НАЙМАН-ТӨЛЕГЕТАЙ: МАТАЙ-САДЫР. рулары

Матай, Садыр рулары

ЕР ТОҚПАНБЕТ (1705-1801). Есімі бүткіл Матай-Кенже елінің ұра-
нына айналған батыр.

Ер Тоқпанбет 1728 жылы Шұбаркөл, Бұланты өзені бойында «қалмақ
қырған» аталған қазақ қолының ең алғашқы жоңғарларға қарсы тойтарыс
беру соғысына, содан кейін Алакөл маңындағы «Аңырақай» соғысына
қатысады. Қазақтардың 1739, 1742, 1745 жылдардағы жоңғарға қарсы
тойтарыс соғыстарында да ерен ерліктер көрсетеді. 1745 жылғы жоңғар-
мен жекпе-жек майданында қатарынан үш мәрте ұрысқа шығып, жеңіс-
ке жетеді. Сол үшін Абылай ханның «үш тоғыз өсімтал бол» деп берген
батасы оң болып, Тоқпанбет кіндігінен он бір ұл болып, ұрпағынан үш
мәрте тоғыз тарап, өркені өсіпті. Ер Тоқпанбет 10 мың, яғни бір түмен қол
басқарған қолбасшы. Ол Лайсудағы «Қанды жап» келісімінің алдында,
қолбасшы Бөгенбай батырдың басқаруымен жоңғарларды Итарқадағы
Қоймаңырақ, Қозымаңырақтан қуған батырлардың бірі болған. Жоңғар
соғысынан соң, Шыңғыс тауының өңірін иемденіп, Найман бабаның тауы
деп бытырап кеткен үш Матай елін сонда шоғырлап жинаған асыл. Ер
Тоқпанбеттің есімі Кенже елінің ұранына айналған.

Ер Тоқпанбет жылы 96 жасында, қыста Шыңғыс тауы аймағында қай-
тыс болыпты Ол 1801 жылы 96 жасында, қыста өмірден озған. Мәйіті
Түркістандағы Ахмед Яссауи мазарынан жерленген.

...Ер Тоқпанбеттің батасы жеті ұрпағына дамыпты. Оны «Ататек» өлең-
шежіре шығармасында Мырзағұлұлы Толғанбай ақын баян етеді. Ер Тоқ-
панбеттің батасы Айтқожа биге, одан Бабеке батырға, одан Мұжық биге,
одан Шоңды биге, одан Телібай болысқа, одан Арнай болысқа дарыпты.
Арнай болыс 1930 жылы Бөрібай көтерілісінің белді тұлғасы болып, Ал-
матыда атылып кетеді.

Ер Тоқпанбеттің батасы дарыған Айтқожа, Бабеке, Мұжық, Шоңды, Те-
лібайдың зираттары Ақсу ауданының аумағында жатыр.

Ер ТОҚПАНБЕТ туралы толығырақ деректерді сайтымда жария-
ланған Жемісбек ТОЛЫМБЕКОВтың «Ер ТОҚПАНБЕТ немесе ШӨҢКЕЙ
Батыр» деген мақаласынан оқуға болады. Сілтемесі: https://cutt.ly/

101

Найман – Төлегетай:

ШОҢАЙ БАТЫР – БӨРІБАЙ Батырмен қатарлас, үзеңгілес, май-
дандас болған. Олар қалың қазақ әскерінің мыңбастары болып, алғы
шебінде ту иелері болып жүреді.

« ... Жастайынан еті тірі, күші мығым, сөзі ширақ жас Шоңайға Бөрі-
бай батырдың көзі түсе бастайды. Бөрібай батырға еш нәрседен сес-
кенуді білмейтін, батыл, ақылды да айлалы Шоңай сияқты талапты
жігіттің бойындағы қасиеттер ұнаса керек, ол оны жеке тәрбиесіне
алады.

Соғыс қимылдары жүріп жатқан шақтың өзінде де қазақ елінің өзін-
дік өмірі бір тоқтамағаны белгілі. Осы арада Бөрібай батыр Шоңайды
кейде жиын – кеңеске ертіп апарып қатыстырып, ақыл-ойының кемел-
денуіне себепкер болып жүреді.

Ер жігіттің сегіз қырлы болып қалыптасуын да ұмытпастан, Шо-
ңайды балуан күресіне, мергендік өнері мен әр түрлі қарумен сайысу
жарыстарына да қатыстырып тұрады. Оған арнатып жеке сауыт–
сайман мен қару-жарақ соқтырады.

«Бөрібай батыр Шоңайдың батырлық қабілетін шыңдау үшін кей
шайқастарда оған жасақты басқартады». (Өтепберген Ақыпбекұлы
«Шоңай батыр», Қазақ батырлары, 1999 ж., 3 бет.)

Соғыс өнерінің қыр–сырына қанығып, әбден үйренгеннен кейін қолбас-
қарарлық дәрежеге жеткеннен кейін Бөрібай батыр жас Шоңайға ұрыс-
қа Қаптағай жасағын бастап барасың деп сенім білдіреді. Жасақта Бө-
рібайдан жауынгерлік тәрбие алған Қара батырдың ұлы Тілеке де бар
еді. Жастайынан ұрыс өнерін меңгеріп өскен сарбаздар жоңғарлардың
жасағын бөгеп, ұрыс сала жүріп елге тиіскізбестен ел шетіне ығыстырып
қуып шығады. Осы ұрыста Шоңай жасағы көп олжа түсіреді. Қазақ салты
бойынша ең үлкен олжа болған «Көкқасқа айғырдың үйірін» Бөрібай ба-
тырға арнап тартқызады. Ел ішінде осы күнге дейін «Бөрібай сыбағасы»
деген жоралғы содан қалса керек.

Бөрібай батырдан тәлім-тәрбие алған Шоңайдың батырлық ісінің ша-
рықтау кезеңі оның Қабанбай батырдың қарамағына өтіп, оның тікелей
басшылығына қараған кезі болды. Шоңай алғашында оның қол астында
мыңбасы болады. Кейіннен түменбасы, Қабанбай қолындағы үлкен қол-
басы болады ...

Жоңғар басқыншылығына қарсы қазақ халқының соғысының жеңіспен
аяқталуына Аңырақай шайқасында жеке ерлігін және ұйымдастырушы-
лық қабілетін көрсеткендер арасында көптеген батырлар, билер, сұлтан-
дар, рубасылары болды. Солардың арасында Бөрібай батыр мен ол бау-
лып, тәрбиелеген Шоңай батыр да болды.

102

Матай, Садыр рулары

Атақты Бұқар жыраудың айтқан:
«...Қалмақтың кетіп кенеуі,
Ойындары осылды,
Тауасар, Қара, Шоңайым,
Сендерменен шоңайдым...» – деп осы тұста Шоңайдың атақты батыр-
лардың біріне айналған кезі еді.
Ақын Мұқаш Байбатыров:
...Қор құйған сом алтындай салмақтары,
Қабанбай, Бөгенбай мен Бөрібай, Шоңай...
...Үріккен құба жонның қалмақтары.... – деп жырлаған.
Шоңай батырдың ерлігі мен жеке басының қажыр-қайраты сол кездегі
толғаулар мен жырлардың соғыс қимылдарының көріністері мен сурет-
теулерінен осылайша бейнесін тапқан. («Ақ желкен», 1998 ж. №6, маусым).
Шоңайдың Нартайлақ, Назар ұлдары да әке жолын қуып жаугершілік ат-
қарады, жауға шауып, ерліктеріне сай олар да батыр атанады.
Аудандағы “Қарашілік” жеріндегі олардың жерленген орны ел аузында
“Қосбатыр жотасы” деп аталып кеткен. 1993 жылы ұрпақтары, ауыл хал-
қы ас беріп, мазарларын жаңартты.

103

Найман – Төлегетай:

ҚАЙНАР БАТЫР – ел жадында сақталып, ерлігі аңызға, есімі ру
атына айналған Ақсу өңірінің тағы бір ер тұлғасы.

Ол Шоңай батырдың қол астында 15 жасында жауға шапқан, 20 жа-
сында мыңбасы болған. 1757 ж. Алтай тауындағы Лайсу деген жерде қа-
зақ-жоңғар арасында атақты “Қанды жап” келісімі жасалады. Сол келісім-
ге Абылайханның елшісін қорғап барған Қайнар батыр өз ішінен шыққан
жансыздардың сатқындығынан ұйықтап жатқан жерінде өлтіріледі. 24
жасында қаза тапқан батырдың сүйегі сол Алтайда жатыр.

Қайнар батырдың Құлболды, Тәңірқұл, Темей, Әжіғұл деген балары-
нан қазіргі 10 мыңға жуық ҚАЙНАР елі тарайды.

КӨТЕН Тәуіп БАЙҒОТАНҰЛЫ (18-ғасырда өмір сүрген делінеді).
Емші, көріпкел. Шыққан тегі Найман - Матай – Қаптағай – Ақшо-
ра. Ақшораның үлкен ұлы Ордағұлдан тараған балалардың ішіндегі
Байқотаннан туған.
Оған Көтен тәуіп деген есімінің қойылу себебі - шешесі босана алмай
қиналып жатқанда ауылға, сол кезде 37 жастағы атақты Қоңырбайұлы
Көтен тәуіп келіп, аман-есен туғызып алады. Жас нәрестенің әкесі үйіне
құдай айдап келген қонақтың тегін адам емес екенін түсінеді де, баласы-
на оның есімін қойған делінеді ...
Ендігі бір аңыз бойынша, ол өмірге келерде әкесі Байқотанның үйінің
жанына бөтен ақ нар келіп шөгіп жатқан дейді. Ақшора бабаларын алып
кеткен ақ нар туралы аңыз естерінде сақталып қалған туыстары шошы-
нып, тездетіп жиналып, ақыл – кеңес құрып, сірә мына өмірге келейін деп
жатқан бала қасиетті болуы мүмкін, сондықтан дұрыстап дұғасын оқып,
баланың атын бұрыс қою керек деп шешеді. Сол уақытта шөккен ақ нар-
да орнынан тұрып, ұзап барып жоқ болып кетіпті.

104

Матай, Садыр рулары

Көтен тәуіп Байқотанұлының әулиелік жолы 13 жас мүшелінен баста-
лып, бақсылық ұстайды, қобыз тартады. Шебер ұста болады. Емшілік қа-
сиет қонып, халық емшісі атанады. Сол сияқты, жан-жануар, аң-құстың
да тілін білген деген аңыз да айтылады.

Көтен Тәуіп есейе келе болашақты болжай білетін көріпкел болады.
Ел аузында «жеті өлікке жан берген, жеті пірге қол берген Ақшора ба-
бам» - деген киелі сөз әлі бар.

Көтен тәуіп жаугершілік кезеңдерде Абылай хан мен Қабанбай батыр-
лардың жанында болып, олардың ұрыстарда жараланған әскерлерін
емдеумен айналысқан. Үнемі ат үстіндегі жауынгерлерде жиі болып тұ-
ратын тік ішек ауруын емдеп отырады. Сондықтан да, оның Көтен тәуіп
аталуы осыған байланысты деген де айтылады.

Көтен тәуіп 71 жасында дүниеден өтіпті...
1994 жылы Ақсу ауданы орталығынан 5 шақырым жерде, Алматы –
Өскемен күре жолы бойында Алтынарық ауылының тұрғындары қасиетті
бабаларының басына кесене орнатты.

***

Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

Қыдыралы БӨРІБАЙҰЛЫ (шамамен
1732/1737 - 1807). Би. Әкесі – Бөрібай батыр.

Өз заманында кемеңгерлігімен, ақылгөй пара-
саттылығымен, әділдігімен Матай елінің беделді
биі болған. Қыдыралы жасынан шешендік өнерге
тәрбиеленіп, билік айтуға араласқан. Қаз дауыс-
ты Қазыбек биден бата алған. Көзі тірісінде “Қа-
йырымды Қыдыралы би” атанған

Бидің ел аузында сақталған, дау-дамайлар-
да айтқан кесімі ғибраттық мазмұнға толы. Оның
“Ханда ұл болмайды, биде құл болмайды”. “Хан –
халқының ұлы, би – әділдіктің құлы” деген сияқты
нақыл сөздері ел аузында сақталған. Ақсу, Қапал
өңірін қоныстанған бір ру ел Қыдыралының атымен аталады.
Қыдыралы жас кезінен ақылдығымен, парасаттылығымен шешендігі-
мен ерекшеленіп, ел арасындағы әрқилы дауларды шешуге араласады.
Оларды тапқырлықпен, әділдікпен орынды шешкендіктен «Бала би»,
одан ары Дара би», «Дана би», жасы ұлғайғанында «Баба би» атанған.

105

Найман – Төлегетай:

«Бөрібайдан Қыдыралы бесеу туды,
Қыдыралы Бөрібайдың жолын қуды.
Ол күнде онан асқан кісі болмай,
Мен шешенмін дегеннің тілін буды.»

Ауыз әдебиеті, «Бабалар сөзі», Сегіз сері «Бөрібай батыр» дастанын-
да Қыдыралы «қайырымды» би деп те аталған. Оның әулеті жайлауға
көшіп жүрген кездерінде жұртына «шаршап келген жолаушы тамақсыз
қалмасын, далаға келгендей болмасын» деген ниетпен ет асылған қазан-
ошағын қалдырып кетеді екен. Сол кезден қалған “Басқаларға қонғанша,
көшіп кеткен Қыдыралының жұртына қон” деген мәтел, халық аузында
бүгінге дейін айтылады...

Бөрібай батырдың ұлы Би атанған Қыдыралының Есбике, Таңсық
және Ендіғой есімді үш әйелінен 11 ұл тарайды. Сол бір ағаш уықты, киіз
туырлықты зар заманда сол өз балаларына қоса, тағы он бір ұл асырап
өсіріпті. Ер жеткен соң оларға да өз балаларымен бірдей енші бөліп бе-
ріп, ел қатарына қосқан екен. Балаларына: «Осы балаларымды құл деп
бөлгенің, менің үмбетім емессің» деп өсиет қалдырып кетіпті.

Мұхамеджан Тынышбаев өз шежіре кестесінің «Примечания» деген
қосымшасында «Кыдыралы би умер в 1807 году около Саратовки Леп-
синского уезда», - деп жазады. Қызылағаш телінде жерленген. Қорғаны
әлі бар.

ДӨСЕТ батыр (1770-1837).
ДӨСЕТ батыр Қыдыралының Таңсық әйелі-
нен туған бес ұлдың бірі.
Дөсет әкесінің жолымен, өсиетімен өскен, хал-
қының келешегіне қамқор болған тұлғалардың бірі.
Найза – қылышымен жауын жасқаған Жетісу жерін
сырт жаулардан қорғау жолындағы шайқастардың
бірінде қаза болған. Мәйіті Қызылағаш ауылынан
12-ші шақырымдағы дөңесте жерленген. Ол кісінің
бейіті жанынан қазірдің өзінде аттылы кісі жерге тү-
сіп, аруағына дұға арнап, өтеді. Дөсеттің әулиелігі
жөнінде де ел арасында аңыз-әңгімелер көп. Оның
басына кесене орнатылды.
Дөсеттен Қалқабай, Тәнеке деген екі ұл тарайды. Тәнеке – заманын-
да айбарымен аты шыққан қазақтың даңқты батырларының бірі болған.
Қалқабай да әулеті мен дәулеті шалқыған ауқатты, бай болған. Ол ХІХ ға-
сырдың орта шенінде қарауындағы қалың елді Ақтасты, Күреңбел сияқты
шұрайлы жерлерге қоныстандырып, отырықшылыққа баулиды

106

Матай, Садыр рулары

ТӘНЕКЕ Батыр ДӨСЕТҰЛЫ (1807-1885).
Белгілі би, батыр. Атақты ҚЫДЫРАЛЫ
бидің немересі, Найман тайпасының Ма-
тай руын басқарған.

Қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданы
Арғанаты тауындағы Тасқара жайлауында
туған.

М.Тынышбаев “Материалы к истории кир-
гиза-казахского народа” атты еңбегінде “Қы-
дыралы бидің немересі Тәнеке Дөсетұлы 1835-1885 жылы Кенесары
Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық қозғалысқа қатысты” деп жазған.
Ш. Уәлиханов Қашғар жеріне саяхат жасау барысында жазған күнде-
лігінде батырды үлкен мұрынды, жирен сақалды, кеудесін қалың түк бас-
қан, келбетті адам кейпінде суреттейді. Тәнеке рубасы, елағасы ретінде
атақонысы – Қапал (Қопалы) жерін келімсек казак-орыстар мен қарашек-
пендерден қорғап, тұрғылықты халықты егіншілікке баулыған. Жер дауы-
на байланысты Ресей императорына арнайы хат (1857) жолдаған. Онда
қол астына қараған Қаптағай елінің бұрыннан қоныс еткен жайлауы мен
қыстауын Қапал казак-орыстарының атаманы Абакумовтың көмегімен
орыстардың тартып алғаны, тұрғылықты халықты Балқаш маңындағы
құмға қуғаны туралы мәлімдей келіп “…ұлық мансапты құзыретіңізден
жоғарыда аталған жерлерді рудың өзіне қайтарып беруге бұйрық беруі-
ңізді сұрап, Матай-Қаптағай елінің волостной хорунжиі Тәнеке Дөсетұ-
лы мөрімді бастым. 1857” деп аяқтайды.
...Тәнеке батыр өмірінің соңына дейін қаптағай елінің басты адамы бо-
лып, алты Асан ұрпақтарын билеп, болыс болады. Тәнеке батыр Ұлбай
және Ырыс деген екі әйел алған. Ұлбай – Ескелді би мен Балпықтың жа-
қын туысы болса, Ырыс – қарақалпақтың қызы. «Әйелі Тәнекенің Ұлбай,
Ырыс, Бірі алтын болғанда, бірі - құрыш». Ырыстан Есімбек, Разбек, Қо-
жабек, Әуелбек, Отарбек, Қасен, Мырзабек, Мұса деген балалар тараған.
Тәнеке батырдың 78 жасында, яғни қыста қайтыс болғаны ресми де-
ректерде айтылады. Сүйегі Алқапты өзенінің маңында жылқы терісінен
жасалған сөреде қыстай сақталып, одан батырдың өз өсиеті бойынша
Баянжүрек тауының етегіне, «Түкінің кезеңі» деген жерге жерленеді. Қа-
пал мен Арасан ауылдары арасындағы күре жолдың орта шеніндегі «Тә-
некенің сөресі» аталатын ол жерге үлкен ескерткіш орнатылған.

ТӘНЕКЕ батыр туралы толығырақ деректерді сайтымда жария-
ланған Жемісбек ТОЛЫМБЕКОВтың «Таласпас Тәнекенің жан бағы-
на...» деген деректі мақаласынан оқи аласыңдар. Сілтемесі: https://cutt.

