wczoraj i dzis 4 ksiazka nauczyciela

SZKOŁA PODSTAWOWA Książka Nauczyciela Materiały dydaktyczne do historii 4 Materiały pomocne w przygotowaniu ciekawych i wartościowych lekcji: • rozkład materiału, • wymagania na poszczególne oceny, • scenariusze lekcji z kartami pracy, • testy podsumowujące z odpowiedziami. Materiały dydaktyczne są dostępne w wersji elektronicznej w portalu

Książka Nauczyciela została przygotowana do podręcznika Wczoraj i dziś 4 o numerze ewidencyjnym w wykazie MEN: 877/1/2017, rok dopuszczenia 2017. Nabyta przez Ciebie publikacja jest dziełem twórcy i wydawcy. Prosimy o przestrzeganie praw, jakie im przysługują. Zawartość publikacji możesz udostępnić nieodpłatnie osobom bliskim lub osobiście znanym, ale nie umieszczaj jej w internecie. Jeśli cytujesz jej fragmenty, to nie zmieniaj ich treści i koniecznie zaznacz, czyje to dzieło. Możesz skopiować część publikacji jedynie na własny użytek. Szanujmy cudzą własność i prawo. Więcej na www.legalnakultura.pl © Copyright by Nowa Era Sp. z o.o. 2017 ISBN 978-83-267-3214-0 Redakcja merytoryczna: Tomasz Bach. Współpraca redakcyjna: Magdalena Zimerman. Redakcja językowa: Aleksandra Bednarska, Justyna Dobrowolska. Nadzór artystyczny: Kaia Juszczak. Opieka graficzna: Ewa Kaletyn. Projekt okładki: Maciej Galiński, Wojtek Urbanek. Projekt graficzny: Wojtek Urbanek, Małgorzata Gregorczyk. Opracowanie graficzne: Sławomir Włodarczyk, Klaudia Jarocka. Ilustracje: Elżbieta Buczkowska, Marta Długokęcka, Daniel Rudnicki. Mapy: Zespół kartograficzny NE. Fotoserwis: Paulina Łukaszewska. Realizacja projektu graficznego: Mateusz Wysiecki, Mariusz Trzaskalski. Zdjęcia pochodzą ze zbiorów: Archiwum Nowej Ery s. 38, 71 (ks. Kordecki, Zamojski), 74 (Czarniecki, Kościuszko); BE&W/Stanisław Fitak s. 71 (Wybicki); East News/Danuta Łomaczewska s. 74 (Traugutt); Forum/Piotr Mecik s. 71 (Dąbrowski); Gallo Images Poland/GettyImages/Imagno s. 74 (Sobieski); Shutterstock s. 54, 57. Nowa Era Sp. z o.o. Aleje Jerozolimskie 146 D, 02-305 Warszawa www.nowaera.pl, e-mail: [email protected], tel. 801 88 10 10 Druk i oprawa: DRUK - SERWIS Sp. z o.o. Ciechanów MATERIAŁY DYDAKTYCZNE DO HISTORII DLA SZKOŁY PODSTAWOWEJ Książka Nauczyciela Tomasz Maćkowski Bogumiła Olszewska Wiesława Surdyk-Fertsch BRAND na I stronę podręcznika

Spis treści 1 Rozkład materiału 4 W prezentowanym rozkładzie materiału – zintegrowanym z programem nauczania i w pełni dostosowanym do podręcznika – zawarto odniesienia do podstawy programowej i podano liczbę godzin przeznaczonych na omówienie poszczególnych tematów. 2 Wymagania na poszczególne oceny 8 Wymagania na poszczególne oceny zawierają szczegółowe wykazy wiadomości i umiejętności, które uczeń powinien opanować po omówieniu poszczególnych lekcji z podręcznika Wczoraj i dziś 4. Jest niezastąpiony przy obiektywnej ocenie postępów ucznia w nauce. 3 Scenariusze lekcji i karty pracy 16 Rozdział zawiera propozycje realizacji wybranych zagadnień i tematów z podręcznika Wczoraj i dziś 4 z wykorzystaniem różnych metod i technik aktywizujących, których zadaniem jest pobudzenie możliwości intelektualnych oraz aktywności ucznia. Dołączono do nich karty pracy oraz dodatkowe materiały dla nauczyciela do wykorzystania podczas zajęć. Rozdział I – Z historią na Ty Scenariusz „Mieszkamy w Polsce” ............................................................... 16 Karta pracy „Mieszkamy w Polsce”.............................................................. 18 Scenariusz „Czas w historii”......................................................................... 19 Karta pracy „Czas w historii” ....................................................................... 21 Scenariusz „Czytamy mapę i plan”............................................................... 22 Wprowadzenie Szanowni Państwo! Książka Nauczyciela do podręcznika Wczoraj i dziś 4 wraz z materiałami zamieszczonymi na stronie internetowej www.dlanauczyciela.pl wydawnictwa Nowa Era to przewodnik metodyczny przygotowany zgodnie z założeniami nowej podstawy programowej. Zawiera on materiały ułatwiające pracę dydaktyczną: rozkład materiału, wymagania na poszczególne oceny, scenariusze lekcji z kartami pracy i testy podsumowujące z odpowiedziami. Na stronie internetowej www.dlanauczyciela.pl znajdą Państwo dodatkowe materiały, m.in. program nauczania i odpowiedzi do zeszytu ćwiczeń. Dodatkowe materiały, m.in. odpowiedzi do zeszytu ćwiczeń oraz listy zasobów znajdujących się w Multibooku i na stronie docwiczenia.pl, są dostępne w portalu

Rozdział II – Od Piastów do Jagiellonów Scenariusz „Mieszko I i chrzest Polski” ....................................................... 24 Scenariusz „Polska Kazimierza Wielkiego” ................................................. 28 Karta pracy „Polska Kazimierza Wielkiego”................................................ 31 Scenariusz „Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”.............................. 32 Karta pracy „1. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska” ........................ 34 Karta pracy „2. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska” ........................ 35 Rozdział III – Wojny i upadek Rzeczypospolitej Scenariusz „XVII wiek – stulecie wojen” ..................................................... 36 Karta pracy „XVII wiek – stulecie wojen” ................................................... 38 Scenariusz „Tadeusz Kościuszko na czele powstania” ............................... 39 Scenariusz „Maria Skłodowska-Curie – polska noblistka” ........................ 41 Karta pracy „Maria Skłodowska-Curie – polska noblistka” ....................... 43 Rozdział IV – Ku współczesnej Polsce Scenariusz „Józef Piłsudski i niepodległa Polska” ..................................... 44 Karta pracy „Józef Piłsudski i niepodległa Polska” .................................... 46 Scenariusz „Eugeniusz Kwiatkowski i budowa Gdyni” ............................. 47 Karta pracy „Eugeniusz Kwiatkowski i budowa Gdyni” ............................ 49 Scenariusz „Solidarność” i jej bohaterowie ................................................. 50 Karta pracy „Solidarność” i jej bohaterowie ............................................... 52 4 Testy podsumowujące i klucze odpowiedzi Prezentowane testy sprawdzające pomagają ocenić poziom wiedzy uczniów z danego działu. Testy zostały przygotowane w dwóch wersjach A i B. Dołączono do nich klucze odpowiedzi z rozwiązaniami poszczególnych zadań. „Z historią na Ty” ......................................................................................... 53 „Od Piastów do Jagiellonów” ....................................................................... 60 „Wojny i upadek Rzeczypospolitej” .............................................................. 68 „Ku współczesnej Polsce” ............................................................................. 76 5 Materiały prezentacyjne Multibook 84 6 Zeszyt ćwiczeń z dostępem do dodatkowych materiałów 88 7 Procedury osiągania celów edukacyjnych na lekcjach historii w szkole podstawowej 89 Wskazówki dotyczące efektywnego i atrakcyjnego dla uczniów nauczania historii w szkole podstawowej wraz z opisem wybranych metod dydaktycznych.

1 Rozkład materiału do historii dla klasy 4 szkoły podstawowej Temat Materiał nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Uczeń: Liczba godzin Rozdział I: Z historią na Ty 1. Historia – nauka o przeszłości – historia jako nauka o przeszłości – historia a baśnie i legendy – efekty pracy historyków i archeologów – źródła historyczne, ich przykłady oraz podział – wyjaśnia, na czym polega praca historyka (III.1) – rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych (III.3) – odróżnia historię od dziejów legendarnych (III.4) 1 2. Historia wokół nas – znaczenie pamiątek rodzinnych – drzewo genealogiczne – sposób przedstawienia historii rodziny – „wielka” i „mała” ojczyzna – patriotyzm jako miłość do ojczyzny – sposoby wyrażania patriotyzmu – „małe ojczyzny” i ich tradycje – znaczenie terminów: tradycja, drzewo genealogiczne, ojczyzna, „mała ojczyzna”, patriotyzm, patriotyzm lokalny – zbiera informacje na temat historii swojej rodziny, gromadzi pamiątki rodzinne i opowiada o nich (I.1) – poznaje historię i tradycje swojej okolicy i ludzi dla niej szczególnie zasłużonych; zna lokalne zabytki i opisuje ich dzieje (I.2) – wiąże najważniejsze zabytki i symbole kultury polskiej z właściwymi regionami (II.3) 1 3. Mieszkamy w Polsce – naród polski jako zbiorowość posługująca się tym samym językiem, mająca wspólną przeszłość i zamieszkująca to samo terytorium – dziedzictwo narodowe – polskie symbole narodowe – polskie święta państwowe – państwo polskie i jego regiony – mój region częścią Polski – znaczenie terminów: państwo, region, naród, mniejszość narodowa, symbole narodowe, Związek Sowiecki, Polonia – zna symbole narodowe (barwy, godło, hymn narodowy), najważniejsze święta narodowe i państwowe, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie (II.1) – wiąże najważniejsze zabytki i symbole kultury polskiej z właściwymi regionami (II.3) 1 4. Czas w historii – chronologia i przedmiot jej badań – oś czasu i sposób umieszczania na niej dat – podstawowe określenia czasu historycznego (data, okres p.n.e. i n.e., tysiąclecie, wiek) – cyfry rzymskie oraz ich arabskie odpowiedniki – epoki historyczne: starożytność, średniowiecze, nowożytność, współczesność oraz ich daty graniczne – wskazuje sposoby mierzenia czasu w historii i posługuje się pojęciami chronologicznymi (III.2) 1 5. Obliczanie czasu w historii – obliczanie upływu czasu między poszczególnymi wydarzeniami – określanie, w którym wieku doszło do danego wydarzenia – podział czasu na wieki – wskazuje sposoby mierzenia czasu w historii i posługuje się pojęciami chronologicznymi (III.2) 1 6. Czytamy mapę i plan – podobieństwa i różnice między mapą a planem – znaczenie mapy w pracy historyka – odczytywanie informacji z planu i mapy historycznej – najstarsze mapy świata – rozpoznaje rodzaje źródeł historycznych (III.3) 1 Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału I 2 4 Rozkład materiału

Temat Materiał nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Uczeń: Liczba godzin Rozdział II: Od Piastów do Jagiellonów 1. Mieszko I i chrzest Polski – słowiańskie pochodzenie Polaków – legendarne początki państwa polskiego – książę Mieszko I pierwszym historycznym władcą Polski – małżeństwo Mieszka I z Dobrawą – chrzest Mieszka I i jego znaczenie – znaczenie terminów: plemię, dynastia, Słowianie, Piastowie – zna legendy o początkach państwa polskiego (II.2) – sytuuje w czasie i opowiada o księciu Mieszku i czeskiej Dobrawie – chrzcie Polski (IV.1) – Piastowie. […] Ród Piastów – legendy związane z rodem (treści dodatkowe – 1) – Chrzest Polski. […] (treści dodatkowe – 2) 1 2. Bolesław Chrobry – pierwszy król Polski – misja świętego Wojciecha w Prusach – zjazd gnieźnieński i pielgrzymka cesarza Ottona III – wojny Bolesława Chrobrego z sąsiadami i przyłączenie nowych ziem – koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski – znaczenie terminów: poganin, misja, relikwie, cesarz, arcybiskupstwo, koronacja, gród, wojowie – sytuuje w czasie i opowiada o Bolesławie Chrobrym – pierwszym królu – i zjeździe w Gnieźnie (IV.2) – […] Misja św. Wojciecha. […] (treści dodatkowe – 2) 1 *W średniowiecznym klasztorze – zakony chrześcijańskie – życie w klasztorze – wpływ zakonów na rozwój średniowiecznego rolnictwa – rola zakonów w rozwoju wiedzy i średniowiecznego piśmiennictwa – najstarsze zakony na ziemiach polskich i ich znaczenie – znaczenie terminów: post, klasztor, skryptorium, pergamin 4. Zakony w Polsce. Rozwój piśmiennictwa i rolnictwa (temat dodatkowy, nieobowiązkowy) 1 3. Polska Kazimierza Wielkiego – Kazimierz Wielki ostatnim królem z dynastii Piastów – reformy Kazimierza Wielkiego – zjazd monarchów w Krakowie – uczta u Wierzynka – umocnienie granic państwa (Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną) – utworzenie Akademii Krakowskiej – znaczenie terminów: uniwersytet, żak – osytuuje w czasie i opowiada o ostatnim z Piastów – Kazimierzu Wielkim (IV.3) – sytuuje w czasie i opowiada o […] krakowskich żakach (IV.5) 1 *Rycerze i zamki – średniowieczni rycerze i ich rola – od pazia do rycerza – uzbrojenie rycerskie – funkcje i wygląd zamków – turnieje i obyczajowość rycerska – kodeks rycerski 5. Zamki i rycerze. Znaczenie, uzbrojenie, obyczaje (temat dodatkowy, nieobowiązkowy) 1 4. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko- -litewska – objęcie władzy przez Jadwigę – zasługi Jadwigi dla polskiej kultury, nauki i sztuki – przyczyny zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie – zagrożenie ze strony Krzyżaków – okoliczności objęcia władzy w Polsce przez Władysława Jagiełłę – skutki zawarcia unii polsko-litewskiej – znaczenie terminów: unia, Jagiellonowie – sytuuje w czasie i opowiada o królowej Jadwidze, Władysławie Jagielle, […] unii polsko-litewskiej […] (IV.4) 1 5. Zawisza Czarny i bitwa pod Grunwaldem – Zawisza Czarny jako wzór rycerza – bitwa pod Grunwaldem i biorący w niej udział rycerze – znaczenie terminów: rycerz, miecz, kopia, herb, kodeks honorowy – sytuuje w czasie i opowiada o […] Zawiszy Czarnym […] i zwycięstwem grunwaldzkim (IV.4) – […] rycerze. Znaczenie, uzbrojenie, obyczaje (treści dodatkowe – 5) 1 6. Mikołaj Kopernik – wielki astronom – Mikołaj Kopernik i jego życie – odkrycie Mikołaja Kopernika i powiedzenie: Wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię – dokonania Kopernika spoza dziedziny astronomii – znaczenie terminu: astronomia – sytuuje w czasie i opowiada o Mikołaju Koperniku […] (IV.5) 1 Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału II 2 Rozkład materiału 5

Temat Materiał nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Uczeń: Liczba godzin Rozdział III: Wojny i upadek Rzeczypospolitej 1. Jan Zamoyski – druga osoba po królu – kariera polityczna Jana Zamoyskiego – kariera wojskowa Jana Zamoyskiego – Zamość – miasto stworzone przez Jana Zamoyskiego – Akademia Zamojska (Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie) – znaczenie terminów: szlachta, kanclerz, hetman, Carstwo Rosyjskie – sytuuje w czasie i opowiada o Janie Zamoyskim – wodzu i mężu stanu (IV.6) – Złoty wiek kultury polskiej. […]. (treści dodatkowe – 6) 1 2. XVII wiek – stulecie wojen – potop szwedzki, rola Stefana Czarnieckiego – obrona Jasnej Góry i rola przeora Augustyna Kordeckiego – król Jan III Sobieski i jego zwycięstwa nad Turkami – rola husarii w polskich sukcesach militarnych – znaczenie terminów: potop szwedzki, husaria, wielki wezyr, odsiecz, epidemia – sytuuje w czasie i opowiada o bohaterach wojen XVII wieku – przeorze Augustynie Kordeckim, hetmanie Stefanie Czarnieckim i królu Janie III Sobieskim (IV.7) 1 *Czasy stanisławowskie – ideały epoki oświecenia – dokonania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej i jej znaczenie – kultura doby stanisławowskiej oraz jej przedstawiciele – „obiady czwartkowe” 9. Obiady czwartkowe króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Rozkwit kultury za ostatniego króla (temat dodatkowy, nieobowiązkowy) 1 3. Tadeusz Kościuszko na czele powstania – sytuacja Rzeczypospolitej w XVIII w. – Konstytucja 3 maja – rozbiory Rzeczypospolitej przeprowadzone przez Rosję, Prusy i Austrię – dowództwo Tadeusza Kościuszki w powstaniu w 1794 r. – bitwa pod Racławicami i rola kosynierów – klęska powstania i III rozbiór Rzeczypospolitej – znaczenie terminów: reformy, rozbiory, konstytucja, powstanie, kosynierzy, zaborcy – sytuuje w czasie i opowiada o Tadeuszu Kościuszce i kosynierach spod Racławic (IV.8) – zna […] najważniejsze święta narodowe i państwowe, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie (II.1.) 1 4. Józef Wybicki i hymn Polski – losy Polaków po upadku Rzeczypospolitej – Legiony Polskie we Włoszech i panujące w nich zasady – generał Jan Henryk Dąbrowski i jego rola w stworzeniu Legionów Polskich – Józef Wybicki – autor Mazurka Dąbrowskiego – znaczenie słów Mazurka Dąbrowskiego – Mazurek Dąbrowskiego hymnem Polski – znaczenie terminów: emigracja, legiony, hymn państwowy – sytuuje w czasie i opowiada o Janie Henryku Dąbrowskim i Józefie Wybickim oraz polskim hymnie (IV.9) – zna symbole narodowe ([…] hymn narodowy), […] (II.1) 1 5. Romuald Traugutt i powstanie styczniowe – Romuald Traugutt – życie przed wybuchem powstania styczniowego – branka i wybuch powstania styczniowego – wojna partyzancka – funkcjonowanie państwa powstańczego – Romuald Traugutt dyktatorem powstania – represje po upadku powstania styczniowego – znaczenie terminów: zabór rosyjski, branka, państwo podziemne, wojna partyzancka, zesłanie – sytuuje w czasie i opowiada o Romualdzie Traugutcie i powstańczym państwie (IV.10) 1 6. Maria Skłodowska- -Curie – polska noblistka – edukacja Marii Skłodowskiej-Curie na ziemiach polskich – tajne nauczanie i Latający Uniwersytet – kariera naukowa Marii Skłodowskiej-Curie – Nagrody Nobla przyznane Marii Skłodowskiej-Curie – polscy nobliści – znaczenie terminów: tajne nauczanie, Nagroda Nobla, laureat – osytuuje w czasie i opowiada o laureatce Nagrody Nobla – Marii Skłodowskiej- -Curie (IV.11) 1 Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału III 2 6 Rozkład materiału

