाल वाय माणसाचे कलयाण क ात स यथ्मीमांसा अ ा तततव ा ा या ा ांम ये ्‍ा
्‍े लण ते कसे सा य क ावे ्‍े लयाला मलयलवचा ामु या े कला ात . कलवसा या
मगणा ा्‍ी असे तयां ा वा ते. र यात तकात गता ा लया ु े े म्‍ततवाचे े
लव ा ाची य लगता लण मलय मा य क ्‍ी ्‍े ाल्‍ले ्‍ेत ते या ा तया का े लव ा लण
तततव असे मा तात क लव ा ाला का्‍ी वा ालवक तं ा यां ी कलेलया गती ी ल गल त ्‍ेत.
मयाथ् ा ्‍ेत. तततव ा सततामीमांसा लण तयामु े ्‍े सम े यासा ी लण
ा मीमांसा या क्षे ात्‍ी का्‍ी वगे े य ग ा े तयां या लची लतक लमका ल चत क यासा ी
कते. मु ात ण लव ा लण तं ा ाचे व ु से े

लतक गाचे सांग ागं ा ेणा े अ यासक्षे सम ाव ते ले ाल्‍ .े त च या ां या मु ा यत
म्‍ण लव ा ाला सवथ्मा यता लम ालया ंत
ा मीमांसते लव ा ा या ती ा ाची चचा्थ ण ्‍च क लण य य तत ाची ल ा
लयाला सा कल.
म ा माणात चाल ाली. व ाल क ती म्‍ण े
क काय लतची ल रा े लण मयाथ् ा ६.२ तंत्रज्ानाने े क े े न
क णतया ा ा या सवचथ् क्षे ांम ये या तीचा
वा य ्‍े का अ ा ाचं ा ्‍ा ्‍ सु लव ा लण तं ा यां ी ालवत गात
ाला. ल सगथ्लव ा ा या गती या ावा ाली ण ा्‍त . तं ा ा े ले ीव
सामाल क लव ा ाचं ा लवकास ्‍ायला लागला ते ्‍ा
या ्‍ ची त कच अस कते का असावी या लेले ्‍े. तं ा ा या ले ु े णाची चचा्थ
का या ल ा मीमांसमे ये लवचा मंर सु ण ्े ‍मीच क त असत . तं ा ा े ग व ्‍ी
ाले. व या ा ात ण मा यलव ा म्‍ण े ले लण लां ्‍ी गेल.े माणसे म ा लम ये क
काय याची क ेतली. या लव ामं ये
ल सग्थलव ा ा या त चा अवलं ्‍ त ा्‍ी असे ु स सली ्‍ेत लण कणी कणा ी लत
असता ा ा ा या कण क्षे ात या लव ाचं े रा ा्‍ी असे य ण े्‍मी त . ण
काय ्‍े असा्‍ी ल माथण् ाला. तयाव चे अ ात त . तं ा ा े लयाला
क ी ा्‍ी व ा वगे सा य क ल ला. ण त
वेगच ल लवताला मा क त ्‍े.

व ील लववचे ात ्‍े सलचत ्‍ ते क लव ा ा े अ ाचं ी स्ं ‍ा कता े ील त अ ा
तततव ा ात लवचा लया ाणा या मु ांचा का ा े वा लले ी ्‍े. अ ा अ ां या य गाची
यता ्‍ी मा व ातीसम ी असलले ी म ी
्‍ा ्‍ य वी णे कला ्‍े े! त ी्‍ी का ा ु ीती ्‍.े
वा्‍ी ा्‍ या या तततव ा ा या गुण मा्थमु े
सततामीमासं ा ा मीमांसा या तततव ा ा या ा ा णाचा्‍ी ्‍ेच. कच या े ला
वताल या ला ्‍.े ले सलगकथ् त ा
्‍ी म्‍ततवा या ्‍ेत. तततव ा ातील ां ा ्‍ त चालले ्‍ेत ्‍ त चालले ्‍ेत. अ के
लव ा ा े ल लले या तत ांची ां ी सांग ाल ाती ्‍ या या मागावथ् ्‍ते . या सग ाचा

गाक े याचा क ससु गं त समावे क ल क

64

णाम माणसा या ीव मा ाव ्‍ त ्‍े लव ा तं ा लव ा व
याव ्‍ त ्‍.े तं ा ाचे
तवा
्‍े लण असे अ के लया का ाव लव ा व
्े ‍मीच त असतात. लव ा लण तं ा याचं ा तं ा या
व चा सं ं ्‍े ्‍े ण ाणत . ंतु ल सग्थ ल यमाचं ा लतक ्‍ चे
तं ा ा े े कलेले सम ाव ते ा ा लव ा अ यास ाराव व काय्थ
कली ाण ी लण
म्‍ण े मे क काय लण तं ा म्‍ण े त ी ेमक ल या ल ाची
काय ्‍े ाण ेणे व यक ्‍.े लचलकतसा