107

Найман – Төлегетай:

***

ЕСІМБЕК ҚАЖЫ (1840-1925). Би, болыс.
Тәнеке батырдың баласы. Қапал өңірінде болыс болған және би ре-
тінде ел ішінде әділдік жүргізген. Ол ерлік істері мен әділетсіздікке төз-
бейтін қайсар мінезімен елге сыйлы болған. Қазақ ауылдарына зорлық
көрсетіп, тізе батырған патша әкімшілігінің шенеунігі Эрентальға қаймық-
пай қарсы шыққан. Осы хақында Жамбыл ақын “Сырттанға” деген өле-
ңінде
“Қыдыралы Есімбек Эрентальды сабаған,
Ер туған ұл десін деп , бір кәдеге жараған” - дейді.

Кейін ол Арасан болысына өткен бір сайлауда жеңіліске ұшырап, өзі-
нің асқан намысқойлығына, батылдығына салып, сол Арасан болысынан
Көлдей-Жұмай деген бір рулы елді бөліп алып, жеке болыс құрады. Оны
әкесінің атымен «Тәнеке болысы» деп атайды және өзі болыс болып сай-
ланады. Меккеге барып, қажы атанып қайтқан. Ол Біржан мен Сара ай-
тысының қолдаушысы болған.

Есімбек Қажы 1925 жылы қуғынға ұшырап, қайтыс болады.

Жемісбек ТОЛЫМБЕКОВтың жазбаларынан:
«...Есімбектің Дәмелі әйелінен Ешмұханбет (1858–1931 ж.ж.) –
17.03.1931 жылы 58-2,7,8 РСФСР ҚІ бойынша соттап, 22.06.1931 жылы
атылған, 23.07.1997 жылы ҚР прокуратурасы ақтаған, Омарбек, Мыр-
забек және Шалипа әйелінен Жақсыбек, Шабданбек, Жұмабек, Айт
(1893–1971 ж.ж.) деген балалар тараған.
1908 жылы әйелі Дәмеліні ертіп қажылыққа барған.
Есімбектің отырған жайлауы Қапалдағы бұрынғы «Пламя Револю-
ция» колхозының жері – Бағара. Әйелі Шалипаның есімімен сол жерде
бір жота «Шалипан тұғылы (жотасы)» деп аталған. Қыстауы Баянжү-
ректің теріскей жағы – Тереңөзек сайы. Аяғы Көкқия тау бөктерлері
– Бақалы. Бақалыға Есімбек көк үй салдырған. Ел «Көктам» деп атаған.
Есімбек 86 жасында, 1925 жылы қайтыс болып, сол жерге жерленген.»

108

Матай, Садыр рулары

МАМАН ҚАЛҚАБАЙҰЛЫ ЖӘНЕ БАЛАЛАРЫ

МАМАН ҚАЛҚАБАЙҰЛЫ - би, қазақтан шыққан алғашқы кәсіпкер-
лердің бірі. 1810 жылы Алматы облысы Ақсу ауылында туған.

Әкесі Қалқабай – Дөсет батырдың бір баласы. Оның өзінен Қуат-
бек, Маман, Медетбек, Толқын, Айнабек, Қасабек есімді 6 ұлы болған.

Маман әкесі сияқты жастайынан дәстүрлі шаруашылық жүргізу тәсіл-
дерін меңгеріп, бай болады, имандылық жолын тұтады. Ол Ибраһим кө-
пес екеуі 1867-68 жылдары Қапал уезінен алғашқы болып қажылық са-
пармен Меккеге барып қайтады. Жолшыбай Ресей, Түркия және Араб
елдерінің тұрмыс-тіршілігіне ден қойып, береке-байлық көзі тек мал-дүние
жиюда емес, өнер-білім алуда екенін көкейге түйеді. Қажылық сапардан
оралған соң, Қапал уезіндегі болыстар арасындағы дау-дамайға төрелік
айтып, төбе билік құрумен қатар, елді мал бағудың өндірістік тәсілдері-
не көшуге, негізгі өнімдерді айырбас сауда айналымына салуға үндейді,
отырықшы тұрмыс салтының артықшылықтарын түсіндіруге талпынады.
Ел-жұрты оны құрметтеп «Байқажы» деп атаған. Маман 1901 жылы қай-
тыс болады.

МАМАН төрт әйел алған. Нәлі бәйбішеден - Ырысбек, Тұрыс-
бек, Бейісбек, Сейітбаттал туған. Екінші әйелі Әйімжаннан - Оңғарбек,
Омар, үшінші әйелі Лайықтан - Құттыбек, Құрманбек, төртінші әйелі
Жаңғақтан - Есенқұл туған. Маманның осы он ұлдан басқа Зылиха, Ра-
хима, Еркежан есімді үш қызы болған.

МАМАН қажы балалары замана ағымын, уақыт талабын ерте аңғарып,
қарауындағы елді отырықшылыққа үйреткен. Әке өсиетімен “Қарағаш”
деген жерге сәулетті қалашық тұрғызып, өз қаражаттарына мешіт, мек-
теп салдырады. Олардың кәсібі сауда-саттық болған. Әрқайсысы қажы-

109

Найман – Төлегетай:

110

Матай, Садыр рулары

лыққа барып, Жетісу өлкесінде ілім-білімінің, имандылық шарттарының,
ұлттық кәсіпкерлік дағдыларының қалыптасып, дамуына үлкен үлестерін
қосқан. Жетім-жесірлерге, кембағалдарға көмек көрсетіп, оқудағы қазақ
жастарына қаржылық қолдау жасап отырған.

ТҰРЫСБЕК МАМАНҰЛЫ 1844 жылы Қапал уезі, Ақтасты мекенінде
өмірге келген. Маман байдың тұңғыш ұлы. Қапал қаласындағы “Яко-
бия” медресесінде білім алған. Жастайынан татар, орыс саудагерлері-
мен араласып, сауда-саттықпен айналысқан. Орта Азияның Наманған,
Тәшкен, Самарқан қалаларына алғашқы сапарында 30-40 мыңдаған мал
айдап барып, оларды әртүрлі маталар, кілемдер, т.б. тауарларға айыр-
бастап әкеледі. Оларды Абдыра (Ақсу) бекетінде, әр ауылдарда дүкен
ашып сатқызады. Көзі тірісінде Құдайберген, Тәңірберген, Исмайыл де-
ген балаларын Семей, Уфа, Омбы қалаларында білімге оқытып, сауда
жасауға да үйреткен. Бұл іске інілері Сейітбаттал мен Есенқұлды да тар-
тады.

Сонымен бірге, Тұрысбек 18 жыл болыс болып, жинаған қаражатын
милләт жолына жұмсаған. Екі рет қажылыққа барған. Алғашқы қажылық
сапармен Меккеге барып келген соң, Қарағашта мешіт және медресе са-
луға кіріседі. 1899 жылы ашылған медреседе оқу араб тілінде жүргізіліп,
жергілікті балалар мұсылмандық шарттарынан дәріс алады.

Тұрысбек қажының жаздыртқан «Орта жүз, Найман, Матай» шежіресі
ел ішіне кең таралған. 1880 жылы халық ағарту ісіне қаржылай үлес қос-
қаны үшін, ақ патшаның «алтын» медалімен марапатталады.

1904 жылы науқастанып, қайтыс болған. Тұрысбектің зираты Күйген-
тамда жатыр.

ТҰРЫСБЕКТІҢ – Құдайберген, Тәңірберген, Солтанқұл, Айтмұхамет
деген балалары да ірі бай болған.

СЕЙІТБАТТАЛ МАМАНҰЛЫ. Би, болыс.
862 жылы Ақтасты мекенінде туған. Ағасы Тұрысбек қажыдан кейін,
1891-1910 жылдары Арасан болысын басқарып, өмірінің соңына дейін
Матайдың ішінде Аталық руының биі болды. Інісі Есенқұлдың “Жаңа үл-
гіде мектеп салайық” деген ынтасына батасын және қажетті қаржының
қомақты көлемін берген. Өзінің басшылығымен 1907 жылы мешіт салды-
рады.
Сейітбатталдың да Сейдахмет, Қожахмет, Нұрахмет деген балалары
ірі бай болған.

111

Найман – Төлегетай:

ЕСЕНҚҰЛ МАМАНҰЛЫ 1888 жылы Ақтасты мекенінде дүниеге келген.
Есенқұлдың анасы Жетісудағы атақты жалайыр Жәлменде бидің қызы
Жаңғақ ана еді. Ол кенже бала болғандықтан да, жастайынан өжет, еркін,
қайсар,табанды азамат болып өседі. Он бес мың қойын маңыратқан бай
саудамен жақсы айналысады. 1907 жылы қажылық сапарға барып қайт-
қан. Ағалары Тұрысбек, Сейітбаттал бастаған ағартушылық - кәсіпкер-
лік істі жалғастырып, Қарағаш мекенінде жаңа тұрпаттағы мектеп ашуды
қолға алды. Жетісу өңіріне белгілі өнер-білім ошағы – “Мамания” мекте-
бінің қалыптасып, даму тарихы Есенқұл есімімен тікелей байланысты.

Есенқұл ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамында болған саяси-әлеумет-
тік қозғалыстардың бел ортасында жүрген қазақтың оқыған азаматтары-
ның бірі болады. Ол Әлихан Бөкейханұлы, Мұхамеджан Сералин, Ахмет
Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы тәрізді қазақтың көшін алға сүйре-
ген ұлт қайраткерлерімен қоян-қолтық араласып, қазақтың болашағына
алаңдап отырған, Алаш қайраткерлерін қай жағынан болса да қолдап
отырған ел ардақтысы еді.

Ол ел ішінен қаржы жинап, Түркия, Польша және Ресей қалаларында
оқып жүрген қазақ студенттеріне жәрдемақы төлеуді де ұйымдастырған.
Сондай-ақ қаржы тапшылығынан жабылып қалу қаупі төнген ”Қазақ” газе-
тіне 1274 сом 10 тиын көмек берген. Есенқұлдың тарихта атын шығарған
қайырлы ісі – 1914 жылы ел тарихында алғаш рет халықтың өмірін шы-
найы бейнелейтін таза қазақ тілінде жазылған романға ақшалай жүлде
белгілеп, бәйге жариялауы.

«1913 жылдың декабрь жұлдызында, бір жұманың ішінде бірі 5 жасар,
бірі 2 жасар Әнуарбек пен Ниязбек есімді екі балам дүниеден қайтты.
Мен сол сүйікті балаларымның көзіндей көрерлік бір кітаптың шығуын
тілеймін. Соның үшін осы жылғы ноябрь басына дейін таза қазақ тілін-
де және таза қазақ тұрмысынан роман жазушылардың бәйгесіне 2000
сом ақша тігемін. Жазушылар бірнеше кісі болса, олардың жазғандарын
өзім белгілеген 3-4 кісілік бір комиссияның сынына беремін. Бәйге сол
комиссия жақсы деп ұнатқан роман иесіне беріледі» деген. («Қазақ» га-
зеті, № 52, 1914 жыл, 28 февраль).

Бұл әдеби жүлдеге Сұлтанмахмұт Торайғырдың «Қамар сұлуы» мен
Тайыр Жомартбайдың «Қыз көрелік» романы ие болады. Қазақ өмірі мен
өнеріндегі тосын құбылыс - жаңалықты қазақтың зиялы қауымы терең
түсініп, ерекше бағалайды. М.Сералин, А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейханов,
М.Дулатов тәрізді қазақтың көшбасшылары бастаманы құптап, Есенқұл-
ды мадақтап газет-журналдарда мақалалар жариялайды.

«...Құдайға шүкір, біздің қазақ арасындағы ғылымның қадірін білуші,
дәулетін ғылым жолына жұмсаушы байларымыз бар екен. Альфред Но-
бель жолымен Есенқұл бай Маманов жүріп отыр. Роман жазған адам-
ға ақшалай бәйге тігіп отыр, жазылған романды білгірлердің сынына

112

Матай, Садыр рулары

беріп отыр. Есенқұл байдан үлгі алмақ, оның салған жолымен жүрмек
– қазақтың өзге байларының да міндеті», - деп жазады кезінде әйгілі
«Айқап» журналы (№7-8, 1915 жыл, 102-105 бет.)

1928 жылы 27 тамызда Кеңес өкіметінің жергілікті белсенділері Есен-
құлды және оның туыстарын кәмпескелеп, “әлеуметке қауіпті элемент”
ретінде Орал округіне жер аударған...

ХАЛИДА МАМАНОВА – ғалым, медицина ғы-
лымдарының докторы, профессор.

1918 жылы 24 наурызда Ақсу жерінде туған.
Әкесі - Есенқұл қажы. Халида әкесі ашқан мек-
тепте оқыған алғашқы қазақ қыздарының бірі. Ал-
маты медициналық институтын бітірген

1942-46 жылдары Қызыл Армия қатарында әс-
кери дәрігер болып, медициналық қызметтің ка-
питаны атағын алған, 1946-51 жылдары Алматы
медициналық институтында ассистент, 1951-54
жылдары кәсіподақтар жүйесінде қызметкер, 1959
жылдан өмірінің соңына дейін Ақтөбе медицина-
лық институтының (қазіргі М.Оспанов атындағы Батыс Қазақстан ме-
дициналық Академиясы) патология кафедрасының меңгерушісі болды.
Патология, физиология мәселелеріне арналған 40-тан астам ғылыми-
әдістемелік еңбектердің авторы. Оның басшылығымен 1- ғылым докто-
ры, 5-ғылым кандидаты дайындалды.
«Қызыл Жұлдыз», «Құрмет белгісі” ордендерімен, «Сталинградты қор-
ғағаны үшін», «1941-1945 жылдары Ұлы Отан соғысында Германияны
жеңгені үшін»», «Ерен еңбегі үшін» медальдарымен және көптеген Мақ-
тау Грамоталарымен марапатталған.
Оның есімі Ақтөбе қаласындағы бір көшеге берілген. Осы көшеде ор-
наласқан №10 мектепте Х.Маманованың ерлік істеріне, халқына жасаған
адал қызметтеріне арналған «тарихи бұрыш» жұмыс жасап тұр.

Халида МАМАНОВАның өмірдеректерімен толығырақ сайтымдағы «ХА-
ЛИДА МАМАНОВАНЫ БІЛЕМІЗ БЕ?» деген мақала арқылы танысуға бола-
ды. Сілтемесі: http://bit.ly/

Жалпы МАМАН және оның ұрпақтары туралы толығырақ деректерді сай-
тымда жарияланған Елдос ТОҚТАРБАЙДЫҢ «Мамановтар әулеті» деген де-
ректі мақаласынан оқуға болады. Сілтемесі: https://cutt.ly/

Сонымен бірге, солар жөнінде «Мамания» атты кітап шығарылған. («Ата-
мұра» баспасы, Алматы, 1999 ж.)

113

Найман – Төлегетай:

САРА ТАСТАНБЕКҚЫЗЫ (1853-1907).
Айтыскер ақын.
Туған жері - қазіргі Алматы облысының Ақсу
ауданы. Өзінің қысқа ғұмырында тауқыметтің
талайын көріп, әлеуметтік теңсіздіктің тәлкегіне
ұшыраған Сараның шығармашылық жолы тым
ауыр да күрделі жол. Ол үш жасында әкесінен
айырылып, еңсе басқан жетімдік пен жоқшы-
лықтың зардабын көріп өседі. Бұл аз дегендей,
сырттай болса да жалғыз сүйенер тірегі немере
ағасы Жайсаңбек «өгіз ұрлады» деген жаламен
түрмеге түседі. Жоқшылық өтінде жеке қалған
жетім бала, жесір әйелге қамқоршы болып, ауы-
лына көшіріп әкелген Тұрысбек қажы Сараны
шырылдатып, өзінің теңі емес, жаратылысынан кеміс туған, бай баласы
Жиенқұлға атастырады.
Жетім қыз үшін мал алған Тұрысбек қажының әрекетін естіген Есім-
бек қажы дау шығарып, Сараны өз ауылына көшіріп алады. Бірақ бұдан
Сараға жақсылық болмайды. Ақырында бар шаруа екі қажының қыздың
қалың малын тең бөліп алуға келісуімен тынады.
Осылайша қаршадайынан басы дау шарға түскен ақын қыздың ба-
ғының ашылуына осы кезде найман елін аралап, серілік жасап жүрген
атақты Біржан салмен кездесіп, шаршы топтың алдына онымен айтысуы
үлкен себепші болады. Бұл айтыс Сараның халық алдындағы беделін
арттырып, атағын алысқа жаяды. Елдің құрметіне бөленіп, халықтың ма-
хаббатына ие болған ақын қыздың тағдыр тізгінін өз қолдарынан сусып
шығып бара жатқанын сезген қажылар да көпке көренеу қарсы шыға
алмай, оның басына бостандық береді. Сөйтіп ақын Сара өзінің асқан
дарынының арқасында теңдікке қол жеткізіп, он тоғыз жасында өз теңі
Алтынбекұлы Бекбай дегенге тұрмысқа шығады.
Жастай жоқшылықты көп көріп, ауыр тұрмысты бастан кешкен тең-
сіздіктің зардабын шегіп, қайғы мұңды серік еткен ақын қыз көп ұзамай
ауруға шалдығып, жалғанның қызығын жарытып көре алмай, ерте көз
жұмады.
Сара Тастанбекқызының Біржан салмен айтысы ғасырдан ғасырға
үзілмей жалғасып келе жатқан қазақтың айтыс өнерінің шоқтығы биік,
көркем үлгісі болып саналады. Ақынның бұл айтыстан басқа «Жүрек»,
«Ашындым», «Арсалаң аға алдында», «Жүрек сыры», « Жайлауда», «
Әбіштің аруағына», « Хош бол, елім» секілді көптеген өлеңдері мен «Тұ-
зақ» атты дастаны бар.

114

Матай, Садыр рулары

МОЛЫҚБАЙ БАЙСАҚҰЛЫ шамамен
(1857-1930). Қобызшы, бақсы.

Қазіргі Алматы облысы Ақсу ауданы
Ақын Сара ауылында дүниеге келген. Қо-
бызшының өнерпаздық және емшілік қа-
сиеттері ата-бабаларынан дарыған көріне-
ді. Ұлы бабасы – ер Тоқпанбет. Үлкен атасы
Жетібай да қобызшы болыпты. Әкесі Байсақ
та - дәупірім бақсы, қобызшы, үш ішекті дом-
бырада ойнаған күйші болған екен.

Қобызшы Молықбай - Құрманғазы, Тәт-
тімбет, Динамен қатар тұратын өнер саңла-
ғы, дарын иесі. Халқының дәстүрін дәріп-
теп, мәдениетін өркендеткен Молықбай «Ақ
көбік», «Боз інген», «Көк көбік», «Дүлдүл Ер Әлі», «Жылаған ноғай-қа-
зақ», «Жезкиік», «Сауырық», «Қазан» күйлерімен қатар айтылып, халық
есінде мәңгілік қалды.
Молықбай - жыр дүлдүлі I.Жансүгіровтің кіндік әкесі. 1927 жылы Ілияс
Жансүгіров пен Мұхтар Әуезов Молықбайды арнайы іздеп келіп, Аман-
текше жайлауында кезігіп, тартқан күйлерін тыңдайды. Сол сапардан ке-
йін Ілияс Жансүгіров «Күй» поэмасын жазады, ал қобызшы осы поэмасы-
ның басты кейіпкері болады.
Молықбайдың шыққан тегі туралы Ілияс Жансүгіров былай деп жыр-
лаған:

«Қобызшы Молықбай шал Матайдағы,
Матайда Кенже, Тұңғат, Сақайдағы,
Қазақта қобызшының қалғаны сол,
Жорға еді маймаңдаған бақайшағы».