Temat Materiał nauczania Odniesienia do podstawy programowej. Uczeń: Liczba godzin Rozdział IV: Ku współczesnej Polsce 1. Józef Piłsudski i niepodległa Polska – działalność Józefa Piłsudskiego przed I wojną światową – udział Legionów Polskich i Józefa Piłsudskiego w działaniach zbrojnych podczas I wojny światowej – odzyskanie niepodległości przez Polskę – walki o ustalenie granic II Rzeczypospolitej i Bitwa Warszawska – Józef Piłsudski Naczelnikiem Państwa – Narodowe Święto Niepodległości – znaczenie terminów: II Rzeczpospolita, Naczelnik Państwa – sytuuje w czasie i opowiada o Józefie Piłsudskim i jego żołnierzach (IV.12) – Bitwa Warszawska. Ocalenie Polski przed najazdem bolszewickim (treści dodatkowe – 11) – zna […] najważniejsze święta narodowe i państwowe, potrafi wytłumaczyć ich znaczenie (II.1.) 1 *Bitwa Warszawska – Rosja Sowiecka i komunizm – wojna polsko-bolszewicka – Bitwa Warszawska i jej legenda – 15 sierpnia – Święto Wojska Polskiego – znaczenie terminu: Kresy Wschodnie 11. Bitwa Warszawska. Ocalenie Polski przed najazdem bolszewickim (temat dodatkowy, nieobowiązkowy) 1 2. Eugeniusz Kwiat- kowski i budowa Gdyni – problemy odrodzonej Polski – zaślubiny Polski z morzem – zasługi Eugeniusza Kwiatkowskiego na polu gospodarczym – budowa portu w Gdyni, Centralny Okręg Przemysłowy – Gdynia polskim „oknem na świat” – znaczenie terminów: eksport, okręg przemysłowy – sytuuje w czasie i opowiada o Eugeniuszu Kwiatkowskim i budowie Gdyni (IV.13) 1 3. Zośka, Alek i Rudy – bohaterscy harcerze – wybuch II wojny światowej – sytuacja społeczeństwa polskiego pod niemiecką okupacją – Szare Szeregi (Zośka, Alek, Rudy) – akcja pod Arsenałem – batalion „Zośka” w powstaniu warszawskim – powstanie warszawskie jako wyraz patriotyzmu młodego pokolenia – znaczenie terminów: okupacja, łapanki, Armia Krajowa, Szare Szeregi – sytuuje w czasie i opowiada o „Zośce”, „Alku”, „Rudym” i „Szarych Szeregach” (IV.14) 1 4. Pilecki i Inka – „żołnierze niezłomni” – polityka Niemiec wobec ludności żydowskiej – obozy koncentracyjne – raporty Witolda Pileckiego – represje komunistów i śmierć Witolda Pileckiego – polityka komunistów wobec polskiego podziemia – postawa Danuty Siedzikówny, ps. Inka – znaczenie terminów: obozy koncentracyjne, komunizm, opozycja antykomunistyczna, „żołnierze niezłomni” – sytuuje w czasie i opowiada o żołnierzach niezłomnych – Witoldzie Pileckim i Danucie Siedzikównie, „Ince” (IV.15) 1 5. Jan Paweł II – papież pielgrzym – opozycyjna rola Kościoła w czasach komunizmu – wybór Karola Wojtyły na papieża – pielgrzymki papieża do ojczyzny (Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!) – wsparcie Kościoła dla opozycji – Jan Paweł II jako papież pielgrzym – znaczenie terminów: papież, konklawe, kardynał, pontyfikat – sytuuje w czasie i opowiada o papieżu Janie Pawle II (IV.16) 1 6. „Solidarność” i jej bohaterowie – kryzys PRL w latach 70. XX w. – działalność opozycyjna – strajki robotnicze i powstanie związku zawodowego „Solidarność” – bohaterowie „Solidarności” – Lech Wałęsa, Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda – wprowadzenie stanu wojennego i represje przeciwko opozycji – przełom 1989 r. i upadek komunizmu – znaczenie terminów: strajk, związek zawodowy, „Solidarność”, stan wojenny, Okrągły Stół – sytuuje w czasie i opowiada o „Solidarności” i jej bohaterach (IV.17) 1 Powtórzenie wiadomości i sprawdzian z rozdziału IV 2 Rozkład materiału 7

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca Rozdział I: Z historią na Ty 1. Historia – nauka o przeszłości – historia jako nauka o przeszłości – historia a baśnie i legendy – efekty pracy historyków i archeologów – źródła historyczne, ich przykłady oraz podział – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: współczesność, przeszłość, historia, historycy, legenda, baśń – rozróżnia przeszłość od współczesności – rozróżnia fikcję (np. baśń) od rzeczywistości historycznej – potrafi krótko scharakte- ryzować, czym zajmują się historycy – poprawnie posługuje się terminami: dzieje, archeologia, źródła pisane, źródła materialne – rozróżnia pracę historyków i archeologów – potrafi podać przykłady postaci legendarnych i historycznych – wyjaśnia, czym są przyczyny i skutki – dokonuje podstawowego podziału źródeł historycznych – porównuje pracę historyków i archeologów – wskazuje różne przykłady źródeł pisanych i niepisanych – wyjaśnia potrzebę edukacji historycznej – omawia rolę źródeł historycznych w procesie poznawania dziejów – wskazuje pozapodręcznikowe przykłady różnych kategorii źródeł historycznych – przedstawia różne efekty pracy naukowców zajmujących się przeszłością – potrafi zaproponować po- dział źródeł pisanych bądź niepisanych na podkategorie – przedstawia nowoczesne metody badania życia ludzi w przeszłości – ocenia wiarygodność różnego rodzaju źródeł pisanych 2. Historia wokół nas – znaczenie pamiątek rodzinnych – drzewo genealogiczne – sposób przedstawienia historii rodziny – „wielka” i „mała” ojczyzna – patriotyzm jako miłość do ojczyzny – sposoby wyrażania patriotyzmu – „małe ojczyzny” i ich tradycje – znaczenie terminów: tradycja, drzewo genealogiczne, ojczyzna, „mała ojczyzna”, patriotyzm – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: ojczyzna, patriotyzm – podaje przykłady świąt rodzinnych – podaje przykłady pamiątek rodzinnych – poprawnie posługuje się terminami: tradycja, drzewo genealogiczne, „mała ojczyzna” – przygotowuje drzewo genealogiczne najbliższej rodziny – wyjaśnia, czym jest patriotyzm – podaje przykłady postaw i zachowań patriotycznych – wyjaśnia, czym jest genealogia – wskazuje na mapie Polski własną miejscowość, region, województwo i jego stolicę – podaje przykłady regionalnych tradycji – charakteryzuje własną „małą ojczyznę” na tle innych regionów – wskazuje lokalne przykłady instytucji dbających o regionalną kulturę i historię – tworzy przewodnik po wła- snej miejscowości i regionie – charakteryzuje inne regiony państwa polskiego – wyjaśnia znaczenie dbałości o tradycję regionalną – przedstawia historyczną genezę regionu – wskazuje wybitne postaci w dziejach regionu – ocenia, w jaki sposób różnorodność „małych oj- czyzn” wpływa na bogactwo „wielkiej” 3. Mieszkamy w Polsce – państwo polskie i jego regiony – mój region częścią Polski – naród polski jako zbiorowość posługująca się tym samym języ- kiem, mająca wspólną przeszłość i zamieszkująca to samo terytorium – dziedzictwo narodowe – polskie symbole narodowe – polskie święta państwowe – znaczenie terminów: państwo, region, naród, mniejszość narodowa, społeczeństwo, symbole narodowe, Polonia – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: państwo, region, naród – wskazuje na mapie państwo polskie i jego granice – zna poprawną nazwę państwa polskiego – poprawnie posługuje się terminami: społeczeństwo, symbole narodowe, Polonia – wymienia elementy współtworzące państwo – wymienia najważniejsze czynniki narodowotwórcze – przedstawia polskie symbole narodowe – przedstawia najważniejsze święta państwowe – wskazuje na mapie stolicę państwa – wskazuje Polskę na mapie świata – wskazuje na mapie główne krainy historyczno-geograficzne Polski oraz największe miasta – rozróżnia pojęcia naród i społeczeństwo – przedstawia genezę najważ- niejszych świąt państwowych – wskazuje przykłady instytu- cji dbających o dziedzictwo narodowe – opisuje właściwy sposób zachowania względem symboli narodowych – wskazuje na mapie świata największe zbiorowości Polonii – wyjaśnia, dlaczego należy szanować inne tradycje narodowe – przedstawia konsekwencje przynależności Polski do UE – omawia genezę polskich symboli narodowych – wyjaśnia pojęcia: emigracja, uchodźcy – podaje przykłady mniejszości narodowych żyjących w Polsce 2 Wymagania na poszczególne oceny Gwiazdką oznaczono tematy dodatkowe (nieobowiązkowe) z podstawy programowej 8 Rozkład materiału

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 4. Czas w historii – chronologia i przedmiot jej badań – oś czasu i sposób umieszczania na niej dat – podstawowe określenia czasu historycznego (data, okres p.n.e. i n.e., tysiąclecie, wiek) – cyfry rzymskie oraz ich arabskie odpowiedniki – epoki historyczne: starożytność, średniowiecze, nowożytność, współczesność oraz ich daty graniczne – przy pomocy nauczyciela używa terminów chronologicznych (data, tysiąclecie, wiek) – umieszcza daty na osi czasu – poprawnie posługuje się terminami: chronologia, okres p.n.e. i n.e – zamienia cyfry arabskie na rzymskie – wyjaśnia, czym jest epoka historyczna – porządkuje fakty i epoki historyczne oraz umieszcza je w czasie (era, stulecie) – podaje cezury czasowe epok historycznych – charakteryzuje główne epoki historyczne – podaje przykłady innych rachub mierzenia czasu – wyjaśnia okoliczności usta- nowienia roku 1 i podziału na dwie ery – wyjaśnia różnicę między kalendarzem juliańskim i gregoriańskim 5. Obliczanie czasu w historii – obliczanie upływu czasu między poszczególnymi wydarzeniami – określanie, w którym wieku doszło do danego wydarzenia – podział czasu na wieki i półwiecza – przy pomocy nauczyciela określa, w którym wieku miało miejsce dane wydarzenie – poprawnie wskazuje wydarzenie wcześniejsze w czasach p.n.e. – oblicza upływ czasu między wydarzeniami w ramach jednej ery – samodzielnie przyporządkowuje wydarzenia stuleciom – oblicza upływ czasu między wydarzeniami, w tym na przełomie obu er – przy określeniu datacji wydarzenia posługuje się sformułowaniami: początek, środek, koniec stulecia; półwiecze; przełom wieków – przyporządkowuje wydarzenia do epok historycznych – przy określeniu datacji wydarzenia posługuje się sformułowaniami: początek, środek, koniec stulecia; półwiecze; przełom wieków – przyporządkowuje wydarzenia do epok historycznych 6. Czytamy mapę i plan – podobieństwa i różnice między mapą a planem – znaczenie mapy w pracy historyka – odczytywanie informacji z planu i mapy historycznej – najstarsze mapy świata – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: mapa, plan – dostrzega różnice między mapą a planem – poprawnie posługuje się terminami: legenda, symbol, róża wiatrów – przygotowuje proste plany miejscowe – objaśnia symbole legendy mapy – odczytuje z mapy podstawowe informacje – wyjaśnia, czym jest kartografia – wyjaśnia, czym jest skala mapy – rozróżnia mapę geograficzną, polityczną, historyczną – interpretuje i wyciąga wnioski z mapy – przedstawia elementy historii kartografii – wyjaśnia zasadę działania i rolę GPS-u we współcze- snej lokalizacji przestrzennej Rozdział II: Od Piastów do Jagiellonów 1. Mieszko I i chrzest Polski – słowiańskie pochodzenie Polaków – legendarne początki państwa polskiego – książę Mieszko I pierwszym historycznym władcą Polski – małżeństwo Mieszka I z Dobrawą – chrzest Mieszka I i jego znaczenie – znaczenie terminów: plemię, Słowianie, Piastowie – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: plemię, Słowianie – wie, kto był pierwszym historycznym władcą Polski – poprawnie posługuje się terminem: Piastowie – przytacza przykłady legend o początkach państwa polskiego – wyjaśnia pochodzenie nazwy „Polska” – wskazuje na mapie rozmieszczenie plemion słowiańskich na ziemiach polskich – wyjaśnić okoliczności zawarcia małżeństwa z Do- brawą oraz przyjęcia chrztu przez Mieszka – wymienia legendarnych protoplastów Mieszka – przedstawia najważniejsze konsekwencje przyjęcia chrztu – lokalizuje na mapie Gniezno, Poznań oraz inne główne grody w państwie Mieszka I – opisuje bitwę pod Cedynią – charakteryzuje znaczenie przyjęcia chrześcijaństwa dla państwa polskiego – przedstawia najważniejsze odkrycia archeologiczne na ziemiach polskich – określa, jakie informacje może zdobyć historyk dzięki zastosowaniu metody dendrochronologicznej – omawia dokument Dagome iudex Rozkład materiału 9

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 2. Bolesław Chrobry – pierwszy król Polski – misja świętego Wojciecha w Pru- sach – zjazd gnieźnieński i pielgrzymka cesarza Ottona III – wojny Bolesława Chrobrego z są- siadami i przyłączenie nowych ziem – koronacja Bolesława Chrobrego na króla Polski – znaczenie terminów: misja, relikwie, cesarz, arcybiskupstwo, koronacja, gród, wojowie – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: cesarz, arcybiskupstwo, koronacja, gród, wojowie – opisuje wygląd grodu średniowiecznego – wie, że Bolesław Chrobry był pierwszym królem Polski – poprawnie posługuje się terminami: misja, relikwie – zna wydarzenia związane z datami: 1000, 1025 – charakteryzuje postać św. Wojciecha – opisuje wygląd i uzbrojenie woja z drużyny książęcej – zna wydarzenia związane z datami: 997, 1002–1018 – opisuje przebieg misji św. Wojciecha do Prusów – przedstawia przyczyny i skutki zjazdu gnieźnieńskiego – wskazuje na mapie terytoria podbite przez Bolesława Chrobrego – wyjaśnia znaczenie wizyty Ottona III w Gnieźnie dla państwa polskiego – wyjaśnia znaczenie utworzenia samodzielnej metropolii kościelnej – wyjaśnia znaczenie koronacji Bolesława Chrobrego – ocenia skutki polityki wewnętrznej i zagranicznej Bolesława dla państwa polskiego *W średniowiecznym klasztorze – zakony chrześcijańskie – życie w klasztorze – wpływ zakonów na rozwój średniowiecznego rolnictwa – rola zakonów w rozwoju wiedzy i średniowiecznego piśmiennictwa – najstarsze zakony na ziemiach polskich i ich znaczenie – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: duchowieństwo, zakon chrześcijański, mnich, klasztor – charakteryzuje wygląd mnichów – opisuje podstawowe zajęcia duchowieństwa zakonnego w średniowieczu – poprawnie posługuje się terminami: reguła zakonna, skryptorium, pergamin – podaje przykłady zakonów – opisuje życie wewnątrz klasztoru – wymienia najstarsze zakony na ziemiach polskich – wyjaśnia, jak należy rozu- mieć zasadę obowiązującą benedyktynów módl się i pracuj – opisuje wygląd średniowiecznych ksiąg – wyjaśnia, w jaki sposób zakony przyczyniły się do rozwoju rolnictwa na ziemiach polskich – charakteryzuje wkład duchowieństwa w średniowieczną kulturę – wyjaśnia znaczenie ksiąg i książek dla rozwoju wiedzy i nauki – wskazuje przykłady lokali- zacji najstarszych budowli zakonnych na ziemiach polskich – wyjaśnia, jakie są związki między działalnością zakonów a nauką historyczną 3. Polska Kazimierza Wielkiego – Kazimierz Wielki ostatnim królem z dynastii Piastów – reformy Kazimierza Wielkiego – zjazd monarchów w Krakowie – uczta u Wierzynka – umocnienie granic państwa (Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną) – utworzenie Akademii Krakowskiej – znaczenie terminu: uniwersytet – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminem: uniwersytet – wyjaśnia, dlaczego historycy nadali królowi Kazimierzowi przydomek „Wielki” – opisuje wygląd średniowiecznego zamku – poprawnie posługuje się terminami: dynastia, uczta u Wierzynka – zna wydarzenia związane z datami: 1364, 1370 – wyjaśnia powiedzenie: Zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną – wymienia główne reformy Kazimierza Wielkiego – opisuje zjazd monarchów w Krakowie – wyjaśnia cele oraz znaczenie utworzenia Akademii Krakowskiej – wskazuje na mapie ziemie przyłączone do Polski za panowania Kazimierza Wielkiego – charakteryzuje oraz ocenia politykę wewnętrzną i zagraniczną prowadzoną przez Kazimierza Wielkiego – argumentuje, dlaczego Kazimierz Wielki stał się wzorem dobrego władcy – porównuje politykę pro- wadzoną przez Bolesława Chrobrego i Kazimierza Wielkiego – wyjaśnia znaczenia panowania Kazimierza Wielkiego dla państwa polskiego *Rycerze i zamki – średniowieczni rycerze i ich rola – funkcje i wygląd zamków – od pazia do rycerza – uzbrojenie rycerskie – turnieje rycerskie – kodeks rycerski – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: rycerz, zbroja, herb, zamek – opisuje wygląd średniowiecznego rycerza – poprawnie posługuje się terminami: paź, giermek, pasowanie, kopia, dziedziniec, fosa, baszta, most zwodzony – wyjaśnia, kto i w jaki sposób mógł zostać rycerzem – opisuje wygląd średniowiecznego zamku – charakteryzuje turnieje rycerskie – wyjaśnia, w jaki sposób utrzymywali się rycerze – przedstawia powinności rycerskie – charakteryzuje kodeks rycerski – podaje przykłady zachowanych zamków średniowiecznych w Polsce i w regionie – przedstawia przykłady wzorców rycerskich utrwalonych w literaturze i legendach 10 Rozkład materiału