या ा ात लव ा तं ा लण त व ा या
ती ्‍ी लव यांचे व लण तयांचा कमेकां ी
असलेला सं ं कला ्‍े. क ा तयांचे
व लण ा सातले ाते क ले म्‍ण े वसतणु नष्ठ, यण तणन ठ आणि आंतर यण तणन ठ
लया ा ला तं ा लव यक े का्‍ी वासतव
े ाल्‍लले े ल सतात तयां याक े याचा ल क
तया ्‍ त . लव ा म्‍ण े व तलु वा तवातील ल यमाचं ा
अ यास. वसतणु नष्ठ वासतव म्‍ण े काय सग ां ा
ता यत त व ा ात क णते अ यासले
ातात ते ण ाल्‍ले. काय ्‍े ते क ते कसे ता णीची यता असली म्‍ण े ण तया
लण या ां या कल ा े ली कती वा तवाला व तलु वा तव असे म्‍ण कत . असे
क ी ालवत ्‍ ते ्‍े ण ाल्‍ले. ्‍े े ील वा तव कव क या का या म ातली कल ा सते
ाल्‍ले क तयेक का ात या ांची तत े लकवा सग ां ी लम लव वास वे ला ्‍े अ ी्‍ी
वेगवगे ी ल ली गेली. क ली कल ा सते. ंचल ये लण सा े

कका ी ल माण्थ ालले या ु ाकरा काय ्‍े क णे वा े सग ां ा ता ता
या ाचे े तत े यासा ीच ल माण्थ ालया. येते तयाला व तलु ग लकवा वा तव असे म्‍णता
यते .े
या का ात र या ु ाकरे े कलेली
ावसाची का णमीमांसा लयाला कल े या सम ा कणी असे म्‍णाला क तयाला तका
ा यातली स वा ेल. ण लतचा ावसाचे ं ालाय क त त ंगत ्‍े त ण असं
वा तव का ण म्‍ण वीका क णा ा्‍ी. का ण ा्‍ी म्‍णत क असा कसा त ंगत ्‍े त त
ता लव ा ा े ा स का लण कसा त याची चांगला सलेला ल सत ्‍े गु तवाक णथ् ी
वेग ी का णमीमासं ा ल लेली ्‍े. ती का णमीमांसा तया याव काम क ते ्‍.े ण ण त ेच
सग ां ा ता ता ये यासा ी असलयामु े त ंगत ्‍े असे्‍ी म्‍णत ा्‍ी. लयाला ्‍े
ा तीत ा त ल कां ा वीका ा्‍थ् वा त.े सम ते क ती तयाची यण तणन ठ ावना ्‍े
लकवा ं य क याची त ्‍े. .
लव ा ्‍ा रे ल सगल्थ व ा व तु ल य ल त ल य ा म ा णे च
या अरा्थ े वा लले ा ्‍े. आंतर यण तणन ठ वा तव असते. याचे अ ततव
अ ेक य ी मा याव अवलं असते.

65

ा्‍ णार्थ चल . ण ी काग ी चल मांल काक े ातात ा याव लव वास ेवतात
म्‍ण वा त तयातील काग ्‍ी लतक व त मां वे ा याला अ ु मा तात ्‍े ण
असली त ी तया काग ाला लम ालेले मलय ्‍े ा्‍त . अ ावे ी लव ा म्‍ण े काय ते काम कसे
क ते तया े व क णती माल्‍ती लयासम
ंत यल तल वा तवाचा ाग ्‍.े सग ां ा ेवली ्‍े लतचा वा कसा ्‍ त तया े ले
मा य असलले े ते मलय असले त ी ते गु तवाक णथ् ी
माणे ल सगा्थचा वा तव गाचा ाग सते. ीव कसे ालवत ्‍ ते ्‍े ाण ेणे ग ेचे
माणसां ी वलले े मा लले े मलय असते. यामु े ्‍.े
तयात ल ्‍ कतात. काय व तलु ्‍े
लव ा ा े ीव ा या तयके क्षे ात काय ्‍े
लण काय मा वी ्‍े क ले म्‍ण े काय ल लण ते क ते कसे याची तत े ु क अं ी
कते लण काय ा्‍ी ्‍े लयाला क त.े ल ली ्‍ते . लतक लव ा ा े ्‍े सालं गतले ्‍े
क लव व कणाचं े ले ्‍.े तया कणामं ये ल या
च ा यू ा लतल या चालतात. तयात मल ये
व तलु यल तल लण तं यल तल तात. ीव ा ा े ्‍े सांलगतले ्‍े क लतक
वा तवाची ा्‍ णे लया स्‍ा यायीला सागं ा. ारात च वीव ील ल्‍लया स ीव ेणची
ी ल लमत्थ ी ाली. स ीव स ीची वा चाल
णवज्ानाचा वास क ी ्‍ ते ्‍े त ातं ी या ल यमा े सांलगतल.े
लव ा असे ल यम ते क े सव्थ लाग
अ ्‍ी लव ा ाचा वास चालच ्‍.े लव वाचा
्‍ तात सव्थ का ात लाग ्‍ तात. तयां ा सावथ्ल क सा ा सम ाव ेणे अणचे अंत ंग लग णे
व वक ल सग्लथ यम असेच म्‍णतात. अ ्‍ी ु ते ालेले ा्‍ी. ्‍ा वास म्‍ ले त
सं णा ा ्‍.े लव ा ा े क े रां ावे ्‍ा का्‍ी
ण व तुल गातील असे ल यम ्‍ाती यणे े लव ा ा या अ तया ीतला ा्‍ी. मल त ल यमांचा
्‍े क म ले ा्‍ी. कल े या गात व तुल लग ा ालया ंत ्‍ी लव ा ाची वा चाल चालच
ाल्‍ली. तया वा चालीचे ल वणे ्‍ी ग
गाक े ये याचा ला क वास ्‍े. याला का्‍ी लव ा ा या ांतातली ा्‍ी. याचा लवचा
लव ा ाची वा चाल असे म्‍णता ये ल. ु ाकरा त व ा ात कला ात .
ालमथ्क सम ुती लण त व ा यांत लव ा ा े
तं ा लण लव ा यांचा व चा सं ं
ली वा वगे ी कली. तमु ्‍ाला मा्‍ीत ्‍े ्‍े असे ल सते. का्‍ी वे ा त तं ा म्‍ण ेच
व माणसां या का्‍ी चललत सम तु ी ्‍ तया लण लव ा अ ी्‍ी सम त येते. ण
तयां ा ालमकथ् मा यता्‍ी ्‍ ती. ा्‍ णारथ् वी तं ा ा े वे लेलया गात ा्‍त . ीव ाचा असा
र अस सय्थ वी वती ल त अ ी सम त क णता्‍ी क ा ा्‍ी तं ा ा े ल थ्लेला
्‍ ती. स ा या तकात गलललल े या सम तु ीला ा्‍ी. तं ा सेल त ण कसे ग असा
कणाला्‍ी ले . ण ्‍्े ‍ी अ ु वत क तं ा
ा ल ला. गलललल ला यासा ी ु क ास क ी सु ाव्‍ ्‍ ते त क ी का क. क ी ते
स्‍ क ावा लागला. अ ा अ के चललत अवा तव ता क ते त क ी मा क. अ ा रतीत
कल ा लण सम तु ी यांम लव ा ा े े काय तं ा लव यक ण काय असावे ्‍े े ील वावे