Замандастарының қалдырған деректері бойынша Молықбайдың түр-
сипаты: «Келбетті, ұзын бойлы, сүйегі сұлу, бітімі тік, сақалды, мұрт-
ты, бетінің сары шұбар секпілі бар, өңі сары, бүркіт мұрын, оң жақ ше-
кесінде алақандай қалы бар, жар қабақ, арсақай, дауысы жуан» және
«Молықбай қысы, жазы басынан елтіріден тігілген бөрік пен зер та-
қиясын тастамай, үстіне жазда желбегей шайы шапан, қыста елтірі
тон, аяғына саптама етік киіп, өзін өте мұқият таза ұстаған, кірпияз
жан еді», – делінеді. Бұл Ілияс Жансүгіровтың «Күй» поэмасындағы «жар
қабақ, сида, арсақай, сар шұбар шал» деген суреттемесімен дәл келеді.

Молықбай күйші белгілі ақын Сара Тастанбекқызымен замандас және
туысқан болып келеді.

115

Найман – Төлегетай:

Молықбай - кеңестік саяси қуғын-сүргін құрбаны. Ол 1930 жылы «ха-
лық жауы» деген жаламен тұтқындалып, Алматы түрмесінде қайтыс бол-
ған.

ШИЫРБАЙ ШЕШЕН. Нақты туған жылы анықталмаған, 1867 жыл деп
жобаланады.

Ақсу ауданының қазіргі Қаракөз ауылында дүниеге келген. Шиырбай-
дың шыққан тегі туралы шежіреде: «Найман – Матай - Аталық - Шоқпар
- Тайлақ, одан - Жантемір, Байтемір, одан - Орынбай, одан - Келді-
бай, одан - Шиырбай», – деп таралады.

Атасы Орынбай жасынан қиындықты көп көрген, кедей адам болған
деседі. Оның қос ұлы Келдібай мен Шоңай ат жалын тартып мінісімен ел
аузына ілінген, жұртының жел өтіне қорған болар ер болып өсіпті....

Келдібайдың ұлы Шиырбай жасынан алғыр болып, ел өміріне ерте
араласады. Ескіше оқып-тоқығаны мол, сөзге жүйрік, тілге шешен, тап-
қыр адам болады. Көптеген даулы мәселелерді бейбіт шешіп, өзіндей
би шешендермен сөз сайысына түсіп отырған. «Қара қазақ бас қосса сөз
бермеген, Шиырбай соғып тұрған жілім де бар» деген екен.

...1870-90 жылдары Жетісудың тау бөктерлеріне орыс шаруалары лек-
легімен көшіп келе бастайды. Олардың ішінде баукеспе сотқарлары да
болады. Бірде Шиырбайлар жайлауға көшкен халықтың малын тонап
жүрген екі ұрыны қолға түсіріп, ұстап алады. Оларды түйенің құйрығына
байлап, жайлауы Қараүңгірге апарып, енді қазақтарды тонамаймыз деген
уәделерін алып қоя береді. Алайда, олар уәделерін бұзып, губернаторға
«бізге Шиырбай, Қиырбай сынды қазақтар күн көрсетпейді» деп арыз жа-
зады. Содан Қырғыз жеріне, соңынан Орынборға жер аударылады.

Ол Ескелді, Балпық, Жәлменде билерге жолыққан, Ескелдінің бата-
сын алған деп айтылады. Жалмендемен ашық жарқын аралас құралас
болған. Екеуінің араласуымен ағайынды Матай мен Садыр арасындағы
үш жылға созылған бір дүздеараздық бітістіріліп, татуластырылады. Ол
қырық жастан асып егделенгенде үйленеді.

1898 жылы 31 жасында, ал тағы бір деректерде 1902 жылы қажылыққа
барып қайтады.

Қанабек, Қанапия, Мырзағали, Мұсағали, Ахметқали, Бижарас атты 6
ұл болған. Үлкен ұлы Қанабек парасатты, халыққа сыйымды болыс бо-
лыпты. «Болымды деп Қанабекті айт», - дейді Саршуаш шешен. Ағар-
тушы болған Бижарас ұлының есімі Қаракөз ауылындағы орта мектепке
берілген.

Деректер бойынша Шиырбай Қызай елінде Байекенің ауылында қай-
тыс болған деседі. Аманатқа қойылған денесін жат жұртқа қалдырмай,
Қанабек, Бижарас балалары біраз адамдармен «арғы бетке» асып ба-

116

Матай, Садыр рулары

рып, денесін былғарыға орап тігіп, қадірлеп әкеледі. Өңірдің игі жақсыла-
рына хабар беріп, арулап мекені Қаракөз ауылының маңына жерлейді...

2009 жылы ұрпақтары аруақтың зиратын қайта тұрғызып, үлкен ас
берді.

КЕҢСАБА ЖАМАНБАЛАҰЛЫ (1877-1903). Би.
Найман тайпасының Матай руынан шыққан, оның ішінде - Қаржау.
Жастайынан алғырлығымен, шешендігімен көзге түскен. 20 жасында
Ақешкі болысының биі болады.
Кеңсаба ел арасындағы даулы істердің шешілуіне тікелей араласып,
әділдігімен халық құрметіне бөленген. Небәрі 26 жасында дүниеден өт-
кен. Кеңсаба бидің зираты Талдықорған қаласының солтүстік-шығыс жа-
ғында ертеректегі екі тайпа елдің шекаралық межесінде қойылған.

СЫРТТАНОВ БАРЛЫБЕК (1866-1914). Қо-
ғам қайраткері, алғашқы қазақ зиялылары-
ның бірі, реформатор, демократ.

1866 жылы Қапал уезі Арасан болысының
Қарашоқы ауылында туған. Елі Найман руы
Матай тармағындағы Қаптағай атасынан шық-
қан. Арғы атасы – Қыдырәлі би, бергі атасы
Құлшан–Боқы–Сырттан.

Әкесі Сырттан елге сыйлы, әділетті, өжет, ба-
тыл адам болған. Жұртқа беделі жүріп тұрған
Сырттан кезінде Жетісу өлкесінің генерал-гу-
бернаторы Колпаковскийді нөкерімен Іле ше-
карасында қарсы алып, бүкіл Ақсу, Қапал, Үй-
гентас, Алакөл аймақтарын аралатады. Сонда Колпаковскийден өзінің
балаларының оқып, білім алуға көмектесуін өтініпті. Содан Сырттанның
екі баласы 1876 жылы Верный (қазіргі Алматы) қаласындағы ер балалар
гимназиясына оқуға түседі.
Оқуға қабілеттілігі мен құштарлығын байқаған гимназия директоры
Д.Новактың көмек-қолдауымен Барлыбек Санкт-Петербург университе-
тінің шығыстану факультетіне түсіп, оны 1890 жылы үздік дипломмен бі-
тіреді. Оның саяси-қоғамдық көзқарасының қалыптасуына сол кезеңдегі
студенттік қозғалыстар мен төңкерістік толқулардың әсері мол болады.
Университет қабырғасында қазақ даласының әр шалғайынан білім із-
деп келген Бақытжан Қаратаев, Жанша Сейдалин, Мәмбетәлі Сердалин,
Абдолла Теміров Б.Құлманов секілді алғашқы ұлт зиялыларымен пікір-
лес болып, саяси-әлеуметтік, ел болашағы жөнінде мәселелерді талқы-
лап отырады. Олар қаладағы студент қазақ жастарының жайын ойлап,

117

Найман – Төлегетай:

өзара көмек ету мақсатында «Жерлес» атты студенттер үйірмесін ашқан.
Сондықтан да болар, университет бітірген жоғары білімді маман еке-

ніне қарамастан Барлыбекке үлкен қаладан жұмыс берілмейді. Содан
1891-94 жылдары Ташкент қаласындағы Түркістан генерал-губернато-
рының қазыналық палатасында столоначальник болып жұмыс істейді.
Адал да білімді қызметінің арқасында ол Жетісу әскери губернаторының
1894 жылғы 29 қыркүйектегі бұйрығымен Жетісу облыстық басқармасы-
ның іс жүргізу бөлімінің меңгерушісі болып жоғарылатылады.

1903-07 жылдары Б. Сырттанов Қытай мен Ресейдің шекаралық ме-
жесін тексеру, бұрынғы Алматы және Талдықорған облыстарының аума-
ғын айқындау, картаға түсіру ісіне қатысады.

Б. Сырттанов 1910 жылы 20 қазанда Ұзынағаш кентінде облыс қазақ-
тарының кеңесін өткізіп, Ресей үкіметінің отаршылдық шараларына қар-
сы тұруға үндейді. Жалпықазақ съезін шақыру мәселесін көтеріп, онда
казак-орыстарға тартып алынып берілген жерлерді байырғы иелері –
қазақ руларына қайтару, Мемлекеттік Думаға жергілікті халықтан депу-
таттар сайлау, жергілікті халыққа Ресейдегі орыстармен тең дәрежеде
құқылар беру, т.б. туралы мәселелерді талқылауды ұсынады. Оның мұн-
дай ұсынысы С.Лапин, Р.Мөрсеков, Ж.Сейдалин және Б.Қаратаев секілді
қазақ зиялылары тарапынан қолдау табады. Осы жылдары оның “Айқап”
журналына қазақ халқының әлеуметтік-саяси мәселелеріне қатысты ма-
қалалары жарияланады.

1910-13 жылдары қоғамдағы әлеуметтік қайшылықтарды, ұлттар тең-
сіздігін, саяси шиеліністерді құқықтық-демократиялық реформалар ар-
қылы шешуді жақтады. Қазақ елін Ресейдің ішкі колониясынан шығару,
оны тәуелсіз статусы бар мемлекет ретінде құру жөнінде жарғы жобасын
жазады. Ол «Қазақ елінің Уставы» деп аталды және бұл құжат демок-
ратиялық даму жолын құқықтық тұрғыдан белгілеген Қазақстанның Ата
заңының «қарлығашы» саналады.

Барлыбектің Жетісудағы тұңғыш оқу ордасы «Мамания» мектебін ашу-
ға да өз үлесін қосқан. Ол Жетісу аймағының бұлақ көздері, минералды
сулары бар жерлерінде емдік сауықтыру орындарын салу жұмыстарына
да мұрындық болған жан. Оның «Дәрілік өсімдіктер» жинағы кітабы бар.

Б.Сырттанов денсаулығының нашарлауына байланысты 1908 жыл-
дың аяғында отставкаға шығып, 1910 жылы өзі туған Қапал өңіріне ора-
лады. Көп ұзамай 1914 жылы 26 қарашада қайтыс болады. Бүгінгі таңда
оның қайтыс болу себептері туралы басқа да пікірлер айтылып, зерттеу-
лер жүргізілуде.

Барлыбектің артында араб, парсы, орыс, қазақ тілдерінде ғұмыр бойы
жинаған 2 мындай кітаптары да қалған. Ол өлгеннен кейін Барлыбектің
әйелі көрегендік танытып «халық оқысын» деп оларды ауылына іргелес
қоныс тепкен Ақсу жеріндегі «Қайнар» мешітіне тапсырыпты. 1917-1919

118

Матай, Садыр рулары

жылдар арасында бұл кітаптарды болашақ дүлдүл ақын Ілияс Жансүгі-
ров қажетіне жаратады. Қазіргі уақытта Барлыбек Сырттановтың 110 кі-
табының тізімі Ілияс ақын атындағы мұражайда сақтаулы деген дерек те
бар. Ақсу ауданындағы бұрынғы Қызылту елді мекені мен ауылдық окру-
гы, Арасан ауылының орта мектебі Б.Сырттановтың есімімен аталады.

Менің сайтымда «Барлыбек туралы баяндаулар» деген арнайы бө-
лім ашылып, бүгінге ол туралы 30-дан аса танымдық жазбалар жария-
ланды.

ЖАНСҮГІРОВ ІЛИЯС (1894-1938). Ағарту-
шы, əдебиетші, қоғам қайраткері. Қазақ әде-
биетің қалыптасушылардың бірі, жан-жақ-
ты дарын иесі.

1894 жылы Ақсу ауданы, Ойтоған ауылында
(ол кезде 4-ші ауыл делінетін) дүниеге келеді.
І.Жансүгіровтің ата-тегі:

Найман – Төлегетай – Матай -– Аталық
(Келдəулет) – Қамбар – Сүттіболат – Қайнар
– Тоқпан – Берсүгір – Жансүгір – Ілияс.

Ол небәрі 4 жасында анасынан айрылып,
әкесінің тәрбиесінде өседі, алғашқы білімді де
содан алады.

1917-20 жылдары оқуын өрлете алмай, өз
ауылында егін егіп, мал бағумен болады.

1920 жылы Тәшкендегі қазақ-қырғыздарға арналып ашылған мұғалім-
дер дайындайтын курста оқиды. Курсты тауысқан соң, 1921 жылы Ақсу
ауданы, Белтоғанда алғаш ашылған бастауыш мектепте мұғалім бола-
ды. 1924 жылы қазақ-қырғыз институтына директор, 1925 жылы Алматы
Губерниялық Оқу бөліміне меңгеруші болып тағайындалады. Сол жылы
Мәскеу журналистика институтына оқуға түсіп, 1928 жылы бітіреді. Со-
дан Қызылордадағы «Еңбекші қазақ» газетінде әдеби қызметкер болып
істейді. 1930-32 жылдары қазақ драма театрында әдеби қызметкер, қазақ
халқы тұрмысынан алғашқы түсірілген «Дала жыры» дейтін киноочеркке
әдеби кеңесші болады. 1932-35 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы-
ның төрағасы, 1936-37 жылы Қазақ көркем әдебиет баспасында поэзия
бөлімінде редактор болады.

1938 жылы Сталиндік қуғынның құрбаны болып,. «халық жауы» ата-
лып ұсталады, артынан атылады. Оның жерленген жері - Талғар ауданы
Жаңалық ауылы.

119

Найман – Төлегетай:

І.Жансүгіров жасынан-ақ әдебиетке, өнерге қабілетті болып өседі.
Оның баспалық және кітап түрінде жарық көрген бірінші туындысы - «Бе-
ташар» деген атпен жарық көрген лирикалық өлеңдер жинағы.

І.Жансүгіров шығармашылығы көп қырлы, алуан сырлы. Өзінің өте
қысқа шығармашылық өмірінде әдебиеттің барлық жанрларында қала-
мынан өте құнды еңбектер бұрқырап төгіліп тұрды. Ақынның көзі тірісінде
оның жиырмаға жуық жинақтары басылып шықты.

Тап күресі, жаңа құрылыс, тарихи тақырыптарға жазылған «Кек» (1931),
«Түрксіб», «Исатай-Махамбет» (1936) атты драмалық шығармалары,
Төңкеріс алдындағы халқының тұрмысын, тап жігінің ашылуын, 1916 жыл-
ғы ұлт-азаттық көтерілісті, Қазан төңкерісіне дайындықты суреткерлікпен
зерттеп көрсеткен «Жолдастар» (1935) романы - қазақ жазба әдебиетінің
бағалы туындылары. «Кек» (1932) пьесасында жазушы азамат соғысы
жылдарындағы ел өмірін суреттеп, қазақтың жас драматургиясында та-
қырыбы жөнінен әлеуметтік ірі мәселе көтеріп, жаңа бетбұрыс жасады.

І.Жансүгіров шығармаларының биік шыңы – оның поэмалары. Ол он
беске жуық поэмалар жазды. Оның ақындық қуатын қалтқысыз танытып,
тегеурінді талантының айнымас куәсі болған, ұлттық əдебиеттің таңдаулы
жетістіктеріне жататын поэмалары - «Күй», «Дала», «Күйші», «Құлагер».

Жансүгіров орыс классикалық туындыларын қазақ оқырмандары ара-
сында насихаттауға көп еңбек сіңірді. Ол А.С.Пушкиннің, М.Ю.Лермон-
товтың, И.А.Крыловтың, В.В.Маяковскийдің, əлемдік классикалық поэ-
зиядан Гейненің, Гюгоның, Петефидің шығармаларын аударды [29].

«Рүстем қырғыны», «Байкал», ақынның көзі тірісінде жарияланған жоқ.
Ал «Мақпал», «Исатай», «Көбік шашқан» поэмалары аяқталмай қалды.
«Кәмпеске», «Мәйек», «Жаңа туған» поэмаларында жаңа заман шынды-
ғын эпикалық үлгіде кеңінен жырлауға талпына отырып, тың тақырыптың
қиындықтарына да кездесті.

Ақынның таңдамалы шығармарының бір томдығы, толық жинағының
5 томдығы, сегіз томдығы және 2019 жылы тағы 20 томдығы баспадан
шықты..

Ілияс Жансүгіров өмірінде төрт рет некелі болған. Бірінші жұбайы Жә-
миләні 1919 жылы жиырма бес жасында, әкесі Жансүгірдің ұйғаруымен
жеңгелей алған деген сөз бар. Онымен 1921 жылға дейін отасқан.

Екінші жары Аманшамен 1921 жылы Ташкенттегі оқытушылар даяр-
лайтын курсты бітіріп, Талдықорған уезі Белтоған ауылында оқытушылық
қызмет істеп жүргенде үйленеді.. Ілияс Аманшамен жеті жыл өмір сүреді.
Денсаулығы нашар Аманша 1927 жылы Ілиястың Мәскеу журналистер
институтында оқып жүргенінде қайтыс болады.

1928 жылы Москвадан Қызылордаға келген Ілияс, көптеген білімді,
зиялы азаматтармен қызметтес болады. Солардың бірі Сәдуақас Оспа-
новпен араласа жүріп, оның немере қарындасы, болашақ жары Бәти-

120

Матай, Садыр рулары

мамен танысып, екеуі отау тігеді. Бәтима Жаңақорған аймағының ауқат-
ты қазағы Ахметтің отбасында 1912 жылы дүниеге келген. Ол білімге,
өнерге жақын, әдеби шығарманы көп оқитын, әдемі даусымен ән салып,
домбырада ойнайтын жан болған. 1930 жылы Бәтимадан Ілиястің тұнғы-
шы Саят дүниеге келеді. Саяттан басқа Сайра деген қызы болады, бірақ
ол шетінеп кетеді. Әлдебір себептермен екеуі көп ұзамай, ренішсіз ажы-
расады. Бәтима 1943 жылы сырқаттан қайтыс болған. Ілиястың соңғы,
төртінші жары - Фатима Ғабитова. Ілияс Фатиманы алғашқы рет 1919
жылы Ақсу жерінде көріп, қатты ұнатады. Фатимаға арнап өлеңдер жаза
бастайды. 1921 жылы Ташкеннен оқудан қайтқанда Алматыда тағы бір
табысады. Содан ұзақ жылдардағы өзара сүйіспеншілігі уақыт елегінен
сынала өтіп, екеуі 1932 жылы қосылады. І.Жансүгіров Фатимадан Үміт,
Ильфа және Болат атты екі қыз, бір ұл сүйеді.