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 4. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko- -litewska – objęcie władzy przez Jadwigę – zasługi Jadwigi dla polskiej kultury, nauki i sztuki – przyczyny zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie – okoliczności objęcia władzy w Polsce przez Władysława Jagiełłę – skutki zawarcia unii polsko-litewskiej – zagrożenie ze strony Krzyżaków – znaczenie terminów: unia, Jagiellonowie – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: Jagiellonowie – wie, kim był Władysław Jagiełło – wskazuje na mapie państwo polskie oraz obszar Wielkiego Księstwa Litewskiego – poprawnie posługuje się terminem: unia – zna wydarzenia związane z datami: 1385 – przedstawia główne konsekwencje unii w Krewie – opisuje sytuację związaną z objęciem tronu polskiego po wygaśnięciu dynastii Piastów – przedstawia okoliczności zawiązania unii polsko-litewskiej – wymienia postanowienia unii w Krewie – omawia zagrożenie ze strony zakonu krzyżackiego dla obu państw – przedstawia stosunek Litwi- nów do unii w Krewie – na podstawie mapy ocenia sytuację geopolityczną w Europie Środkowej po zawarciu unii 5. Zawisza Czarny i bitwa pod Grunwaldem – rycerz – cechy charakterystyczne – postać Zawiszy Czarnego – bitwa pod Grunwaldem i biorący w niej udział rycerze – znaczenie terminów: rycerz, miecz, kopia, herb, kodeks honorowy – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: rycerz, miecz, herb – opisuje wygląd i cechy rycerza – poprawnie posługuje się terminami: giermek, kopia, kodeks honorowy – zna wydarzenia związane z datami: 1410 – charakteryzuje postać Zawiszy Czarnego – wyjaśnia powiedzenie: polegać jak na Zawiszy – charakteryzuje rycerski kodeks honorowy – przedstawia przyczyny wielkiej wojny z zakonem krzyżackim – opisuje przebieg bitwy pod Grunwaldem – wyjaśnia, czym zajmuje się heraldyka – wyjaśnia charakter obycza- jowości i kultury rycerskiej – przedstawia postanowienie pokoju toruńskiego oraz skutki bitwy pod Grunwaldem – przedstawia genezę i cha- rakteryzuje różne zakony rycerskie – podaje przykłady różnych herbów 6. Mikołaj Kopernik – wielki astronom – Mikołaj Kopernik i jego życie – odkrycie Mikołaja Kopernika i powiedzenie: Wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię – dokonania Kopernika spoza dziedziny astronomii – znaczenie terminu: astronomia – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: astronom, obserwacje – wie, kim był Mikołaj Kopernik – poprawnie posługuje się terminami: astronomia, diecezja, ekonomia – wyjaśnia powiedzenie: wstrzymał Słońce i ruszył Ziemię – wie, gdzie urodził się Mikołaj Kopernik oraz gdzie znajduje się jego grobowiec – przedstawia poglądy na temat Ziemi i Układu Sło- necznego przed odkryciem Kopernika – przedstawia inne dokonania i zainteresowania Mikołaja Kopernika – wyjaśnia, czym jest nauka i jakie cechy musi spełniać wiedza naukowa – opisuje, w jaki sposób zrekonstruowano wygląd Mikołaja Kopernika – poprawnie posługuje się terminem: układ heliocentryczny – wyjaśnia, dlaczego najważniejsze dzieło Kopernika zostało potępione przez Kościół Rozdział III: Wojny i upadek Rzeczypospolitej 1. Jan Zamoyski – druga osoba po królu – kariera polityczna Jana Zamoy- skiego – kariera wojskowa Jana Zamoyskiego – Zamość – miasto renesansowe – Akademia Zamojska (Takie będą Rzeczypospolite, jakie ich młodzieży chowanie) – znaczenie terminów: szlachta, kanclerz, hetman – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: szlachta – określa epokę, w której żył Jan Zamoyski – poprawnie posługuje się terminami: kanclerz, hetman, akademia – charakteryzuje postać i dokonania Jana Zamoyskiego – zna królów Polski: Stefana Batorego i Zygmunta II Augusta – opisuje państwo polskie rządzone przez szlachtę w XVI w. – charakteryzuje zabudowę i układ Zamościa – wyjaśnia słowa Zamoyskiego: Takie będą Rzeczypo­ spolite, jakie ich młodzieży chowanie – wyjaśnia różnice między monarchią dynastyczną a elekcyjną – przedstawia zagrożenia dla państwa polskiego wynikające z systemu wolnej elekcji – wskazuje na mapie Zamość – wyjaśnia, jakie cechy powinien mieć mąż stanu – charakteryzuje Zamość, jako przykład miasta renesansowego Rozkład materiału 11

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 2. XVII wiek – stulecie wojen – potop szwedzki, rola Stefana Czarnieckiego – obrona Jasnej Góry i rola przeora Augustyna Kordeckiego – król Jan III Sobieski i jego zwycięstwa nad Turkami – rola husarii w polskich sukcesach militarnych – znaczenie terminów: potop szwedzki, husaria, wielki wezyr, odsiecz – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: potop szwedzki, husaria, Jasna Góra – opisuje wygląd i uzbrojenie husarii – poprawnie posługuje się terminami: potop szwedzki, wielki wezyr, odsiecz – zna wydarzenia związane z datami: 1655–1660, 1683 – wskazuje na mapie granice Rzeczypospolitej oraz jej sąsiadów – zna postaci: Augustyn Kordecki, Stefan Czarniecki, Jan III Sobieski, oraz ich dokonania – przedstawia przebieg poto- pu szwedzkiego i przełomowej obrony Jasnej Góry – wskazuje na mapie: Szwecję, Jasną Górę, Turcję, Chocim, Wiedeń – wyjaśnia powiedzenie: Polska przedmurzem chrześcijaństwa – wyjaśnia, jakie były przyczyny klęski Polaków w pierwszej fazie potopu szwedzkiego – wyjaśnia, dlaczego wojny XVII wieku przyczyniły się do osłabienia Rzeczypo- spolitej * Czasy stanisławowskie – ideały epoki oświecenia – dokonania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – ustanowienie Komisji Edukacji Narodowej i jej znaczenie – kultura doby stanisławowskiej oraz jej przedstawiciele – zabytki budownictwa i architektury polskiej 2. poł. XVIII w. – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: encyklopedia, edukacja, reformy – wyjaśnia, w jakim celu wprowadzane są reformy państwa – poprawnie posługuje się terminami: Szkoła Rycerska, kadet, mecenas, obiady czwartkowe – wymienia zasługi króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – wyjaśnia, dlaczego Dzień Edukacji Narodowej jest współcześnie obchodzony 14 października – charakteryzuje sytuację państwa polskiego w cza- sach panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego – przedstawia najwybit- niejszych twórców doby stanisławowskiej oraz ich dokonania – wskazuje przykłady zabytków doby oświecenia w kraju i w regionie – wyjaśnia, dlaczego oświecenie było nazywane „wiekiem rozumu” – wyjaśnia znaczenie po- wołania Komisji Edukacji Narodowej dla państwa polskiego – wyjaśnia kontrowersje w ocenie panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – proponuje własne reformy w państwie oraz edukacji i wyjaśnia ich celowość 3. Tadeusz Kościuszko na czele powstania – sytuacja Rzeczypospolitej w XVIII w. – Konstytucja 3 maja – rozbiory Rzeczypospolitej przez Rosję, Prusy i Austrię – dowództwo Tadeusza Kościuszki w powstaniu w 1794 r. – bitwa pod Racławicami i rola kosynierów – klęska powstania i III rozbiór Rzeczypospolitej – znaczenie terminów: rozbiory, konstytucja, powstanie, kosynierzy – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: rozbiory, powstanie – wymienia państwa, które dokonały rozbiorów – przedstawia cel powstania kościuszkowskiego – poprawnie posługuje się terminami: konstytucja, kosynierzy – zna wydarzenia związane z datami: 3 maja 1791 r., 1794, 1795 – charakteryzuje postać i do- konania Tadeusza Kościuszki – charakteryzuje postać i dokonania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego – przedstawia znaczenie uchwalenia Konstytucji 3 Maja – opisuje przebieg powstania kościuszkowskiego – wyjaśnia, dlaczego rocznica uchwalenia Konstytucji 3 Maja została ogłoszona świętem narodowym – charakteryzuje program po- lityczno-społeczny Tadeusza Kościuszki – wyjaśnia przyczyny klęski powstania kościuszkowskiego – wyjaśnia przyczyny kryzysu Rzeczypospolitej szlacheckiej – podaje przykłady i ocenia różne postawy Polaków w okresie rozbiorów (w tym targowiczan) 4. Józef Wybicki i hymn Polski – losy Polaków po upadku Rzeczy- pospolitej – Legiony Polskie we Włoszech i panujące w nich zasady – generał Jan Henryk Dąbrowski i jego rola w utworzeniu Legionów Polskich – Józef Wybicki – autor Mazurka Dąbrowskiego – znaczenie słów Mazurka Dąbrowskiego – Mazurek Dąbrowskiego hymnem Polski – znaczenie terminów: emigracja, legiony, hymn państwowy – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: hymn państwowy – zna nazwisko autora hymnu państwowego – potrafi objaśnić pierwszą zwrotkę i refren hymnu – poprawnie posługuje się terminami: emigracja, legiony – zna wydarzenia związane z datą: 1797 – charakteryzuje postaci oraz dokonania gen. Jana Hen- ryka Dąbrowskiego i Józefa Wybickiego – przedstawia sytuację narodu polskiego po III rozbiorze – opisuje Legiony Polskie we Włoszech oraz panujące w nich zasady – wie, kiedy Mazurek Dąbrowskiego został polskim hymnem narodowym – przedstawia dalsze losy Legionów Polskich we Włoszech – wyjaśnia, dlaczego Polacy zaczęli tworzyć legiony polskie u boku Napoleona – charakteryzuje postać Napoleona Bonaparte – ocenia, czy Napoleon speł- nił pokładane w nim przez Polaków nadzieje 12 Rozkład materiału

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 5. Romuald Traugutt i powstanie styczniowe – Romuald Traugutt – życie przed wybuchem powstania stycznio- wego – branka i wybuch powstania styczniowego – wojna partyzancka – funkcjonowanie państwa powstańczego – Romuald Traugutt dyktatorem powstania – represje po upadku powstania styczniowego – znaczenie terminów: zabór rosyjski, działalność konspiracyjna, branka, wojna partyzancka, dyktator, zesłanie – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: zabory, zabór rosyjski, wojna partyzancka – wyjaśnia, dlaczego Polacy zorganizowali powstanie – charakteryzuje taktykę walki partyzanckiej – poprawnie posługuje się terminami: działalność konspiracyjna, branka, dyktator, zesłanie – zna wydarzenia związane z datami: 1863–1864 – pokazuje na mapie zasięg zaboru rosyjskiego – charakteryzuje postać i do- konania Romualda Traugutta – charakteryzuje sytuację narodu polskiego w zaborze rosyjskim – wyjaśnia, dlaczego Polacy prowadzili działalność konspiracyjną – opisuje charakter i przebieg powstania styczniowego – przedstawia skutki powstania – opisuje funkcjonowanie państwa powstańczego – wyjaśnia, dlaczego powstanie styczniowe upadło – ocenia postawę Polaków pod zaborem rosyjskim – porównuje powstanie styczniowe z innymi powstaniami – przedstawia różne metody walki o polskość 6. Maria Skłodowska- -Curie – polska noblistka – edukacja Marii Skłodowskiej-Curie na ziemiach polskich – tajne nauczanie i Latający Uniwer- sytet – kariera naukowa Marii Skłodowskiej-Curie – Nagrody Nobla przyznane Marii Skłodowskiej-Curie – polscy nobliści – znaczenie terminów: tajne nauczanie, Nagroda Nobla, laureat – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: laureat, Nagroda Nobla – wyjaśnia, dlaczego Polacy nie mogli odbywać edukacji w języku polskim – poprawnie posługuje się terminem: Uniwersytet Latający – charakteryzuje, na czym polegało tajne nauczanie – charakteryzuje postać Marii Skłodowskiej-Curie – wymienia, za jakie dokona- nia Maria Skłodowska-Curie otrzymała Nagrodę Nobla – porównuje szkolnictwo XIX-wieczne i współczesne – wyjaśnia, jak funkcjonował Uniwersytet Latający – wyjaśnia, dlaczego M. Skłodowska-Curie musiała wyjechać do Francji – przedstawia dokonania M. Skłodowskiej-Curie i wyjaśnia, za co została uhonorowana Nagrodą Nobla – wymienia innych polskich laureatów Nagrody Nobla – wyjaśnia rolę nauki w rozwoju cywilizacyjnym – opisuje działalność Marii Skłodowskiej-Curie podczas I wojny światowej – opisuje swoją ulubioną dziedzinę naukową i jej wybitnego przedstawiciela Rozdział IV: Ku współczesnej Polsce 1. Józef Piłsudski i niepodległa Polska – działalność Józefa Piłsudskiego przed I wojną światową – udział Legionów Polskich i Józefa Piłsudskiego w działaniach zbrojnych podczas I wojny światowej – odzyskanie niepodległości przez Polskę – walki o ustalenie granic II Rzeczypospolitej i Bitwa Warszawska – Józef Piłsudski Naczelnikiem Państwa – Narodowe Święto Niepodległości – znaczenie terminów: II Rzeczpospolita, Naczelnik Państwa – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: II Rzeczpospolita – wskazuje na mapie obszar II RP – wie, kiedy i z jakiej okazji obchodzimy święto pań- stwowe w dniu 11 listopada – poprawnie posługuje się terminami: I wojna światowa, Naczelnik Państwa – zna wydarzenia związane z datami: 1914–1918; 11 li- stopada 1918 r., 15 sierpnia 1920 r. – charakteryzuje postać Józefa Piłsudskiego – charakteryzuje działalność Józefa Piłsudskiego przed I wojną światową – wyjaśnia sytuację państw zaborczych po wybuchu I wojny światowej – przedstawia udział Legio- nów Polskich w działaniach zbrojnych podczas I wojny światowej – wyjaśnia, dlaczego dzień 11 listopada został ogłoszony świętem państwowym – wyjaśnia rolę Józefa Piłsudskiego w odzyskaniu niepodległości i budowie państwa polskiego – opisuje trudności polityczne w odbudowie państwa polskiego – ocenia znaczenie Bitwy Warszawskiej – wyjaśnia, dlaczego w rocznicę Bitwy Warszawskiej Wojsko Polskie obchodzi swoje święto – omawia wydarzenia, które miały wpływ na kształtowanie się granic II Rzeczypospolitej – wyjaśnia sytuację geopoli- tyczną w Europie powstałą w wyniku I wojny światowej Rozkład materiału 13

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca * Bitwa Warszawska – Rosja Sowiecka i komunizm – wojna polsko-bolszewicka – Bitwa Warszawska i jej legenda – 15 sierpnia – Święto Wojska Polskiego – przy pomocy nauczyciela posługuje się terminami: II RP, ułani – przedstawia głównodo- wodzącego wojsk polskich w bitwie pod Warszawą – odpowiada, jaki był wynik Bitwy Warszawskiej – poprawnie posługuje się terminami: komunizm, bolszewicy, cud nad Wisłą – zna wydarzenia związane z datami: 15 sierpnia 1920 r. – wyjaśnia, dlaczego 15 sierp- nia obchodzone jest Święto Wojska Polskiego – wyjaśnia genezę wojny o wschodnią granicę II RP – omawia przebieg wojny polsko-bolszewickiej – ocenia postawę ludności polskiej wobec sowieckiego zagrożenia – charakteryzuje mit „cudu nad Wisłą” – wyjaśnia, jakie czynniki złożyły się na sukces wojsk polskich w wojnie z Rosją Sowiecką – wyjaśnij, kiedy i w jaki sposób bolszewicy przejęli władzę w Rosji – podaje przykłady współcześnie istniejących krajów ko- munistycznych oraz opisuje życie ich mieszkańców 2. Eugeniusz Kwiatkowski i budowa Gdyni – problemy odrodzonej Polski – zaślubiny Polski z morzem – zasługi Eugeniusza Kwiatkowskiego na polu gospodarczym – budowa portu w Gdyni, Centralny Okręg Przemysłowy – Gdynia polskim „oknem na świat” – znaczenie terminów: eksport, okręg przemysłowy – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: port, przemysł, minister, bezrobocie – wskazuje na mapie Polski Gdynię – wyjaśnia, dlaczego Gdynia stała się polskim „oknem na świat” – poprawnie posługuje się terminami: eksport, import, okręg przemysłowy – charakteryzuje postać Eugeniusza Kwiatkowskiego – wskazuje na mapie obszar Centralnego Okręgu Przemysłowego – opisuje trudności gospodarcze i ustrojowe w odbudowie państwa polskiego – przedstawia dokonania Eugeniusza Kwiatkowskiego – wyjaśnia, w jaki sposób roz- wój gospodarczy wpływa na sytuację obywateli – wyjaśnia rolę potencjału gospodarczego państwa we współczesnym świecie – wymienia najważniejsze ośrodki przemysłowe współczesnej Polski 3. Zośka, Alek i Rudy – bohaterscy harcerze – wybuch II wojny światowej – sytuacja społeczeństwa polskiego pod niemiecką okupacją – Szare Szeregi (Zośka, Alek, Rudy) – akcja pod Arsenałem – batalion „Zośka” w powstaniu warszawskim – powstanie warszawskie jako wyraz patriotyzmu młodego pokolenia – znaczenie terminów: okupacja, łapanki, Armia Krajowa, Szare Szeregi – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: okupacja – wie, kiedy i gdzie wybuchła II wojna światowa – opisuje sytuację narodu polskiego pod niemiecką okupacją – poprawnie posługuje się terminami: łapanki, Armia Krajowa, Szare Szeregi – zna wydarzenia związane z datami: 1 września 1939 r., 1 sierpnia 1944 r. – charakteryzuje postaci Zośki, Alka i Rudego – opisuje najważniejsze akcje Szarych Szeregów, w tym akcję pod Arsenałem – ocenia postawę młodzieży polskiej pod okupacją – charakteryzuje działalność Polskiego Państwa Podziemnego – przedstawia politykę okupantów wobec Polaków (mord katyński) – podaje przykłady udziału żołnierzy polskich na frontach II wojny światowej – przedstawia przebieg powstania warszawskiego 4. Pilecki i Inka – „żołnierze niezłomni” – polityka Niemiec wobec ludności żydowskiej – obozy koncentracyjne – raporty Witolda Pileckiego – represje komunistów i śmierć Witolda Pileckiego – polityka komunistów wobec polskiego podziemia – postawa Danuty Siedzikówny, ps. Inka – znaczenie terminów: obozy koncentracyjne, „żołnierze niezłomni” – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: obozy koncentracyjne – opisuje politykę Niemiec wobec ludności żydowskiej – wyjaśnia, kto objął rządy w państwie polskim po zakończeniu II wojny światowej – poprawnie posługuje się terminem: „żołnierze niezłomni” – zna zbrodnie niemieckie popełnione na Żydach – charakteryzuje postaci Witolda Pileckiego, Danuty Siedzikówny – wyjaśnia, dlaczego dla wielu Polaków wojna się nie zakończyła – wyjaśnia pojęcie: „żołnierze niezłomni” – charakteryzuje postać i działalność Witolda Pileckiego – opisuje represje komuni- stów wobec zwolenników prawowitych władz polskich – ocenia postawę Danuty Siedzikówny, ps. Inka – wyjaśnia, dlaczego państwo polskie znalazło się po II wojnie światowej w sowieckiej strefie wpływów – charakteryzuje działalność partyzantki antykomunistycznej – wyjaśnia dramatyzm wybo- ru postaw przez obywateli wobec państwa polskiego po II wojnie światowej – wyjaśnia pojęcie: „suwerenność” – wyjaśnia pojęcie: „żelazna kurtyna” oraz jego genezę – charakteryzuje postać i działalność Ireny Sendlerowej – wymienia największe niemieckie obozy koncentracyjne 14 Rozkład materiału