्‍े ्‍े ा व ल ले ्‍े.
ंतु ्‍ी लव ा मत ्‍े का्‍ी सव्थमा य मत

ा्‍ी. ्‍ी व तलु गातील ां ा कल े या
गातली तत े ल ली ातात माणसे े ्‍ यासा ी

66

लागते. तं ा ा े े कलेले तं ा च स व लक्षात ये लागली. ा. अ ेक त ्‍ां या
कते क तयासा ी तयाला लव ा लण त व ा ाची ाराव काम क ता क ता वीव मल ये
ग ्‍े या ाची कल क यासा ी ी ्‍ते ्‍े क ल.े तयांचीच लवलव लम े लण
तं ा ाची ी क े या. लव ा लण लवलव अव रा लयाला ा ला ायला
तं ा यां यातील स्‍सं ं त ासया लण तततव ा लम तात. ण ्‍े वतथ्सा णी या मा यमात
या ्‍ या ा तीत क णती लमका ते े ्‍े या. ाणत . ाराव कली ाणा ी ल या ्‍ा
तं ा ाचा ाग ्‍.े ण वतस्थ ा णी ्‍ा मल त
च ा जमवयू ा लव ा ाचा ाग ्‍े.
तं ा ता क वा मा क ले अ ा
या या ाचं ा वततातं लम वा व तयाचे च ा श यू ा

ल लतत क तया क वगातथ् लावा. वतसथ् ा णी म्‍ण े काय वतथ्सा णीचे
म्‍ततव काय
तंत्रज्ान म्हिजे काय?
क ा वतसथ् ा णी ्‍ाती लयाव लतचा य ग
तं ा म्‍ण े याव क ा माल लकवा लवलव त ्‍ां ी ्‍ कत ्‍े लक्षात ले. ्‍े
कली ाणा ी ल या.
ारथ् कमेकां कसे लमस णा तयाचं े गणु मथ्
ा. मातीचे म क लाक ाचा त ा ा काय असणा ्‍े सम णे स े ाल.े यात तं ा ा े
ल क ीचे व या सग ांम ये म याव कमी
अल क माणात ल या कलेली ल सते. या वा ा च ा लया. याच माणे गु तवाक थ्णाचा
ल मा वा े े ्‍ा ग तासले लण तया ास ल यम सम लयाव अवका ात ्‍ ा वणे य
ग ी क ्‍ा वली ते ्‍ा ते तं ा च ्‍ ते.
ेतीसा ी मी सा ी क णे ्‍े े ील तं ा च. ाल.े तं ा लण लव ा याचं ी ग ी अ ी
लतर ास सु वात क या मा थ् यत काम क ते. कमेकां ा ालवत क ते.
तंत्रज्ान आणि मािसू

सा े का्‍ी या अरा्थ े तं ा ्‍.े ण मगा ी ाल्‍ले क तं ा म्‍ण े
याव कली ाणा ी ल या. ्‍ी ल या का्‍ी
च ा ण या ली ण ्‍ त ा्‍ी. लत यासा ी कणालात ी