І.Жансүгіровтің есімімен өзінің туған Ақсу ауданының орталығы, ау-
дандағы екі мектеп, бір музей және Талдықорған қаласындағы Жетісу
мемлекеттік университеті мен әдеби-мемориалдық музей аталған. Және
де бірнеше елді мекенінде ескерткіштер мен бюсттері қойылған.

Менің сайтымда 2018 жылы «І.Жансүгіровке – 125 жыл» деген атау-
мен арнайы бөлім ашылып, онда 30-дан аса жазбалар жарияланды.
Олармен мына сілтеме бойынша танысуға болады: https://cutt.ly/

БІЛӘЛ СҮЛЕЕВ (1893-1937). Қоғам қайратке-
рі, ағартушы, ақын, драматург, журналист.

1893 жылы Ақсу ауданының Баянжүрек қоны-
сы Сағабүйен ауылында дүниеге келген.

Тегі: Найман – Қаптағай – Дуан – Бұйрас.
Әкесі – Сүлей, атасы – Майлы да оқыған,
білімді адамдар болған. Біләл алғашқы білімді
әкесінен алады. 1911 жылы Қарағашта ашылған
“Мамания” медресесіне келіп оқиды. Бірер жыл-
дан кейін оның алғырлығы мен қабілетін байқа-
ған осы оқу орнын ұйымдастырушылардың бірі
Есенқұл Маманов өз қаражатымен Уфадағы мұ-
ғалімдер дайындайтын “Ғалия” медресесіне жі-
береді. Сол жерден ол өзі жолын тауып, Орынбордағы мұғалімдер семи-
нариясына оқуға түсіп бітіреді.
Семинарияда оқып жүргенде өлең, әңгіме жазумен айналысады. Сол
кезде Орынборда шығатын «Қазақ», татардың “Уақыт” газеттері мен
«Шура» журналында «Матай», «Қаптағай», «Бұйрас» деген лақап аттар-
мен Б.Сүлеевтың өлеңдері, мақалалары жарияланып тұрады.

121

Найман – Төлегетай:

1916 жылы семинарияны үздік бітірген Біләл 1916 жылғы маусым
жарлығына сай, майданға қара жұмысқа алынған қазақтарға мыңбасы
болып Минск қаласына барады. Содан қайта оралып, 1917-18 оқу жы-
лында Қапал қаласындағы татар мектебінде мұғалім және оқу ісін бас-
қарушы болып қызмет атқарады. 1918 – 1927 жылдары халықты жаппай
сауаттандыру ісімен айналысып, Жетісу өлкесіндегі қазақ ауылдарында
екі жылдық бастауыш мектеп, аудан орталықтарында қасында жатақха-
налары болған жеті жылдық, орталау мектептер, облыста тоғыз жылдық
орта мектеп ашуға ұйтқы болады. Барлық пәндер орыс тілінде, тек әр
ұлттың ана тілі мен әдебиеті ғана өз тілінде оқылатын.

«Талды» деген жерде елге астықпен көмек көрсететін «Садыр-Матай»
дейтін бюро ұйымдастырып, оның төрағасы болады. Сол жылдары мек-
тепте мұғалім болып жүрген Фатима Ғабитовамен танысып, қосылады.
Олардан Жәнібек, Азат атты ұлдары, Фарида дейтін қыз болады...

1928-29 оқу жылында Ақтөбе облыстық білім беру басқармасын бас-
қарады. 1930 жылы Орынбордағы мұғалімдер институтын – Оралға,
Тәшкендегі мұғалімдер институтын – Семейге көшіріп алып барып, ор-
наластырады. Сол өзі ректор болып бекітілген Семей институтына оқы-
тушыларды іріктеп алып жатқанда НКВД оны қамауға алып, Алматыға
аттандырады. Ол жерде екі жыл жазықсыз отырады. 1932 жылы 5 қыр-
күйекте босап шығып, Б.Сүлеев Мәскеуге кетіп сондағы бір өндіріс орын-
да мәдени-ағарту қызметінде болады. 1934-1937 жылдары Қарақалпақ
АКСР-інде халық ағарту комиссары болды. Сол жерден 1937 жылдың
соңында екінші рет қамауға алынып, саяси қуғын-сүргін құрбаны болды...

Сайтымда «Біләл Сүлеевті білгеніміз дұрыс!» деген атаумен ар-
найы бөлім ашылып, онда біршама танымдық жазбалар жарияланды.
Олармен мына сілтеме бойынша танысуға болады: https://cutt.ly/

ШЫНАСЫЛОВ ШАМАЙ. Ағартушы.
1897 жылы Ақсу ауданының №4 (қазіргі Ойтоған) ауылында туған.
Тегі: Матай - Қайнар – Тоқпан – Досан – Тілес.
Ш.Шынасыловтың өмірі мен қызмет жылдары, өз заманының ахуа-
лына сай, қара бұқараны қолдап-қорғауға арналып өтеді. 1918–20 жыл-
дары Біләл Сүлеев және Ілияс Жансүгіровпен бірге, халықты Ақсу өңірін
басып алған Анненков қарулы әскерінің езгісінен және сол кезде орын
алған аштықтан құтқару мақсатымен Қызылағашта «Матай-Садыр» қо-
ғамдық қор ұйымын құрып, үлкен жұмыстар жасайды.
1921 жылы наурызда РКП(б) - ның X съезінде бетбұрыс жаңа эконо-
микалық саясат (ЖЭС) қабылдануына байданысты, Ш.Шынасылов «жер

122

Матай, Садыр рулары

жүзінің еңбеккерлері, бірігіндер» деген шақыруды қолдап, халықты азық–
түлікпен қамтамасыз ету жұмысына белсене араласады. Ақсу ауданы-
ның ауылдарында «Қосшы» одағының ячейкаларын құруға ат салысады.
(«Қосшы» одағының облыстық басшысы О.Жандосов, аудандық бас-
шысы Б.Сүлеев болады).

Ш.Шынасылов Кеңес үкіметі орнай бастаған 1921 жылдары ояздық
сайлаушы құрамалардың уездік төрағалығына сайланған.

1921 жылы 20 наурызда алғашқы жарық көрген Алматы облыстық
«Кедей еркі» газетінің шығуына тікелей басшылық жасаған. Ағартушы-
лық бағытында халықты білім сауатын ашуға тартып, ауданда мектептер
ашылуына үлкен үлес қосқан.

1927 жылы Қарағаштағы бұрынғы «Мамания» мектебі негізінде құрыл-
ған Алматы облыстық «Балалар коммуна» мектебінің тұңғыш директоры
болады.

Ш.Шынасылов 1937 жылы 12 шілдеде НКВД нұсқауымен ұсталады. 28
қыркүйек күні сұраққа алынып, «Алматы облысы атқару комитетінің
төрағасы Ораз Жандосовтың басшылық тапсырмасымен Ақсу ауда-
нында кеңес үкіметіне қарсы контрреволюциялық топ құрып, оны бас-
қарды», - делінген үкіммен 15 қараша күні атылады.

БЕРСҮГІРОВ СҰЛТАНБЕК. Ағартушы, алғашқы қазақ зиялылары-
ның бірі.

1900 жылы Ақсу ауданы Ойтоған ауылында дүниеге келген. Найман
- Төлегетай – Матай - Аталық (Келдəулет) - Қамбар - Сүттіболат - Қай-
нар - Тоқпан - Берсүгір. Қазақтың көрнекті ақыны І.Жансүгіровтің бел
немере інісі, әкесінің бауыры Берсүгірден туған.

1920 жылы М.Тынышпаевтың қамқорлығымен Алматыға оқуға келген.
1921 жылы қазақ-қырғыз мұғалімдерін даярлау курсын бітірген соң, қазір-
гі Алакөл, Ақсу аудандарының аумақтарында мектеп ашып, бала оқыту-
мен айналысады. 1926 жылы Қазақ оқу-ағарту институтына оқуға түсіп,
Санжар Асфендияров, Әлімхан Ермеков, т.б. ұстаздардан дәріс алған.
Осы кезеңде “Тілші” газетіне “Матай - Найман” деген бүркеншек атпен
өлең, мақалалар жазып тұрған. 1928 жылы жерлесі, әрі туысқаны Б.Сү-
леевтің үйінде қазақтың ақын қыздарының бірі – Дәмеш Ниязқызымен та-
нысып, үйленеді. 1930 жылдары ерлі-зайыпты олар Ақсу, Қапал, Сарқан
өңірлерінде ұстаздық етіп, сауатсыздықты жою ісіне ат салысады.

С.Берсүгіров 1930 жылы белгілі мемлекет қайраткері Т.Жүргеновтің
ұсынысымен елден қаражат жинап, аймақтағы алғашқы арнаулы оқу
орны – Қапал педагогикалық училищесін ұйымдастырып, оның директо-
ры болады.

123

Найман – Төлегетай:

Зайыбы - Дәмеш тарих, география пәндерінен, өзі математика мен
физикадан сабақ береді. Өзі қазақ шәкірттеріне арналған алғашқы “Фи-
зика” оқулығын жазады.

1932 жылы Жетісу өлкесін бойлаған жұтта ашаршылыққа ұшырап,
босқынға ұшыраған қазақтарға көмек шараларын ұйымдастырады. Ел
басындағы ауыр халды, жергілікті басшылардың асыра сілтеушілік әре-
кеттерін баяндап, жоғары билік органдарына хат жолдайды. Осы кезде
Қапал өңірінен бірнеше “халық жаулары” (Келдібеков, Сәрсеков, т.б.)
ұсталып, саяси репрессия күшейе түскен соң, Т.Жүргенов арнаулы бұй-
рықпен 1937 жылы С.Берсүгіровті Алматы облысындағы Түрген педаго-
гикалық техникумына ауыстырады. Көп ұзамай Қаракемер училищесіне
директор болып келген О.Жандосов, Алматыда жүрген Т.Жүргенов және
І.Жансүгіров тұтқындалады.

С.Берсүгіровке де “халық жауы” деген жала жабылып, НКВД-нің айы-
рықша уәкілеттегі жазалау тобы – «үштіктің» үкімімен атылады.

ЕСЕБОЛАТОВ НҰРСҰЛТАН. Кеңес Одағының
батыры.

1913 жылы Ақсу ауданы, Қызылқайың ауылында
кедей-шаруа жанұясында дүниеге келген.

Тегі: Матай - Дәулетқожа - Сарыт - Жаншора –
Дүйсек - Есеболат.

Жетім өсіп, оқуға жағдайы келмегендіктен, ауыл-
да мал бағып, аға-жеңгесіне көмектесіп, кейіннен
Алматыға кетіп, 1938-41 жылдары қаладағы трам-
вай депосында жұмыс істейді. 1941 жылы Кеңес
әскері қатарына шақырылған. Ол 316 атқыштар ди-
визиясының 1075-ші атқыштар полкінің 4-ші рота-
сында қатардағы жауынгер болады. Осы жылғы 16
қарашада Мәскеу облысы, Волоколам ауданы, Дубосеково темір жолы
айырмасындағы сұрапыл шайқаста ішінде жерлесіміз Н.Есеболатов бар
Қазақстаннан шыққан 28 жауынгер жаудың 50 танкісінің бірнеше шабуы-
лына тойтарыс беріп, 18-ін жояды. Бұл, 28 батыр-панфиловшылар ерлігі
деген атпен Ұлы Отан соғысы тарихына енген. Осы шайқаста Есебола-
тов ерлікпен қаза тапты. Волоколам ауданының Нелидово деревнясын-
дағы бауырластар зиратына жерленді.
КСРО Жоғарғы Кеңесі Төралқасының Жарлығымен Н.Есеболатовқа
сол күндердегі ерліктері үшін Кеңес Одағының Батыры атағы,«Ленин»
ордені және «Алтын Жұлдыз» медалі берілді (21.7.1942).
Батырдың туған «Діңгек» ауылындағы орта мектепке оның есімі беріліп,
ескерткіші қойылған. Бірнеше ауылдарда оның атындағы көшелер бар.

124

Матай, Садыр рулары

СИҚЫМОВ ЕСМҰРАТ (1922-1941).
Кеңес Одағының батыры.
1922 жылы Ақсу ауданы Ақсу ауылында кедей
шаруаның отбасында дүниеге келген. «Мама-
ния» мектебін, Қапал педагогикалық училищесін
бітірген.
Ата-анасынан бес жасында айрылған ол, же-
тімдіктің тақсіретін көріп өседі. Оны 1933 жылы
Ақсу ауылындағы балалар үйіне тапсырады.
1938-39 жылдары өз мектебінде мұғалім бо-
лып қызмет атқарады.
1939 жылы тұтынушылар қоғамына жұмыс-
қа ауыстырылады. Соғыс басталысымен, 1941
жылы шілде айында майданға аттанады.
Армия генералы Рокоссовский басқаратын 13-ші армияның құрамын-
да талай шайқастарды, оның ішінде Днепрден өту кезеңіндегі кескілес-
кен шайқасты басынан өткізеді. Кіші сержант Е.Сиқымов басқаратын
74-ші дивизиядағы 369–полктің пулемет расчеты 1943 жылы 10 қазанда
Посудово деревнясы үшін неміс фашистерімен болған шайқаста бола-
ды. Сонда жаудың 60-тан астам солдатын жойып, өзі де асқан ерлікпен
қаза табады. Сол ерлігі үшін КСРО Жоғарғы Кеңесі Президиумының 16
қазандағы Указы бойынша Есмұрат Сиқымовқа Кеңес Одағының Баты-
ры атағы берілді.
Алматы облысы Ақсу ауданының орталығы – Жансүгіров ауылындағы
бір орта мектепке және көшеге Е.Сиқымовтың есімі берілген.

125

Найман – Төлегетай:

САДЫРЛАР

САДЫР

Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

САДЫР – Орта жүз Найман тайпасы, оның Төлегетай тармағынан
тараған ру. 19-шы ғасырдың 2-жартысында Лепсі уезінің оңтүстік-батыс
шекарасын, Балқаштың оңтүстік жиегінен Жоңғар тауының етегіне дейін
Басқан, Лепсі бойын, Матай, Керейқұмды, Мысықжол, Басқопа, Үшжол
құмын, Талдықары, Қарабөгет аңғарын мекендеген.

САДЫРДЫҢ АТАСЫ

«Бабалар сөзі» сериясынан.
Қытайдағы қазақ фольклоры.

Шежірелік дастандар.
Орта жүз найман шежіресінен.

Садырдан үш ұл туған Тоң мен Шүйе,
Саржетім кенжесі еді орнына ие.
1280.
Болыпты Тоңнан үш ұл сұрастырсам,
Бұлар да бөлінеді жүйе-жүйе.
Есенғұл, Түгелбаймен және Өзбек,
Пендесі дәм айдаса жиһан кезбек.
Түгелбайдан туыпты Жәндік жалғыз,
Білуге ата жөнін бәрін тізбек.

126

Матай, Садыр рулары

Байкеліс пен Дінкеліс Жәндік ұлы,
Итемген мен Сүтемген төрт ұл туды.
Сүтемгеннің баласы Малғар, Зәкір,
Дінкелістен тағы да төрт ұл туды.

1290.
Лақ, Жолтай, Елеке, Тауымбеттен,
Тағы да Елекенің жолын қуды.
Елекеден Алдияр, Құлдиярмен
Есенғұлдай мұнан да үш ұл туды.
Есенғұлдан Ақшабек, Адырамбектей,
Бұлар да өніп-өсіп тарап кетті-ей.
Өзбектен Шәрке, Дәулет, Ақын, Жанбай,
Ұғынбас ата жөнін өлең қылмай.
Ел болып өніп-өсіп осы арадан,
Таралып Садыр келді жөні осылай.

«САДЫР ҚАМАЛ» ТУРАЛЫ

Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет

САДЫР ҚАМАЛ – «Ақтабан шұбырынды, Алқакөл сұлама» тұсын-
дағы қайғылы оқиғалардан қалған тарихи орын. Жетісу, Талас жерін ба-
сып, Қаратау асуларынан асып, жойқын шабуылдап келе жатқан қалың
жаудан хабар алған қазақ ауылдары үдере көтеріліп, Қос дария жағына
шұбыра көшкенде Арыс, Боралдай бойын жайлаған Найманның Садыр
руының батыры Жомарт жауды ауыл-әулетімен осында көктеу қонысын-
да қарсы алыпты. Жау жасағына қаруланып қарсы тұрған батыр ауылы
күші әлдеқайда басым жаудан қорғанып, Теректі бұлағын өрлеп, Үлкен
тұра шыңына бекініпті. Батыр ауылы жау қоршауында қалып, түгелдей
мерт болып, жаңа туған нәрестесімен бір жас келін тасада аман қалған
екен. Садыр руының ауылы мерт болған орынды ел-жұрт Садыр қамал-
ған жер деп атаған. [1] Боралдай өзенінің Үшаша атты қосылысының жа-
нында "Садырмүрде", "Садырсай", "Садыр қамалған" деген жерлер бар.
"Садырмүрде"де Садыр руы адамдарының зираты. Аман қалған 40 мың
үйден 15 мың шаңырағы шұбырып Әндіжан жеріне өтіп кетеді. [2]

127

Найман – Төлегетай:

САДЫР РУЫНЫҢ ТАРИХИ ТҰЛҒАЛАРЫ

Уикипедия – ашық энциклопедиясынан алынған мәлімет.

АЛДИЯР Батыр ЕЛЕКЕҰЛЫ шамамен (1641-
1712). Жоңғар басқыншыларына қарсы соғыс-
қа қатысқан батыр. Қазақ хандығының ішкі және
сыртқы саясатына белсене араласқан беделді адам
болған. Есімі САДЫР руының ұранына айналған.

Алдияр өз еліндегі Тауымбет сияқты ру басшы-
ларымен сиыса алмай, қырғыз манабы Сарудың
қарамағында қызмет атқарған. Жасы отыздан ас-
қанда қырғыз қызы Ханшайымғa үйленіп, одан Қы-
рықсадақ, Қырғызшора деген ұлдары дүниеге келе-
ді.

Кейін Тәуке ханның шақыруымен елге оралады.
Бірақ Тәукенің Жоңғар хандығына қарсы кейбір әрекеттеріне наразы бо-
лады. Тәуке Севан Рабданның өз ордасына келген елшілерін қырып тас-
тамақ болады. Бұған Алдияр бастаған бірнеше батыр қарулы қарсылық
көрсетіп, елшілікті аман-сау еліне қайтарады. Бұл оқиға шамамен 1704-
05 жылдары болған. Тәуке жасақтарымен болған қақтығыста Алдияр-
дың інісі Майдан бастаған көп адам қаза табады. Алдияр 1696, 1698,
1701, 1710 жылдардағы қазақ-қалмақ шайқастарының бел ортасында
жүріп, садыр руы жасағына аға батыр болған.

Батырдың Қырықсадақ пен Қырғызшорыдан басқа Қуат, Кенембай, Дө-
ненбай (шешелері - Таубике), Асан, Медет, Кенжебай (шешелері - Ежеп),
Ақпан, Тоқпан (шешелері - Жібек) деген 8 ұлы болғаны белгілі.

