The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna dipakai sebagai tuntunan dalam mempelajari pasang aksara Bali

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by pututirta21, 2022-03-03 20:09:14

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna dipakai sebagai tuntunan dalam mempelajari pasang aksara Bali

Keywords: Aksara Bali,Pasang Aksara,Uger-Uger,Buku Tuntunan

UGER-UGER
PASANG AKSARA
BASA BALI & JAWA KUNA

*
*
*
*
*

Olih :

IDA KETUT WINDU

Gria Demung Budakeling Karangasem
BALI, 2021

PURWAKANING ATUR

Om Swastyastu! Titiang banget angayu bagia mantuka ri jeng Ida Sang Hyang
Widi Wasa, sané maprabawa Ida Sang Hyang Aji Saraswati, santukan wit
sangkaning waranugrahanida, prasida antuk titiang muputang cakepan alit
puniki, sané dagingipun pikolih titiang ngipil-ipil saking makudang-kudang
cakepan/pustaka, sakadi inucap ring “Reramon Wawacan” (Bahan Bacaan).

Yadiastu sampun wénten makudang-kudang cakepan sané parindikané pateh,
titiang taler mamanah sareng ngaturang ayah amatra ring sajeroning pidabdab
jagi ngwrediang miwah nglimbakang budaya Bali majalaran antuk mikukuhin
kaajegan basa, sastra miwah Aksara Bali. Santukan manut pisan sakadi
pangaptin sang maraga guru wisésa, inggih punika Pemerintah Provinsi Bali
sané kaunggahang ring “Peraturan Gubernur No. 80 Tahun 2018 Tentang
Perlindungan dan Penggunaan Bahasa, Aksara dan Sastra Bali.

Mungguing tetujon titiang néwék, wantah anggén titiang dasar panuntun utawi
gegamelan ring sajeroning titiang ngaturin purukan Aksara Bali majeng ring
alit-alité sané wénten ring Pasraman “Bajra Jñana” Desa Pakraman Budakeling.
Kaping kalih majeng ring para sawitra, semetontitiang sané mamuatang. Kéngin
taler mapikenoh majeng ring para anom-anomé miwah Ida, Dané siosan, sané
mapikayun jagi mlajahang raga utawi nincapang piuning/pawikané indik Pasang
Aksara Bali. Cakepan puniki mapikenoh pisan kanggén ‘sepat siku-siku’ ri
kalaning nyurat antuk aksara Bali.

Ring cakepan puniki titiang gumana nganggé basa Bali, basa Kawi lan basa
Indonesia, mangda tatuek panlataranipun dangan karesep rauhing artosipun..

Duaning cakepan puniki wawu metu saking daging manah titiang néwék
(pribadi), saha kasurat manut pabuat titiang ring sajeroning nuntun alit-alité
saking wau ngawit wikan ‘anacaraka’ kantos ‘pasang aksara’, majanten pacang
akéh kekiranganipun. Mantuk ring sahananing katunaan/kekirangan sané
kapanggihin ring cakepan puniki, mangda lédang Ida, Dané ngampurayang, tur
lédang ngicénin tetimbang, piteket miwah paweweh gumanti sesuratan puniki
sayan sida nglimbak manados gegamelan sané paripurna.

Mogi wénten pikenohnyané. Om Shānti, Shānti, Shānti Om.

Sang Sinurat
IDA KETUT WINDU
Gria Demung, Budakeling, Karangasem

BALI, 2O21

AKSARA ADYAYA I

TINGKESAN (RINGKASAN)
(Reramon pemahbah selanturipun)

A. AKSARA BALI BASA BALI

1. Wangun Aksara:

-Aksara Wré Sastra:
h,n,c,r,k,g,t,m,¿£,¿b,s,w,l,p,d,j,y,Zÿ.
ha na ca ra ka ga ta ma nga ba sa wa la pa da ja ya nya

-Aksara Swalalita (Kawiswara): ÿx¿¿¿œ¿¿Œÿqÿª¿¿´¿¿³¿¿f¿vÿ|¿¿
ṇ ch dh th ṭ ś ṣ gh bh ph

-Aksara Modré (Weda, sloka, japa, mantra, rerajahan):
ôôô,™ ulu ricem=suara „em‟
ž, ulu candra=suara „ng‟¿
ö,û,½,þ,

-Aksara Wianjana (konsonan): n/,= n, ¾k/,= k, b/,= b, msl.
-Aksara Suara (vokal): Á,÷,ú,6,3,ü.

a ÿi u é o ai

-Aksara Arda Suara (semi vokal): prasida sakadi Aksara Wianjana
(konsonan) miwah Aksara Suara (vokal):

y,= ia, ¿r,= era, ¿l,= ela,¿¿w,= ua.

2. Panganggé Aksara: 1. Panganggé Suara (vokal)
2. Panganggé Ardha Suara (semi vokal)
3. Panganggé Tengenan
4. Gantungan lan Gémpélan

B. AKSARA LATIN BASA BALI

C. PASANG AKSARA BALI & JAWA KUNA

1

ADYAYA II

INDIK AKSARA, KRUNA, WANDA/KECAP, LENGKARA

II.1. Aksara (huruf): inggih punika cecirén utawi gegambaran suara sané kawetuang olih
i manusia. Rupa wiadin wangun aksara punika méndahan, nganutin gegambaran
wangsa (bangsa) sané nganggé inggihan ngemanggehang aksara punika.

Basa Bali punika kasurat antuk aksara kalih soroh, inggih punika: aksara Bali lan
aksara Latin manut uger-uger panyuratan „Pasang Aksara Bali Latin‟ nganutang
ring Ejaan Bahasa Indonesia Yang Disempurnakan (EYD), sané kamanggehang
antuk Keputusan Presiden Nomer 57 Tahun 1972 (16 Agustus 1972). Indiké
puniki pacang katlatarang ring kaca-kaca (halaman-halaman) selanturnyané.

II.2. Kruna (kata): inggih punika pupulaning aksara sané wénten tegesipun.
Upami: bp,= bapa, bl) ø,= beli, jj,= jaja, miwah sané lianan (msl) / dll.