Temat lekcji Zagadnienia Wymagania na poszczególne oceny dopuszczająca dostateczna dobra bardzo dobra celująca 5. Jan Paweł II – papież pielgrzym – opozycyjna rola Kościoła w czasach komunizmu – wybór Karola Wojtyły na papieża – pielgrzymki papieża do ojczyzny (Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi!) – wsparcie Kościoła dla Polaków protestujących przeciw rządom komunistów – Jan Paweł II jako papież pielgrzym – znaczenie terminów: papież, konklawe, kardynał, pontyfikat – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminem: papież – wie, kim był Karol Wojtyła – podaje miasto, w którym urodził się Karol Wojtyła – poprawnie posługuje się terminami: konklawe, kardynał, pontyfikat – charakteryzuje rolę papieża jako przywódcy Kościoła katolickiego oraz jako autorytetu moralnego dla wiernych – wyjaśnia, dlaczego Jan Pa- weł II był darzony wielkim szacunkiem – opisuje sytuację społeczeństwa polskiego w czasach PRL – charakteryzuje rolę Kościoła katolickiego w czasach komunizmu – wyjaśnia znaczenie pierw- szej pielgrzymki Jana Pawła II do kraju dla społeczeństwa polskiego – wyjaśnia znaczenie słów Jana Pawła II: Niech zstąpi Duch Twój i odnowi oblicze ziemi. Tej ziemi! 6. „Solidarność” i jej bohaterowie – kryzys PRL w latach 70. XX w. – działalność opozycyjna – strajki robotnicze i powstanie NSZZ „Solidarność” – bohaterowie „Solidarności” – Lech Wałęsa, Anna Walentynowicz, Andrzej Gwiazda, Jerzy Popiełuszko – wprowadzenie stanu wojennego i represje przeciwko opozycji – przełom 1989 r. i upadek komunizmu – znaczenie terminów: strajk, związek zawodowy, „Solidarność”, stan wojenny, Okrągły Stół – przy pomocy nauczyciela poprawnie posługuje się terminami: demokracja, strajk – wie, jak się nazywał pierwszy przywódca związku zawodowego „Solidarność” i późniejszy prezydent – poprawnie posługuje się terminami: związek zawodowy, „Solidarność”, stan wojenny, Okrągły Stół – zna wydarzenia związane z datami: sierpień 1980, l989 – wyjaśnia, dlaczego w 1980 r. doszło do masowych strajków robotniczych – zna głównych bohaterów „Solidarności” – Lecha Wa- łęsę, Annę Walentynowicz, Andrzeja Gwiazdę, Jerzego Popiełuszkę – opisuje okoliczności zawią- zania związku zawodowego „Solidarność” – przedstawia główne postulaty „Solidarności” – wymienia ograniczenia, z jakimi wiązało się wprowadzenie stanu wojennego – wyjaśnia symbolikę Okrągłego Stołu – wskazuje różnice polityczne między czasami komunizmu a wolną Polską – podaje przykłady protestów Polaków przeciwko władzom komunistycznym – wyjaśnia, jaką rolę odegrał stan wojenny – opowiada o rywalizacji między Związkiem Sowieckim a Zachodem – wyjaśnia znaczenie i skutki rozmów Okrągłego Stołu Rozkład materiału 15

16 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: naród, Rzeczpospolita Polska, dziedzictwo narodowe, symbole narodowe, godło, flaga, hymn, region, Polonia, − podaje przykłady elementów tworzących polskie dziedzictwo narodowe, − tłumaczy, dlaczego należy dbać o dziedzictwo narodowe, − wymienia i opisuje polskie symbole narodowe, − wskazuje na mapie główne regiony Polski, − charakteryzuje region, w którym mieszka, − wymienia największe skupiska Polonii na świecie. Metody pracy: − metoda aktywizująca – drama (wywiad), − praca z tekstem podręcznika, − elementy wykładu, − rozmowa nauczająca (pogadanka). Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 17–21), − karta pracy „Mieszkamy w Polsce”, − mapa ścienna świata. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel przedstawia cel ogólny lekcji: poznanie polskich symboli narodowych i scharakteryzowanie regionów Polski. 3. Wybrani uczniowie przypominają znaczenie terminu „ojczyzna” oraz odpowiadają, czym według nich jest patriotyzm. Faza realizacyjna 1. Uczniowie otrzymują kartę pracy „Mieszkamy w  Polsce”. Nauczyciel wyjaśnia znaczenie słowa „rzeczpospolita” znajdującego się w nazwie państwa polskiego. 2. Prowadzący zajęcia tłumaczy znaczenie terminu „naród”. Wyjaśnia także, że naród polski ukształtował się ze słowiańskich plemion, a  nazwa polskiego państwa pochodzi od nazwy słowiańskiego plemienia Polan. 3. Podczas dyskusji prowadzonej pod kierunkiem nauczyciela uczniowie określają, co łączy ludzi tworzących jeden naród. Wykorzystują w  tym celu informacje zamieszczone w  tekście głównym ze s. 17 podręcznika. Na polecenie nauczyciela uczniowie rozwiązują zadanie 1. z karty pracy. 4. Nauczyciel prezentuje przykłady polskiego dziedzictwa narodowego. Uczniowie zapoznają się z  tekstem i  ilustracjami zamieszczonymi w  ramce „Polskie dziedzictwo narodowe” ze s. 17. Następnie wyjaśniają, dlaczego przedstawione na zdjęciach dzieła sztuki są ważną częścią polskiej kultury narodowej. Podają także własne przykłady zabytków lub dzieł tworzących polski dorobek kulturalny. 5. Uczniowie zapoznają się z ramką ze s. 19 podręcznika. Na jej podstawie wymieniają polskie symbole narodowe. Nauczyciel omawia okoliczności powstania hymnu narodowego i  przedstawia postać Józefa Wybickiego. Uczniowie czytają tekst „Mazurka Dąbrowskiego” ze s. 18, a  następnie odpowiadają na umieszczone pod nim pytania. Nauczyciel wyjaśnia, jaką postawę należy przyjąć w obecności symboli narodowych. Uczniowie wykonują zadanie 2. z karty pracy. 6. Nauczyciel omawia zasady pracy metodą dramy (informacje o tej metodzie zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela). Dzieli zespół klasowy na trzy grupy. Każda z  nich przygotowuje scenki na zadany temat: grupa I – wywiad z polskim godłem, grupa II – wywiad z polską flagą, grupa III – wywiad z polskim hymnem narodowym (w trakcie przygotowań do występu członkowie zespołów korzystają z  informacji zawartych w Materiałach dla ucznia). 7. Kolejne zespoły przedstawiają scenki po upływie wyznaczonego czasu. Osoby niebiorące udziału w prezentacji odpowiadają, jakie informacje na temat określonego symbolu narodowego można było uzyskać na podstawie obejrzanej scenki. 8. Uczniowie zapoznają się z  mapą Polski zamieszczoną w podręczniku na s. 20. Następnie wymieniają najważniejsze regiony kraju (w tym region, w którym mieszkają). Nauczyciel omawia najważniejsze różnice między poszczególnymi częściami kraju. Szczególny nacisk kładzie na używane w nich języki gwarowe oraz odmienne tradycje zachowywane przez zamieszkującą je ludność. 9. Nauczyciel wyjaśnia znaczenie terminu „Polonia” i wskazuje na mapie ściennej świata państwa, w których mieszka najwięcej osób polskiego pochodzenia. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 17 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj ćwiczenie 3. ze s. 21 podręcznika. Zadanie domowe dla chętnych Dowiedz się, jakie zabytki znajdują się w Twoim regionie. Następnie opisz w kilku zdaniach jeden z nich. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem dramy Mieszkamy w Polsce

Scenariusz lekcji 17 Drama umożliwia przede wszystkim kształcenie twórczego myślenia, rozwijanie wyobraźni oraz pobudzanie do aktywnego działania. Dzięki tej technice uczniowie doskonalą swoje umiejętności werbalne i pozajęzykowe, uczą się współpracy w grupie, a także ćwiczą opanowanie oraz koncentrację. Różnorodne techniki dramowe (np. wejście w rolę, żywy obraz, pantomima, wywiad) pozwalają na wybranie odpowiedniego wariantu metody do danego zagadnienia omawianego na lekcjach historii. Uczeń może m.in. utożsamić się z odgrywaną postacią, lepiej poznać motywy jej postępowania oraz dokonać własnej oceny zachowania bohatera. Jesteście grupą dziennikarzy, którzy otrzymali zaproszenie na konferencję prasową z polskim godłem. Musicie jak najwięcej się o nim dowiedzieć. Aby dobrze przygotować się do przeprowadzenia wywiadu, wykorzystajcie informacje zawarte na stronie 19 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę polskiego godła. Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania. Przykładowe pytania, które możecie zadać godłu 1. Kim jesteś? 2. Co symbolizujesz? 3. Gdzie występujesz najczęściej? 4. W jaki sposób należy Ci okazywać szacunek? Jesteście grupą dziennikarzy, którzy otrzymali zaproszenie na konferencję prasową z polską flagą. Musicie jak najwięcej się o nim dowiedzieć. Aby dobrze przygotować się do przeprowadzenia wywiadu, wykorzystajcie informacje zawarte na stronie 19 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę polskiej flagi. Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania. Przykładowe pytania, które możecie zadać fladze 1. Kim jesteś? 2. Co symbolizujesz? 3. Gdzie występujesz najczęściej? 4. W jaki sposób należy Ci okazywać szacunek? Materiały dla nauczyciela Krótki opis metody aktywizującej „drama” Materiały dla ucznia Zadanie dla grupy I Zadanie dla grupy II Jesteście grupą dziennikarzy, którzy otrzymali zaproszenie na konferencję prasową z polskim hymnem narodowym. Musicie jak najwięcej się o nim dowiedzieć. Aby dobrze przygotować się do przeprowadzenia wywiadu, wykorzystajcie informacje zawarte na stronie 19 podręcznika. Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która wcieli się w rolę polskiego hymnu narodowego. Pozostali członkowie grupy będą dziennikarzami zadającymi pytania. Przykładowe pytania, które możecie zadać hymnowi 1. Kim jesteś? 2. Co symbolizujesz? 3. Gdzie występujesz najczęściej? 4. W jaki sposób należy Ci okazywać szacunek? Zadanie dla grupy III

18 Karta pracy Mieszkamy w Polsce 1 Uzupełnij schemat nazwami elementów, które decydują o powstaniu narodu. NARÓD 2 Pokoloruj rysunki przedstawiające flagę i godło Polski. imię i nazwisko klasa data

Scenariusz lekcji 19 Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: zegar, kalendarz, chronologia, oś czasu, wiek, tysiąclecie, epoka, − wymienia jednostki pomiaru czasu zegarowego i kalendarzowego, − tłumaczy potrzebę mierzenia czasu, − posługuje się cyframi rzymskimi, − wyjaśnia znaczenie skrótów: p.n.e. i n.e., − wskazuje narodziny Chrystusa jako wydarzenie wyznaczające podział czasu na czasy p.n.e. i n.e., − wymienia epoki historyczne, − określa sposoby mierzenia czasu dawniej i współcześnie. Metody pracy: − metoda aktywizująca – mapa myśli, − metoda aktywizująca – burza mózgów, − praca z podręcznikiem, − praca z ilustracją, − praca z infografiką, − rozmowa nauczająca (pogadanka). Formy pracy: − indywidualna, − grupowa, − zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 24–28), − karta pracy „Czas w historii”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie głównych jednostek mierzenia czasu w historii i zadań stojących przed chronologią. 3. Wybrani uczniowie przypominają, czym zajmują się historycy. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel rozdaje uczniom karty pracy „Czas w historii”, które będą stopniowo uzupełniane podczas lekcji. Następnie wyjaśnia zasady pracy metodą burzy mózgów, po czym zapisuje na tablicy wyraz CZAS i prosi uczniów o podanie skojarzeń dotyczących tego pojęcia. Prowadzący zajęcia weryfikuje poprawność wymienionych pomysłów i zapisuje najtrafniejsze z nich. 2. Nauczyciel pozostawia na tablicy wyraz CZAS, a następnie dzieli klasę na trzy grupy. Każda z nich otrzymuje do opracowania jedno pytanie: „W jaki sposób mierzymy czas?”, „Jakie korzyści daje ludziom mierzenie czasu?”, „Skąd wiemy, że istnieje czas?”. Zadaniem każdej drużyny będzie przygotowanie odpowiedzi, którymi zostanie uzupełniona mapa myśli (przykładowa mapa myśli znajduje się w Materiałach dla nauczyciela). 3. Uczniowie zapisują na tablicy wyniki swoich prac. W ten sposób powstanie mapa myśli dotycząca pojęcia czasu. Podczas omawiania odpowiedzi na zadane pytania nauczyciel podkreśla wagę umiejętności mierzenia czasu. 4. Nauczyciel prosi uczniów, by wyobrazili sobie, że żyją w czasach, gdy nie znano zegarów i kalendarzy. Pyta, w jaki sposób określiliby czas ważnego wydarzenia. Nauczyciel wyjaśnia konieczność uporządkowania czasu w historii i wprowadza pojęcie „chronologia”. Następnie tłumaczy, dlaczego mierzenie czasu jest ważne w pracy historyka. Uczniowie wykonują zadanie 1 w karcie pracy. 5. Nauczyciel wyjaśnia, czym jest „oś czasu”. Odsyła uczniów do osi czasu zamieszczonej w podręczniku na s. 24–25. Pyta ich, na jakie części została podzielona oś czasu, co oznaczają skróty p.n.e. i n.e. oraz co to jest „era”. Uczniowie szukają w podręczniku na s. 24 definicji pojęcia „era”. Nauczyciel podsumowuje odpowiedzi. Cała klasa wykonuje zadanie 2. w karcie pracy. 6. Nauczyciel wyjaśnia konieczność podziału czasu na mniejsze odcinki i  wprowadza pojęcia „tysiąclecie” i „wiek”. Podkreśla przy tym zasadę zapisywania wieków cyframi rzymskimi. Dodatkowo wyjaśnia, dlaczego w dzisiejszych czasach stosuje się cyfry arabskie. 7. Nauczyciel wprowadza termin „epoka historyczna”. Uczniowie zapoznają się z  infografiką zamieszczoną w  podręczniku na s. 26–27. Wyznaczone osoby wyjaśniają, dlaczego poszczególne epoki zostały zilustrowane piramidą, zamkiem, karawelą i rakietą kosmiczną. 8. Nauczyciel opowiada, za pomocą jakich urządzeń mierzono czas w dawnych czasach. Tłumaczy przy tym sposób działania zegara słonecznego i klepsydry. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 24 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonanie zadania 3. w karcie pracy. Zadanie domowe dla chętnych Wykorzystując encyklopedie lub inne dostępne źródła wiedzy, przygotuj informacje na temat starożytnego kalendarza egipskiego i jego konstrukcji. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem burzy mózgów i mapy myśli Czas w historii

20 Scenariusz lekcji Burza mózgów to metoda zespołowej analizy zagadnienia. Na początku jej realizacji nauczyciel stawia pytanie, po czym uczniowie zgłaszają spontanicznie własne propozycje odpowiedzi. Po zweryfikowaniu przez prowadzącego poszczególne pomysły zostają zapisane na tablicy. W ten sposób dzieci same znajdują odpowiedź na trudne pytanie. Ważną zaletą tej metody jest aktywizacja uczniów, którzy podczas dyskusji mogą prezentować swoje pomysły i swobodnie wyrażać opinie. Mapa myśli (mapa mentalna) to metoda polegająca na graficznym przedstawieniu omawianego zagadnienia. W jej ramach uczniowie łączą ze sobą pojęcia i symbole na zasadzie wolnych skojarzeń. Powstaje w ten sposób schemat prezentujący omawiany temat i związki zachodzące między jego poszczególnymi elementami. Podczas tworzenia mapy każdy uczeń ma możliwość zaprezentowania swoich pomysłów i skojarzeń. Uzyskany schemat może posłużyć później jako notatka z lekcji, bardzo przydatna przy powtarzaniu wiadomości, na przykład przed sprawdzianem. Materiały dla nauczyciela Krótki opis metody aktywizującej – burza mózgów Krótki opis metody aktywizującej – mapa myśli Przykładowa mapa myśli dotycząca zagadnienia „Czas” zegary kalendarze CZAS Skąd wiemy, że czas istnieje? zmiana dnia i nocy starzenie się ludzi zmiana pór roku Jakie korzyści daje ludziom mierzenie czasu? W jaki sposób mierzymy czas? można zaplanować działania organizuje życie określa, kiedy zaszło dane wydarzenie

Karta pracy 21 Czas w historii 1 Wstaw cyfrę 1 w kratkę obok wydarzenia, które zaszło najwcześniej, a cyfrę 4 – obok tego, które zdarzyło się najpóźniej. 2 Przyjrzyj się zamieszczonej osi czasu. Następnie wykonaj polecenia. imię i nazwisko klasa data Koronacja Karola Wielkiego na cesarza w 800 roku. Pierwsze igrzyska w Olimpii w 776 roku p.n.e. Bitwa pod Maratonem w 490 roku p.n.e. Chrzest Polski w 966 roku. 1500 rok 1000 rok 500 rok 500 rok 1000 rok 1500 rok a) Zamaluj zielonym kolorem część osi odpowiadającą czasom przed naszą erą. b) Zaznacz niebieskim kolorem część osi odpowiadającą czasom naszej ery. c) Gwiazdką oznaczono wydarzenie, które podzieliło dzieje na okres przed naszą erą i czasy naszej ery. Napisz w wyznaczonym miejscu, jakie to było wydarzenie. 3 Rozwiąż krzyżówkę. Następnie napisz, co oznacza otrzymane hasło. 1. Okres obejmujący sto lat. 2. Przyrząd do mierzenia czasu, w którym przesypuje się piasek. 3. Nauka zajmująca się mierzeniem czasu. 4. Najmniejsza jednostka czasu zegarowego. 5. Spis dni całego roku z podziałem na tygodnie i miesiące. 1. 2. 3. 4. 5. Hasło: –