Ол Шыршық өзенінің жағасындағы Төлек, Қылышты ата дейтін ескі зи-
ратқа жерленген.

(Алдияр батыр туралы толығырақ мағұлыматтарды сайтымда
жарияланған Б.Сейілов және Ж.Толымбековтың мақалаларынан оқуға
болады. Сілтемесі: http://bit.ly/2GcAzXg)

128

Матай, Садыр рулары

***
«Жетісу энциклопедиясынан»

КӨТЕН ТӘУІП ҚОҢЫРБАЙҰЛЫ (1709-1810).
Көтен тәуіп, Жалаңаш әулие (1709-1810) – Жетісу өңіріне белгілі
емші, көріпкел.
Ел аузындағы әңгімелерде Абылай ханның үш әулиесінің бірі делінеді.
Кезінде әйгілі Бөгенбай батырдың жау найзасынан болған ауыр жара-
қатын әулие емдеп жазған. Лепсі кентінен 28 шақырым жерде Қысқаш
тауының бөктеріндегі жыңғыл, сексеуілден салынған бұрынғы зираты-
ның орнына 1994 жылы кесене тұрғызылды».

Жемісбек ТОЛЫМБЕКОВТЫҢ жазбаларынан:

Қоңырбайұлы Көтен тәуіптің өмір сүрген жылдары мен туған жері әзір-
ге белгісіз. Аңыз деректерде жоңғар-қазақ соғысында Абылай хан, Қа-
ракерей Қабанбай, Қанжығалы Бөгенбай, Тасболат заманында өмір сүр-
ген, туған жері Қаратау, Сыр, Арыс, Жайық делінеді. Шежіре бойынша ол
келмейді. Шежіреде: Садыр – Шәржетім – Келгенбай - Қарт - Бодана
– Борсақ – Есберлі – Шыбық – Балтай – Қоңырбай – Түгел, Құшман
(Күшіман), Көтен (тәуіп) және үш қыз таралады. Көтеннен – Ханкө-
бен (ұрпақ қалмаған), Манаш, Сейіт, Қосшы, Самар.

129

Найман – Төлегетай:

Келтірілген шежіре таралымынан түйінделетіні Көтен тәуіп мөлшер-
мен 1800-1815 жылдар аралығында туғаны пайымдалады. Себебі, қазір
Көтен тәуіптің бесінші немесе алтыншы ұрпақтары өмір сүруде. Әр ұрпақ
арасын ғылым жүзіндегі 25-30 жыл деп есептесек. Мөлшермен келтіріл-
ген жылдар туған жыл шегіне келеді.

Көтен тәуіптің кенже ұлы Самар Кенесары хан бұлғағында мерт бол-
ған, Көтен тәуіптің үшінші ұрпағы Игісінұлы Тұқыметтің туғаны 1876 жыл.
Көтен тәуіптің жерленген жері Сарқарындағы мазары жоңғар соғысынан
көп кейін болғаны анық. Дәулеткелді (Дәлкеш) атаның Көтен тәуіп зират
басына 1914 жылы қамыстан зират орнатқаны, осының барлығы жинала
келе мөлшерлі 1800-1810 жылдарға мекзейді.

Мақаланың толық нұсқасын мына сілтеме бойынша оқуға болады:
http://bit.ly/

ТӨЛЕБАЙ батыр (туған – өлген жылдары
белгісіз). Абылай ханның қол астына жинал-
ған батырлардың 6ipi.

Шамамен жас жағынан Қабанбай батырдан
мүшел жас кіші. Тегі Найман, руы Садыр тар-
мағының Қанай атасынан шыққан. 13 жасынан
Қабанбай батырға epin жаугершілікке шыққан,
екі жыл қалмақ тұткынында болған. Кейіннен
мыңбасы атанып, жекпе-жекте аты шыққан қа-
зақ батыры. Ұрпақтары Сарқан ауданының Көк-
жиде ауыльнда тұрады. Дулығасы сақталған,
сүйегі осы өңірде Керегетас жотасына жерлен-
ген. "Жетісу" энциклопедиясынан (“Арыс баспа-
сы" Алматы, 2004 ж.)

МҰХАМЕДЖАН ТЫНЫШБАЕВ (1879-1938).
Көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері,
қазақтан шыққан алғашқы кәсіби (теміржол-
шы) инженер, тарихшы-ғалым.
1879 жылы бұрынғы Лепсі уезіне қарасты Ма-
қаншы-Садыр болысында өмірге келген. 1990
жылы Верный ерлер гимназиясын алтын ме-
дальмен бітіреді.
М.Тынышбаев гимназия қабырғасында жүр-
генде-ақ өзінің ізденгіштігімен, білімділігімен,
талапкерлігімен ерекшеленіп, құрмет-беделге
ие болады. Гимназия директоры Вахрушев Же-

130

Матай, Садыр рулары

тісу облысының әскери губернаторына хат жолдап, оның талант иесі,
барлық пәннен бағалары жоғары екенін көрсетіп, институтқа түсуге көмек
етуін өтінеді. 1900 жылы ол Санкт-Петербургтағы тек дворяндар әуле-
тінен шыққан балаларды ғана қабылдайтын І-Александр атындағы жол
қатынасы инженерлерін даярлайтын институтқа түсіп, оны 1906 жылы
үздік бітіреді.

Студент кезінде саяси өмірге белсене қатысып, социалист-револю-
ционерлер партиясына кіреді. Туған халқының мұң-мұқтажын ашық айта
бастайды. 1905 жылғы 19 қарашада өткен Автономшылар одағының
1-съезінде қазақтардың жерін тартып алып, жаппай орыстандыруға ба-
ғытталған патша әкімшілігінің озбыр саясатын сынап, үкіметке сенімсіздік
білдіреді. 1907 жылы 2-ші Мемлекеттік Думаға Жетісу облысынан депу-
таттыққа сайланып, оның мұсылмандар фракциясының мүшесі болады.

Дума таратылғаннан кейін Орта Азия және Қазақстан жеріндегі темір
жол құрылыстарына қатысады. 1907-11 жылдары Орта Азия темір жол
құрылысында ерекше тапсырмалар жөніндегі инженері қызметін атқара-
ды және Әмудария өзені арқылы өтетін көпірді салуға қатысады.

1911 жылы Урсатьевск-Әндіжан темір жол құрылысының бастығы әрі
бас инженері болады. 1914 жылы елге оралып, Жетісу темір жол учаске-
сінің бастығы, Арыс-Әулиеата құрылысының бастығы әрі бас инженері
қызметін атқарады.

1917 жылы ақпан төңкерісін қуана қарсы алған ол, эсер О.Шкапский-
мен бірге Уақытша үкіметтің Жетісу облысындағы комиссары болып та-
ғайындалады. «Алаш» партиясымен тығыз байланыста болады. Осы
жылғы 7-ші сәуірде құрылған Түркістан комитетіне бұратана халықтар-
дан Ә.Бөкейхановпен бірге М.Тынышбаев та мүше болады. 9-16 сәуірде
Ташкентте өткен Түркістан аймағының өлкелік комитеттері делегаттары-
ның съезіне қатысып, үш күн оның мәжілісін басқарады. Шілдеде өткен
1-қазақ съезінде Бүкілресейлік Құрылтай жиналысына депутаттыққа кан-
дидат ретінде ұсынылды. 26-28 қарашада өткен 4-ші Түркістан өлкелік
мұсылмандар съезінде Түркістан (Қоқан) автономиясы Уақытша үкіме-
тінің төрағасы әрі ішкі істер министрі болып сайланды. Қоқан автоно-
миялық республикасының бірінші Премьер-министрі болады. Алашорда
үкіметінің қызметіне белсене қатысып, кеңестік билікке қарсы күреседі,
қазақ елінің дербестігін қалпына келтіру жолында аянбай еңбек етеді.
Осы мақсатта сол тарихи кезеңде бір-бірін күшпен алмастырған әр түрлі
Ресей үкіметтерімен (уақытша Сібір үкіметі, Құрылтай жиналысына мү-
шелер комитеті, Колчак үкіметі) келіссөздер жүргізуге қатысады.

Алашорда қозғалысы жетекшілерінің арасына жік түскеннен кейін Кеңес
Үкіметі жағына шығып, елге оралады. 1920 жылдан мелиорация және құ-
рылыс жұмыстарына араласып, 1922-23 жылдары Түркістан АКСР Су ша-
руашылығы Шымкент қаласы су шаруашылығы басқармасын басқарады.

131

Найман – Төлегетай:

Мұхамеджан Тынышбаев 1924 жылы Ташкент қаласында құрылған
Қазақ халық ағарту институтында ұстаздық етті. Ғылыми жұмыспен де
белсене айналасып, қазақ халқы тарихының күрделі мәселелеріне ар-
налған құнды еңбектер жазады. «Материалы к истории киргиз-казахс-
кого народа», «Великие бедствия...», «История казахского народа»
атты шығармаларында қазақ тарихына терең зерттеулер жасалады.

1925 жылы Қырғыз (Қазақ) АССР-нің астанасын Орынбордан Қызы-
лордаға көшіру кезінде қаланың көріктендіру басқармасының бас инже-
нері болды.

1921-1930 жылдары М.Тынышбаев Түркістан-Сібір темір жолы құры-
лысында қызмет етті. Осы құрылыс салу барысында оның жобалаушы-
сы, негізгі маманы ретінде кәсіби шеберлігі айрықша танылды.

Осындай еңбектеріне қарамастан, М.Тынышпаев кеңестік биліктің қу-
ғын-сүргініне ұшырап, Түрксібті салып жатқан кезінде 1930 жылы 3 та-
мызда тұтқындалып, 1932 жылы сәуірде ГУЛАГ лагеріне жер аудары-
лады. Оған «буржуазияшыл-ұлтшыл» деген айып тағылды. 1935 жылы
ол тұтқыннан босатылғанымен, үнемі бақылауда болып, 1937 жылы қа-
рашада «халық жауы» қайтадан қамауға алынады. 1939 жылы түрмеде
қайтыс болады

М. Тынышпаевтың есімі Алматы облыстық тарихи-өлкетану музейіне,
Қазақ көлік және коммуникация инженерлік Академиясына, көптеген мек-
тептерге, көшелерге берілген. 2007 жылы Сарқан қаласында ескерткіші
қойылып, оның атындағы облыстық қоғамдық қор жұмыс жасайды

Мұхамеджанның жеке шежіресі мынадай:
Төлегетай – Садыр – Тоң – Түгелбай – Жанатай – Жəдік – Діңгеліс
– Тəуімбет – Жомарт –Тасболат – Бектау – Түйте – Əлдеке – Тыныш-
бай – Мұхамеджан.

132

Матай, Садыр рулары

III –ТАРАУ

ШЕЖІРЕЛІК ТАРАТЫЛЫМДАР

МАТАЙДЫҢ «АТАЛЫҒЫ»

Шежірелерде АТАЛЫҚтың ҚАМБАР деген жалғыз баласы болып,
одан БОЛАТтар атанған балалар таралады деп айтылады. Олардың
санын 3-тен бастап, СҮТТІБОЛАТ, ҚҰТТЫБОЛАТ, ТӘТТІБОЛАТ, ЕСБО-
ЛАТ, БЕКБОЛАТ, ТАСБОЛАТ, НҰРБОЛАТ делініп, 7 ұлға дейін жеткізеді.
Одан ары ОЛАРДЫҢ таратылуының басталуы әрқилы болып, бір-бірі-
мен араластырылып жатады.

ҚҰТТЫБОЛАТтың ұлы ШАҒЫР мен оның ҚЫЗАЙ АНА аталып кеткен
әйелінен (әр шежірелерде шын есімі Нұрила, Қарлығаш, Күнбүбі (Айқыз),
Күнбиби деп те айтылады) ИТЕМГЕН, МЕҢІС деген балалар туады.

Кейіннен ШАҒЫР қайтыс болып кетеді де, ҚЫЗАЙ өз еркімен ШАҒЫР-
дың інісі ТОҚТАРға (Қойшы ата) тиеді. ТОҚТАРдан – БЕГІМБЕТ пен ДЕР-
БІС туады. Олардан тараған ұрпақтар ҚЫЗАЙлар, атанып. бара-бара МА-
ТАЙлар ішіңдегі 20-дан аса болысқа жеткен үлкен қауым елге айналады.
Одан ары АТАЛЫҚТАРдың барлығы «ҚЫЗАЙ ЕЛІ» делініп кетеді.

Төменде осы тақырыптағы мақала беріліп отыр.

ҚЫЗАЙ АНА ЖӘНЕ ОНЫҢ ШЫҚҚАН ТЕГІ ТУРАЛЫ

Райыс қажы АРИПЖАНҰЛЫ
Қамшы.kz порталы, 20 қаңтар 2020 жыл

Ұсынған Меліс Сейдахметов

Бір кісі Аллаһ елшісіне (с.ғ.с.) келіп:
– Уа, Аллаһтың елшісі! Жақсы мәміле жасауыма адамдардың ең құқы-
лысы кім? – деп (сұрады). Пайғамбар (с.ғ.с.): «Анаң», – деді. Одан кейін
кім? – деп (сұрады). Одан кейін де анаң, – деді. Одан кейін кім? – деп
(сұрады). Одан кейін де анаң, – деді. Одан кейін кім? –деп (сұраған еді).
Одан кейін әкең, – деп айтты. Тағы бір хадисте жәннәт анаңның таба-
нының астында деп келеді. Анаңды алақаныңа салсаң сонда ғана жән-
нәтқа жетесің дегенді меңзейді. Жоғарыдағы хадистерден адам өміріндегі
ананың орнын, мәртебесін, сондай-ақ қандай сый-құрметке ие екендігін
көреміз. Әрине аналардың барлығын осылай сыйлауымыз, құрметтеуіміз
керек. "Аттың да ат бар, қазанаты бір бөлек" демекші "аналардың ішінде
де ана бар, Алланың мейір-шапағатына ерекше бөленген" демекшімін.

133

Найман – Төлегетай:

ҚЫЗАЙ Ана міне, сондай аналардың бірі. Көзінің тірісінде тектілігімен,
батырлығымен, мергендігімен, ибалы-инабаттылымен, келешекті бағ-
дарлай-пайымдай білетін зерделігімен жұрт назарына іліккен ұлы жүз
Бәйдібектің Күндей қызы – Күнбибі, НАЙМАН елінде ҚЫЗАЙ атанып кет-
ті делінеді шежіре деректерінде. Бұған ел-жұрттың айтқан "Бәйдібектің
қызы-ай" деп тамсануы мен таңырқауы себеп болса керек. Уақыт өте
қысқара келе "Қызай" атауы қалыптасқан. Бүгіндері ҚЫЗАЙ АНАДАН өр-
біген ұрпақ 700-800 мыңға жетті деп межеленеді.

ҚЫЗАЙ АНА туралы зерттеулер ұзақ жылдар бойы жүргізіліп келе-
ді. Қытайда тұратын тарихшы-шежіреші Жақып Жүнісұлы ағамыз Қызай
Ана туралы ұзақ жылдар бойы зерттеулер жүргізіп «Қызай Ана» атты
еңбек жазды.

Кітапта Қызай Ананың шыққан тегінен бастап, өсіп-өнген ортасы, ке-
меліне келген кезі мен қадір-қасиеттері толық қамтылған. Қызай Ананың
туылған жылы мен қайтыс болған жылында кеткен қателіктерді Жақып
ағамыз өзі түзеді. Соңғы мақалалары мен кітаптарында анамызды 1402
жылы туып 1472 жылы қайтыс болды деп жазып жүр. Бұл кітап қытайда
төте жазумен баспа бетін көргендігі себепті мұндағы қалың қауымға қол-
жетімсіз болып отыр. Қызай ана мен қызай шежірелерін індете зерттеп,
саналы ғұмырының біраз жылын осы іске арнаған Жақып аға Жүнісұ-
лынан артық бірдеме айту оңай шаруа емес. Десе де соңғы жылдары
қызай ананың тегі туралы алыпқашпа әңгімелер әр қырдан қылтың, әр
жырадан жылтың еткенін қояр емес. Кейбір қызба қанды жігіттер қызды-
қыздымен Қызай Ананы Бәйдібектің қызы емес дейтінді шығарып жүр.
Қызай Ананың туған және қайтыс болған жылдарына күмәнмен қарай-
тын кісілерде табылып жатыр. Қоғамда, өте-мөте әлеуметтік желілерде
тарап жүрген жоғарыдағыдай дәлелсіз сөз, дәйексіз пікірлерге тойтарыс
беру мақсатында қолға қалам алуыма тура келді.