II.3. Wanda / Kecap (suku kata): inggih punika aksara wianjana (konsonan) sané
sampun mangkep ring aksara suara „hreswa‟(vokal) ‘Á’ („a‟ cendet) manut ring sané

kabuatang.

Aksara wianjana Bali akéhipun 18 wiji, inggih punika:

Imba: h,¿n,¿c,¿r,¿k,¿d,t,s,¿w,¿l,m,¿g,b,¿¾ £,¿¿p,¿j,y,¿Zÿ.

ha na ca ra ka da ta sa wa la ma ga ba nga pa ja ya nya

Ring Jawi maweweh malih kakalih, inggih punika „ta latik‟ (ª,) miwah „da

madu‟(Œ,); dados 20 wiji, luiripun:

h¿¿n¿¿cÿrÿk¿¿dÿt¿¿s¿¿wÿ¿l¿¿mÿg¿¿bÿqÿ¿£ÿÿpÿ¿¿Œÿÿ¿j¿¿yÿZÿ

ha na ca ra ka da ta sa wa la ma ga ba tha nga pa dha ja ya nya

Aksara Jawa puniki taler ketah kawastanin Hanacaraka, Carakan utawi
Dentawianjana, silih tunggil aksara tradisional Indonesia sane wibuh
(berkembang) ring Jawi/Jawa. Aksara Jawa marupa turunan basa Brahmi (India),
lantur dados aksara Pallawa ring Asia sisi Kelod lan Kelod Kangin, pantaraning
abad 6-8. Aksara Jawa kaanggén nyurat basa Jawi, taler basa siosan makadi basa-
basa Sunda, Madura, Sasak, lan Melayu miwah basa Sanskerta lan Kawi, tur leket
„makrabat‟ ring aksara Bali, miwah aksara siosan minakadi Batak, Bugis,
Makasar. Aksara Jawa puniki kaanggén ring sastra miwah tulisan sarahina-rahina
antuk krama (masyarakat) Jawi, saking abad 15 jantos abad 20, sadurung
geginanipun kagentosin antuk huruf Latin. Aksara Jawa puniki wénten kilitan
(hubungan) ipun ring „mitos/legenda‟ indik pangrauh kabudayaan ring tanah Jawi
sané kabakta olih Aji Saka saking jagat Jambu Dwipa (India). „Tokoh‟ inucap

2

madué parekan kalih diri mawasta Dora lan Sembodo, sané ngemasin padem

antuk sutindih ring swadharmanyané tur bakti ring gusti (induk semang). (Wacén

mitos/legenda Aji Saka).
Indik kapademan parekan kalih diri puniki raris kalengkarayang sakadi „aksara
hanacaraka‟ ring baduur tur mateges sakadi ring sor:

hana = ada
caraka = orang kepercayaan (utusan)
data = punya
sawala = perbedaan (perselisihan)
padha = sama
jayanya = kekuatannya atau kedigjayaannya (kesaktiannya)
maga = inilah
bathanga = mayatnya

hana caraka = wénten parekan kalih diri ( dua orang kepercayaan/utusan)
data sawala = punya perbedaan/perselisihan (madué salit arsa/salah paham)
padha jayanya= sama kekuatannya atau kedigjayaannya (pateh saktinipun)
maga bathanga = inilah mayatnya (makakalih padem)

II.4. Lengkara (kalimat): inggih punika pupulaning (kumpulan) kruna (kata) sané manut
lintihan tur madaging teges (arti), inggihan wénten wirasanipun.
Upami: I Nyoman luas ka Surabaya = høeZÿomnw¡¯ ssÐ urby.

I bapa magaé di carik = høb¾ pm¾ ghd)¾ ci rik/.

3

ADYAYA III

BASA BALI LAN AKSARA BALI

III.1. Katatwan indik basa Bali
Basa Bali lan aksara Bali punika leket pisan kandugi nénten dados palasang. Katah
wénten cakepan-cakepan sané mahbahang indik katatwan basa Bali, awinan ring cakepan
puniki wantah samatra sané katlatarang (dijelaskan).

a. Basa Bali, miwah basa daerah siosan (sakadi basa Jawi, basa Sunda, basa Madura tur
sané siosan), sané wénten ring sawewengkoning panegara Indonesia, ngranjing ring
kelompok basa Austronesia, sané wewidanganipun magenah ring pantaraning:
1. Pinih kauh pulo Madagaskar
2. Pinih kangin pulo Pas
3. Pinih kelod pulo New Zealand
4. Pinih kaja pulo Taiwan.
Basa Austronesia puniki lumbrahipun kawangun antuk „kalih wanda‟ (dua suku
kata). Punika awinan „Pasamuhan Agung Basa Bali‟ tahun 1957/1963 ring
Denpasar, ngemanggehang uger-uger kalih wanda, napi malih panulisan kruna
sané madaging „aksara ardasuara‟ (setengah vokal-setengah konsonan).

Basa Bali sané sampun ketah mangkin ring jagat Bali, sampun marupa basa
campuran, inggih punika basa wed Bali (Baliaga, Bali Mula), polih jot-jotan
(serapan) saking basa dura Bali (basa daerah siosan), lan basa dura negara (Bahasa
Asing), sakadi: basa Sanskerta, basa Jawa Kuna, basa Arab, basa Portugis, basa
Tionghoa, basa Parsi, basa Tamil, basa Belanda, basa Inggeris, tur makéh basa sané
lian-lianan.