22 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: mapa, plan, legenda, skala, kartografia, mapa historyczna, − określa różnice między mapą a planem, − wyjaśnia funkcję tytułu i legendy mapy historycznej, − odczytuje informacje zapisane w legendzie mapy historycznej, − opowiada o dawnych wyobrażeniach dotyczących kształtu Ziemi. Metody pracy: − metoda aktywizująca – burza mózgów, − praca z tekstem podręcznika, − praca z mapą i atlasem oraz planem, − rozmowa nauczająca (pogadanka). Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 33–35), − atlasy historyczne, − historyczna mapa ścienna. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: określenie roli mapy w  naukach historycznych i  poznanie podstawowych cech mapy historycznej. 3. Wybrani uczniowie wymieniają daty wyznaczające granice wieków oraz przypominają, w jaki sposób określa się wiek, do którego należy podana data historyczna. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel zapoznaje uczniów z tematem lekcji. Wyjaśnia im rolę legendy i skali w tworzeniu i czytaniu mapy. Podkreśla także znaczenie, jakie w pracy kartografa ma zastosowanie odpowiednich symboli oraz prawidłowe pomniejszenie przedstawionego terenu. 2. Uczniowie zapoznają się z tekstem w ramce „Plany historyczne” ze s. 33 podręcznika. Następnie nauczyciel wyjaśnia zasady pracy metodą burzy mózgów i zapisuje na tablicy najważniejsze pytanie: „Jakie są różnice i podobieństwa między mapą historyczną a planem historycznym?”. Rysuje pod nim tabelę, która będzie uzupełniana przez uczniów w  trakcie lekcji (przykładową tabelę zamieszczono w  Materiałach dla nauczyciela). Uczniowie kopiują ją w swoich zeszytach. 3. W  lewej rubryce tabeli będą zapisywane informacje, które można odczytać z  mapy oraz nazwy znajdujących się na niej elementów. W rubryce prawej zostaną umieszczone wiadomości, które można uzyskać dzięki planowi, oraz przykłady tworzących go komponentów graficznych. 4. Uczniowie podają propozycje terminów i określeń, które należałoby umieścić w poszczególnych częściach tabeli. Na początku formułują pomysły tylko na podstawie własnej wiedzy. Nauczyciel weryfikuje poprawność wymienionych przykładów i zapisuje najtrafniejsze z nich w odpowiednich miejscach na tablicy. 5. Nauczyciel dokonuje podziału klasy na cztery grupy, rozdaje atlasy historyczne i zadania dla każdej drużyny (instrukcje z poleceniami dla poszczególnych zespołów znajdują się w Materiałach dla ucznia). Prowadzący zajęcia zwraca uwagę, aby grupy nie wybrały takich samych map z  atlasu historycznego. Zadaniem uczniów będzie odpowiedź na pytania: „Jakich informacji dostarczają nam mapy historyczne?”, „Co umożliwia nam właściwe odczytanie mapy?”. 6. Po zakończeniu prac uczniowie przymocowują magnesami do tablicy kartki ze swoimi odpowiedziami, a wskazana przez nauczyciela osoba prezentuje je. 7. Uczniowie przy pomocy nauczyciela wskazują wspólne punkty pracy w poszczególnych zespołach i odpowiadają na pytania zawarte w zadaniach dla grup. Nauczyciel za pomocą mapy ściennej zwraca uwagę na zmiany terytorialne, jakie przedstawia mapa historyczna. 8. Wybrane osoby z  klasy zgłaszają kolejne propozycje elementów, którymi można uzupełnić tabelę dotyczącą różnic pomiędzy mapą a planem. Następnie nauczyciel zapisuje je na tablicy we właściwych rubrykach. 9. Uczniowie zapoznają się z  tekstem „Najstarsze mapy świata” ze s. 35. Następnie chętne osoby opowiadają, jak w starożytności ludzie wyobrażali sobie kształt Ziemi. Nauczyciel może opowiedzieć także o innych wyobrażeniach niż te, o których mowa w tekście, np. o hinduskiej wizji Ziemi w postaci kwiatu lotosu spoczywającego na grzbietach czterech słoni stojących na żółwiu, o  babilońskiej teorii opisującej Ziemię jako górę wyrastającą z oceanu czy o skandynawskim przedstawieniu kosmosu jako drzewa, którego część stanowi nasza planeta. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 33 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj ćwiczenie 2. ze s. 35 podręcznika. Zadanie domowe dla chętnych Narysuj mapę lub plan, dzięki którym przedstawisz swoją codzienną drogę do szkoły. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem burzy mózgów Czytamy mapę i plan

Scenariusz lekcji 23 Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która będzie czuwać nad właściwą pracą w grupie – lidera. Następnie przystąpcie do pracy. Waszym zadaniem będzie wybranie z atlasu historycznego dowolnej mapy i na jej podstawie udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Swoje przemyślenia zapiszcie dużymi literami na kartkach A4 (jedna odpowiedź na jednej kartce). Do każdego pytania udzielcie minimum dwóch odpowiedzi. 1. Jakich informacji dostarczają nam mapy historyczne? 2. Co umożliwia nam właściwe odczytanie mapy? Materiały dla nauczyciela Przykładowa realizacja burzy mózgów dotyczącej zagadnienia „Jakie są różnice i podobieństwa między mapą historyczną a planem historycznym?” Materiały dla ucznia Zadanie dla grupy I Mapa historyczna Plan historyczny • przebieg granic w przeszłości • dawne nazwy miast i państw • miejsca ważnych wydarzeń, np. bitwa • daty ważnych wydarzeń • kierunki przemarszu wojsk • nazwy regionów historycznych • nazwy ludów zamieszkujących dane terytorium • dokładne rozmieszczenie wojsk podczas bitwy • układ ulic w miastach w minionych czasach • nazwy dawnych miejscowości • przebieg minionych wydarzeń • ukształtowanie terenu • roślinność, np. tereny zalesione • układ pojedynczych budynków Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która będzie czuwać nad właściwą pracą w grupie – lidera. Następnie przystąpcie do pracy. Waszym zadaniem będzie wybranie z atlasu historycznego dowolnej mapy i na jej podstawie udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Swoje przemyślenia zapiszcie dużymi literami na kartkach A4 (jedna odpowiedź na jednej kartce). Do każdego pytania udzielcie minimum dwóch odpowiedzi. 1. Jakich informacji dostarczają nam mapy historyczne? 2. Co umożliwia nam właściwe odczytanie mapy? Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która będzie czuwać nad właściwą pracą w grupie – lidera. Następnie przystąpcie do pracy. Waszym zadaniem będzie wybranie z atlasu historycznego dowolnej mapy i na jej podstawie udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Swoje przemyślenia zapiszcie dużymi literami na kartkach A4 (jedna odpowiedź na jednej kartce). Do każdego pytania udzielcie minimum dwóch odpowiedzi. 1. Jakich informacji dostarczają nam mapy historyczne? 2. Co umożliwia nam właściwe odczytanie mapy? Wybierzcie spośród siebie jedną osobę, która będzie czuwać nad właściwą pracą w grupie – lidera. Następnie przystąpcie do pracy. Waszym zadaniem będzie wybranie z atlasu historycznego dowolnej mapy i na jej podstawie udzielenie odpowiedzi na poniższe pytania. Swoje przemyślenia zapiszcie dużymi literami na kartkach A4 (jedna odpowiedź na jednej kartce). Do każdego pytania udzielcie minimum dwóch odpowiedzi. 1. Jakich informacji dostarczają nam mapy historyczne? 2. Co umożliwia nam właściwe odczytanie mapy? Zadanie dla grupy II Zadanie dla grupy III Zadanie dla grupy IV

24 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: dynastia, plemię, Słowianie, wielobóstwo, Polanie, − określa czas wydarzenia: 966 rok – chrzest Polski, − wyjaśnia pochodzenie nazw: Polanie i Polska, − wyjaśnia, kim byli i czym zajmowali się Słowianie, − wskazuje na mapie terytorium państwa Polan oraz grody Gniezno i Poznań, − pokazuje na mapie siedzibę pierwszego biskupstwa na ziemiach polskich, − omawia skutki przyjęcia chrześcijaństwa przez Polskę, − wyraża swoją opinię na temat przyjęcia chrztu przez Mieszka I. Metody pracy: − metoda aktywizująca – drama, − metoda aktywizująca – drzewko decyzyjne − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z infografiką, − praca z osią czasu, − praca z mapą. Formy pracy: − indywidualna, − grupowa, − zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 38–41), − zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 4” (s. 24–27), − mapa ścienna „Polska Mieszka I”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie przyczyn przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa i  następstw tego wydarzenia. 3. Wskazani uczniowie przypominają różnice między postacią legendarną a historyczną. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel opowiada o  przyczynach pojawienia się Słowian w  Europie Środkowej i  Wschodniej. Następnie uczniowie zapoznają się z drugim akapitem tekstu głównego ze s. 38 podręcznika. Ich zadaniem jest odpowiedzenie na pytania: „Czym zajmowali się Słowianie?”, „Jakie były wierzenia ludów słowiańskich?”. 2. Nauczyciel wskazuje na mapie ściennej przedstawiającej Polskę Mieszka I obszar zamieszkany przez Polan oraz grody: Gniezno, Ostrów Lednicki i  Poznań. Wyjaśnia również pochodzenie nazwy „Polska” i  terminu „plemię”. Następnie uczniowie wykonują zadanie 6. (polecenie a, b) w zeszycie ćwiczeń na s. 26. 3. Prowadzący zajęcia opisuje proces tworzenia się państwa Polan i mówi o Mieszku I jako pierwszym historycznym władcy Polski, którego istnienie zostało potwierdzone w źródłach historycznych. Dodatkowo wyjaśnia znaczenie terminu „dynastia”. 4. Nauczyciel wybiera czworo uczniów do odegrania scenki, w której Mieszko I rozważa przyjęcie chrześcijaństwa. Prowadzący zajęcia wręcza aktorom kartki z kwestiami postaci (tekst z dialogami znajduje się w Materiałach dla ucznia). 5. Po odegraniu scenki nauczyciel wyjaśnia zasady pracy metodą drzewka decyzyjnego, a następnie dzieli klasę na 5–6-osobowe grupy (krótki opis metody drzewka decyzyjnego oraz przykładowo uzupełniony schemat znajdują się w  Materiałach dla nauczyciela). Każda z nich otrzymuje schemat z zapisanym pytaniem: „Czy Mieszko I powinien przyjąć chrzest?” (schemat drzewka do uzupełnienia oraz instrukcja dla grup znajdują się w Materiałach dla ucznia). 6. Uzupełnienie drzewka decyzyjnego. Pod kierunkiem nauczyciela uczniowie wymieniają pozytywne i negatywne skutki poszczególnych rozwiązań, a następnie zapisują je w odpowiednich miejscach schematu. Na podstawie wypełnionego drzewka wyrażają swoją opinię na temat przyjęcia chrztu przez Mieszka I. 7. Prowadzący zajęcia przedstawia okoliczności i  czas przyjęcia przez Polskę chrześcijaństwa. Następnie prosi uczniów o wykonanie zadania 4. w zeszycie ćwiczeń na s. 25. Wyznaczone osoby prezentują swoje odpowiedzi. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 38 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj zadanie 8. ze s. 27 zeszytu ćwiczeń. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 9. ze s. 27 zeszytu ćwiczeń. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem dramy i drzewka decyzyjnego Mieszko I i chrzest Polski

Scenariusz lekcji 25 Materiały dla nauczyciela Drzewko decyzyjne jest graficznym przedstawieniem procesu podejmowania decyzji. Metoda ta wymaga dokładnego sprecyzowania problemu, który uczniowie analizują, aby znaleźć jak najwięcej możliwych argumentów za i przeciw umożliwiających podjęcie właściwego wyboru. Drzewko decyzyjne uczy logicznego myślenia – przewidywania pozytywnych i negatywnych skutków dokonywanych wyborów. Kształci również umiejętności twórczego rozwiązywania problemów, pracy w zespole oraz wypowiadania się na określony temat. Tworzenie schematu zaczyna się od pnia, w którym znajduje się kwestia do rozstrzygnięcia. Następnie należy uzupełnić liście, podając możliwe argumenty za i przeciw, które pomogą w rozwiązania problemu. W koronie drzewka zapisuje się podjętą decyzję. Krótki opis metody aktywizującej – drzewko decyzyjne Przykładowo uzupełniony schemat drzewka decyzyjnego dotyczącego zagadnienia: „Czy Mieszko I powinien przyjąć chrzest?” DECYZJA Mieszko I powinien przyjąć chrzest. ARGUMENTY ZA PRZYJĘCIEM CHRZEŚCIJAŃSTWA • wzmocnienie pozycji polskiego władcy w Europie • możliwość zwierania sojuszy z władcami chrześcijańskimi. • wzmocnienie pozycji monarchy w kraju • możliwość sporządzania pism przez chrześcijańskich duchownych ARGUMENTY PRZECIW PRZYJĘCIU CHRZEŚCIJAŃSTWA • groźba buntu ludności wiernej dotychczasowym obyczajom i wierze • porzucenie wiary przodków PROBLEM WYMAGAJĄCY PODJĘCIA DECYZJI Czy Mieszko I powinien przyjąć chrzest?

26 Scenariusz lekcji Wyobraźcie sobie, że żyjecie w państwie Mieszka I. Kraj waszego władcy jest pogański, a otaczają go państwa chrześcijańskie. Czy książę powinien przyjąć chrzest? Biorąc pod uwagę scenkę przedstawiającą rozmowę Mieszka I z doradcami, uzupełnijcie drzewko decyzyjne. Następnie odpowiedzcie na zadane pytanie. Swoją opinię wraz z argumentami przedstawcie innym osobom z klasy. Instrukcja dla grupy Materiały dla ucznia Dialogi do scenki o Mieszku I TRUDNA DECYZJA Bohaterami scenki są książę Mieszko I i jego doradcy. Mieszko I – Musimy zawrzeć sojusz z Czechami, by sprzymierzyć się z nimi. Doradca I – Książę, wszak książę czeski Bolesław to władca chrześcijański, nie będzie chciał rozmawiać z poganami. Mieszko I – Tak. Wiele ludów tę religię przyjęło, w tym i Czesi, i Niemcy. Przyjdzie i nam to uczynić. Doradca II – Książę, to niemożliwe! Od wieków czcimy swoich bogów. W czym gorsi oni są od bogów niemieckich czy czeskich? Mieszko I – Czczę i szanuję bogów naszych, do których ojciec mój i dziad wznosili modły. Doradca III – Oni tam mają jednego boga. Doradca II – To niemożliwe, jeden bóg!? Doradca I – Jeden. Jeden od wszystkiego. Taki on ponoć silny, że wszystko może. Doradca III – Ale ten ich bóg mówi, że władza księcia rzeczą świętą jest. Woli panującego sprzeciwiać się nie godzi, bo to grzech ciężki. Mieszko I – To ważne, bo umacnia pozycję władcy. Duchowni tej religii, która chrześcijaństwem się nazywa, potrafią czytać i pisać. Będziemy mogli do innych państw pisma słać. Doradca I – Książę! Nawet jeśli ty wraz z dworem zmienicie wiarę, to lud nie. Lud na pewno nie, zbuntuje się! Mieszko I – To trzeba brać pod uwagę. Ale lud nie pojmuje potrzeb państwa. Ja je pojmuję. Gdy przyjmę chrześcijaństwo, moje państwo wzmocni się, a ja, książę polski, będę równy innym monarchom. Doradca II – To trudna decyzja.

Scenariusz lekcji 27 DECYZJA ARGUMENTY ZA PRZYJĘCIEM CHRZEŚCIJAŃSTWA ARGUMENTY PRZECIW PRZYJĘCIU CHRZEŚCIJAŃSTWA PROBLEM WYMAGAJĄCY PODJĘCIA DECYZJI Czy Mieszko I powinien przyjąć chrzest? Przykładowy schemat drzewka decyzyjnego do uzupełnienia dotyczący zagadnienia: „Czy Mieszko I powinien przyjąć chrzest?”.