«Қызай тарихы», «Қызай ауған» немесе «Есенгелді» деген түрліше ат-
пен ғасырлар бойы жырланып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан
бұл дастанды Досбер Саурық хатқа түсірген. Бұл дастан қызай тарихының
бастау көзі. Біз осы дастан негізінде Есенгелді биді, Құдайназар батырды
таныдық әрі жұртқа таныстырдық. Енді «Есенгелді» дастаны сөйлесін:

Жататын ұлы жүзге үйсін қандай,
Үйсіннің туажаты Бәйдібек бай.
Күнбибі-Бәйдібектің күндей қызы,
Атанған кейін келе анам Қызай.
Кіреді орта жүзге найман елі,
НАЙМАННЫҢ туажаты матай еді.
МАТАЙДЫҢ шөбересі ШАҒЫР ерге,
Бәйдібек тойын жасап қызын берді.
ШАҒЫРДЫҢ жан жұбайы ҚЫЗАЙ анам,
Тарихтан естуімше, былай анам:

134

Матай, Садыр рулары

Жасынан шарапатты болғаны үшін.
Әлемге аты шығып, болған аян!
Ол дәуір он бесінші ғасыр екен,
Білмеймін ортасы ма, басы ма екен.
Өз аты ерден бұрын ерек шыққан,
Басқадан шарапаты басым екен.
Жоғарыдағы дастаннан біз Қызай Ананың азан шақырып қойған атының
Күнбибі екенін, Оның әкесінің Бәйдібек екенін, сондай-ақ олардың ХV ғасыр-
да яғни 1400-1466 жылдар арасында өмір сүргені анық айтылып тұр. Автор
дөп басып айта алмайтынын жазып отыр. Егер Қызай Ананың ұзатылған
кезін ХV ғасырдың басы деп қарасақ, онда ол 1400-1433 жылдар аралығына
тура келеді. Бұл біз жазып-сызып жүрген материалдарға дәлме-дәл келеді.
1402 жылы дүниеге келген, Қызай Ана 17 жасында яғни 1419 жылы ұзаты-
лады. Егер Қызай Анамыз 1433-1466 жылдар аралығында ұзатылды деп
қарасақ, тіпті 1433 жылды ұзатылды деп қараған күннің өзінде 31 жасында
ұзатылған болып саналады. Бұл қисынға келмейді. Ол заманда қыздар отыз
емес, жиырмаға дейін үйде отырмаған.
Тарихшы Д.Дүйсенбаев "Домалақ ана" атты еңбегінде БӘЙДІБЕК би-
ден тараған ұрпақтар жөнінде кең көлемді ақпарат беріп, оның тоқалы Нұ-
риладан (Домалақ Анадан) Жарықшақ деген ұл және Қызайым атты қыз
туғанын, Қызайымның найман Шағыр батырға қалай ұзатылғанын тәп-
тіштеп жазды. Н.Төреқұлов, М.Қазбеков Нұрила тұңғышы Жарықшақтан
кейін 1402 жылы Қызайым деген қыз, онан соң Тәңірберді, Ақберді деген
екі ұл, Күләйім деген және бір қыз туады. Қызайымнан кейін туған бұл үш
бала жас кезінде шетінеп кеткен деп көрсетеді. Досбер Саурық қызай елі-
нің төл тарихшысы болса, Д.Дүйсенбаев, Н.Төреқұлов және М.Қазбеков
Қызай Ананың төркінінен шыққан тарихшылар. Міне бұл іргелі екі елдің
(жиен-нағашы) ел таныған тарихшыларының тарихи пайымдарының бір-
біріне дөп келуінін кездейсоқтық деп қарауға болмайды.
Енді басқа тарихшылар мен шежірешілерден мысал келтірейік: Қы-
тайда ел-жұртқа танымал белгілі тарихшы-шежіреші Жақып Жүнісұлы,
шежіреші Нұрболат Оспанұлы мен Бекқұрман Өрсарыұлы, Қытайға та-
нымал тарихшы Нығмет Мыңжанұлының басшылығында құрастырылған
«Қазақ шежірелері» мен Әбдірашит Байболатұлы құрастырған «Қазақ
шежірелері» атты жинақтарда, сондай-ақ тарихшы Жақып Мырзаханұ-
лының «Қазақ халқы және оның салт-санасы» атты еңбектерінің барлы-
ғында Қызай Ана Бәйдібектің қызы деп көрсетіледі.
Ал Қазақстанда соңғы жылдары жарық көрген әдебиеттерде, атап ай-
тар болсақ Н.Төреқұлдың «Даланың дара ділмарлары» атты еңбегінде,
Еркінбек Тұрысовтың «Бәйдібек» атты еңбегінде, Құралбек Ергөбеков-
тің «Бәйдібек баба мен Домалақ ана» атты еңбегінде, Б. Даутбаев құ-
растырған «Қазақ шежіресі» атты еңбекте де Қызай Ананы Бәйдібектің
қызы деп қарайды. Тек Сұлтанбек Ешмұхамбетов қүрастырған «Суан

135

Найман – Төлегетай:

шежіресінде» жаңсақтық кеткен. Онда Қызайды Жарықшақтың қызы деп қарас-
тырған.

Мұндай шежіре деректерін жүздеп кетіруге болады. Мақсатымыз ше-
жірелердің тізімін жасау болмағандығы себепті тақырыпқа қатысты негізгі
дерек көздерін қарастырдық, ой елегінен өткіздік. ҚЫЗАЙ ана қазақ тари-
хынан ойып орын алуға тиісті киелі аналардың бірі. Бұлай дейтініміз Қы-
зай ана текті жердің қызы. Оның әкесі ұлы жүздің атақты биі Бәйдібек бол-
са, шешесі қасиетті Домалақ ана. Ал Домалақ Ана Самарқанттағы атақты
қожалардың бірі Мақтұм Ағзамның қызы. Оған тектілік, қасиеттілік, шар-
паттылық атасының қанымен, анасының сүтімен дарыған деуге болады.

Қорыта айтқанда Қызай Ана ұлы жүздің атақты биі Бәйдібектің қызы.
1402 жылы туған. 1419 жылы матайдың ұлы Келдәулет би Аталықтың
немересі Шағыр батырға ұзатылған. Негізгі мекені, өсіп-өнген жері Матай
тауы, Қаптағай тауы (қазіргі Тоқта), Қызай тауы (қазіргі Барлық) өңірлері
болған. Автор «ер Қаптағай» атты мақаласында Тоқта тауының байырғы
атының Қаптағай болғанын, ал «Қызайдың байырғы ата-мекені және Қы-
зай тауы туралы ізденістер» атты мақаласында Барлық тауының «Қызай
тауы» болғанын дәлелдеген. Сол себепті бұл арада оған тоқталмаймыз.

«АТАЛЫҚ» РУЫНЫҢ ШЕЖІРЕЛІК ТАРАТЫЛЫМЫ

АТАЛЫҚтан – ҚАМБАР.
Жоғарыда айтылғандай, шежірелік айтылымдар мен жазбаларда
ҚАМБАРдың балаларының саны мен аттары, олардың ұрпақтарын тара-
тудағы нұсқалар әрқилы болып келіп, орындары ауыстырылып жатады.
Соған орай, таратылым басы сол шежірелерде көрсетілген балалардың
жиынтығы ретінде көрсетілді:
ҚАМБАРдан – ҚҰТТЫБОЛАТ, СҮТТІБОЛАТ, ТӘТТІБОЛАТ, ЕСБО-
ЛАТ, БЕКБОЛАТ, ТАСБОЛАТ, НҰРБОЛАТ.
Бұлардың ары қарай таратылуында негізге алынған нұсқалар, олар-
ды жазғандар мен ұсынушылар көрсетіліп отырылды.

ҚҰТТЫБОЛАТ – ҚЫЗАЙЛАР

ҚҰТТЫБОЛАТтан – ҚҰТЫМ мен ШАҒЫР.
ҚҰТЫМнан – ШЕРУ мен ШЕРУШІ.
ШЕРУден – АНДА, ҚАЗЫБАЙ (ҚАРТАЙ).
ШЕРУШІден – ЖАРБОЛАТ.

ШАҒЫРдың ҚЫЗАЙ әйелінен – ЖЕҢІС (ИТЕМГЕН) мен МЕҢІС туады.
(ЖЕҢІСті жеңгелері «кішкене күніңде ит емгенсің» деген әзілдеуінен
ИТЕМГЕН аталып кеткен делінеді). МЕҢІСТЕР – ҚЫЗАЙ ұрпақтары
ішінде көп өскені

136

Матай, Садыр рулары

ШАҒЫР қайтыс болып, ҚЫЗАЙдың тиген өз қайнысы, екінші күйеуі –
ТОҚТАРдан (оны ҚОЙШЫ ата деп те атайды) БЕГІМБЕТ пен ДЕРБІС
туады.

Осы төртеуі төрт Қызай, ал олардан тараған ұрпақтар ҚЫЗАЙ ЕЛІ
болып аталып кеткен.

Осы ҚҰТТЫБОЛАТ – ҚЫЗАЙлар тармағының таратылымын құруға 3
шежірешінің: Андас ОМАРАҚЫНҰЛЫның «ҚЫЗАЙ ШЕЖІРЕСІ» атты
және Тоқмұхамет БАЗАРБАЕВ пен Дәуітбай МҰСАБЕКҰЛЫның жаз-
балары негізге алынып, олар жекелей ұсынған басқа деректермен то-
лықтырылып сәйкестендірілді.

ИТЕМГЕН

ИТЕМГЕНнен – АЙТ пен ҚҰРМАН.
ҚҰРМАНнан ұрпақтар болмағандықтан, шежірелік деректерде олар
«АЙТҚҰРМАН» деп бірге аталады.
АЙТҚҰРМАНнан – АҢДАҚҰЛ, ҚҰДАЙҚҰЛ, ЖАУЛЫБАЙ (ТАҒАЙ).

Т. БАЗАРБАЕВтың дерегі бойынша:

ИТЕМГЕНнен – БАЙТЕЛЕС, ЖАУЛЫБАЙ, ТАҒАЙ.
БАЙТЕЛЕСтен – АНДАҚҰЛ, ҚҰДАЙҚҰЛ.

АНДАҚҰЛдан – ЖАНӘЛІ, ҚЫДЫРӘЛІ, ЕСЕНӘЛІ, ТӨЛЕГЕН.
ЖАНӘЛІден – Көрпебай, Бөпебай, Тезекбай, Нүсіпбай, Жылқыбай.
Көрпебайдан – Ербосын, Нұрбосын.
Тезекбайдан – Қалта, Додақ.
ҚЫДЫРӘЛІден – Қыдыр, Қызыр, Өтеп.
ЕСЕНӘЛІден – Қошқарбай, Боранбай.
ТӨЛЕГЕНнен – Ынжықұл.

ҚҰДАЙҚҰЛдан – ЕС, ДОС, одан – Мәутен, Әбірәлі, Түктібай, Сүтті-
бай, Дүйсенбі, Жылқыайдар, Жамансары, Байсал.

ЕСТЕН – Жиенқұл, Назар.

ЖАУЛЫБАЙдан – БАЙСЕНГІР, ТАСТЕМІР.
БАЙСЕНГІРден – Дүйсек.
ТАСТЕМІРден – Молкелді, Бөкелді, Қап, Төлеп.

ТАҒАЙдан – ОНЖАСАР, БӘКЕЙ.
ОНЖАСАРдан – Өмірәлі.

137

Найман – Төлегетай:

МЕҢІС
.
МЕҢІСтен – ТІЛЕУБЕРДІ, ТӘҢІРБЕРДІ, ТІЛЕУҚАБЫЛ.
ТІЛЕУБЕРДІден – ЖАНҚАБЫЛ, ЕСЕНҚҰЛ, ОРАЗАЙ.
Т.БАЗАРБАЕВтың айтуынша сол кезеңдегі саяси-әлеуметтік
ахуалға орай ЕСЕНҚҰЛ мен ОРАЗАЙ ұрпақсыз болған ТІЛЕУҚАБЫЛға
телініп, соның балалары деп көрсетіліп кеткен. Сондықтан да болар,
көптеген деректерде (О.АНДАС) ЖАНҚАБЫЛ жалғыз делініп, ЕСЕН-
ҚҰЛ мен ОРАЗАЙ ТІЛЕУҚАБЫЛдан таратылады.

ЖАНҚАБЫЛдан – ЕСІРКЕП, ЖАРЫЛҚАП, ЖОЛБОЛДЫ, ТОРҒАЙ.
ЕСІРКЕП қоғамға танымал би болған. Оның да таралуы тармақтарын
2 нұсқада беруге тура келеді:

1. Шежіреші Дәуітбай МҰСАБЕКҰЛЫның жазбасы бойынша:
ЕСІРКЕПтен – ЕСЕНҚҰЛ, ЕСЕНАМАН, ОРАЗАЙ.
ЕСЕНҚҰЛДАН – Мәметқұл, Ескене.
Мәметқұлдан – Боранбай, Ақай, Тоқай, Келінбай.

ЕСЕНАМАНнан – Мыңжасар, Бақтияр, Байсоқыр, Жүребай.
Мыңжасардан – Байсақ, Саспақ, Байсары, Сөтен.
Байсақтан – Дәуіт, Мәйке.
Байсарыдан – Әбен, Етен, Қоқан, Қыстаубай, Байсоғар, Қазанғап,
Нүктебай.
Жүребайдан – Жырғалаң, одан – Есікбай.

ОРАЗАЙдан – ЖАНМЫРЗА, БІРМЫРЗА, БАЙНАЗАР, ҚОЙТОН.
ЖАНМЫРЗАдан – Сеңгібай, Байыс, Ақкісі, одан – Бесімбай, одан –
Өтеген, одан – Сәттібай, Бәкей, Қыйсық, Жазай, Жазбай, Сектай.
Сәттібайдан – Мамырбай, Сабырбек, Домбал, Танабек, Қамыр.
Бәкейден – Демеу, Мошқабай, Ботый, Құсбай, Сәрсембі.
Демеуден – Сәрсембай, Нүсіпбай, Әлібек, Балбек, Шәйден, Алқожа,
Әфәнді, Әбілбек, Жақасын, одан – Әріпжан.
Мошқабайдан – Манап, Ысбытай, Нүсіпбек, Сыдық, Әбдірейім, Ысқақ.
Манаптан – Қожамберді.
Ботыйдан – Иманбек, Разбек, Қалменде, Әлменде, Әлмерек.
Құсбайдан – Имам Мұхамет, Қасым, Қаналхан.
Сәрсембіден – Әуелбек, Омарбек, Әділбек, Мұхтарбек, Кемелбек, Қа-
набек.
Сектайдан – Қоңырат, Екше, Тұрлықожа, Бурахан, Қожақан.
БІРМЫРЗАдан – Байсақ, Саспақ, Байсары, Сөтен.
ҚОЙТОНнан – Есбанбет, Үштері.

138

Матай, Садыр рулары

2. Тоқмұхамет БАЗАРБАЕВтың нұсқасы бойынша:

ЕСІРКЕПтен – Рай, Есенәлі, Қарымсақ, Боранбай, Мырзакелді.
ЕСЕНҚҰЛдан – Соқырберді, Өтепберді, Қожанберді.
Соқырбердіден – Мәметқұл, Асан.
Мәметқұлдан – Бурабай, Келінбай, Тоқай, Ақай.

Асаннан – Қаракісі, Көлбай, Абыралы, Жауыр, Қоңырат, Тұяқ.

Өтепбердіден – Ескене, одан – Тоқсопа, Уәли, Бекен, Айжан, Орыс,
Қойбақ.

Қожанбердіден – Әлеке, Нұреке. Әлекеден – Тасболат, Жасболат.
Нұрекеден – Тойғұлы, Тойыншы.

ОРАЗАЙдан – ЖАНМЫРЗА, БІРНАЗАР, ҚАРАМЫРЗА, ІЗБАСАР.
ЖАНМЫРЗАдан – Қалыңбай, Жәнібек, Тінібек (1-ші әйелі Нәзікеден);
Еспенбет, Өмір (2-ші әйелі Айтбикеден); Жолдыбай, Сенкібай, Ақкісі,
Байкісі, Байыс (3-ші әйелі Темірден); Байқонды (4-ші әйелі Қаракөзден;
Ебей (5-ші әйелі Ұланнан).
(Еспенбет, Өмір, Жолдыбай, Сенкібай, Ақкісі батыр болып өскен-
діктерінен ЖАНМЫРЗАның ауылы БАТЫР ауылы деп аталыпты).

БІРНАЗАРдан – Сапсары, Баян, Ақжігіт, Байжігіт, Байқара (Бұлар
бес БІРНАЗАР деп атанады).

ІЗБАСАРдан – Шегір, Шатақбай, Құлжа, Марал, Жандарал, Мейір-
бан, Қалдықұл. (Бұлар жеті ІЗБАСАР атанады).

Шегірден – Шыңғысбай, Танабай, Төлеген.
Шатақбайдан – Баба, Бақылтай.
Құлжадан – Ақжарқын, Бекіне, Көпеш.
Маралдан – Әбден, Қабден.
Жандаралдан – Даңғара, Манат, Еділ, Дәулетбай, Шойқара.
Мейірбаннан – Еңсе, Еңке.
Қалдықұлдан – Сасай, Саспақ.
Сасайдан – Асылбек, Молдыбек.

Саспақтан – Қозыбай, Можыбай, Қырғауылбай, Байсалбай, Шалғынбай,

Тоғайбай, Балғынбай.

ЖАРЫЛҚАПтан – ҚОЖАҚҰЛ, МӨҢКЕ, НИЯЗ (ҚАРА).

ҚОЖАҚҰЛдан – Қойкелді, Мөңке, Сасықбай, Саяқ, Қоқыш, Шәулі,
Кішен, Айсары, Топшын, Бітен.

Қойкелдіден – Қонақбай, Арғынбай, Табылбай, Таңатар, Тошала, Өл-
мес, Дүзбай, Әпсейіт, Қызбеке, Жуас.

Табылбайдан – Модаш, Сөрті. Модаштан – Бөркебен, Шотай.

Сөртіден – Кешіл, Шерінжап, Боқай, Байжен, Тәйжен, Дарубай, Ал-

банбай, Дұлатбай, Болатбай, Жанболат.

Кешілден – Қанапия, Байтас, Қарубай, Шарубай, Сәден, Әнәпия, Тоқ-

139

Найман – Төлегетай:

тасын, Зікрия, Жахия, Әсен. Қанапиядан – Әкімбек, Аманкелді, Сәбит,
Нұржан, Нұрдәулет, Имаш, Торан, Дәулеткелді. Әкімбектен – Тұрдау,
Өрлеу, Өркен, Асқар. Өркеннен – Айбар, Айқұт. Аманкелдіден – Шал-
қар, Қайрат, Қайсар. Қайраттан – Құнар. Нұржаннан – Қастер, одан –
Мерлен. Нұрдәулеттен – Мұқаш, Есенбай. Мұқаштан – Есбосын. Есен-
байдан – Көпбосын. Имаштан – Сұлтан, Ахмет, Дәніл, Кәміл, Жәміл.
Сұлтаннан – Ержан. Ахметтен – Ғани. Жәмілден – Қуаныш. Тораннан
– Мұхит, Мұрат, Мұхтар. Мұхиттан – Роман. Мұраттан – Дулат. Мұхтар-
дан – Аман. Дәулеткелдіден – Берікбол, Еркін. Берікболдан – Заңғар.
Еркіннен – Дамунұр. Айсарыдан – Бешек.

Мөңкеден – Қосшықұл, Шындаулет, Байтайлақ, Ботабай.
Шындаулеттен – Құл, Сарқұлақ.
Құлдан – Жанторы, Байторы, Қисық, Сімтік.
Қисықтан – Желдібай, Жиекбай, Ыдырыс, Түлкібай, Оспан, Сүлей-
мен. Оспаннан – Нұрахмет, одан – Махмұтжан, Жұмақадыр, Қами. Мах-
мұтжаннан – Сайдоқас, Нұрхамит, Қайролла, Сайдахмет, Кәмілнұр, Қа-
линұр. Сайдоқастан – Қуат, Ғиззат, Сәулет, Дәулет. Қуаттан – Қанат.
Ғиззаттан – Мурал. Сәулеттен – Ерасыл, Еркебұлан. Дәулеттен – Арсен.
Нұрхамиттен – Айдын. Кәмілнұрдан – Елдос. Қалинұрдан – Тұрдынұр.
Жұмақадырдан – Айтқабыл, Галым. Қамидан – Сәминур, Әлинур, Ер-
жан, Сержан, Болатжан, Муратжан, Қажет, Ершат.
ҚАРАдан – Боранбай, Мырзакелді, одан – Сегізбай, Тоғызбай, Асау,
Базар.

ЖОЛБОЛДЫдан – ҚОЖАНАЗАР, ҚАРАША, ЖАЛАҢТӨС, ҚАРАМЫҚ,
САРЫМЫҚ, ҚОҚАШ (тарихи батыр тұлға), МАРАЛБАЙ, ОНБАЙ, БЕС-
БАЙ (ЕСБАЙ). (Бұлар 9 ЖОЛБОЛДЫ деп аталады).

ҚОЖАНАЗАРдан – Қожабек, Бөжей, Ширмен, Тақара, Ботақара,
Жаманкөз, Марқатай (Маралбай), Балапан, одан – Ақылбек, Айса,
Жазыбай, Шөңке, Түгел. Жазыбайдан – Бәйеке (танымал би болған).