Sané pinih makéha ngranjing ring basa Baliné, inggih punika basa Jawa Kuna rauhing
basa Sanskerta. Sadurung pangrabdan (pangaruh) Jawi utawi Hindu ngranjing ring
Bali, basa Bali punika durung madué „sor singgih‟ basa, sakadi sané tami i raga
mangkin, santukan duk punika ring Bali durung wénten „catur wangsa‟ (Brahmana,
Ksatria, Wesia, Sudra). Ngawit pamréntahan Prabu Dharmodayana (Udayana), Basa
Bali Kuna macampuh basa Jawa Kuna (saking Jawi), wastu metu Basa Bali Alus.

b. Sesampuné rereg/uug (rusak) Kerajaan-kerajaan Hinduné ring Jawi, makadi Kerajaan
Majapahit, raris embas kerajaan-kerajaan sané magama Islam, makadi Kerajaan
Demak. Para jana pretakjanané ring Jawi sané kantun tindih ring agama Hindu késah
ka Jagat Bali, silih tunggil duk punika sang maraga wiku Dang Hyang Nirartha.
Wastu basa lan kasusastraan Baliné ngwibuhang malih. Ngawit punika raris wetu: basa
Jawa Bali utawi Basa Bali Tengahan.

c. Duk Bali kawisésa antuk pamréntah penjajahan Welanda (Hindia Belanda), warsa
1910, basa Baliné malih ngwibuhang santukan katah polih jotan (serapan) kosa basa
saking basa dura Bali, minakadinnyané saking basa Welanda (Belanda) lan basa
Inggeris.
4

d. Sesampun Panegara Indonesiané „merdeka‟, basa Baliné polih wewehan kosa basa.
Kosa basa inucap marupa „kruna aran‟ (kata benda) lan “widyadnyana” (istilah-istilah)
sané sadurungané nénten ketah (umum/dikenal) tur kaloktah ring jagat Bali.

III.2. Katatwan indik aksara Bali
Kawit pisan, ring panegara Jambuwarsa (India), wénten aksara sané kabaos aksara
„Karosti‟. Aksara puniki suéning asué nglimbak, dumogi ketah kabaos aksara „Brahmi‟.
Sesampuné nglimbak, saking aksara Brahmi puniki raris metu aksara „Dewanegari‟ lan
aksara „Pallawa‟. Aksara Dewanegari nglimbak tur werdi ring jagat India sisi kelod,
kaanggén nyurat basa „Palli‟.

Aksara Pallawa punika sayan lami sayan limbak saha mauah (berubah) wangunipun.
Aksara Pallawa ring Kediri (Jawi Kangin) mauah wangunipun sakadi „mrepat‟. Aksara
Kediri punika sané ngranjing ka Bali ri kala pamréntahan Airlangga, sakéwanten
wangunipun kauah (dirubah) sakadi „bunter‟. Aksara punika sané „tami‟ i raga ring Bali
jantos mangkin.

Panglimbak agama Hindu lan agama Budha ring jagat Nusantara (Indonesia) sané taler
mawit saking India, kasarengin antuk panglimbak aksara Dewanegari lan aksara
Pallawané. Aksara-aksara punika maka srana panegep ring ajah-ajah agama Hindu lan
agama Budha miwah kasusastraannyané. Suéning asué wetu raris sané kabaos aksara
„Kawi‟ utawi aksara Indonesia Kuna. Suéning asué, aksara-aksara inucap masrewadi
(menjelma) dados aksara-aksara sané metu ring daérah-daérah jagat Nusantara
(Indonesia), silih tunggilnyané: aksara Bali.

Sakéwanten basa Bali (lan basa daérah lianan sané werdi ring jagat Nusantara) puniki
sios uger-ugernyané yaning saihang basa sané rauh saking jagat India punika. Riantukan
sampun nyusup pangrabdan (pengaruh) ajah-ajah agama Hinduné ring jagat
Nusantarané, kandugi katah kruna aran (kata benda) nyusup ring sajeroning kauripan,
mawastu dados kruna-kruna sané sampun pastika (resmi). Punika sané kabaos “basa
jotan” (bahasa serapan), wantah mawaneng (terbatas hanya) ring „kruna aran‟ (kata
benda) kéwanten. Kruna-kruna aran inucap mawit saking basa Sanskerta lan basa Cina.

Riantukan banget pangrabdan basa dura negarané (basa asing) makadi basa Sanskerta,
wastu katah kruna-krunannyané sané pastika (resmi) dados kruna aran (kata benda) ring
basa Bali. Sesuratan-sesuratannyané nganutin „wargannyané‟, sané ketah kabaos „Warga
Aksara‟ (Lempiran 1). Suéning asué, warga aksara puniki ngrabda ring „Uger-Uger
Pasang Aksara Bali‟. (Sajangkepnyané wacén: Adyaya V. Pasang Aksara Bali, kaca
(halaman) 12).

III.3. Aksara Bali
Manut wangunnyané, aksara Bali kapalih dados tetiga (3), inggih punika:
III.3.1.Aksara Suara (vokal)
III.3.2.Aksara Arda Suara (semi vokal)
III.3.3.Aksara Wianjana (konsonan)

5

III.3.1. Aksara Suara ring sajeroning aksara Bali, sané kamanggehang manut buku:
“Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan” wantah 6 wiji, inggih punika:
Á,¿= a,¿¿÷,= i,¿¿¿¿ú,= u,¿¿¿6,= é,¿¿¿3,= o.¿¿¿
Aksara suara puniki mah kalih (terdiri atas 2 bagian), inggih punika:

a. Aksara „hreswa‟ (suara cendet = suara péndék)
Á,¿= a, ¿÷,= i,¿¿ú,=u,¿¿6,= é,¿¿3,= o.

b. Aksara „dirgha‟ (suara panjang = suara panjang)
Áo,= aa/ā,¿¿÷o,= ii/ī,¿¿úo,= uu/ǖ,¿¿6,= ē,¿¿¿ü,=ai,¿¿¿3o,= oo/ō.¿
Aksara-aksara sakadi: ü,¿3o,¿ taler kabaos aksara suara „pluta‟ (suara panjang
maleméd).

Aksara suara Bali patutipun kasurat sakadi ring sor:
a kasurat antuk: a kara: Á,

i kasurat antuk : i kara: ÷,

u kasurat antuk: u kara: ú,

é (taléng) kasurat: antuk é kara: 6,

o kasurat antuk: o kara: O,
e (pepet) tan wénten.

Aksara-aksara inucap ring ba duur, lumbrahipun kanggén nyuratang basa
(bahasa) sané wit (asal)ipun saking basa dura negara (bahasa asing). Nganutin
pamutus Pasamuhan Agung Basa Bali warsa 1957/1963, aksara-aksara punika
kagentosin antuk wisarga “h”, yaning basa sané madaging aksara suara punika
magenah ring sajeroning lengkara basa Bali lumbrah.
Imba (conto): Umah ipun I Made Lara ampahang angin ngalinus.

hum;¿¾ ¿hø¾medl¾ r¿¿hmæh*¿¿¾h\¾in¾ålnø su /.