ंल ीव ातील तं ा ा या वा ाची काम क ावे लागत.े स े असे क ल या क ता ा
ा्‍ णे लल्‍ा. तया ल याचं ा ाग म्‍ण का्‍ी ाराची ल लमतथ् ी

६.३ णवज्ान आणि तंत्रज्ान याचं ा सं ं अ असत.े ा्‍ णारथ् चलु ीव
ाणी ग म क ायचे त ा ्‍े ारथ् ल माण्थ
्‍ तात. क ा ारा ा ण कच ा म्‍ण
माणस े ्‍ा ग ाची अव ा े वत ्‍ ता सं त . लकवा ण गा ी चालवत ते ्‍ा े ल/
ते ्‍ा तयाला ल सग्थल यम क णते ्‍ते लण ते ी ेल या वल ात ल मा्थण ्‍ त . ्‍ा
कसे काम क तात याची कल ा ्‍ ती का तयाची
ी ्‍ती. तयां या कल ाल वाय्‍ी ग ाव लयाला ास ेत म्‍ण ण तयाला ण
य ग क त ाहू अव ा कते तं ा ु े म्‍णत . ले क वा्‍ े लया ांसम
ा कते. ंतु याव असे य ग क त क त ा्‍ीत. तयामु े लयाला ती व वा तात.
असता ाच यलव यक का्‍ी मल त त ये माणसां या ण वी ा त तं ा ासा ी लया ां या

67

लीक े ा त माणात ससं ा ाचं ी लरा ालर अ.क्र. स पे ततं ्रज्ान जण तंत्रज्ान
्‍ त असते णात चं त असते. तं ा
ल तक गतुं ागतंु ीचे लततक ारथ् अल क. मग तयाचं ी
लवल्‍वे ा लावणे ले. या सग ातं ा ी क/ . ताव कलया ताव कलया
मा लसक ्‍ा ीलासु ा त ावे लागते. ाणा या ाणा या ल यांची
ल याचं ी सं या सं या ा त
च ा ूया
कमी
व त तया क ता ा ल मा्थण ्‍ णा या . ल यांम ल माथ्ण ल यांम ल मा्थण
ारा्थ या ा्‍ णांची ग ात चचा्थ क ा.
्‍ णा े ार्थ ्‍ णा े ार्थ

गुंतागंुती या तं ा ातील अ ेक े लण कमी ा त
तयात त ्‍ णा या सम या लयाला मा्‍ीत . क अरवा ्‍ा ी क अरवा ्‍ा ी
सतात. णामी ण क त ्‍ त ते क
लण स सत ्‍ त ती ्‍ा ी लयाला ेमक व ात ्‍ णा ा व ात ्‍ णा ा
काय लम व ेते ्‍े ्‍े वता येत ा्‍ी. णाम रे लण णाम अ तयक्ष
तं ा ाक लया काय अ ेक्षा असतात तातका असत . लण ल ा े ्‍

कत .

सु लक्षतता ाम लण म ं . ण ात . तं ा ासा ी तं ा ासा ी
ा्‍त . लयाला सलग्थक अल चतते ास
सु लक्षतता ते .े ं ा ाम ते . ी ्‍ी ं क त . लागणा या लागणा या
क णाची क णाची ल लम्तथ ी
यासा ी ण का्‍ी लकमत्‍ी ते . लकमत म्‍ण े ल लम्तथ ी तयाचा तयाचा वा
क लण ्‍ा ी या व ात ावी लागलेली
लकमत. ण काय लकमत ते लण काय लम वत वा े ाल े ाल
तीसा ी ा से तीसा ी अ ेक
याचा ल्‍ सा ा क ावा लागत . वे ी त म ु य लागत माणसां ा क
क ता येत का लण कला त ी तया माणे वागता
येते का ला अ ु व लण ल ीक्षण काय ा्‍ी. यावे लागते. यात
ताण लण त
्‍े अल वायथ् ्‍ तात.

च ा ण या े ाल ती लण लवल्‍वे ा यांतच माणसाचं ा
वे लण म च त ा्‍तात. यात क
म ा ल या तं ा ासा ी क लण क णा याचं े वग्थ तया ्‍ तात. कणाला ा ी क म
्‍ा ी व ात ावी लागणा ी लकमत लण अल क क ावे लागतात त कणाला मा लसक. ण
तया ास लम णा े ाय े लल्‍ा. तयके ण या यं ां ी लले या ग या यं णचे ा
ाग ्‍ त ा्‍त .
कणी म्‍णले तं ा ाला तत तं ा ा !े लव वे
चालणा े लग लया े लाक े ग ा क ण क ा्‍ ण . व माणसं चुलीव
ाणी ता वत. अ ्‍ी अ के ल काणी चल वा ली
ण यातले क कमी ्‍ तात. ण व ाते. चुलीव ाणी ता व यासा ी काय क ावे
कलया माणे ल क वेगवगे ा का े म क
तांल क क णे तया क तात. तयांचा वा

68

लागते लाक े ग ा क णावी लागतात चल स पे तंत्रज्ान णनमाि ्ह िा या समसया कमी
े वावी लागते तया ी. याम ये का्‍ी क ्‍ते . चू
लाक े ग ा क याची ा ा ी क णाला त ी
यावी लागत.े चलु ीत ल माणथ् ालले ा कणाला
त ी स सावा लागत . अ ा का ची ्‍ा ीसु ा ्‍.े
चलु ी या का ात अ के ाचं ी ेवणे ्‍ तात अ यास
्‍ त . म्‍ण े चल या तं ा ाचा वेगवेग ा
माणसावं वगे वगे ा णाम ्‍ त . तयासा ी क ावे
लागणा े क लण त ्‍ णा े क लयाला
रे अ ु वता यते ात.