ЖАЛАҢТӨСтен – Мырзатай, Ерменбай, Барақбай, Текебай, Долан,
Ақбала, Мамай, Дүйсенбі, Кәдірбек, Тұрдығұл, Балтабай.

САРЫМЫҚтан – Кенжетай.

ТОРҒАЙдан – АМАНБАЙ, ТОҚПАНБЕТ, КӨРПЕШ, ТАЙМАС, ШОТБАС,
ҚОСБАРМАҚ, АҚҚОШҚАР. Бір деректерде оларға ҚАНАЙ, БЕЙНЕС, ТІ-
НЕЙ, ИТЕС, АҚМҰРТ деп қосып, тоғыз ТОРҒАЙ деп аталады.

АМАНБАЙдан – Құлшығаш, Күшік, Төбет, Шәкірті, Сүттібай, Пұ-
сырман, Олжабай, Қонысбай.

Күшіктен – Құрымбай, Құлжан, Жабағы, Шаһар, Мәнжу, Шоңай.
Құрымбайдан – Мендеке, Саты, Қосшыбай, Қожан, Жайылмыс.

140

Матай, Садыр рулары

Мендекеден – Құныкер, одан – Межікен, одан – Арғынбай, Әбдірах-
ман, Шитенге, Асан, Бодаубай. Әбдірахманнан – Жүнісқан, Ыбырайым.
Жүнісқаннан – Мәмен, Қали, Құдайберген. Мәменнен – Әлдиқожа. Қали-
дан – Тұрған, Ержан, Бекбосын. Тұрғаннан – Дутан. Ержаннан – Дубек,
Үмбет. Жанәбілден – Мұхият. Құдайбергеннен – Ербосын, одан – Бибол,
Құбылан. Ыбырайымнан – Пәшірақын, Әріпақын, Әлімақын. Пәшірақын-
нан – Жұмаділ, Бақкелді, Ырыскелді, Қызыркелді. Жұмаділден – Мұрал,
Әшім, Қасым. Мұралдан – Талпын. Әріпақыннан – Ырысбек, одан – Та-
лант. Әлімақыннан – Жұмабек, Тұрысбек. Жұмабектен – Ұлағат. Тұрыс-
бектен – Азамат, Айбар.

ТАЙМАСтан – ЖАҢЫЛЫС, одан – Елтоқ, Әйтей, Делгір, Шалабай.
Делгірден – Зобды, Нұрпейіс, Нұрғазы.
Нұрпейістен – Сабажан, Әзімхан, Әзімбек, Әкімбек, Ботабай, Тоқтарбек.
Әзімханнан – Сауыт, одан – Талғат, Изат, Еркін, Орал, Болат, Бағдат.
Талғаттан – Айдын, Жандос, Алмас.
Жандостан – Жәнібек. Алмастан – Абылай.
Изаттан – Бақберген, одан – Дінмұхаммед.
Әзімбектен – Ясын, одан – Қадырхан, Даулетнұр, Бақдаулет.
Қадырханнан – Медет, одан – Батырхан, Рахым.
Бақдаулеттен – Ербол.

ТӘҢІРБЕРДІден – ҚҰТТЫМБЕТ, ҚҰДАЙНАЗАР, ҚҰТТЫҚАДАМ, БАЙ-
НАЗАР, СЕКСЕН, ҚАСАБОЛАТ, ТОҚСАН, ЖАНБАЙ, ТЫНБАЙ. (Бұларды
«Тоғыз Тәңірберді» деп атайды).

ҚҰТТЫМБЕТтен – Сүйімбай, Елдай (Қарабас), Жаманқұл.
Сүйімбайдан – Еселбай, Жаменке, Жанжігіт, Тоғызақ.
Елдайдан – Өтебай, Қорлыбай, Дүйсебай, Қойбас.
Жаманқұлдан – Қорымсары, Еркесары, Мырзасары.

ҚҰДАЙНАЗАРдан – Жолымбет, Есенкелді, Солтанкелді (Сұлтан-
келді). Бұлар жұрт арасында «Үш жетім» деген атпен белгілі. ҚҰДАЙ-
НАЗАР өз кезінде ТӘУКЕ ханның жорық қолбасшыларының бірі болған
делінеді.

Жолымбеттен – БАЯНБАЙ (БАЯНӘЛІ), БАЙБАРАҚ, ЖАЙСАҢ, ШАП-
ШАН, АРЫҚПАН, МАЛАЙ, БАЙҚАДАМ.

БАЯНБАЙдан – Қорымбай, Қожан, Дөнен, Боқанай, Еміл, Жайық,
Қойбағар, одан – Байбол, Бибол, Жанбол, одан – Байкүшік, Тайкүшік,
Меш, одан – Ақтан, Мысық.

Ақтаннан – Оңғарбай, Оңғарбек, Танабек, Көшербай, Жақан, Сейдәлі.
Оңғарбайдан – Оразбек, Болатбек, Сымағұл, Арыстанбек, Қожа.

141

Найман – Төлегетай:

Оразбектен – Әдіш, Әбдікерім, Әбілоқап. Әдіштен – Ыбырайым, Тұр-
сынғали, Мұқанғали. Ыбырайымнан – Ақтанберді.

БАЙБАРАҚтан – Сәт.
ЖАЙСАҢнан – Өтей, Боранбай, Байғабыл, Баймұрат.
ШАПШАҢнан – Іңкәр, Бүркіт, Қуандық.
АРЫҚПАНнан – Терлік.
МАЛАЙдан – Ералі, Алдаберген, Қыстаубай, Шекшек, Қорабай,
Жақсылық, Жақаш.
Ераліден – Сасай, Тәмтік, Азберген. Сасайдан – Шонжыр, Шоқай, Айбек.
Шонжырдан – Жұма, Қоңқай, Апы, Аубакір, Сағат, Ұят.
Жұмадан – Нүптебек, Құсбек, Әділбек, Сайранбек, Кадырсыз.
Нүптебектен – Тұрсын, Орынбек, одан – Қуандық, Қуаныш, Дачың,
Дажай. Қуандықтан – Аман, Есен. Аманнан – Бекарыс, Жанарыс, Ақсұң-
қар. Есеннен – Естай. Дачыңнан – Ағарыс. Дажайдан – Десбер.
Құсбектен – Арынбек, Әлімжан, Қойкелді. Арынбектен – Махабат, Ел-
шат. Әлімжаннан – Саламат, Санағат, Ділмұрат. Санағаттан – Бақбер.
Әділбектен – Сепбосын, Даулет, Оразалы, Қызыркелді, Оразбай.
Сепбосыннан – Ықыласбай, Жарасбай, Жанасбай, Бақытәлі, Сабырәлі.
Даулеттен – Ерсінәлі, Аман, Елеусіз. Оразалыдан – Бейсенәлі, Бегәлі,
Әли. Оразбайдан – Еркінәлі, Дінәлі, Ерсат.
Сайранбектен – Тоқтасын, Шарбат, одан – Еларыс.
Тоқтасыннан – Самғар.
Қоңқайдан – Қабылбек, Қабділдә, Асқарбек.
Апыдан – Қазы, Қадыр, Камеш.
Аубакірден – Жақыпбек, Несіпбек, Ыдықбек, Тұрыш.
Несіпбектен – Мухаметхан, Тұрсын, Тұрсынжан.
Мухаметханнан – Жәнібек, Жәйірбек.
Сағаттан – Тоқтақын, Қажек, Байжахан, Нұрдахын.
Шоқайдан – Мухаметжан, Ахметжан, Зурманбек.
Ахметжаннан – Арыс. Зурманбектен – Рахымбек, Алымбек.
Рахымбектен – Байдаулет, Күндаулет, Нұрдаулет.
Тәмтіктен – Шойынбек, Шойынбай.
Шойынбектен – Даржы, Доржы, Әбілбай.
Даржыдан – Исахан, Елеу. Исаханнан – Орысхан, Тұрды, Жанарыс.
Доржыдан – Қосымхан, Есімхан, Досымхан. Қосымханнан – Омара-
қын, одан – Ақылбек, Жалғасбек, Алмасбек, Зауатбек.
Есімханнан – Оразалы, Орақбай, Қияқбай, Ешкібай, Анықбай.
Оразалыдан – Алмабек, Құрманбек, Мұратбек.
Орақбайдан – Бейсен, Нұржан, Сержан, одан – Мансұр.
Бейсеннен – Айбұлан, Еркебұлан.
Досымханнан – Бірлес, Селбес, Серік.

142

Матай, Садыр рулары

Азбергеннен – Тоқпақ, одан – Тастемір, одан – Әнапия, одан – Шай-
нұрдан, Ілияс.

Алдабергеннен – Бойтан, Маутан, Жангүйек.
Қыстаубайдан – Өмірұзақ, Жанұзақ, Өмірбек.

БАЙҚАДАМнан – ЖАҒА.

ЕСЕНКЕЛДІ иісі қазаққа аты мәлім би. ҚАБАНБАЙ батырдың
сенімді серігі ретінде, қазақ даласын жоңғарлардан азат ету кү-
рестеріне қатысқан ақылшы. 1756 жылы бірінші рет АБЫЛАЙ-
ХАННЫҢ елшілерін бастап, Цин императоры Циянлұнмен кезде-
сіп, оның жаһұт орнатқан көктасын иеленген тұңғыш депломат.

Барлық деректер жиынтығы бойынша ЕСЕНКЕЛДІден – МАМАН, ҚА-
БАНБАЙ, КЕНЕНБАЙ, ҚОЖАБЕРГЕН, ТІЛЕУКЕ, ДОСҚАНА, ҚОНАҚБАЙ
(бұлар бәйбішесінің есімімен жеті ЖАНАР деп аталады); ҚОЙЛЫБАЙ,
ҚҰЛАНБАЙ, АСАУ, КЕЛДІБЕК (Бұлар шешелерінің атымен ТӘТТІБИКЕ-
ЛЕР атанған) және ӘМІРСАНА, БАТЫ, БОЛАТ, ЕСТЕК, ДҰЛАН, БОЛАТ-
БАЙ, ЖАНӘЛІ.

Т. БАЗАРБАЕВтың нұсқасы бойынша ЕСЕНКЕЛДІнің бәйбішесінен
кейін Үлімжі, Анар, Тәттібике (Тәттіқан), Тасытқан, Насық, Қалиман,
Елите деген 6 әйелі болыпты. Бұлардан ДАЛАН, ҚОЙЛЫБАЙ, ҚҰЛАН-
БАЙ, КЕЛДІБЕК (КҮТ), АСАУ, ҚАЙЫҢ, ӘМІРСАНА, БАТЫ, БОЛАТ, БҰ-
ЛАНБАЙ, ЖАНАҚ, СЫРЫМБЕТ деген 12 ұлды болып, жиыны 19 ұлы
болыпты.

МАМАНнан – Тайлақ, Ботақан, Қойкелді, Жаманғара, Шал.
ҚАБАНБАЙдан – Келдіқұл, Шүрек, Атақара, Айтбай, Сейтен, Бо-
тақара, Атақ, Матақ, Тұрсын, Қозыбай, Дүйсенді, Асубай, Ақшолақ,
Жансары, Дулатбай.
Ботақараның бір ұрпағы Жәментіктен – Есбосын батыр, одан – Ақ-
пар, Сейіт батырлар.
КЕНЕНБАЙдан – Шағырай, Тілесбай, Едіге, Өмірұзақ.
Шағырайдан – Тіленші, одан – Қосет, одан – Бұқаш.
Өмірұзақтан – Көлбай, Көбек, Шылбы, Жүніс, Тайып, Тұрсынбек.
ҚОЖАБЕРГЕНнен – Ханқожа, Меңлібай, Бибатыр, Қорғанбай, Надра,
Қара.
ТІЛЕУКЕден – Базар, Нарт, Есқожа, Жарқынбай.
ДОСҚАНАдан – Тұрпан, Бәйтік, Сәйсып.
Бәйтіктен – Үйсінбай, Сиқымбай, Аралбай, Сарыман, Байшымыр,
Балқыбай.
Үйсінбайдан – Түктібай, Балғын, Ұйпалақ.

143

Найман – Төлегетай:

Түктібайдан – Шақкөз, Омар, Мыса, Жексен, Қойшығұл, Сәрсенбай,
Бекбосын, Мамытпай.

Шақкөзден – Ахмет, Ташкенбай, Әбдікадір, Уалибай, Мали, Қошпан,
Төлепберген, Нүсіпжан, Шеке, Байнақын. Ахметтен – Кенжебек, Мұқа-
бек, Болысқан, Әбдіраман, Шәріпхан, Бейсенқан, Болатқан, Ілиясқан,
Абылайхан. Кенжебектен – Еларна.

ҚОНАҚБАЙдан – Сарт, Кәдір, Елқонды, Болтек, Дербісәлі, Құрым-
бай, Тайтан.

Оның бір немересі Жаядан мықты балуан болған.
ҚОЙЛЫБАЙдан – Ебей, Бертіс.
ҚҰЛАНБАЙдан – Әлімбек, Қожеке.
АСАУдан – Әбік, Тәбік, Текебай, Мекебай (Тұрар).
КЕЛДІБЕКтен – Боз, Қаумен.
ӘМІРСАНАдан – Жанбай, Жантай, Жолбарыс, Қабылан.
БАТЫдан – Итаяқ, Итемген, Әз.
БОЛАТтан – Ырысбек, Әкімбай.
ЕСТЕК, ДОЛАН, БОЛАНБАЙ, ЖАНӘЛІ руларының таралуы табылмады.

СОЛТАНКЕЛДІден – КӨБЕС, ТАБЫЛДЫ, СӘМЕНБЕТ, ИТҚАРА, ҚА-
РЫМБАЙ, ҚОЖАБЕК, ТҰРДЫҒҰЛ, ҚОНЫСБАЙ, МАЛТАБАР, ШӘКІЛ.

КӨБЕСтен – Отарбай, Орыс.
СӘМЕНБЕТтен – Садырбай, Мырзабай, Нысанбай.
Мырзабайдан – Садырбай, Есірке, Күшібай.
ИТҚАРАдан – Базар, Кен, Майлы, Татан, Байқадан.
ҚАРЫМБАЙдан – Болтай, Потай (Ботый), Бегетай, Абыз, Шора,
Шормақ, Құл, Дастан, ҚұлАйдарбек.
Бір деректерде ҚАРЫМБАЙды ТАБЫЛДЫдан таратады және бұларға
ДАСТАН деп қосады, ал ҚҰЛАЙДАРБЕКТІ Құл және Айдарбек деп екіге
бөледі.
Болтайдан – Күрең, Байтөбет, Байқотан, Мойнак, Аз, Жұма, Ақжан,
Кенжебай.
Күреңнен – Есен, Сырымбет, Қожбанбет, Әймен, Белгі, Бесен, Жарас.
Есеннен – Естемес, одан – Ноғайбек, Қанатбек, Әбдіқадыр, Нәдірбек,
Әлібек, Қайыпбек, Үсенбек.
Ноғайбектен – Әнуарбек, Әділқасым, Мырзақасым, Әзірбек.
Әнуарбектен – Сіләмжан, Сіламбек, Біләл. Сіләмжаннан – Рақымжан,
Сержан, Мейіржан, Азамат. Рақымжаннан – Мейірбан.
Сержаннан – Ақтаң. Мейіржаннан – Мағжан.
Сіламбектен – Айтуған, Айтымұқан. Біләлден – Медет, Мұрат.
Әділқасымнан – Әжібек, Қасымбек, Нұрдыбек, Әзілбек, Қазылбек,
Айтбек. Әжібектен – Әбдіуахит, Серікжан. Әбдіуахиттан – Толқын, Тұр-
сынжан, Нұрлан. Серікжаннан – Батыл. Қасымбектен – Әбдірапық, Еркін,

144

Матай, Садыр рулары

Мәлік. Әбдірапықтан – Ернұр. Мәліктен – Сейіл, Мерей. Нұрдыбектен
– Сүлеймен, Абылай, Айдын, Айқын, Қайсар. Әзілбектен – Азат, одан –
Қажет. Айтбектен – Камілжан, Камілбек, Ерғали.

Мырзақасымнан – Ыбрайымбек, Кәмілбек. Ыбрайымбектен – Сәнму,
Нұрдәулет, Нұрдәнәлі. Сәнмудан – Қызырәлі, Биәлі. Нұрдәулеттен –
Бисары. Нұрдәнәліден – Қыран. Кәмілбектен – Нұрбақыт, Серікнұр.

Әзірбектен – Мекебек, Ризабек, Мырзабек, Ахыметбек, Іляр, Шапай.
Мекебектен – Бақдәулет, Амантай. Бақдәулеттен – Бақытбек. Амантай-
дан – Арман, Қуантай. Ризабектен – Жәнібек, Жарқын. Мырзабектен
– Құрбан, Марғұлан, Нұртұрған. Ахыметбектен – Арапат, Ахтам, Ажы.
Ілярдан – Елден, Елхам. Шапайдан – Елмұрат, Қажымұрат.

Қанатбектен – Әмірбек, Оралбек, Маралбек, Бердібек, Сырдыбек.
Оралбектен – Бақытжан, Уалиншін (Уәш), Шәйзада, Назаржан. Ба-
қытжаннан – Әлімжан, Әкімжан, Қадыс. Уалиншіннен (Уәш) – Нұртілек.
Шәйзададан – Ғалымжан. Назаржаннан – Балнәр. Бердібектен – Нұр-
шат, Мәжит,. Нұршаттан – Шаттық, Елшат. Мәжиттен – Олжас. Пар-
хаттан – Рахат. Сырдыбектен – Нұрмұхамед, одан – Кәмілжан, Сержан,
Нұржан, Парасат. Әбдіқадырдан – Әбдіхамит, Әбдіжан, Орман. Әбдіжан-
нан – Дәурен. Орманнан – Жанмұрат, Әкімжан, Есқат. Нәдірбектен – Қа-
либек, Әлибек, Шәріп, одан – Нұресім. Қайыпбектен – Тоқтарбек, Патық,
Ажытай, Нұрлан, Ерлан, Саржан, Бүрлен. Үсенбектен –Төлеу, Бұлғын,
Қажет. Төлеуден – Шалқар, Шаттықнұр, Нұржұма, Ернұр.
Байтөбеттен – Бекежан, Маралшы, Ыспырынды.
Бекежаннан – Қасқарау, Байғазы, Тойғазы. Қасқараудан – Зікірия, Тұрап.
Зікіриядан – Ахмет, одан – Аянбай, Нұр.
Аянбайдан – Нұрлан, Нұртай, Базарбай, Құбылан.
Нұрланнан – Думан. Нұртайдан – Қастер. Нұрдан – Назарбай, Аңсар.
Тұраптан – Аязбай, одан – Гімің, Сарқыт, одан – Ердана.
Тойғазыдан – Баянбай, одан – Нұркелді, Амантай, Аңсар.
Маралшыдан – Іңкабай, Тоқжігіт, Байжігіт, Мамбет, Бүлкеші, Ақанай,
Керімбай.
Іңкабайдан – Тұрдыбек, Тілеубек. Тұрдыбектен – Туран, Нұрдан,
Оралбек, Нұрсағат, Нұралым. Тураннан – Нұражы, Нұрбақыт, Еркін,
Бақытжан. Нұражыдан – Ерсін. Нұрбақыттан – Ернар. Еркіннен – Есіл.
Оралбектен – Алмажы, Серік, Қуаныш. Серіктен – Есқат, Ершат. Нұрса-
ғаттан – Толқын, Айдын, Ербол, Нұрбол. Нұралымнан – Нұршат, Ершат.
Тілеубектен – Оралбай, Оралқан. Оралбайдан – Бақытжан, Бақытқазы,
Бақтыбек, Бақытнұр, Қайнұр. Бақытнұрдан – Бейбіт.
Тоқжігіттен – Есімбек, Тазабек, Жамали, Алиакбар, Абдікерім, Шабді-
керім.
Есімбектен – Абдыраман, Абдыуали, Капар, Уалыбай, Манап, Ми-
замқан, Баймухамет.