I Gusti Gedé Rai éling ring okané sané pinih alit.
h¾gø us¿i¾Ó ¿g)ed¾¿¿rh¿ø ¿ehl&¿¾r&¾¿¿eHÿken¾senp¾ ini;¾¿¿hltø /.

III.3.2. Aksara Wianjana (konsonan): inggih punika aksara sané „durung‟ kajangkepin
antuk suara (Á§ hreswa (suara cendet = péndék). Kabaos aksara „kantun pules‟,
sukil kasuarayang. Sesampuné majangkepan sareng suara, wau kabaos aksara
„Lagena‟.

Wimbanipun: n/,= n, m/, = m, d/, = d, g/, = g, p/,= p, msl.(dll)

6

Sakéwanten yan ring aksara Bali, sampun lumbrah kasurat:
n,= na, m,= ma, d,= da, g,= ga, p,= pa. Aksara wianjana wewenangipun

sakadi wandaning kruna (suku kata), inggih punika: „awanda‟ (satu suku kata).

Nganutin buku panuntun “Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan”,

aksara wianjana sané kamanggehang ri kala nyurat aksara Bali nganggé aksara

Latin wantah 18 wiji, inggih punika: h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m,g,b,ng,p,j,y,ny.

Santukan basa Bali makéh kacampuhin antuk basa dura negara, raris sakadi

pawantu (pembantu) pinaka wahana (wadah) ri kala nyurat basa punika taler
kamanggehang „abjad‟ sakadi sané manggé ring basa Indonesia, upami:

f, q, sy, v, x, z. Imba (conto): Sifat - sipat = sipt/,

Quintal - kwintal = knøÙ lÓ /,

Syarat - sarat = srt/,

Vitamin - pitamin = pti mni /,

Taxi - taksi = tk×,I

Zaman - jaman = jmn/,

Ijazah - ijasah = ÷js;,

Aksara „lagena‟, sakadi inucap ring ba duur, wantah „pajangkepan suara ring
wianjana‟ (vokal dengan konsonan), utawi wianjana lan suara (Á).

Wimbanipun: l/,= L + Á,= a, dados: l, = La, kawacén: „Le‟

¾n/,= n + Á,= a dados: n,= na, kawacén: „ne‟, miwah sané lianan (msl).

III.3.3. Aksara Arda Suara (semi vokal), inggih punika aksara sané pakantenané
atenga (setengah) suara (vokal) lan atenga wianjana (konsonan).
Wimbanipun (bentuknya): y,= ia, r, = era, l, = ela, w, = ua.

Bahbahan sejangkepnyané (uraian selengkapnya) kasurat ring pungkur.

III.4. Panganggé Aksara
Panganggé-panganggé aksara ring aksara Bali luiripun:

III.4.1. Panganggé Suara
III.4.2. Panganggé Arda Suara
III.4.3. Panganggé Tengenan
III.4.4. Panganggé Gantungan lan Gémpélan

7

III.4.1. Panganggé Suara luiripun:
-Suara „hreswa‟ (cendet):¿¿ôôô,i ¾= ulu; ôôô¿) ,= pepet; ô¾ ôô,u = suku;
ÿÿÿeôôô,= taling/taléng; e¾ ôôôo,= taling tedong.
-Suara „dirgha‟ (panjang):¿¿ôôô,ù = ulu sari;¿¿¿ôôôU¿,= suku ilut;
ÿÿÿEôôô,= taling répa;ÿ¿ô¾ ô)ôo,= pepet tedong
-Suara „anunasika‟(sengau): ž¿,= ulu candra, suara „ng‟
-Suara „ostia‟: ôôô,™ = ulu ricem, suara „em‟
-Suara „pluta‟ (panjang maleméd): ü, (suara „ai‟)
Upami: ü(l\.á (Airlangga)

III.4.2. Panganggé Tengenan luiripun:
ôôô*,¾ = cecek (tengenan:‟ng‟); ÿ¿¿¿ôôô¾,( = surang (tengenan:„r‟);
ôôô;,¾ = bisah (tengenan:„h‟);¿ôôô/= adeg-adeg (panegulan Aksara Wianjana).

III.4.3. Panganggé arda suara (semi vokal), luiripun:
ôôôê,= nania; ¿¿ôôô,É = guung utawi cakra; ¿ôôôÊ,= guung macelek;
ôôô¿Þ = gantungan „la‟ („le‟); ôôô,Ù = gantungan „wa‟ („we‟) /suku kembung.

III.4.4. Wangun „gantungan‟ lan „gémpélan‟

a. Wangun gantungan
h,= wangun gantungannyané: ÿ¿¿À,
n,= wangun gantungannyanéÿÿÂ,
c,= wangun gantungannyané: ÿ¿¿Ç,
k,= wangun gantungannyané: ¾ÿ¿¿Ð,
g,= wangun gantungannyané: ¿ÿ¿á,
t,= wangun gantungannyané: ÿ¿¿Ó ,
q,= wangun gantungannyané: ÿÔ,
ª,= wangun gantungannyané: ¾ÿ¿Õ,
m,= wangun gantungannyané: ÿ¿,ß
£,= wangun gantungannyané: ¾ÿÿå,ÿ

8

b,= wangun gantungannyané: ÿ¿¿ãÿ,
d,= wangun gantungannyané: ÿ¿,Ñ
j,= wangun gantungannyané: ÿ¿é,
f,= wangun gantungannyané:ÿÿâ,
v,= wangun gantungannyané: ÿ¿¿ä,
´,= wangun gantungannyané:ÿ¿¿Ö,
Zÿ,= wangun gantungannyané:¾ÿ¿¿¿ñ ¿,
Œ,= waangun gantungannyané:¿¿¿¿¿¿¿Ò ,¿
x,= wangun gantungannyané:ÿ¿,Å
œ,= wangun gantuganyané:ÿ¿¿,È („cha‟ laca)
b. Wangun gémpélan

s, = wangun gémpélannyané:ôôô¿¿uæ,
Ï,= wangun gémpélannyané: ¾ôôô»,
³,= wangun gémpélannyané: ôôô×,
p,= wangun gémpélannyané: ôôôæ,

9

ADYAYA IV

AKSARA LATIN

Tulisan utawi aksara Latin punika katami saking panegara dura negara inggih punika

saking panegara Latin (Yunani). Duk pamréntah Belanda, tulisan sané manggén
nyuratang basa Melayu miwah basa Bali nganggén aksara Latin, nganutin éjaan Ch. A.