28 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: Akademia Krakowska, żak, uniwersytet, uczta u Wierzynka, − określa czas wydarzenia: 1364 rok – założenie Akademii Krakowskiej, − opisuje działania Kazimierza Wielkiego mające na celu wzmocnienie i unowocześnienie państwa, − wymienia korzyści wynikające dla Polski z działań przeprowadzonych przez Kazimierza Wielkiego, − tłumaczy, w jaki sposób Kazimierz Wielki dążył do poprawienia stosunków Królestwa Polskiego z sąsiadami, − wyjaśnia, jakie znaczenie dla naszego kraju miało utworzenie akademii w Krakowie. Metody pracy: − metoda aktywizująca – róża diagnostyczna, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z tekstem źródłowym. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 52–55), − zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 4” (s. 35–36), − karta pracy „Polska Kazimierza Wielkiego”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: omówienie dokonań Kazimierza Wielkiego oraz ich wpływu na funkcjonowanie Królestwa Polskiego i jego mieszkańców. 3. Wybrani uczniowie przypominają największe zasługi Bolesława Chrobrego, które przyczyniły się do wzmocnienia pozycji Polski w Europie. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel omawia trudną sytuację Polski po śmierci Bolesława Chrobrego. Następnie wyjaśnia uczniom, że Kazimierz Wielki był jedynym polskim władcą, któremu nadano przydomek „Wielki”. Analiza dokonań króla przeprowadzana w dalszej części zajęć ma pomóc uczniom w udzieleniu odpowiedzi na pytanie, czy monarcha zasłużył na ten przydomek. 2. Prowadzący zajęcia wyjaśnia zasady pracy metodą róży diagnostycznej, a następnie dzieli klasę na trzy grupy (krótki opis tej metody aktywizującej, przykładowo uzupełniony schemat zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela). Zapisuje na tablicy hasło problemowe: „Jakie były najważniejsze osiągnięcia Kazimierza Wielkiego?”, a pod nim trzy zagadnienia dotyczące rządów ostatniego władcy z  dynastii Piastów do opracowania przez poszczególne zespoły (instrukcje dla poszczególnych grup zamieszczono w Materiałach dla ucznia): • I grupa – Polityka zagraniczna, • II grupa – Zmiany w Polsce, • III grupa – Założenie Akademii Krakowskiej. 3. Po upływie wyznaczonego czasu drużyny uzupełniają schemat na tablicy, wpisując hasła związane z  przydzielonym zagadnieniem. Wskazane osoby udzielają odpowiedzi na pytania dotyczące tematyki opracowanej przez dany zespół. • I grupa W jaki sposób Kazimierz Wielki utrzymywał dobre relacje z innymi państwami? Dlaczego polski władca prowadził pokojową politykę zagraniczną? • II grupa W jaki sposób król przyczynił się do rozwoju kraju? Dlaczego o Kazimierzu Wielkim mówi się, że zastał Polskę drewnianą, a zostawił murowaną? • III grupa Dlaczego Kazimierz Wielki zabiegał o utworzenie uniwersytetu na ziemiach polskich? Kto mógł podjąć naukę w Akademii Krakowskiej? W jakim języku odbywały się zajęcia na uczelni? 4. Nauczyciel opowiada uczniom o  przyczynach zjazdu monarchów europejskich do Krakowa w 1364 roku. Następnie cała klasa wykonuje zadanie 1. z karty pracy. Na podstawie zdobytych informacji uczniowie pod kierunkiem prowadzącego zajęcia uzupełniają schemat róży diagnostycznej o dodanie nowego zagadnienia dotyczącego uczty u Wierzynka. 5. Nauczyciel przedstawia uczniom historię na wpół legendarnej dziewczyny Nawojki, która zapragnęła uczyć się w Akademii Krakowskiej (legenda o Nawojce została zamieszczona w Materiałach dla nauczyciela). 6. Uczniowie analizują uzupełniony schemat róży diagnostycznej i odpowiadają na pytanie: „Jakie były najważniejsze osiągnięcia Kazimierza Wielkiego?”. Następnie nauczyciel prosi uczniów o wykonanie zadania 2. z karty pracy. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 52 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj zadanie 5. ze s. 36 zeszytu ćwiczeń. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 7. ze s. 36 zeszytu ćwiczeń. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem róży diagnostycznej Polska Kazimierza Wielkiego

Scenariusz lekcji 29 Materiały dla nauczyciela Róża diagnostyczna to metoda ułatwiająca wybranie właściwej odpowiedzi na trudne pytanie. Poprzez graficzne przedstawienie wszystkich możliwości rozwiązania uczeń uzyskuje jasny ogląd problemu. Dzięki temu prostsze stają się analiza zagadnienia i podjęcie ostatecznej decyzji. Pracę metodą róży diagnostycznej najlepiej prowadzić w grupach, przydzielając kilkuosobowym zespołom poszczególne warianty odpowiedzi do opracowania. Krótki opis metody aktywizującej – róża diagnostyczna Przykładowy schemat róży diagnostycznej do uzupełnienia, dotyczący zagadnienia: „Jakie były najważniejsze osiągnięcia Kazimierza Wielkiego?” Materiały dla ucznia Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji związanych z polityką zagraniczną prowadzoną przez Kazimierza Wielkiego. W tym celu zapoznajcie się z tekstem podrozdziału „Panowanie Kazimierza Wielkiego” zamieszczonego na s. 53 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z waszym zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie. Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji dotyczących zmian, jakie zaszły w Polsce za panowania Kazimierza Wielkiego. W tym celu zapoznajcie się z tekstem podrozdziału „Panowanie Kazimierza Wielkiego” zamieszczonego na s. 53 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z waszym zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie. Waszym zadaniem będzie uzyskanie informacji związanych z Akademią Krakowską. W tym celu zapoznajcie się z tekstem podrozdziału „Akademia Krakowska” oraz ramką „Warto wiedzieć” zamieszczonymi na s. 54 podręcznika. Wypiszcie hasła związane z waszym zagadnieniem na arkuszu papieru, a następnie przedstawcie je koleżankom i kolegom w klasie. Zadanie dla grupy I Zadanie dla grupy II Zadanie dla grupy III ZAŁOŻENIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ UCZTA U WIERZYNKA ZMIANY W POLSCE POLITYKA ZAGRANICZNA

30 Scenariusz lekcji Przykładowo uzupełniona róża diagnostyczna dotycząca zagadnienia: „Jakie były najważniejsze osiągnięcia Kazimierza Wielkiego?” ZAŁOŻENIE AKADEMII KRAKOWSKIEJ UCZTA U WIERZYNKA ZMIANY W POLSCE POLITYKA ZAGRANICZNA umocnienie pozycji polskiego władcy kształcenie młodzieży w kraju prawo studenci umocnienie pozycji polskiego władcy medycyna wyłącznie chłopcy żacy wzrost znaczenia Krakowa pokojowe rozwiązywanie sporów budowa zamków obronnych zapewnienie krajowi bezpieczeństwa powstanie nowych miast i wsi zawarcie korzystnych sojuszy rozwój rolnictwa, rzemiosła i handlu cesarz rzymski i król czeski król Węgier król Danii król Cypru książęta przybycie europejskich władców Nawojka to na wpół legendarna postać z pierwszej połowy XV wieku, uważana za pierwszą polską studentkę. Była córką rektora gnieźnieńskiej szkoły parafialnej, który nauczył ją czytania i pisania po łacinie. Mimo zdolności i  chęci do nauki jako dziewczyna nie mogła podjąć dalszego kształcenia, które zwyczajowo przysługiwało tylko mężczyznom. Według legendy Nawojka, która nie chciała się zgodzić na zaplanowany ślub, lecz pragnęła poszerzać swoją wiedzę, uciekła w męskim przebraniu do Krakowa. Podjęła tam studia na słynnej Akademii Krakowskiej. Po rozpoczęciu nauki, nadal udając mężczyznę, stała się jednym z lepszych studentów. Po pierwszym etapie studiów przystąpiła do końcowego egzaminu, aby uzyskać tytuł bakałarza. W tym czasie sekret Nawojki miał być odkryty przez jednego ze studentów, który właśnie rozpoczął naukę na uczelni. Wywołało to duży skandal, który doprowadził do wytoczenia przeciwko niej procesu przed sądem rektorskim za złamanie prawa. Dzięki temu, że Nawojka była pilną studentką i cieszyła się dobrą opinią nie została skazana na najsurowszy wymiar kary, czyli na śmierć. Nie mogła jednak kontynuować nauki i musiała wstąpić do zakonu, gdzie prowadziła szkółkę dla młodych zakonnic. Legenda o Nawojce

Karta pracy 31 Polska Kazimierza Wielkiego 1 Przeczytaj tekst źródłowy i wykonaj polecenia. imię i nazwisko klasa data Uczta u Wierzynka [Mikołaj Wierzynek] zaprosił na ucztę do swego domu pięciu królów i wszystkich książąt, panów i gości. Kiedy uzyskał od monarchów pozwolenie, żeby porozdzielał miejsca królom według własnego uznania, pierwsze i znaczniejsze miejsce kazał zająć królowi polskiemu Kazimierzowi, drugie królowi rzymskiemu [cesarzowi rzymskiemu] i czeskiemu Karolowi, trzecie królowi Węgier [Ludwikowi], czwarte królowi Cypru [Piotrowi], a ostatnie królowi Danii [Waldemarowi] [...]. Przyjął ich wyszukanymi potrawami, nadto każdemu w czasie uczty ofiarował wspaniałe dary. Ale dar, który na oczach wszystkich królów wręczył królowi polskiemu Kazimierzowi, był podobno tak wspaniały, że przekraczał kwotę stu tysięcy florenów1 i budził u wielu ludzi nie tylko podziw, ale i zdziwienie. Źródło: Jan Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, Warszawa 2009, s. 404. 1 Floren – nazwa dawnego pieniądza. a) Podaj imię i nazwisko krakowskiego mieszczanina, który przygotował ucztę. b) Wymień wszystkich pięciu królów, którzy brali udział w uczcie u Wierzynka. • • • • • c) Napisz, który z władców zaproszonych na ucztę zajął najważniejsze miejsce za stołem. 2 Uporządkuj podane wydarzenia w kolejności chronologicznej, wstawiając w kratki cyfry od 1 do 4. Rozpocznij od wydarzenia, które miało miejsce najwcześniej. Koronacja Kazimierza Wielkiego. Śmierć Bolesława Chrobrego. Przeniesienie stolicy Polski z Gniezna do Krakowa. Założenie Akademii Krakowskiej.

32 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: unia polsko- -litewska, dynastia Jagiellonów, Krzyżacy, − określa czas wydarzenia: 1385 rok – zawarcie unii polsko-litewskiej w Krewie, − przedstawia okoliczności wstąpienia na tron Jadwigi Andegaweńskiej, − wymienia zasługi Jadwigi dla kultury polskiej, − omawia przyczyny i skutki sprowadzenia Krzyżaków do Polski, − wskazuje na mapie Królestwo Polskie, Wielkie Księstwo Litewskie, państwo zakonu krzyżackiego oraz miejscowość Krewo, − wymienia przyczyny i skutki zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie, − opowiada o okolicznościach wstąpienia na tron Władysława Jagiełły, − wyraża swoją opinię na temat unii z 1385 roku. Metody pracy: − metoda aktywizująca – analiza SWOT, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z tekstem źródłowym, − praca z mapą. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 62–65), − karta pracy „1. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”, − karta pracy „2. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie przyczyn i skutków zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie. 3. Wybrani uczniowie przypominają, jakie były relacje Polski z jej sąsiadami za panowania Kazimierza Wielkiego. Faza realizacyjna 1. Omówienie przez nauczyciela sytuacji panującej w Polsce po śmierci Kazimierza Wielkiego i okoliczności wstąpienia na polski tron Jadwigi Andegaweńskiej. Uczniowie zapoznają się z ramką „Warto wiedzieć” zamieszczoną na s. 62 podręcznika. Następnie wskazany uczeń odpowiada na pytanie: „W jaki sposób Jadwiga zasłużyła się dla Akademii Krakowskiej?”. 2. Prowadzący zajęcia opowiada o przyczynach sprowadzenia do Polski Krzyżaków, a także opisuje podbicie przez nich nowych ziem. Zwraca przy tym uwagę na utworzenie w Malborku potężnego zamku, który stał się stolicą państwa zakonnego i siedzibą wielkiego mistrza stojącego na czele zakonu krzyżackiego. Na podstawie mapy „Polska i Litwa w XIV i XV wieku” zamieszczonej na s. 64 podręcznika uczniowie wskazują Królestwo Polskie i jej sąsiadów. 3. Uczniowie czytają drugi i trzeci akapit tekstu „Jagiełło i krzyżackie zagrożenie” ze s. 63 podręcznika. Następnie odpowiadają, dlaczego Wielkie Księstwo Litewskie obawiało się zagrożenia ze strony Zakonu Krzyżackiego. 4. Wszystkie osoby w klasie czytają tekst źródłowy z zadania 1. z karty pracy „1. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko- -litewska” i wykonują związane z nim polecenia. Następnie pod kierunkiem nauczyciela omawiają zobowiązania Władysława Jagiełły. Prowadzący zajęcia wprowadza termin „unia” oraz przybliża całej klasie postać wielkiego księcia litewskiego. 5. Nauczyciel rysuje na tablicy tabelę do analizy SWOT dotyczącej hasła Unia Polski z Litwą, a także wyjaśnia zasady pracy tą metodą (opis metody oraz jej przykładową realizację zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela). Uczniowie w parach analizują mocne i słabe strony unii polsko-litewskiej oraz zwracają uwagę na szanse i zagrożenia związane z jej zawarciem (instrukcja dla par znajduje się w Materiałach dla ucznia). 6. Na polecenie prowadzącego zajęcia uczniowie uzupełniają tabelę zamieszczoną w zadaniu 1. z karty pracy „2. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”. Po upływie wyznaczonego czasu wskazane osoby prezentują swoje odpowiedzi na forum klasy. 7. Nauczyciel omawia skutki zawarcia unii polsko-litewskiej w Krewie. Charakteryzuje współpracę między tymi dwoma krajami oraz pokazuje uczniom, jakie tereny wchodziły w skład państw połączonych unią (mapa „Polska i Litwa w XIV i XV wieku”, s. 64 podręcznika). Następnie opisuje aktualne relacje między Polską a Litwą. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 62 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonanie zadania 2. i 3. z karty pracy „1. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 4. ze s. 65 podręcznika. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem analizy SWOT Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska

Scenariusz lekcji 33 Unia Polski z Litwą Mocne strony Słabe strony • wzrost znaczenia Polski i Litwy w Europie • początek panowania nowej dynastii w Królestwie Polskim • obrona przed wspólnym wrogiem • wzmocnienie polskiej armii • król niebędący z pochodzenia Polakiem • konieczność uwzględniania interesów Litwinów • różnice kulturowe między Polakami a Litwinami Szanse Zagrożenia • szansa na pokonanie Krzyżaków dzięki porozumieniu z Litwą • możliwość odzyskania utraconych ziem • zaprowadzenie chrześcijaństwa na Litwie • przymierze z państwem pogańskim jako pretekst dla Krzyżaków do najazdu na polskie ziemie • możliwość prowadzenia przez władcę litewskiego polityki korzystniejszej dla Litwy niż Polski Materiały dla nauczyciela Materiały dla ucznia Analiza SWOT to metoda polegająca na zbiorowym rozpatrywaniu określonego zagadnienia. Jej nazwa pochodzi od pierwszych liter angielskich słów: strengths (mocne strony), weaknesses (słabe strony), opportunities (szanse) i threats (zagrożenia). Dokonując analizy SWOT, uczniowie pracują w  grupach nad rozwiązaniem problemu przedstawionego przez nauczyciela. Wymaga to od nich ustosunkowania się do omawianej kwestii i zgromadzenia odpowiednich argumentów. W tym celu uzupełniają specjalnie przygotowaną tabelę. Dzięki tej metodzie mogą dokładnie przeanalizować podejmowane decyzje oraz ustalić ich możliwe skutki – zarówno pozytywne, jak i negatywne. Poznają również korzyści oraz ewentualne zagrożenia wynikające z dokonanego wyboru. Uczą się dostrzegać różne aspekty omawianego tematu, weryfikować własne poglądy, a także formułować wnioski. Krótki opis metody aktywizującej – analiza SWOT Przykładowa analiza SWOT zagadnienia „Unia Polski z Litwą” Wyobraźcie sobie, że jesteście polskimi doradcami, którzy służą Jadwidze Andegaweńskiej i razem z nią muszą podjąć decyzję o zawarciu unii pomiędzy Polską i Litwą. Zastanówcie się nad skutkami tej decyzji i wskażcie jej mocne i słabe strony. Spróbujcie też dostrzec szanse oraz zagrożenia. Następnie rozwiążcie zadanie 1. z karty pracy „2. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska”. Instrukcja dla par

34 Karta pracy 1. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska 1 Przeczytaj tekst źródłowy. Następnie odpowiedz na polecenia. 3 Połącz podane postacie historyczne z właściwymi opisami. Władysław Jagiełło • • ostatni król Polski z dynastii Piastów Kazimierz Wielki • • książę, sprowadził do Polski Krzyżaków Jadwiga Andegaweńska • • władczyni, wsparła finansowo Akademię Krakowską Konrad Mazowiecki • • wielki książę litewski, zawarł z Polską unię w Krewie • polski władca uczestniczący w zjeździe gnieźnieńskim 2 Wstaw znak „x” w kratki, które przedstawiają zasługi królowej Jadwigi Andegaweńskiej dla rozwoju nauki i kultury polskiej. Odnowienie podupadłej Akademii Krakowskiej. Zawarcie unii z Litwą w 1385 roku. Poślubienie Władysława Jagiełły. Zlecenie napisania Psałterza floriańskiego. Przyjęcie korony Królestwa Polskiego. imię i nazwisko klasa data Zobowiązania Władysława Jagiełły A najpierw powiedzieli, jako dostojny książę Jagiełło, Wielki Książę Litewski [...] wyprawił uroczyste poselstwo do panów ziemian Polski, a potem też do jej królewskiej wysokości. [...] Skoro zaś to, co przyrzeczono, dojdzie do przewidzianego końca, natenczas pan Jagiełło, Wielki Książę, z wszystkimi braćmi swymi jeszcze nie chrzczonymi, [...], wiarę świętego rzymskiego Kościoła przyjąć zamierza, pragnie i życzy sobie. [...] Książę przyrzeka wszystkie skarby swe złożyć i wydać na odzyskanie strat państw obojga, tak Polski, jako też Litwy. [...] Również tenże Wielki Książę Jagiełło przyrzeka i zobowiązuje się wszelkie ziemie zagrabione i straty królestwa polskiego, [...], odzyskać [...]. Źródło: Wiek V–XV w źródłach, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 2003, s. 195–196. a) Napisz, jaki tytuł nosił Władysław Jagiełło przed zawarciem unii w Krewie. b) Podaj dwa zobowiązania złożone przez Jagiełłę w Krewie w 1385 roku. • •

Karta pracy 35 Unia Polski z Litwą Mocne strony Słabe strony Szanse Zagrożenia 2. Jadwiga i Jagiełło – unia polsko-litewska 1 Zapisz w wyznaczonych miejscach w tabeli mocne i słabe strony decyzji o zawarciu unii pomiędzy Polską i Litwą, a następnie wymień szanse i zagrożenia, przed którymi stanął kraj rządzony przez Jadwigę. Odpowiednie informacje wybierz z poniższej ramki. imię i nazwisko klasa data • król niebędący z pochodzenia Polakiem, • wzrost znaczenia Polski i Litwy w Europie, • szansa na pokonanie Krzyżaków dzięki porozumieniu z Litwą, • przymierze z państwem pogańskim jako pretekst dla Krzyżaków do najazdu na polskie ziemie, • początek panowania nowej dynastii w Królestwie Polskim, • konieczność uwzględniania interesów Litwinów, • możliwość odzyskania utraconych ziem, • obrona przed wspólnym wrogiem, • możliwość prowadzenia przez władcę litewskiego polityki korzystniejszej dla Litwy niż Polski, • zaprowadzenie chrześcijaństwa na Litwie, • wzmocnienie polskiej armii, • różnice kulturowe między Polakami a Litwinami