या ल लव वे चालणा े गी लकवा ल्‍ जण तंत्रज्ान णनमाि ्ह िा या समसया जासत
कसे काम क तात ाहू. वी क ी ल मा्णथ ्‍ ते

लमतीस ली ा तीत ा त वी ल लम्थती
क ाव ा त ्‍े. क सा ाणीत
का ायचा. तयाव ल या क ायची त ा ायचा
तयाव ाणी ता वायच.े ा याची ा ाव वा

वायची या वा चा य ग ल ल वायला
्‍ त . ल ल ले क वी ल लम्थती ्‍ ते.

व ा सग ा वास ्‍.े ती वी सा वायला जा णनणमती क प
लागते व चवायला लागते. यासा ी चं पयायी तंत्रज्ान
यं णा लागते. अ के ल कां ा अतयतं का ायक
अ ा यका क ल रतीत काम क ावे लागते. तयात
त ालले ी ा लण याचं ी लवल्‍वे ा क ी
लावायची ्‍ा म ा असत . लग या क णाची
ल लमतथ् ी े ाल ती यासा ी अ ीच लां लचक
ल या ्‍े. अ ा गंुतागंुती या यं णेत अ ेक
ल कां ा क यावे लागते म ालव काम क ावे
लाग कते अ ेक ताण तणावां ा साम े ावे
लागते. तं ा ा या वा ात ल मा्थण ालेलया
ाचं ी स वणक क यासा ी अ के ा ु चे तं ा
माला येते. ण तयके तं ा ाचे ले असे

असतातच. ण ्‍े ा्‍णे ग चे े असते क
क णते तं ा कमी ल माण्थ क ते लण क णते
ात णन ूर चू

चुली या ा्‍ णात ण त क अव
कामे अ ेक ा ल यां ा क ावी लागतात. लां व

69

लाक े णायला ावे लागते स सावा लागत क णा ी यं े ल मा्णथ ाली क सु ेल असे वा
्‍े वा णा या सग ाचं े ले त कत.े ण ्‍ी यं े वणे वा णे तयांची े ाल
काय ्‍ ल क णतया सु ा णा चल तं ा ात क ता
येतील वी ल लमथ्तीचे ा ायचे ्‍ेत ण क णे लण ती ल य गी ालयाव तयाचं ी लवल्‍वे ा
ाणी त ग म क ायचे ्‍े अ ा ल रतीत क णते लावणे यासा ी्‍ी माणसचे लागतात. अरथ् ा या
याथ्य वा ता येतील ग ात अ ेक
ल काणी स या राल क ग ा णा या मल त ग व ा लेले ्‍े तया व त
तं ा ाव काम सु ्‍.े तं ा ाचा लवचा कव लण सेवा या ग व लतक गा या
क णां ु ता मयाल्थ त ा्‍ी त वा कत माणसे ल यमाचं े ल यं ण असत.े या ल यमाचं े ा लया
तयां याव ्‍ णा े णाम तयां यात ल माण्थ ्‍ णा े लव ा ात लम त.े लतक लव ा लण अरथ् ा
याचं े ाते असे ्‍े.

े ्‍े सग े लवचा क ्‍ णा ी तं ा ाची ल लमत्थ ी तं ा ा े माणसाचे स े्‍ी कले लण
े्‍ी कले. रती अ ी ्‍े क
्‍ी शा वत णवकासाची वा ्‍.े तं ा ा े ी चे गणे कसे असले याची लयाला

ततं ्रज्ानाचे मािसावर ्ह िारे प रिाम कल ा्‍ी क ता येत ा्‍ी. व ील लववेच ाचा अरथ्

तंत्रज्ान असा अल ात ा्‍ी क तं ा वा ्‍े लकवा
चुक चे ्‍.े माणसा या लत्‍ासाक े ाल्‍ले त
णकमत ायिे असे ल स यते े क का्‍ी का चे तं ा तया या

क ्हानी तक अंगव णी ले ्‍े क तयाल वाय गणे
सुरण तता, आराम, मन रजं न तयाला य ा्‍ी. ा. ल वलेले अ क े
या सग ा मल त ा ी ्‍ेत लण
तयां याल वाय ा्‍णं ता य ा्‍ी लकवा ा
च ा क या र ां ा य ्‍े. याचा अर्थ असा क या
तं ा ा या गतीमु े ालेलया लांचे तं ा ासा ी े व यक क ्‍ते ते क ावेच
लच /त ता ा ा ा्‍ णा या सा्‍ा या े लागणा .
तया क ा.
च ा ूया