Van Ophuysen, sané duk punika dados Mentri Pengajaran Belanda ring Hindia Belanda
(Indonesia). Duk punika durung wénten istilah „Bahasa Indonesia‟. Tulisan Latin punika

sering taler kawastanin Aksara Wlanda/Blanda.

Ri kala pamréntahan Jepang (ring Indonesia), tulisan basa Bali nganggén aksara Latin
nganutin éjaan Van Ophuysen taler kantun kamanggehang (cingak imba/conto ring

kaca/halaman selanturnyané). Istilah basa Melayu duk punika sampun maobah (berubah)
dados basa (bahasa) Indonesia. Lianan basa Jepang, basa Indonesia taler sampun manggé

ring kantor-kantor miwah ring sajeroning paruman-paruman utawi rapa-rapat. Basa
Blanda miwah basa Inggris duk punika „tan kalugra‟ (dilarang).

Sesuratan basa Bali antuk aksara Latin, pateh kadi nyurat kruna lan lengkara ring bahasa
Indonesia, nganutin “Ejaan Bahasa Indonesia Yang Disempurnakan” (EYD), manut

Keputusan Presiden RI Nomer 57 Tahun 1972/16 Agustus 1972.

Nyurat Aksara Lagena.

Suara „lagena‟ wantah: suara „a‟, kéwanten kawacén utawi kaonék „e‟, yan ring aksara
Bali masuara: „pepet‟.

Yaning nyuratang aksara sané masuara lagena antuk aksara Latin, kadi ring sor puniki:

Kasurat Kawacén

negara negare

segara segare

kekara kekare, miwah sané lianan (msl).

Selanturipun, ucapan-ucapan (onék-onékan) suara „lagena‟ majanten ring:
 Kruna tiron/tetiron (kata jadian), inggih punika ring „pangater‟ (awalan):

Kasurat Kawacén

katolih ketolih

kaambil keambil

kabakta kebakta, miwah sané lianan (msl).

 Kruna Pangarep (kata depan):

Kasurat Kawacén

ka pasar ke pasar

ka pura ke pura

ka uma ke uma, msl.(dll)

10

 Kruna Aran (kata benda):

Kasurat Kawacén

kesela keséle

kekupa kekupe

rerama rerame, msl.(dll)

Pakéling:

Sesuratan kruna tiron sané mapangater (berawalan) lan makruna pangarep (ber-kata

depan), patut kabinayang. Upami:

- Reramantiangé karauhan antuk tamiu

- Méméntiangé luas ka peken
„karauhan‟ (kruna tiron), linggannyané „rauh‟ polih pangater „ka‟ (lan pangiring „-an‟).
„ka peken‟: „ka‟ punika kruna pangarep (kata depan).

Kasinahanipun: Yaning nyuratang pangater ring kruna tiron, patut atep. Sakéwanten
yaning nyurat kruna pangarep patut pasah (palas).

11

ADYAYA V

PASANG AKSARA BALI

V.I. KATATWAN PASANG AKSARA BALI
Pasang Aksara Bali inggih punika, „uger-uger lan aksara‟ sané kanggén tur patut
kauratiang ritatkalaning nyurat aksara Bali. Ring ajeng sampun katlatarang wiwitan
wetun aksara Bali lan basa Bali kantos wéntené wangun aksara Bali sakadi mangkin.
Pangrabdan (pengaruh) basa dura Bali (basa lianan ring basa Bali) lan basa dura negara
(basa asing), taler ngrabda (berpengaruh) ring sajeroning indik nyuratang kruna-kruna
basa Bali. Yan nyuratang aksara Bali, patut nginutin uger-uger sané sampun
kamanggehang, tan lémpas taler sesuratan antuk aksara Latin, yaning sampun ngeninin
indik basa Bali (nyurat kruna lan lengkara basa Bali). Sesuratan basa Bali sering maobah-
obah nganutin aab jagat utawi sané kabaos “zaman”.

1. Ring warsa 1901, uger-uger nyurat kruna-kruna basa Bali antuk aksara Latin, patut
nganutin pasang aksara (ejaan) Ch. A. Van Ophuysen (sakadi kabaos ring arep).
Imba: - Kandjeng Toean Kontroleer loenga kadésa-désa.

-Ida Anaké Agoeng satinoet ring pitoedoeh Toean Goebernoer.

2. Ring Warsa 1915, kawéntenang Pasamuhan Agung ring Singaraja (27 Juni 1915),
kamiletin olih para sastrawan lan para guru sawewengkon Bali. Pamutus pasamuhan
punika ngamanggehang: “Sesuratan basa Bali aksara Latin”. Lantur kakaryanang Buku
Panuntun sané kawastanin: Uger-Uger Nyurat Basa Bali Antuk Aksara Latin.

3. Ring Warsa 1918, para sastrawan lan guru ring Bali sisi Kaler (Singaraja) makarya
Buku Panuntun kawastanin: “Balinesch Skriptall”. Dagingipun: Uger-uger Pasang
Aksara Bali. Uger-uger puniki nganutin sesuratan-sesuratan sané munggah ring: Prasasti-
Prasasti, Babad, Purana, Kidung lan Kekawin sané katami. Pasang aksara puniki kabaos:
Pasang Aksara Purwa Dresta.

4. Ring Warsa 1921, wénten wangsa Welanda (Hjef Schwartz) sané urati ring paindikan
basa Bali, makarya buku: Uger-uger Pasang Aksara Bali sané lumbrah, kawastanin:
Ejaan Bahasa Dan Hoeroep Bali. Dagingipun: indik Perobahan Pasang Sastra Bali,
ngicalang sané mawasta Aksara Murda, Mahaprana, Dantya Mahaprana, miwah Suara
Dirga. Tetujoné: mangda dangan malajahin inggihan mamaosin aksara Bali.