145

Найман – Төлегетай:

Абдыраманнан – Нурмухамет, Абылқазы, Алымқазы. Нурмухаметтен
– Бақыт, Гымин, Әділет, Талдау. Бақыттан – Ақжол, Ақмади. Гыминнен –
Екпін. Әділеттен – Алғыс. Айтқазыдан – Тасқын. Абылқазыдан – Аңсар.

Абдыуалидан – Қали, Қызырғали, Жұмағазы, Жұмаділ, Нұрмәділ.
Қалидан – Бақытжан, Тұрсынжан, Ержан, Сатыбалды. Бақытжаннан
– Ернар, Серікжан. Тұрсынжаннан – Жаңарыс. Ержаннан – Қайрат.
Сатыбалдыдан – Нарқат, Асқат. Қызырғалидан – Таптықнұр, Жаңанұр.
Таптықнұрдан – Нұрлан, Ақнұр. Жаңанұрдан – Ағарыс. Жұмағазыдан –
Нұрсерік, Нұрбақыт, Ернұр, Ермек. Жұмаділден – Ермаділ, Елтай, Ерсін.
Нұрмәділден – Елзат.

Уалыбайдан – Сұлтанғазы, Сарсенғазы, Жұмабек, Әділғазы. Сұл-
танғазыдан – Жұмажы, Нұражы, Бағнұр, Ерхия, Ершат. Жұмажыдан –
Самғар, Оркен. Ерхиядан – Ерзат. Сарсенғазыдан – Әділбек, Алнұр,
Жұманұр, Жанетбек. Әділбектен – Ақеділ. Жұмабектен – Нұршат. Әділ-
ғазыдан – Ержан, Нұржан, Ықылас.

Манаптан – Қабиғазы, Төрге, Әділақын, Әбілакім. Төргеден – Әлім-
нұр, Дауітнұр, Тілеунұр. Қабиғазыдан – Ершат. Әділақыннан – Ерболат.
Баймухаметтен – Жеңіснұр, одан – Еренбай.

Тазабектен – Даулетқан, Разықан, Райқан, Уайсқан, Шарапатқан, Зиа-
патқан.

Даулетқаннан – Уаңбай, Нұрқыдыр, Нұрасыл, Расыл, Сайлаубай,
Әділбай. Уаңбайдан – Нұрдаш, Нұржан, Ержан, Ерғали. Нұрдаштан –
Тұрсынбек. Нұржаннан – Ақеділ. Нұрқыдырдан – Бекмырза, Кеңес. Бір-
лесбектен – Зұлқар. Нұрасылдан – Бірлесбай, Сыламбек, Сыламбай,
Байғабыл. Бірлесбайдан – Ділшат. Сыламбектен – Айдос, Айбол. Сы-
ламбайдан – Айдын, Мейірбан. Байғабылдан – Мейіржан. Сайлаубай-
дан – Өмірбай, Шаттықнұр.

Разықаннан – Далелқан, Жұмағали, Жұмакелді.
Жұмағалидан – Нұркелді, Тоқтарбай, Қайсар.
Райқаннан – Құрманжан, Құрманалі.
Құрманжаннан – Әділғазы, Тұрдығазы, Әбілғазы.
Уайсқаннан – Әленқан, Әлібек, Бекет. Әлібектен – Азжұма, Мақсат,
Самалтай. Мақсаттан – Мәртебе. Бекеттен – Қасен, Қазытай, Үсен. Қа-
зытайдан – Назар. Зиапатқаннан – Дүйсен, Бейсен. Дүйсеннен – Серік.
Жамалидан – Құрман, Серікбай, Ақниет, Кірісбай. Құрманнан – Аман-
гелді, Амантай. Амангелдіден – Нарбол. Серікбайдан – Нұртай, Ертай,
Алімтай, Ерниет, Алімберді. Нұртайдан – Жалын. Ертайдан – Шалғын.
Әлімтайдан – Арғын. Ерниеттен – Талпын.
Алиакбардан – Уалқан, Тоқтарқан. Уалқаннан – Мықтыбек, Сәрсен.
Мықтыбектен – Зұлқар, Қайсар, Шалқар, Мапталбек. Сәрсеннен – Қай-
нар. Тоқтарқаннан – Мамырбек, Жамалбек, Абдісамет, Мұратбек. Ма-

146

Матай, Садыр рулары

мырбектен – Бүрлен, Нұрлан, Ерлан. Жамалбектен – Қанзат. Әбдісамет-
тен – Есқат, Шабыт. Мұратбектен – Айбар.

Потайдан – Сіртек, Сүгір, Шалабай. Далабай.
Сүгірден – Семей, Байғара, Андасбай, Аранжан, одан – Мұқаметжан,
Мамытбай, Базарбай, Базарбек, Қалила, Қасым.
Базарбайдан – Мағаз, Дәулетқан, Сәкіш.
Мағаздан – Тоқтарбай, Жанболат, Құсболат. Жанболаттан – Дәрмен,
Дәурен, Мәулен. Дәуреннен – Елдос. Дәулетқаннан – Нұрлан, Нұржан.
Сәкіштен – Болат, Абдол, Нұртай, Берікжан, Ержан, Сержан.

ҚОЖАБЕКтен – Балабек, Дәулетбай, Тінен, Боқыш, Айтуар, Сүйін-
дік, Тарбағатай, Дөртуыл, Қаракесек, Жанбау.

Балабектен – Сағынбек, одан – Ершай, одан – Мамет, одан – Тұраш-
бек, одан – Құрбанали, одан – Абдужаппар, Абдуғаппар, Абдусаттар, Ра-
хымжан, Досбол.

Абдужаппардан – Ербол.
Абдуғаппардан – Есбол, Бекбол, одан – Саян.
Есболдан – Данияр, Мадияр. Даниярдан – Кенесары, Хамза.
Абдусаттардан – Нурбол, одан – Болат, Асхат, Берік.
Рахымжаннан – Ғалымжан, одан – НурАким. Досболдан – Бахытжан.

ТҰРДЫҚҰЛдан – Байқожа, Шынқожа, Үмбетай, Мошқа, Абдолла,
Шошқа, Қабан, Түрікпен, Өтебай, Арғынбай.

Байқожадан – Сәрсен, Бейсен, Жұмабай.
Шынқожадан – Ұлтан, Байтас, Шойтас, Жарылғап, Жантас, Бәйел,
Бектас.
Ұлтаннан – Мауқара, Жаңқара, Берікқара.
Мауқарадан – Ержан, Сержан6 Бержан.
Ержаннан – Әпдікерім, Мәткерім, Шабданкерім, Жамансары, Байса-
ры, Өрсары, Құрманақын, Иманақын, Айтбай, Қажыбай. Әпдікерімнен
– Абзалкерім, Дәніш, Әділбек, Нұрсалбек. Абзалкерімнен – Шәріпбай,
Дәулетхан, Әділбай, Жорабай. Дәніштен – Тілеубек, Тілеухан, Тілеуқа-
был, Бақытжан. Тілеубектен – Жігер, Нұршуақ. Жігерден – Ақыл, Арқау.
Тілеуханнан – Ершат, Есхат, Елдос, Жеңіс. Бақытжаннан – Есбол, Елда-
на, Еламан. Әділбектен – Бақытнұр, Айдыннұр. Бақытнұрдан – Бейбіт.
Нұрсалбектен – Қуандық, Айқын. Қуандықтан – Адай.
Байтастан – Жайма, Жадағай, Жотабай.
Жаймадан – Солбас, Молбас, Іслам, Сәду.
Молбастан – Әілмажін, Мағаз, Пәүет. Мағаздан – Мұтан, Үсен.
Мұтаннан – Әзірбек, Әуелқан, одан – Бақытнұр, Еркіннұр, Серікнұр.
Бақытнұрдан – Серпіл. Еркіннұрдан – Ғадйат, Табиғат.
Серікнұрдан – Алқар.

147

Найман – Төлегетай:

Абдолладан – Әлімбай, Мыса, Буратай, Сатыбай.
Әлімбайдан – Оспан, Бостан. Оспаннан – Әбілқасым, Мәтқасым.
Әбілқасымнан – Әбдіқапар, Әбдіжапар, Әбдірешит, Әбдікамал, Әпсе-
мет, Әлғазы, Серғазы.
Әбдіқапардан – Ғабиден, Қали.
Ғабиденнен – Бекарыс, Рамазан. Қалидан – Таңжарық.
Әбдіжапардан – Әбдірахым, Әбіләкім, Мұқият.
Әбдірешиттен – Ернар, Ақтілек.
Әбдікамалдан – Өркен. Әлғазыдан – Жәлелбай, одан – Қайсар, Ер-
нұр, Ерсін, Жасар. Қайсардан – Айбек. Ернұрдан – Мерек.
Мәтқасымнан – Серікбай, Бейсенбай, Әділбай, Айтбай.
Серікбайдан – Сәрсенғали, Сұлтан. Сәрсенғалидан – Ағарыс.
Бейсенбайдан – Ердуман, Ертуған.
Ердуманнан – Ердана, Қыран, Қайнар.
Ертуғаннан – Еларыс, Бейбарыс, Айтөре.
Әділбайдан – Асқат. Айтбайдан – Шаттық, Сырым.
Бостаннан – Әбеуғали, Демежан, Нүсібәли.
Әбеуғалидан – Денеш, Динатбек, Әбдіуәли, Әбдібек.
Әбдіуәлидан – Сайраубек, Тұрсынжан, Тұрғанбек, Нұрдыбек, Нұрда-
нажы, Сәулебек.
Сайраубектен – Мырзатай. Тұрсынжаннан – Тайыржан, Алқар.
Тұрғанбектен – Өміртай. Сәулебектен – Айбек.
Әбдібектен – Аблай, Абай, Кенжебек. Аблайдан – Есқат. Абайдан –
Дарқан, Құпыран. Кенжебектен – Дарын, Данияр, Айсұлтан. Демежан-
нан – Дәулеткелді, Нұрғазы.
Дәулеткелдіден – Ерғазы, Серғазы. Нұрғазыдан – Айарыс.
Нүсібәлиден – Дәулетбай, Бағдәулет, Гіміңнұр, Айтқазы. Дәулетбайдан –
Айдынбек. Бағдәулеттен – Шаһадат. Гіміңнұрдан – Шаһинұр, Айбар.
Мысадан – Көшербай, Асаубай, Өскенбай, Көшкенбай, Назар.
Көшербайдан – Молшыбек, Моқан, Омаржан, Әбдірақпан, Халық.
Молшыбектен – Төкен, Әлмақұн, Әлімғазы, Оразқан.
Төкеннен – Оразбай, Күзбай.
Оразбайдан – Нұрданғазы, Дүйсенғазы, Ырыскелді, Бақыткелді, Сал-
танат. Нұрданғазыдан – Ұшқын. Ырыскелді – Ақарыс. Бақыткелдіден –
Мұрал. Күзбайдан – Серік, одан – Аламан. Әлмақұннан – Божықан, Бек-
болат. Божықаннан – Қызыржан.
Бекболаттан – Қызырғали. Оразқаннан –Тілеужан, Сабыржан.
Омаржаннан – Дәулет, одан – Бейсемқан, Сейсемқан, Болажан, Бо-
латбек.
Бейсемқаннан – Шаттық. Сейсемқаннан – Батыл.
Болажаннан – Айбын.
Болатбектен – Ернұр.

148

Матай, Садыр рулары

Әбдірақпаннан – Шәншарбек, Нәсілбек. Шәншарбектен – Пидақмет,
Болатжан, Бекен. Пидақметтен – Тілеунұр, Айдын. Тілеунұрдан – Айдос.
Бекеннен – Жамбыл.

Нәсілбектен – Дүйсен, Ақатай, одан – Қыран.
Халықтан – Әкбарқан, одан – Бақберген, Айтқазы, Бақытқазы, Нұр-
тай, Нұрсұлтан, Нұржұма.
Бақбергеннен – Шаттық. Нұртайдан – Арна. Нұрсұлтаннан – Алмас.
Буратайдан – Көпшілбай, Жұтшылбай.
Сатыбайдан – Намазбай, Күнесбай, Жуасбай, Оласай, Есжан.

ҚОНЫСБАЙдан – Сағынай, Долбақ, Көшімбай, Ерубай, Шерубай,
Қуандық, Байқошқар, Бірімбет, Сүгірбай, Жексенбі, Көлдай, Жұмай.

Сағынайдан – Құба, Жауыр, Өкеш, Қасқақ. Құбадан – Жолдақ, На-
маз, Сабаз.

Намаздан – Әуелбек. Күнболат, Айболат, одан – Ерәділ, Қамқаділ,
Райсәділ, Нүрәділ, одан – Еркін, Ұлан.

Жауырдан – Олжабай, Әбіділла. Олжабайдан – Аллажар, Мусабек.
Аллажардан – Рақыметжан, Мәметжан, Рақыметқан, Ясынбай, Ма-
напқан. Әділбай, Әбідіразақ, Әбіл.
Әбіділладан – Әбілқан, Сабырбай, Құндақбай, Исабек, Жақыпбек, Үй-
сінбек.
Қасқақтан – Аман, Досан, Есен.
Аманнан – Рысбек, Тұрысбек, Әбдіқадыр.
Рысбектен – Нұспек, Нұрсалбек. Нұспектен – Бейсен, Құрман.
Бейсеннен – Құрманқазы, Ергазы.
Құрманнан – Ермек, Сатыбалды. Ермектен – Ерхан, Ерсұл.
Тұрысбектен – Сағатбек, Әкімбек, Тұрысбай, Орысбай.
Сағатбектен – Тоқтарбек, Ясынқан, Мұратқан, Рахман.
Тоқтарбектен – Хамит, Бақытқан, Айтжан, Бекжан, Нұржан, Ербол,
Құрманжан, Елшат, Кенжеқан, Ершат, Талас.
Хамиттан – Тасқын. Айтжаннан – Аршын. Бекжаннан – Құбылай.
Нұржаннан – Сұңқар, Ылғар. Ерболдан – Елжанар, Елнар.
Құрманжаннан – Дарқан, Мағжан.
Елшаттан – Ердана. Ершаттан – Аймар, Алғыс, Шыңғыс.
Таластан – Елзада.
Ясынқаннан – Сәулет, Нұрсәлет, Рахымжан. Сәулеттен – Ақжол, Ақ-
мейір, Бақбол, Бисұлтан. Нұрсәлеттен – Сержан.
Рахымжаннан – Ерназар, Байназар.
Мұратқаннан – Тұғанжан, Есқат, Ерсұлтан. Тұғанжаннан – Деспер.
Ерсұлтаннан – Бейбіт. Рахманнан – Қайрат, Мақсат.
Қайраттан – Береке, Олжас.

149

Найман – Төлегетай:

Әкімбектен – Сәрсен, Өмірбек, Бақытбек.
Сәрсеннен – Жұратбек, Жақсыбек.
Жұратбектен – Сейілбек, Серпіл. Өмірбектен – Тілеубек.
Бақытбектен – Берікбек.
Тұрысбайдан – Ясын, Анықбай.
Ясыннан – Ертуған, Ержан, Қайсар, Шалқар.
Орысбайдан – Жұмабек, Құрманбек, Дүйсен, Нұрлыбек, Бақыт, Бақытқа-
зы, Әлімқазы. Жұмабектен – Тұрсынқазы, Айтқабыл, Байғабыл. Құрманбек-
тен – Нұрқабыл, Арай, Тілеуқабыл, Тілеген. Нұрлыбектен – Ақжол.
Әбдіқадырдан – Дәуей, Науатбек, одан – Өсер.
Дәуейден – Бауыржан, Айтқазы.
Долбақтан – Дәулетбай, Дәулет, Байтемір, Шақаман, Білмесбай.
Дәулетбайдан – Киізбай, одан – Төкебай, Толқынбай, Бұлғынбай, Нұ-
рақымет.
Төкебайдан – Әбдуәліп, Әбеүтәліп. Әбдуәліптен – Тұрсынәлі, Мүтәлі.
Әбеүтәліптен – Тұрғанәлі, Серікәлі.
Нұрақыметтен – Оралбай, Маралбай, Тұрсынбай.
Маралбайдан – Кәдірқан, Кәдірәлі, Орысбай, Тұрсын, Серік, Бақыт-
нұр, Әділнұр, Тілеуберді. Тұрсыннан – Еркін, Өркен. Серіктен – Парасат,
Еділ. Бақытнұрдан – Ердос. Тілеубердіден – Айбол.
Тұрсынбайдан – Нұртай, Нұрлан, Думан. Нұртайдан – Есқат.
Нұрланнан – Айбұлан. Думаннан – Береке.
Дәулеттен – Алатау, Қоқан.
Байтемірден – Бердікен, Есентай, Қойшыбай, Мауқай.
Шақаманнан – Қарамолда, одан – Аталық, одан – Сайранбай, одан –
Оралбек Әүбек, Оралқан, Кемелбек.
Оралбек Әүбектен – Бейсенбек, Дүйсенбек, Қонжанбек, Гіміңнұр,
Сейсеннұр.
Оралқаннан – Ақметбек, Жұмабек, Қуанышбек, Нұрланбек, Ауданбек.
Көшімбайдан – Дәуіт, Тәшік, одан – Кәрібек, одан – Төребек, Қана-
бек, Нұрдынбек, Бәтимақан.
Шерубайдан – Ыстыбай, Кәржік, Дүржік.
Қуандықтан – Бегімбет, Дербіс, одан – Жайшыбек, Қыдырбек.
Байқошқардан – Қабыл, Тобыл, Тұрлыбай. Қабылдан – Тұрғанбай.
Тобылдан – Шінәлі, одан – Ыбырайым, Әбдіғажар, Әбдіжәлел, Әбді-
ғұпыр, Қаһарман.
Ыбырайымнан – Әпсәмет, Әбдіразақ, Әбдізайыр, Әбділәзіз, Әлмәқын,
Жақсыбек.
Әпсәметтен – Дәулет, Байдәулет, Сіләмкелді, Ахметбек, Нұрдәулет
(Нүрекеш), Рақымқазы (Хажи). Дәулеттен – Орынбай, Жұматай. Нұрдәу-
леттен (Нүрекеш) – Әбдірбек, Нұрбек, Берікбол.
Рақымқазыдан (Хажи) – Әбдікамал, Әбдімұтәлып, Сарқыт, Дубек.

150