णवज्ान, तंत्रज्ान आणि अ शासत्र तं ा ा या गतीमु े ालेलया लांचे
लच /त ता ा ा ा्‍ णा या स्‍ा या े तया
तुम्‍ी म्‍णाल क लण ्‍ा ी या लयात क ा. क ा का चे अ क ा का चे क े
माणसां ा का्‍ी लम तेसु ा. से लम तात. से त
सग ातं म्‍ वाच.े माणसाला लागणा या ग क लण क ा का चे या या्‍ी अ ेक यता
्‍वा स सग ाच ग ा ता से म ावे ्‍ेत. ण तयात ल व क त का क
लागतात. ण से क ाचे ेत व त लण कत का क ा चे े क तात तचे लकवा
सेवा याचं े ण से ेत . व त म्‍ण े य लण तेव ेच ण क त ल व क णतया ल क ावं
सेवा म्‍ण े ा्थ. व त याव ल या क क ायची ग ातं चचाथ् क ा

तात लण या ल या क णा ी लण सेवा या े ी ्‍ी अ के का या तं ा ा े ले
ु वणा ी माणसे लकवा ाणी असतात. ती अ ीव वे ले ्‍.े यातले चे से तं ा अ
ा लम ालले या व काम क तात. तयाचं े काम

70

लया अगं व णी लले े ा्‍ी. ा्‍ णारथ् गा ी त स ीवस ीव काय णाम ्‍ त याचा लवचा
चालवत असता ा म ला का वे ी ग ी क ता लकवा या तं ा ाचा ु ील ल ावं काय णाम
येत ा्‍ीत. तयामु े गा ी चालवता ा व ्‍ णा ्‍े याची चचा्थ ा चाततय गतात सतत या

लणे मेसे क णे वाचणे लण ततसम ग ी का ास अल क माणात सु ाली.
अ ातां ा ल मं ण ेणा या कतात. लया
ा तीत असे का्‍ी णा ा्‍ी ्‍ा सम माण्हत आ्हे का तमु ्हां ा?
असत . लयाला तं ा लण ला
सतत या कात अमे कत गांचे
ीव ा ीय वा सा मा्‍ीत ्‍वा. ण स्‍सा ीवस ीव ्‍ णा े णाम या लवचा ा े
तं ा ा या स यी या ा त . साकलया े लवचा क ला. या या अ वयथ् ्‍ तया ाचले कासथ् .
क ायला ण ल कलेले सत . तयां ी ललल्‍लेलया सायल ल ंग या काच
ु तका े ्‍ा लव य सामा यां यत चवला लण
६.४ पयावरिीय त वज्ान आणि शा वत णवकास क म ी च व ी ाल्‍ली. ासायल क
संक पनेची ळ क क ा कांचे लव े त चे ातक

ण ाल्‍ले क माणसा े तं ा वा ायला णाम असा या ु तकाचा लव य ्‍ ता.
तयातील व तुल ल ीक्षणामु े या ु तकाची
सु वात का्‍ी काल ा्‍ी कली. त ्‍ ा ल ग गताला तसेच अमे कतील
ल ांचा लत्‍ास ्‍.े तं ु सु वाती या का ात
ी ा चा म्‍ण े का ीकच ा क सा ततकाली ा क य ते यां ा्‍ी ेणे ाग ले.
व ं ी णली गेली.
तले ा ी ाथ् लम ते लतचा वा अग ी ग य
्‍ ता. ातयु ुगाचा ा ं सा ा ण चा ्‍ ा व ा व
ाला लण ते ्‍ा ास ा या ल सगा्तथ ा ग कसे ्‍े स ीव ल व स ीचे ा े
्‍े ते लयाला कसे क ते सा े लण
म ा माणात लण ल गती े ल ्‍ लागल.े य ग लण तया े ली ली कती क ी
अ ा या तका या अ े ीस वा या ीचा
यांल क सा ी कसा य ग क ेता ये ल ालवत ्‍ ते व ं ी याचे ्‍े
अलीक या का ातील ततम ा्‍ ण ्‍.े
याचा लागला लण लाचा वेग कमालीचा
वा ला. तया ा ा लव ुत व ा त
तं ा माला ले लण तया े सं ण्थ तं ा
ल ाकल.े ता लव तु ा्थ सेल त ण
ग कणा ा्‍ी अ ी ीती माणसां ा वा ते.

या सं णथ् ल येत वीव ील स ीवस ीचे राचे कासन
ा क ा े ा म ा माणात तु ले. सं रा

ा ला लया. ा ची ्‍वा ाणी माती
ा ्‍ लागली. माणसाचं ी रती या े अल कच
ल क ाली ंतु या सव्थ ग चा अं ा ी
ला ा्‍ी. म ा माणाव ल ्‍
गले या तं च ्‍े लक्षात ल.े ता च ल ी क ी
ल वायची असा े सावत . ील तं ा ाचा