5. Ring Warsa 1947, kalih warsa sesampun Panegara Indonesia “merdeka” (17 Agustus
1945), sané dados Menteri Pendidikan Pengajaran Dan Kebudayaan (PP&K), inggih
punika Mr. Soewandi. Ring sajeroning ngawitin pamréntahan, Dané midabdabin ring
widangan pendidikan lan pengajaran, silih tunggil: Bahasa Melayu sané dados srana
masesanjan lan magubugan duk Jaman Penjajahan, kagentosin antuk: BAHASA
INDONESIA. Sapunika taler pasang aksara (éjaan) aksara Latin sané ketah kabaos
Ejaan Van Ophuysen kagentosin antuk: Ejaan Soewandi utawi Ejaan Republik.

Pabinayannyané ring sajeroning nyurat:
Imba: Ejaan van Ophuysen: I Goeroe loenga ka Djawi

Ejaan Republik/Ejaan Soewandi: I Guru lunga ka Jawi.
12

6. Ring Warsa 1957, wénten Pasamuhan Agung Basa Bali I (Kongres Bahasa Bali I)
ring Denpasar, saking 23 kantos 26 Oktober 1957. Kamiletin olih para sastrawan,
pamekas para sastrawan Bali sawewengkoning jagat Bali. Pasamuhan puniki mligbagang
indik pasang aksara Latin basa Bali (uger-uger nyurat basa Bali antuk aksara Latin).

7. Ring Warsa 1963, kawéntenang Pasamuhan Agung Alit Basa Bali ring Denpasar
(saking tanggal 28 kantos 30 Desember 1963) kamiletin olih para sujana lan sastrawan
sawewengkon Bali, maosang indik: Uger-uger pasang aksara Bali lan Latin. Daging
pamutus pasamuhan puniki inggih punika:

- nguuh-nguuhin (menambahi) pamutus Pasamuhan Agung sané sampun
lintang

- nguuhin sane kabaos buat (perlu), makadi indik:
-pasang arda suara (semi vokal),
-anunasika (sengau),
-ngicalang dwita (huruf ganda) yaning nyurat Aksara Bali, sané
nyinahang basa Bali lumbrah.

8. Ring Warsa 1973.

= Lokakarya Ejaan Basa Bali (12 - 13 Januari 1973) ring Denpasar. Daging pamutus

Lokakarya inucap minakadi: Sahananing sesuratan basa Bali, mangda nganutang tur

nginutin: Ejaan Bahasa Indonesia Yang Disempurnakan (EYD).

Imba sajeroning sesuratan:

Ejaan Republik: Tjarang njambuné ngrempajak.

EYD: Carang nyambuné ngrempayak

Ejaan Republik: Entikan djagungé makedjang pada laju

EYD: Entikan jagungé makejang pada layu

- Lokakarya Bahasa Daerah Bali, Jawa, Sunda (22 – 23 Maret 1973) ring Jakarta..

9. Ring Warsa 1974.

- Keputusan Mentri Pendidikan dan Kebudayaan tanggal 18 Maret 1974
Nomer 07/U/1974 indik ngemanggehang pelaksanaan “Ejaan Bahasa Daerah
Bali, Jawa, Sunda Yang Disempurnakan”. Ejaan puniki mangkin patut

sungkemin sareng sami ri kala nyurat basa Bali antuk aksara Latin.

13

V.2. INDIK KRUNA
Kruna, inggih punika: pepupulaning aksara sané wénten tegesipun, upami: bapa, mémé,
sesaté, jaja, msl. Kruna-kruna ring basa Bali kaperang (terbagi) dados kalih paos, inggih
punika:

A. Kruna manuting kadadén (menurut kejadian kata), inggih punika:

1.Kruna Lingga (kata dasar)
2.Kruna Tiron/Tetiron (kata jadian/kata berimbuhan)
3.Kruna Polah (kata berimbuhan sengau)
4.Kruna Dwilingga (kata ulang)
5.Kruna Mangkep (kata majemuk)
6.Kruna Dwipurwa (kata bereduplikasi/pengulangan)
7.Kruna Dwi Ungkur (suku kata akhir diulang)
8. Kruna Madwita (Kruna Wianjana sané kagantungin antuk Kruna Wianjana sané

pateh)

B. Kruna manuting soroh (menurut jenis kata), kapalih dados dasa soroh (sepuluh
jenis), inggih punika:

1.Kruna Pateket (kata sandang)
2.Kruna Aran (kata benda)
3.Kruna Kria (kata kerja)
4.Kruna Kahanan (kata sifat)
5.KrunaWilangan (kata bilangan)
6.Kruna Pangentos (kata ganti)
7.Kruna Pangarep (kata depan)
8.Kruna Panyambung (kata sambung)
9.Kruna Pidarta (kata keterangan)
10.Kruna Pituduh (kata seru)

V.3. SESURATAN KRUNA

Manut Pamutus Pasamuhan Agung Basa Bali I, inggih punika duk warsa 1957, pasang
aksara Baliné kawaliang mangda nganutin „Pasang Aksara Purwadresta‟, sakéwanten

sesuratané mangda „majajar‟. Upami:

kema: k,ß ¿(Pasang Purwa Dresta), patut kasurat: km) ,

meka: m,Ð “ patut kasurat:¿m)k,

sema: s,ß “ patut kasurat:¿s)m,

kebo: ekoã , ‚ patut kasurat: k)ebo,, msl/dll.