36 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: potop szwedzki, wojna podjazdowa, hetman, wielki wezyr, odsiecz, husaria, − określa czas wydarzeń: 1655 rok – obrona Jasnej Góry, 1683 rok – odsiecz wiedeńska, − wymienia zasługi Stefana Czarnieckiego, Augustyna Kordeckiego i Jana III Sobieskiego, − wskazuje na mapie terytorium Rzeczypospolitej, Królestwa Szwecji, imperium osmańskiego oraz miejscowości: Częstochowę, Oliwę i Wiedeń, − omawia przyczyny, przebieg oraz skutki wojen polsko- -szwedzkich i polsko-tureckich, − wyjaśnia, dlaczego najazd Szwedów został nazwany potopem, − opisuje wyprawę wiedeńską Jana III Sobieskiego, posługując się poznanymi pojęciami, − wymienia główne elementy wyposażenia husarza, − wyjaśnia, jakie skutki przyniosły Rzeczypospolitej wojny prowadzone w XVII wieku. Metody pracy: − metoda aktywizująca – plakat, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z ilustracją, − praca z mapą. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 80–84), − mapa ścienna „Rzeczpospolita w XVII wieku”, − karta pracy „XVII wiek – stulecie wojen”. Przygotowanie do lekcji: Tydzień przed zaplanowaną lekcją nauczyciel poleca uczniom zgromadzenie materiałów ilustracyjnych na temat potopu szwedzkiego, odsieczy wiedeńskiej, postaci Stefana Czarnieckiego, Augustyna Kordeckiego oraz Jana III Sobieskiego. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie wojen, jakie w XVII wieku toczyła Polska ze swoimi sąsiadami, oraz ich następstw. 3. Wybrani uczniowie przypominają, w  jaki sposób Jan Zamoyski zasłużył się podczas wojny polsko-rosyjskiej w XVI wieku. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel omawia sytuację Polski w XVI i na początku XVII wieku. Następnie wskazuje na mapie ściennej terytorium Rzeczypospolitej w XVII wieku. Uczniowie wymieniają kraje sąsiadujące z państwem polsko-litewskim na podstawie mapy ze s. 83 podręcznika. Osoby chętne określają, co mogło być przyczyną sporów naszego kraju z sąsiadami. 2. Nauczyciel przydziela uczniom zadania do realizacji metodą plakatu (opis metody został zamieszczony w  Materiałach dla nauczyciela). W  tym celu klasa zostaje podzielona na cztery grupy. Pierwsza drużyna na podstawie tekstu podrozdziału „Potop szwedzki” ze s.  81 podręcznika przygotowuje wiadomości dotyczące wojny polsko-szwedzkiej z lat 1655–1660. Druga grupa, w oparciu o tekst podrozdziału „Wojny z Turcją” ze s. 82 podręcznika, gromadzi informacje na temat konfliktu pomiędzy Polską a Turcją. Trzeci zespół na podstawie tekstu podrozdziału „Potop szwedzki” i ramki „Obrona Jasnej Góry” ze s. 81 podręcznika zbiera wiadomości na temat Stefana Czarnieckiego i Augustyna Kordeckiego, a czwarty w oparciu o tekst podrozdziału „Skutki wojen w XVII wieku” ze s. 83 podręcznika gromadzi informacje na temat sytuacji Polski po okresie wojen w XVII wieku (Dokładne instrukcje z poleceniami dla poszczególnych drużyn znajdują się w Materiałach dla ucznia). 3. Po upływie wyznaczonego czasu liderzy grup prezentują wykonane plakaty i zawieszają je na tablicy. Równocześnie przedstawiają zgromadzony materiał ilustracyjny i zebrane informacje. 4. Nauczyciel na podstawie ilustracji husarza na s. 82 podręcznika wyjaśnia, jaką rolę odgrywał ten typ polskiej jazdy w armii Rzeczypospolitej. 5. Uczniowie wypełniają kartę pracy „XVII wiek – stulecie wojen”, a następnie prezentują rozwiązania zamieszczonych w niej zadań. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z  wybranymi przez nauczyciela zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 80 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj zadanie 1. ze s. 84 podręcznika. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 4. ze s. 84 podręcznika. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem plakatu XVII wiek – stulecie wojen

Scenariusz lekcji 37 Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do XVII wieku. Zaprojektujcie pierwszą stronę gazety, w której przedstawicie najważniejsze informacje dotyczące wojny polsko-szwedzkiej z lat 1655–1660. W tym celu zapoznajcie się z podrozdziałem „Potop szwedzki” ze s. 81 podręcznika. W swoim projekcie możecie wykorzystać materiał ilustracyjny zgromadzony przed lekcją. Do właściwego wykonania zadania mogą okazać się pomocne poniższe pytania. 1. Dlaczego trzeci najazd szwedzki został nazwany potopem? 2. W jaki sposób wojska polskie walczyły ze Szwedami w latach 1655–1660? 3. Jakie znaczenie dla Polaków miała skuteczna obrona klasztoru na Jasnej Górze przed najeźdźcami? Zadanie dla grupy I Materiały dla ucznia: Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do XVII wieku. Zaprojektujcie pierwszą stronę gazety, w której przedstawicie najważniejsze informacje dotyczące odsieczy wiedeńskiej i Jana III Sobieskiego. W tym celu zapoznajcie się z podrozdziałem „Wojny z Turcją” ze s. 82 podręcznika. W swoim projekcie możecie wykorzystać materiał ilustracyjny zgromadzony przed lekcją. Do właściwego wykonania zadania mogą okazać się pomocne poniższe pytania. 1. Co oznaczają terminy „odsiecz” i „wielki wezyr”? 2. Jaką rolę odegrał Jan III Sobieski podczas odsieczy wiedeńskiej? 3. Jaki był skutek zwycięstwa polskiego króla pod Wiedniem? Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do XVII wieku. Zaprojektujcie pierwszą stronę gazety, w której przedstawicie najważniejsze informacje dotyczące Stefana Czarnieckiego oraz Augustyna Kordeckiego. W tym celu zapoznajcie się z tekstem z podrozdziału „Potop szwedzki” i ramki „Obrona Jasnej Góry” ze s. 81 podręcznika. W swoim projekcie możecie wykorzystać materiał ilustracyjny zgromadzony przed lekcją. Do właściwego wykonania zadania mogą okazać się pomocne poniższe pytania. 1. Czym zasłużył się podczas potopu szwedzkiego Stefan Czarniecki? 2. Co łączyło Augustyna Kordeckiego z klasztorem na Jasnej Górze? Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą reporterów, która dzięki wehikułowi czasu przeniosła się do XVII wieku. Zaprojektujcie pierwszą stronę gazety, w której przedstawicie najważniejsze informacje dotyczące sytuacji Polski po okresie wojen w XVII wieku. W tym celu zapoznajcie się z podrozdziałem „Skutki wojen w XVII wieku” ze s. 83 podręcznika oraz mapą „Rzeczpospolita w XVII wieku” ze s. 83 podręcznika. W swoim projekcie możecie wykorzystać materiał ilustracyjny zgromadzony przed lekcją. Do właściwego wykonania zadania mogą okazać się pomocne poniższe pytania. 1. W jaki sposób wojny wpłynęły na zmiany terytorium Polski? 2. Jakie były skutki wojen w XVII wieku dla mieszkańców Rzeczpospolitej? 3. Jak wojny Polski z sąsiadami wpłynęły na jej pozycję w Europie? Zadanie dla grupy II Zadanie dla grupy III Zadanie dla grupy IV Podczas lekcji prowadzonych tą metodą zespół klasowy jest dzielony na grupy. Każda z nich opracowuje wybrane zagadnienia, które zostanie przedstawione w formie plakatu. Może on przybrać postać pierwszej strony gazety, na której znajdują się najważniejsze informacje wraz z odpowiednimi ilustracjami. Następnie liderzy poszczególnych grup prezentują prace na forum całej klasy. Metoda plakatu uczy współpracy oraz właściwego przedstawienia zdobytej wiedzy. Materiały dla nauczyciela Krótki opis metody aktywizującej – plakat

38 Karta pracy 1 Oceń, czy poniższe zdania są prawdziwe, czy fałszywe. Zaznacz literę „P” przy zdaniach prawdziwych, a „F” – przy fałszywych. Wiek XVI jest nazywany w historii Polski „złotym wiekiem”. P F Trzeci najazd Szwedów na Polskę został nazwany „potopem” ze względu na ciągłe opady deszczu w tym czasie. P F Jan III Sobieski był polskim władcą oraz znakomitym dowódcą wojskowym. P F Polskie wojska wyruszyły z odsieczą pod Wiedeń, aby pokonać Austrię. P F Dowódcą wojsk tureckich zostawała osoba mająca tytuł hetmana. P F 2 Przyjrzyj się ilustracji i wykonaj polecenia. XVII wiek – stulecie wojen imię i nazwisko klasa data a) Nazwij wydarzenie przedstawione na ilustracji. b) Napisz imię i nazwisko postaci oznaczonej numerem 1 na obrazie. 1

Scenariusz lekcji 39 Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: konstytucja, reformy, powstanie, kosynierzy, monarchia, zaborcy, − określa czas wydarzeń: 1791 rok – uchwalenie Konstytucji 3 maja, 1794 rok – powstanie kościuszkowskie, 1795 rok – trzeci rozbiór Polski, − wyjaśnia przyczyny wybuchu powstania kościuszkowskiego, − ocenia postawę społeczeństwa polskiego w sytuacji zagrożenia niepodległości państwa, − wyraża własną opinię na temat decyzji o rozpoczęciu powstania kościuszkowskiego, − wskazuje na mapie ziemie zabrane Rzeczypospolitej w poszczególnych rozbiorach oraz miejscowości: Kraków, Racławice, Maciejowice, Warszawę, − omawia znaczenie bitew pod Racławicami i Maciejowicami, − wyjaśnia przyczyny klęski powstania z 1794 roku, − omawia zasługi Tadeusza Kościuszki dla narodu polskiego i amerykańskiego, − omawia zasługi Wojciecha Bartosa podczas powstania kościuszkowskiego. Metody pracy: − metoda aktywizująca – burza mózgów, − metoda aktywizująca – skrzynka pytań, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z ilustracją, − praca z mapą. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 89–93), − zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 4” (s. 55–57). Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: wyjaśnienie znaczenia powstania kościuszkowskiego dla losów państwa polskiego. 3. Wybrani uczniowie przypominają, w jaki sposób wojny prowadzone przez Polskę w XVII wieku wpłynęły na stan kraju. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel omawia trudną sytuację Rzeczypospolitej w drugiej połowie XVIII wieku. Wyjaśnia, dlaczego kraj borykał się z problemami wewnętrznymi oraz opisuje próby jego ratowania poprzez uchwalenie Konstytucji 3 maja. Zwraca przy tym uwagę na przyczyny pierwszego i drugiego rozbioru Polski. 2. Uczniowie na podstawie mapy „Rozbiory Polski” ze s. 92 podręcznika wskazują ziemie zabrane Rzeczypospolitej podczas pierwszego i drugiego rozbioru. Następnie prowadzący zajęcia wprowadza termin „zaborcy” oraz charakteryzuje państwa biorące udział w rozbiorach. 3. Uczniowie mają za zadanie odpowiedzieć na pytanie: „Bić się czy nie bić?”. W tym celu cała klasa pracuje metodą burzy mózgów. Poszczególne osoby zgłaszają swoje odpowiedzi dotyczące zadanego problemu. Prowadzący zajęcia czuwa nad właściwym przebiegiem dyskusji oraz zachęca słabszych uczniów do wzięcia w niej udziału. 4. Nauczyciel przedstawia sytuację panującą w Polsce po drugim rozbiorze. Wymienia przy tym przyczyny, które zdecydowały o wybuchu powstania kościuszkowskiego. Następnie cała klasa czyta tekst źródłowy „Przysięga Tadeusza Kościuszki” ze s. 90 podręcznika oraz wykonuje zadania 1. i 2. „Praca z tekstem źródłowym”. Wskazane osoby przedstawiają swoje odpowiedzi. 5. Prowadzący zajęcia opisuje przebieg i upadek powstania kościuszkowskiego. Wyjaśnia terminy: „powstanie” i „kosynierzy”. Przybliża także postacie Tadeusza Kościuszki i Wojciecha Bartosa. Uczniowie zapoznają się z ilustracją Panoramy Racławickiej zamieszczonej na s. 91 podręcznika. Chętna osoba udziela odpowiedzi na pytanie: „Czym różni się sposób walki wojsk rosyjskich i kosynierów ukazany na obrazie?”. 6. Nauczyciel omawia skutki klęski powstania kościuszkowskiego. Następnie wybrany uczeń na podstawie mapy „Rozbiory Polski” ze s. 92 podręcznika wskazują ziemie zabrane Polsce podczas III rozbioru. Faza podsumowująca Wyjaśnienie zasad pracy metodą skrzynki pytań (informacje o metodzie zamieszczono w Materiałach dla nauczyciela). Podzielenie zespołu klasowego na pięć grup. Losowanie przez osoby z kolejnych drużyn kartek z pytaniami (przykładowe pytania znajdują się w Materiałach dla nauczyciela) i udzielanie na nie odpowiedzi (za każdą prawidłową odpowiedź grupa otrzymuje 1 punkt; wygrywa zespół, który zdobędzie najwięcej punktów). Zadanie domowe: Wykonaj zadanie 4 i 7 ze s. 55–56 zeszytu ćwiczeń. Zadanie domowe dla chętnych: Wykonaj zadanie 5. ze s. 93 podręcznika. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem burzy mózgów oraz skrzynki pytań Tadeusz Kościuszko na czele powstania

40 Scenariusz lekcji Materiały dla nauczyciela Metoda ta może być wykorzystywana do podsumowań i powtórzeń większych partii materiału. Jej konkursowa forma, oparta na idei zdrowej rywalizacji, sprzyja utrwaleniu wiadomości i zachęca uczniów do sprawdzenia stopnia opanowania wiedzy z danego zakresu i aktywnego uczestniczenia w zajęciach. Po zrealizowaniu określonych treści nauczyciel przygotowuje około 20 kartoników z pytaniami i poleceniami, które następnie umieszcza w pudełku. W zależności od przyjętej formy uczniowie mogą uczestniczyć w konkursie indywidualnie bądź grupowo. Wygrywa ten uczeń lub zespół, który udzieli prawidłowych odpowiedzi na najwięcej pytań. Krótki opis metody aktywizującej – skrzynka pytań W którym roku uchwalono Konstytucję 3 maja? Jakie państwa dokonały drugiego rozbioru Polski? Jak wyglądały stroje noszone przez kosynierów? Jakich dwóch państw jest bohaterem narodowym Tadeusz Kościuszko? W jakim polskim mieście Tadeusz Kościuszko złożył przysięgę? Jakie państwa dokonały trzeciego rozbioru Polski? Jaką funkcję pełnił Tadeusz Kościuszko podczas powstania w 1794 roku? Jak nazywał się król Polski z okresu rozbiorów? Gdzie można zobaczyć obraz Panorama Racławicka? W jakiej bitwie powstańcy odnieśli zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi? Ile lat trwał okres niewoli narodowej po trzecim rozbiorze Polski? W którym roku wybuchło powstanie kościuszkowskie? W którym roku nastąpił trzeci rozbiór Polski? Jak byli uzbrojeni kosynierzy? W której z bitew stoczonych w 1794 roku Kościuszko został wzięty do niewoli rosyjskiej? Pod którego państwa rządami znalazła się Warszawa po trzecim rozbiorze? Jaki los spotkał Polskę po trzecim rozbiorze? Przykładowe pytania do skrzynki pytań

Scenariusz lekcji 41 Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: polon, rad, Nagroda Nobla, laureat, noblista, − określa czas wydarzeń: 1903 rok – Nagroda Nobla z fizyki dla Marii Skłodowskiej-Curie, 1911 rok – Nagroda Nobla z chemii dla Marii Skłodowskiej- -Curie, − omawia najważniejsze osiągnięcia Marii Skłodowskiej-Curie, − wyjaśnia, jakie cechy charakteru wpływają na osiągnięcie sukcesu naukowego, − wymienia dziedziny, w jakich można otrzymać Nagrodę Nobla, − wymienia polskich laureatów Nagrody Nobla. Metody pracy: − metoda aktywizująca – burza mózgów, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem. Formy pracy: − indywidualna, − grupowa, − zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 104–107), − zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 4” (s. 63–65), − karta pracy „Maria Skłodowska-Curie – polska noblistka”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie dokonań Marii Skłodowskiej-Curie. 3. Wybrani uczniowie przypominają, jakie były powody utraty przez Polskę niepodległości w XVIII wieku. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel omawia sytuację kobiet pod koniec XIX wieku. Wyjaśnia, dlaczego dziewczęta nie mogły kontynuować edukacji na uczelniach wyższych na ziemiach polskich. Przybliża uczniom postać Marii Skłodowskiej-Curie jako Polki realizującej swoje marzenia. 2. Nauczyciel tłumaczy zasady pracy metodą burzy mózgów i  umieszcza na tablicy pytanie główne: „Jakie wydarzenia były najważniejsze w  życiu Marii Skłodowskiej-Curie?” (krótki opis metody oraz przykładowy schemat znajdują się w Materiałach dla nauczyciela). Uczniowie zapisują pytanie w swoich zeszytach. 3. Klasa zostanie podzielona na cztery grupy. Zadaniem dwóch drużyn będzie uzyskanie informacji na temat początkowego okresu życia Marii Skłodowskiej-Curie, a  dwóch kolejnych – wiadomości dotyczących pobytu polskiej uczonej we Francji (instrukcje dla poszczególnych grup zostały zamieszczone w  Materiałach dla ucznia). 4. Po upływie wyznaczonego czasu dwie pierwsze grupy przedstawiają wyniki swojej pracy. Nauczyciel zapisuje na tablicy najtrafniejsze odpowiedzi do wcześniej postawionego pytania oraz wyjaśni, kim był Piotr Curie. Następnie pozostałe zespoły prezentują swoje propozycje, którymi zostaje uzupełniony schemat. Prowadzący zajęcia wyjaśnia, jakie znaczenie miało dla nauki odkrycie dwóch pierwiastków polonu i radu, oraz wprowadza termin „laureat”. Uczniowie rozwiązują zadanie 1 i 2. z karty pracy. 5. Nauczyciel inicjuje krótką dyskusję na temat wagi dokonań Marii Skłodowskiej-Curie jako naukowca i  kobiety. Uczniowie wskazują, że dzięki osiągnięciom naukowym polskiej noblistki był możliwy postęp w medycynie i docenienie roli kobiet w nauce. Prowadzący zajęcia pilnuje prawidłowego porządku podczas udzielania głosu poszczególnym osobom. Następnie wskazane osoby wymieniają, jakie cechy charakteru musi posiadać osoba chcąca osiągnąć sukcesy naukowe. Szczególnie ważne jest podkreślenie wytrwałości w realizacji wyznaczonego celu oraz pomysłowości. 6. Prowadzący zajęcia opowiada uczniom o ostatnich latach życia polskiej noblistki i jej uhonorowaniu przez Francję i  Polskę. Zwraca także uwagę na to, jakim szacunkiem darzy się ją w innych krajach. Podkreśla wyjątkowość Marii Skłodowskiej-Curie jako jednej z najwybitniejszych kobiet w historii. 7. Nauczyciel przedstawia postać Alfreda Nobla i  wyjaśnia, z  jakiego powodu zaczęto przyznawać nagrodę jego imienia. Cała klasa zapoznaje się z ramką „Polscy nobliści” na s. 106 podręcznika. Wskazana osoba udziela odpowiedzi na pytanie: „W jakich dziedzinach Polacy otrzymywali Nagrodę Nobla?”. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 104 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj zadanie 3 i 4. ze s. 64 zeszytu ćwiczeń. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 5. ze s. 107 podręcznika. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem burzy mózgów Maria Skłodowska-Curie – polska noblistka