71

च ा ू या अस यामागे का्‍ी ्‍ेत ्‍े का अस कत का
रती वव्थ त त ा्‍ी ्‍ कणा ण तयाला का्‍ी मलय ्‍े का असले त क लया
मग क णते यत क ता येतील य गत का चे ते ल चत कसे क ायचे ्‍े ाण े याची
ात ीव क णते लण सामल्‍क ात ीव
क णते याची चचाथ् क ा. स्‍ी तततव ाला असत.े काय ्‍े याचा सं ण्थ
लग ा लव ा ा े कला त ी काय असावे या
६.५ णवज्ान, तंत्रज्ानासं ं ी त वज्ानाची ि ती
णू मका ाचे तत तततव ा ाला ावे लागते.
त व ा लव यात व तलु गातील तयक्ष
रे ्‍े लक्षात ेवणे व यक ्‍े क
्‍ तक्षे अल ेत सत . का ण तसे कले त ा ा या लवकासा या या याव ण
त व ा ्‍े त व ा ा्‍ता लव ा ्‍ ल. चल ्‍ त तया याव क लेच ा क्षे त
तं ा ाचा मा वक ी लवचा म्‍ण े माणसा या ा क्षे ां या ावा ास मु त ाहू कत ा्‍ी. सवथ्
ा ा ा/लव ा ा ा कमेकां ी अ ्‍ाय्थ णे
ी े काय ल्‍ताव्‍ ्‍े काय ा्‍ी लण ते कसे लया गले या ्‍ते . तयामु े तयके लव ा ा ले ा
वायचे ्‍ा लवचा त व ा ा या कक्षते यते . लव ा त ा ांम ये काय ते ्‍े याची ाण असावी
ी सा े य गासा ी वा ते तयाचं ा ु ेसे णा लण लागते. तयासा ी तयां या ी यावे लागते.
तयांचा ले ु े णा याची चचा्थ त व ा ा या ातं ात तततव ा ा या ा तीत या ग ीला अल कच म्‍ततव
्‍ ते. ा्‍ णार्थ ा यांव कले ाणा े य ग ्‍े. का ण सु वाती ास च गाचा साकलया े
लतक ा य य क अय य ्‍ा मलयलवचा ाला. लवचा क याचा यत तततव ा ा े ाणीव व्थक
्‍ा लतक त व ा ा या ातं ातील लव य ्‍े. या कला ्‍.े सा्‍ल कच का ाला ससु गं त अ ा का े
त ्‍े े लव ा लण त व ा या ्‍ तील सं ं तततवलचतं क ता ा लव ा लण तं ा ा ी
णे े तततव ा ासा ी ीचे ्‍.े तयासा ीच या
लयाला सम ाव ेता येत . ा ात ण लव ा लण तं ा याचं े व
तततव ा ाची ल ासा काय ्‍े ते क ते सम ाव ेतले ्‍े. ु या व स लव ा
कसे या ां ु ती मयाल्थ त ा्‍ी ्‍े ण ाल्‍लेच व क ा लण सामाल क लव मता या सं ात्थ लया
्‍.े े ्‍े तयाला का्‍ी अरथ् ्‍े का तया या मु ाचं ी चचाथ् ण तालततवक ल क ात
क णा ्‍ त.

श िसचू ी

. अ ु वातीत Transcandental . वतथ्सा णी Periodic table
. अत ल य Extra-sensory . ्‍ा ी Harm
. ाती Species . ल Generator
. लतक ारथ/् य Matter . व त लण सवे ा Goods &
. व तलु Objective
Services
. यल तल Subjective
. ल या Processing
. ंत यल तल Inter-subjective . वा सा Inheritance
. ातयु गु Metal age
. ल सग्थल यम The Laws of nature

72

. ल ल तं ा Complicated . सं रा Ecosystem
. मा वक ी Humancentric/
techonology
Anthropocentric
. ी ा ाथ् Body-

external energy

सवा याय

.१ कसातं ी य य पयाय णनव न पु ी णव ाने पिू .३ ीपा ण ्हा ा ी णवज्ानावर तमु चे मत सां ा.
करा. अ तं ा ा े े कलेले

अ ंचल ये लण सा े वा े सग ां ा वा य ण्थ ीव ग यासा ी लव ा ाचे म्‍ततव
ता त येते तयाला ............ ग असे क ंत यल तल वा तव े वा काल ल क
म्‍णता यते .े .४ णवज्ान आणि ततं ्रज्ानाचा मानवी जीवनावरी

व तुल यल तल काल ल क ाव याची सणवसतर चचा करा.
.५ ा ी णवषयावर सवं ाि े न करा.
े सवथ् सव्थ का ात लाग ्‍ तात तयां ा अ याथव् ण क सण सा े क यासा ी लम
............ ल यम म्‍णतात.
म ीण स त कलले ी चचाथ्/सवं ा .
मा वी सावल्थ क ल सगथ्ल यम त ातं ी व ी या/ लच वाणी या वा ाचे ाय े लण

क ............ म्‍ण े याव कली ाणा ी ल या त .े
्‍ य.
पक्रम
तततव ा लव ा तं ा ंल ीव ात ा ा तं ा ाचा/
लव का ाचा तयाग क ्‍ी क णतया्‍ी
............ गाचे सागं ागं ा णे ा े अ चण ल वाय ीव यतीत क णा या
अ यासक्षे म्‍ण े लव ा . य या सतयकरा ा.

काल ल क स ालं तक लतक

.२ रक सप करा.