14

Sesuratané kamanggehang kadi asapunika, riantukan basa Bali punika rumanjing
lingsehan (rumpun) basa (Bahasa) Austronesia. Maka ciri utama: kruna lingga
(kata dasar)nyané, winangun antuk „kalih wanda‟ (dua suku kata).

a. Yaning nyurat kruna-kruna basa Bali antuk aksara „Wre Sastra‟: ha-na-ca-ra-ka
(taler kabaos „Aksara Jajar Komeri‟) sané makatah 18, wianjanan
(konsonan)nyané marupa „lagena‟, winangun antuk 6 (nenem) aksara suara,
kasinahang antuk wisarga, tur nganggé „panganggé suara‟:

h,¿h,ø ¾¿h,u ¿eh,¿eho,¿h),

a, i, u, é, o, e,

b. Kruna-kruna basa Bali sané mawit saking basa Kawi miwah Sanskerta, kasurat
antuk aksara swalalita, luiripun winangun antuk 18 aksara „wre sastra‟ (Jajar

Komeri), aksara Mahaprana lan Alpaprana, aksara Murdania, aksara suara Hreswa

lan suara Dirga lan aksara Usma. (Cingak Lempiran 1)

c. Yaning nyurat kruna-kruna basa Bali sané mawit saking basa dura Bali (basa
daerah siosan ring Indonesia, utawi basa dura negara/basa asing) sajabaning basa
Kawi miwah basa Sanskerta, kasurat manut ucapannyané ring basa Bali. Aksara
wianjana (konsonan)nyané = 18 soroh. Aksara suara (vokal)nyané sané
kamanggehang ring buku “Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan”
manggé: Á,¿÷,¿ú,¿6,¿O,h),

a, i, u, é, o e

Pakéling:
Ngeninin indik aksara wre sastra, aksara swalalita lan aksara modré,
sakadi kaonék ring pangarep pisan (awal tulisan: Tingkesan), puniki
pacang kaembadang malih ka pungkur.

V.3.1. Kruna manuting kadadén.

V.3.1.1. Kruna Lingga (kata dasar)

Kruna lingga, inggih punika kruna sané kantun „genten‟ (orisinil) wiadin kantun
„malalung‟, sampun tegep tur mamuat teges yadiastun durung polih „Panganggé‟
sakadi: Pangater, Pangiring, miwah Seselan.

Upami: jln/,= jalan, pur,= pura,¿heLÿn/,= alon,

sr¾u t/,= surat,ÿÿ¿w\un/,= wangun, msl.

Kadi sampun kaonék ring ajeng, basa Bali puniki rumanjing lingsehan (rumpun)

basa Austronesia. Cecirénipun:

Kruna-krunannyané winangun antuk kalih wanda/kecap (dua suku kata),

upami: bp,= bapa, sri ,= sira, msl.

15

Saluir kruna lingga „kalih kecap‟, yaning kecap (suku kata) ring ajeng
mapepet ( ôôô ÿ ¿)) patut kasurat majajar sakadi sampun kaonék ring duur,

upami: s)m,¿ boya:s,ß km) , boya:kß,

k)ebo,boya: ekão, sr) , boya:sÉ,

òm;, boya:l;ß , Ïx, boya:r,Å ¿¿, msl.

1. Yaning wénten kruna lingga (kata dasar) sané kadi akecap/awanda
(satu suku kata), dados wewehin antuk aksara „e‟ = h,) , upami:

ms/,= mas, dados kasurat hm) s/,= emas.

lu*,= lung, dados kasurat h)lu*,= elung

Zÿt/,= nyat, dados kasurat h)Zÿt/,= enyat, msl

.

2. Yaning wénten kruna sakadi tigang wanda (tiga suku kata), janten
wandané ring pungkur winangun antuk aksara „arda suara‟. Upami:

tabia, tan dados kasurat tbøy, patutné: tbê,

wakia, tan dados kasurat wkyø , patutné: wkê,

cakra, tan dados kasurat ck)r, patutné: ck,É

table, tan dados kasurat tb)l, patutné: tbÞ,

„Aksara arda suara‟ sané magenah ring ajeng, upami:
buana, tan dados kasurat: bwu n,¿ ¿patut:¿¿bnÙ ,

berana, tan dados kasurat: br) x/, patut: bxÉ ,

telaga, tan dados kasurat: tl) g, patut: tÞg, , msl.

3. Yaning wénten kruna lingga langkungan ring kalih wanda, punika
boya kruna lingga basa Bali, sané gumanti lingsehan basa Austronesia.
Upami: - liligundi = løløgnu Ñ,i

- katilampa = ktlø mæ,

- kalimoko = kløeMÿeKÿ,

- kalisaswan = kløssnÙ /,

- kalimayah = klmø y;,

- celebingkah = cò) bø\Ð;,

16

4. Uger-Uger wanda

Aksara Bali sané nganutin wanda/kecap (suku kata), kabaos nganutin
„system silabik‟. Yadiastun durung polih „panganggé suara‟, punika

sampun mrasidayang ngwangun kruna (kata).

Upami:1. bp,= bapa, ucapannyané: bape

2. jj,= jaja, ucapannyané: jaje

3. hd,= ada, ucapannyané: ade

4. mr,= mara, ucapannyané: mare

5. Aksara Lagena
Ring ajeng sampun kaonék indik aksara „lagena‟. Aksara lagena, inggih
punika angkepan aksara wianjana (konsonan) ring aksara suara (vokal).

l/¿Á, ( el + a) = ¿l,= la

n/¿¿Á, (en + a) = n,¿= na, msl.

Kasinahanipun: Aksara lagena, wantah aksara sané kantun „malalung‟,
durung polih panganggé.

5.1. Panganggé suara ring lagena
Suara „a‟(Á§, sané sampun rumaket ring lagena pacang ical,
yaning sampun polih panganggé suara. Upami:
h,¿ = ha/a, n, = na,ÿ¿¿c, = ca

h,ø ¿¿ = hi/i, n,i = ni,ÿÿci = ci

h,u ¿¿ = hu/u, n,u = nu,ÿÿcu, = cu

h,) ¿¿ = he/e, n,) = ne,ÿ¿¿c), = ce

eh, = hé/é en, = né,ÿ¿ec, = cé

e¾ ho,= ho/o ¾eno¾ , = no,ÿ¾eco, = co, msl.
5.2. Lagena polih „gantungan‟ utawi „gémpélan‟. Upami:

n,= na,ÿ¿ÿn,Ó = nta, dados: pnÓ,= panta

l,= la,ÿÿ¿læ,= lpa, dados:¿¿klæ,= kalpa

£,= nga,ÿ\,Ð = ngka, dados: n\Ð,= nangka, msl.
5.3. Lagena sané polih „adeg-adeg‟. Upami:

p,= pa,ÿÿ¿¿p/,= p, dados:hlp/,= alap

m,= ma,ÿÿ¿m/,= m,ÿ dados:sug)m/,= sugem

d,= da,ÿÿ¿¿d/,=d, dados:hlø ød/,= ilid, msl.