42 Scenariusz lekcji Burza mózgów to metoda zespołowej analizy zagadnienia. Na początku jej realizacji nauczyciel stawia pytanie, po czym uczniowie zgłaszają spontanicznie własne propozycje odpowiedzi. Po zweryfikowaniu przez prowadzącego poszczególne pomysły zostają zapisane na tablicy. W ten sposób dzieci same znajdują odpowiedź na trudne pytanie. Ważną zaletą tej metody jest aktywizacja uczniów, którzy podczas dyskusji mogą prezentować swoje pomysły i swobodnie wyrażać opinie. Materiały dla nauczyciela Krótki opis metody aktywizującej – burza mózgów Przykładowa realizacja burzy mózgów dotyczącej zagadnienia: „Jakie wydarzenia były najważniejsze w życiu Marii Skłodowskiej-Curie?” JAKIE WYDARZENIA BYŁY NAJWAŻNIEJSZE W ŻYCIU MARII SKŁODOWSKIEJ-CURIE? otrzymanie z mężem Nagrody Nobla z fizyki w 1903 roku objęcie funkcji wykładowcy na Sorbonie podjęcie pracy jako nauczycielka ukończenie z wyróżnieniem gimnazjum odkrycie z mężem pierwiastków polonu i radu poślubienie Piotra Curie przyznanie Marii Nagrody Nobla z chemii w 1911 roku rozpoczęcie studiów na Sorbonie Przeczytajcie tekst podrozdziału „Początki kariery naukowej” ze s. 104 podręcznika. Następnie na jego podstawie wypiszcie cztery najważniejsze wydarzenia z początkowego okresu życia Marii Skłodowskiej-Curie. Materiały dla ucznia Przeczytajcie tekst podrozdziału „Odkrycia i nagrody” ze s. 105 podręcznika. Następnie na jego podstawie wypiszcie cztery najważniejsze wydarzenia z okresu, podczas którego Maria Skłodowska-Curie żyła we Francji. Zadanie dla grupy III i IV Zadanie dla grupy I i II

Karta pracy 43 Maria Skłodowska-Curie – polska noblistka 1 Wstaw znak „x” w kratki przy zdaniach prawdziwych. 2 Uzupełnij tabelę dotyczącą miast, które są związane z Marią Skłodowską-Curie. imię i nazwisko klasa data Młoda Maria po ukończeniu gimnazjum pracowała jako urzędniczka. Maria Skłodowska-Curie znała cztery języki obce. Piotr Curie był brytyjskim naukowcem. Małżeństwo Curie prowadziło swoje badania w laboratorium. Maria Skłodowska-Curie nazwała jeden z odkrytych pierwiastków na cześć Polski. Polska uczona trzykrotnie otrzymała Nagrodę Nobla. Maria Skłodowska-Curie była pierwszą kobietą uczącą w paryskiej szkole wyższej Sorbonie. Nazwa miasta Związek Marii Skłodowskiej-Curie z wymienionym miastem Miejsce narodzin polskiej uczonej. Paryż Polskie miasto, w którym mieści się uniwersytet noszący imię Marii Skłodowskiej-Curie. 3 Przyporządkuj każdej postaci informacje o niej. A. Henryk Sienkiewicz B. Czesław Miłosz C. Władysław Reymont 1. Laureat Literackiej Nagrody Nobla za powieść Chłopi. 2. XX-wieczny polski poeta będący przeciwnikiem władz komunistycznych rządzących w Polsce. 3. Pierwszy przewodniczący związku zawodowego „Solidarność”. 4. Autor powieści historycznych Ogniem i mieczem oraz Potop. A – B – C –

44 Scenariusz lekcji Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: Legiony Polskie, Naczelnik Państwa, powstania śląskie, powstanie wielkopolskie, Bitwa Warszawska, Orlęta Lwowskie, − określa czas wydarzeń: 11 listopada 1918 roku – odzyskanie przez Polskę niepodległości, 1918 rok – wybuch powstania wielkopolskiego, 1920 rok – Bitwa Warszawska, 1921 rok – wybuch trzeciego powstania śląskiego, − wyjaśnia, w jaki sposób Polska odzyskała niepodległość, − omawia zasługi Józefa Piłsudskiego dla odzyskania niepodległości przez Polskę, − opisuje powstanie w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku, a także określa skutki tych zrywów, − tłumaczy, dlaczego 11 listopada obchodzi się w Polsce Narodowe Święto Niepodległości, − opisuje polsko-ukraiński spór dotyczący Lwowa, − wyjaśnia znaczenie zwycięstwa Polaków nad Rosjanami w 1920 roku, − wymienia państwa sąsiadujące z II Rzecząpospolitą. Metody pracy: − metoda aktywizująca – portfolio, − metoda aktywizująca – plakat, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z infografiką, − praca z mapą, − praca z materiałami ilustracyjnymi. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 112–117), − karta pracy „Józef Piłsudski i niepodległa Polska”. Przygotowanie do lekcji: Tydzień przed zaplanowaną lekcją nauczyciel poleca uczniom zgromadzenie materiałów dotyczących podstawowych informacji na temat powstania wielkopolskiego, powstań śląskich, polsko-ukraińskiego konfliktu o Lwów oraz wojny Polski z Rosją Sowiecką. Zebrane informacje, a także ilustracje uczniowie umieszczają w teczkach (opis metody portfolio znajduje się w Materiałach dla nauczyciela). Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie postaci Józefa Piłsudskiego i  najważniejszych wydarzeń z okresu walki o granice Polski. 3. Wybrani uczniowie przypominają przyczyny i  skutki powstania styczniowego. 4. Prowadzący zajęcia omawia ocenione teczki portfolio oraz informuje, że będzie można je wykorzystać podczas lekcji. Osoby, które najlepiej przygotowały materiały, zostaną liderami grup. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel opowiada uczniom o młodości Józefa Piłsudskiego. Zwraca przy tym uwagę na sposób jego wychowania w duchu patriotycznym, które wpłynęło na jego postępowanie w późniejszych latach życia. 2. Cała klasa zapoznaje się z  podrozdziałem „Piłsudski podczas I wojny światowej” ze s. 112 podręcznika. Wyznaczone osoby przedstawiają sytuację zaistniałą w Europie w 1914 roku oraz wyjaśniają, jaka rolę odgrywał w tym czasie Józef Piłsudski. Prowadzący zajęcia podkreśla znaczenie Legionów Polskich w walce o odzyskanie przez Polskę niepodległości. Uczniowie rozwiązują zadanie 1. z karty pracy. 3. Nauczyciel omawia działania Polaków podejmowane w listopadzie 1918 roku oraz opisuje sytuację państw zaborczych w tamtym okresie. Następnie omawia działalność Józefa Piłsudskiego w  odrodzonej Polsce oraz tłumaczy znaczenie terminów „Naczelnik Państwa” i „II Rzeczpospolita”. 4. Klasa zostaje podzielona na cztery zespoły. Następnie nauczyciel tłumaczy zadanie realizowane metodą plakatu: zadanie polega na przygotowaniu strony tytułowej gazety na temat określonego wydarzenia dotyczącego walk o granice Polski (zadania dla każdej drużyny zamieszczono w Materiałach dla ucznia). 5. Po upływie wyznaczonego czasu liderzy grup prezentują wykonane plakaty i zawieszają je na tablicy. Równocześnie przedstawiają zgromadzony materiał ilustracyjny i zebrane informacje. Następnie nauczyciel poleca uczniom rozwiązanie zadania 2. i 3. z karty pracy. 6. Na podstawie mapy ze s. 116 podręcznika prowadzący zajęcia przedstawia ostatecznie ukształtowane granice państwa polskiego w  1922 roku. Uczniowie odczytują z mapy nazwy krajów, z którymi graniczyła Polska. Faza podsumowująca Uczniowie zapoznają się z wybranymi przez nauczyciela zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 112 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe: Wykonaj zadanie 4. z karty pracy. Zadanie domowe dla chętnych Wykonaj zadanie 4. ze s. 117 podręcznika. Scenariusz lekcji z wykorzystaniem portfolio i plakatu Józef Piłsudski i niepodległa Polska

Scenariusz lekcji 45 Portfolio jest metodą aktywizującą, która polega na zebraniu i  umieszczeniu w  teczce tematycznej informacji oraz materiału ilustracyjnego dotyczących danego zagadnienia. Przy wyszukiwaniu materiałów uczniowie korzystają z różnych źródeł, np. ze słowników, z  encyklopedii, albumów, prasy i  internetu. Metoda portfolio uczy samodzielnego wyszukiwania potrzebnych wiadomości oraz ich segregowania i wartościowania, a dzięki wymienianiu się materiałami zachęca i  motywuje do współpracy. Ważnym założeniem tej metody jest również jej interdyscyplinarność – uczniowie pogłębiają bowiem swoją wiedzę z  różnych dziedzin. Materiały dla nauczyciela Krótki opis metody aktywizującej – portfolio Materiały dla ucznia Zadanie dla grupy I Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą dziennikarzy obserwujących walki podczas powstania wielkopolskiego. Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 114 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie to wydarzenie w formie plakatu jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Zaprezentujcie efekty swojej pracy całej klasie. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze. 1. W jakich okolicznościach doszło do wybuchu powstania wielkopolskiego? 2. Kiedy doszło do pierwszych walk i ich zakończenia? 3. Jakie były skutki zrywu zorganizowanego w Wielkopolsce? Zadanie dla grupy II Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą dziennikarzy obserwujących walki podczas powstań śląskich. Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 114 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie te wydarzenia w formie plakatu jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Zaprezentujcie efekty swojej pracy całej klasie. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze. 1. Jaka była przyczyna konfliktu polsko-niemieckiego? 2. Kiedy wybuchły powstania na Śląsku? 3. Jakie były skutki III powstania śląskiego? Zadanie dla grupy III Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą dziennikarzy obserwujących walki o Lwów. Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 115 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie to wydarzenie w formie plakatu jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Zaprezentujcie efekty swojej pracy całej klasie. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze. 1. Jaka była przyczyna konfliktu polsko-ukraińskiego? 2. Kiedy zaczęły się walki o Lwów? 3. Kogo określa się mianem Orląt Lwowskich? 4. Jak zakończył się spór o Lwów? Zadanie dla grupy IV Wyobraźcie sobie, że jesteście grupą dziennikarzy obserwujących walki podczas wojny Polski z Rosją Sowiecką. Na podstawie wiadomości z podręcznika na s. 115 i materiałów zebranych za pomocą metody portfolio przedstawcie to wydarzenie w formie plakatu jako stronę tytułową swojej gazety. Zamieśćcie tylko najważniejsze informacje oraz odpowiednie ilustracje. Zaprezentujcie efekty swojej pracy całej klasie. Do wykonania zadania możecie wykorzystać pytania pomocnicze. 1. Co było przyczyną wybuchu wojny pomiędzy Polską a Rosją Sowiecką? 2. Co zdecydowało o wyniku wojny? 3. Jakie były skutki konfliktu z lat 1919–1921?

46 Karta pracy 1 Skreśl w nawiasie błędne informacje, tak aby powstały zdania prawdziwe. Józef Piłsudski urodził się w (XIX wieku / XX wieku). W młodości Piłsudski brał udział w akcjach przeciwko władzom (rosyjskim / niemieckim). Na początku I wojny światowej Józef Piłsudski poparł (Rosję i Francję / Niemcy i Austro-Węgry). 2 Do podanych wydarzeń dopisz odpowiednie daty. Następnie umieść we właściwych miejscach na osi czasu litery oznaczające te zdarzenia. A. odzyskanie przez Polskę niepodległości B. wybuch trzeciego powstania śląskiego C. Bitwa Warszawska D. wybuch I wojny światowej Józef Piłsudski i niepodległa Polska imię i nazwisko klasa data 1. 2. 3. 4. 5. 1912 rok 1917 rok 1922 rok Hasło: 1. Miasto, w którego obronie walczyli młodzi Polacy. 2. ... Polskie były formacją wojskową pod dowództwem Józefa Piłsudskiego. 3. Państwo zaborcze, w którym doszło do wybuchu wojny domowej. 4. 11 listopada w Polsce jest obchodzone Narodowe Święto ... 5. Miasto, w którego pobliżu rozegrała się w 1920 roku bitwa decydująca o ocaleniu niepodległości Polski. 4 Napisz, co decydowało o kształtowaniu się poszczególnych granic Polski w latach 1918–1922. • granica zachodnia – • granica wschodnia – 3 Rozwiąż krzyżówkę. Następnie zapisz w wyznaczonym miejscu otrzymane hasło.

Scenariusz lekcji 47 Cele lekcji: Uczeń: − poprawnie posługuje się terminami: politechnika, Wolne Miasto Gdańsk, Centralny Okręg Przemysłowy, − określa czas wydarzeń: 1921 rok – rozpoczęcie budowy portu w Gdyni, 1937 rok – rozpoczęcie budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, − omawia przyczyny budowy portu w Gdyni, − wyjaśnia, dlaczego Gdynia stała się polskim „oknem na świat”, − przedstawia osobę Eugeniusza Kwiatkowskiego oraz jego zasługi dla odzyskania niepodległości przez Polskę i rozwoju gospodarczego kraju, − wyjaśnia, czym był Centralny Okręg Przemysłowy, − wymienia główne gałęzie przemysłu znajdujące się na obszarze Centralnego Okręgu Przemysłowego, − wymienia skutki budowy Centralnego Okręgu Przemysłowego, − wskazuje na mapie Centralny Okręg Przemysłowy i Gdynię. Metody pracy: − metoda aktywizująca – analiza SWOT, − rozmowa nauczająca (pogadanka), − praca z podręcznikiem, − praca z mapą, − praca z ilustracją. Formy pracy: indywidualna, grupowa, zbiorowa. Środki dydaktyczne: − podręcznik „Wczoraj i dziś 4” (s. 122–125), − zeszyt ćwiczeń „Wczoraj i dziś 4” (s. 75–77), − karta pracy „Eugeniusz Kwiatkowski i budowa Gdyni”. Przebieg lekcji Faza wprowadzająca 1. Czynności organizacyjne: sprawdzenie obecności, podanie tematu lekcji. 2. Nauczyciel prezentuje cel ogólny lekcji: przedstawienie postaci Eugeniusza Kwiatkowskiego oraz omówienie przyczyn budowy portu w Gdyni. 3. Wybrani uczniowie przypominają, w jaki sposób kształtowały się granice II Rzeczypospolitej w latach 1919– 1922. Faza realizacyjna 1. Nauczyciel przybliża uczniom postać Eugeniusza Kwiatkowskiego. Przedstawia jego zasługi dla odzyskania przez Polskę niepodległości oraz późniejsze zaangażowanie w rozwój gospodarczy kraju. Na podstawie ilustracji zamieszczonej na s. 122 podręcznika uczniowie wyjaśniają, jaka atmosfera panowała podczas symbolicznych zaślubin Polski z morzem. 2. Prowadzący zajęcia wskazuje na problem, przed jakim stanęło odrodzone państwo polskie, związany z  brakiem posiadania własnego portu morskiego. Zwraca przy tym uwagę na status Gdańska w tamtym czasie i  wrogość w  stosunkach polsko-niemieckich. Uczniowie podczas krótkiej dyskusji omawiają sposoby, które umożliwiałyby poprawę sytuacji Polski nad Morzem Bałtyckim. Nauczyciel wyjaśnia, jaką decyzję podjął w tej sprawie polski rząd. Następnie cała klasa rozwiązuje zadanie 1. z karty pracy. 3. Uczniowie zapoznają się z podrozdziałem „Polskie okno na świat” ze s. 123 podręcznika. Następnie odpowiadają, dlaczego port w  Gdyni stał się ważny dla polskiej gospodarki. Uczniowie wskazują na możliwość samodzielnej sprzedaży przez Polskę własnych towarów bez korzystania z portów innych państw. W dalszej części lekcji nauczyciel opisuje rolę Eugeniusza Kwiatkowskiego w rozwoju nowego miasta. 4. Narysowanie na tablicy tabeli do analizy SWOT dotyczącej hasła „Budowa Gdyni” (przykładowa analiza znajduje się w Materiałach dla nauczyciela). Uczniowie otrzymują własne tabele do uzupełnienia w parach (odpowiednia tabela do uzupełnienia znajduje się w Materiałach dla ucznia). Po upływie wyznaczonego czasu cała klasa wypełnia pod kierunkiem nauczyciela schemat zamieszczony na tablicy, przedstawiając mocne i słabe strony decyzji o powstaniu Gdyni. 5. Na podstawie mapy ze s. 124 podręcznika nauczyciel wskazuje położenie Gdyni oraz wyjaśnia przyczyny ulokowania Centralnego Okręgu Przemysłowego na południu kraju. Jeżeli istnieje taka możliwość, może użyć do tego celu także dużej mapy ściennej. Uczniowie wykonują zadanie 2. z karty pracy. Wskazane osoby udzielają odpowiedzi. 6. Prowadzący zajęcia tłumaczy, dlaczego budowa Centralnego Okręgu Przemysłowego była ważna dla polskiego rządu. Podkreśla przy tym zasługi Eugeniusza Kwiatkowskiego w  realizacji tego wielkiego przedsięwzięcia gospodarczego. Następnie opisuje dalsze losy COP. Faza podsumowująca 1. Uczniowie zapoznają się z  wybranymi przez nauczyciela zagadnieniami zawartymi w „Na co będę zwracać uwagę” ze s. 122 podręcznika. Następnie wskazane osoby wypowiadają się na temat tych zagadnień. Zadanie domowe Wykonaj zadanie 8. ze s. 77 zeszytu ćwiczeń. Zadanie domowe dla chętnych Wyszukaj w  dostępnych źródłach (podręcznik, internet, książki) informacje, w  jaki sposób mieszkańcy Gdyni uczcili pamięć Eugeniusza Kwiatkowskiego. Eugeniusz Kwiatkowski i budowa Gdyni Scenariusz lekcji z wykorzystaniem analizy SWOT

48 Scenariusz lekcji Budowa Gdyni Mocne strony Słabe strony • duże zatrudnienie przy budowie portu morskiego • powstanie nowoczesnego miasta • poparcie polskiego społeczeństwa • zbyt duże koszty budowy miasta i portu • zaniedbanie ważnych planów budowlanych w innych częściach Polski Szanse Zagrożenia • rozwój polskiego handlu zagranicznego • znaczne zyski finansowe dla państwa z handlu morskiego • wzrost znaczenia Polski nad Morzem Bałtyckim • powstanie polskiej floty • wzrost liczby ludności polskiej na północnym obszarze kraju • konkurencja ze strony Gdańska i portów niemieckich • problemy finansowe wynikające z budowy nowego miasta i portu • brak osób zainteresowanych zamieszkaniem w nowym mieście Materiały dla nauczyciela Przykładowa analiza SWOT zagadnienia „Budowa Gdyni” Budowa Gdyni Mocne strony Słabe strony Szanse Zagrożenia Materiały dla ucznia ✂