अ स े व ील तं ा

लव ा व तततव ा ाचे काय्थ

क व तुल व यल तल वा तव

***

73

णवचार ा

त अ यय लव यां माणेच तततव ा ाचे म ा्‍ी. ्‍े असे का या ाचं े अ तत असे

ा लम वणे असे असते. ्‍े क णतया ्‍े क ा ा लव यातील व तुल तततवे

का चे ा असते ते ा े त लव ा या क्षणी गवसतात तयाक्षणी त लव य

लव यात कसं ता लण यव रा ल माथ्ण क ते. तततव ा ा या ातं ातील त ा्‍ी. तयाचे क

ते ा े लया सम ुती ा णा लव वास वगे े लव ा त.े अतं ीक्षाचा अ यास कका ी

यां या क क्षणात ल माथण् ालेले असत.े तततव ा ाचा ांत ्‍ ता. ता त ग ल

असे असले त ी तततव ा ात या ाचं ा ्‍ा ्‍ लव ा ाचा लव य ्‍.े यु या म्‍ा ंराचं

कला ात तया ां ा तततव ा का्‍ी स ाव मरेमल कल ल स लस चल

तत े कले असे मा म्‍णता यणे ा ा्‍ी. ल ल स असे ्‍ ते. मा वी म ाचा अ यास

तुम्‍ी ा ा गलणत ाला लवचा ले लकवा कका ी तततव ा ा या अतं गतथ् कला ात असे

ा ा ल ा ाला ा ा लत्‍ास त ता मा स ा ा या अतं गत्थ कला ात .

त ाला लकवा अ य क णतया्‍ी लव या या त ाला तयामु ेच तततव ा ातील संल ता ्‍ी सवी

लवचा लं क तमु या लव यात ता मे क क णते असते. या ांची ल सलं तत े लम तात

त य ्‍ाती ले ्‍े त तमु ची क याची तया ी ते वेग े लव ा लव य ्‍ तात. या ांची

असले त व त त तमु ्‍ाला तया या लव या ल स व ात ल चत तत े लम त ा्‍ीत तया

सांगत ाहू कत . ्‍ाच तुम्‍ी ा ा गा ीव ातं तततव ा ाचा अ यासलव य तया

तततव ाला लकवा तततव ा लव या या अ यासकाला ्‍ त .

लवचा ाल त मा स्‍ णे सांग कत क सिं रसे ा मे स ण स , करि

त लव ा ा ां ा ी लया ांची तत े १५ मळू काशन वष
१ १२
गवसलले ी ्‍ेत तसे का्‍ी तततव ा ाचे ालेले

74

णवचार करिं क न घू

मला लवचा क ायला व तं ा या य ल लयाला असे
वा त असते क ती अलत य चांगली य
ण या कल ा ीच लस ्‍ेत
्‍.े क लया का णा े अरवा तया
तयां या ी लव ाका ण े क ायला य ी या क णतया गुणांमु े लयाला
असे वा त असते
लकवा तयांची म त क ायला ा्‍ी व त ा सग े लवचा क या. तुम्‍ी क ाचा
लवचा क ता ्‍ात
असं क ण का्‍ी म ं क त य असं तमु ्‍ी यालव यी लवचा क ता ्‍ात
मु ीच ा्‍ी. तयालव यी तुम्‍ी लवचा क कता का

लवचा क णं म्‍ण े काय लयाला कत्ु ‍ल वा ते ्‍े का .
क ालव यी कत्ु ‍ल वा ते ्‍े तुम्‍ाला
अ ाताला ालणवे या े ात व ये णे ं
लयाला े कत्ु ‍ल वा ते ्‍े तया ल
लववेका या ग ाव लव ा ं तास णे ं तुम्‍ाला कतु्‍ल वा कते का
े चे ्‍े अ ा क ाचा त ी लवचा
ीव ा ी ा ल वणं क.
ते े ा्‍ी असे ्‍ कते का
लण य ्‍े ते सव्थ ाण ेणं म्‍ण े
लवचा ..... े मु ीच े ा्‍ी अ ा क ाचा त ी
लवचा क
लया अ ु वाला त ासणं लण ल क ाथ् त ते े ्‍े असे ्‍ कते का
येणं म्‍ण े लवचा ..... लवचा या
कसे
लवचा क णं म्‍ण े चला ी ा्‍ी क का
कस त ा्‍ी की
कण
वा ा का णं्‍ी ा्‍ी.

सम ालणवे या ात ीव माणसा ं सं ण्थ णे
असणं म्‍ण े लवचा .....

ण . च. रे स

75

सु आणि सवाततं ्य याचं ा आरं का
त वा या सप आक नाम नू ्ह त . का्ही

वर आप े णनयतं ्रि असते आणि का्ह वर
नसते.

णप े स

जीवनाती सवात कणठि म्हिजे
सवत ा जािि.े णे स

या य तीने क ीच चकू क े ी
ना्ही, या य तीने का्हीच नवीन
क न घणयाचा य न क े ा ना्ही.

अ आ नस ा न

आप या अज्ानाची या ी कळिे
म्हिजे रे ज्ान.

क यूणशयस

76