17

5.4. Lagena ring kecap panguntad (pungkuring kruna),
kecap/wanda sané masuara „a‟, sané mawit saking Bahasa

Indonesia, tur „durung‟ marasa sakadi basa Bali, ucapannyané
manggeh (tetap) „a‟, boya „e‟. Upami:

heø noÑ ¾ensê,¿= ucapannyané: Indonésia

pmÉ uk, = ucapannyané: Pramuka

ktwu , = ucapannyané: Ketua

÷,ep,Á, = ucapannyané: IPA (i, pé, a)

6s/,6m/,Á, = ucapannyané: SMA (és, ém, a), msl.

5.5. Suara taléng („é‟) ring basa Bali suratan Latin „patut kasurat‟

(sebaiknya ditulis), kaanggén minayang kruna lingga sané „pateh‟

sesuratanné sakéwanten matiosan artosnyané. Upami:

Basa Bali Latin

réna = ibu………. rena = senang, suka, gembira

séket = lima puluh.. seket = tidak lancar, kurang licin
bébék = itik………. bebek = bumbu dari tepung merica

.. sébet = cekatan….. sebet = susah, sedih, dukacita, msl.

Uratian:
Ring basa Indonesia, sesuratan huruf „e‟ dados kasuarayang

(dibaca) „e‟ (pepet) utawi „é‟ (taling) nganutin artosnyané.

Upami:

mereka kawacén: meréka.

bendera kawacén: bendéra

pendek kawacén: péndék.

pendeta kawacén: pendéta, msl.

6. Aksara arda suara. Ring sor puniki, tata kramaning nyurat aksara
arda suara, piranti, uparengga (panganggé lan sahanannyané).

6.1. Ring ajeng sampun kaonék indik aksara arda suara, inggih punika:
¿¿y,= ya, r,=ra, ¿l,=la, w,= wa

Aksara puniki kawacén atenga (setengah) suara, atenga wianjana.
Tegesipun: prasida sakadi aksara suara (vokal) miwah aksara
wianjana (konsonan). Yaning sakadi wianjana, wangunan-nyané
manggeh sakadi jati mula, inggih punika: y,¿¿r,¿¿l,ÿw,¿¿

Yaning sakadi suara, wangunannyané mauah (berubah), dados

Panganggé Arda Suara, inggih punika: ôôô¿ê,¿ôôô¿,É ¿ôôô,Þ ¿¿ôôô,Ù

18

6.2. Sesuratan kruna lingga kalih wanda (dua suku kata).

Saluiring kruna lingga kalih wanda/kecap, yaning silih tunggil
kecapnyané aksara arda suara, aksara suara punika sakadi
wianjana. Upami:

bøyu,= biu, s)r,= sera,

sl) ,= sela, tuw,= tua,

w)tu,= wetu, ¾òm;,= lemah, msl.

6.3. Kruna-kruna lingga sakadi suara. Upami:

tbê,= tabia, put,É = putra,

tÞg= tlaga, st,Ù = satua, msl.

6.4. Sesuratan kruna lingga, yan makawit (kecapé ring ajeng) antuk:
r,¿,ÿôôô,É ,¿¿¿ôôô,(¾ ,¿Ï,, tur kecapé ring pungkur antuk aksara:‘n’,ÿ
„n„ punika patut kagentosin antuk: „x¾ ,„ („na rambat‟).
Upami: mg( rx,= Margaraṇa
wx( ,= warṇa
t[ʾ Åo,= tṛṣṇā / tresna
t±xÉ ,= truṇa
sku Ïx,= sukareṇa, msl.

6.5. Aksara arda suara ‚r,”, miwah “l,”, tan wenang mapepet (ôôô¿)).

Pepet punika patut kagentosin antuk: Ï,= re, miwah ò,= le.

Upami: ÏÏ;,= rereh, òbu;,= lebuh,

Ïbb/,= rebab, òkd/,= lekad, msl.

6.6. Indik „gantungan‟ arda suara sané mapepet miwah sané tan
mapepet, gantungan l,ÿ¿¦ôôô )Þ wenang mapepet (ôôô¿¿)),

sakéwanten gantungan r,, (¿ôôô¿É), tan wenang mapepet,

kagentosin antuk:¿¿¿¿¿ôôô¿,Ê (gantungan guung macelek). Upami:

kÞd) u,= kledu, kkÊ kÙ /,= krekuak,

t)Þ\si /,= tlengis, d\Ê ,ái = drenggi,

b)\Þ¾ ;i ,= blengih, dÊeb,= drebé, msl.

19

6.7. Yaning wénten kruna lingga mapangawit antuk aksara: Ͼ ,
tur nyambungin aksara wianjana „nengen‟, Ï, punika
dados gémpélan (»¾ , ). Upami:
ewnn)Ó¾ »¾ eks¾ tÙôôô.= wénten reké satwa…
jm) k¾»beb¾dit¾udiôôô.= jemak rebabé ditu di…

V.3.1.2. Kruna tiron/tetiron (kata jadian/kata berimbuhan)
Kruna tiron, inggih punika: kruna lingga sané sampun polih „panganggé‟

(pangater, pangiring miwah seselan). Upami:

¾mdg,& ¿linggannyané: dg&, polih pangater: m, (ma)

sni nÑ,$ “ sn,$Ñ “ seselan: hnø /, (in)

ògy*, “ òg, “ pangiring:y*, (yang)

Sajangkepnyané malih katlatarang ring pungkur.

V.3.1.3. Kruna polah (kata bersengau)¿¿

Kruna polah, inggih punika kruna lingga sané polih anunasika/anusuara
(sengau): \,¿(ng), z, (ny),¿n,(n),¿m, (m).

Wénten 10 (dasa) aksara sané kaangkat kaanusuarayang minakadinipun:
k,(k), g,(g), h,(h), j,(j), c,(c), s,(s), t,(t), d,(d), p,(p), b,(b).

Lédang uratiang ring sor puniki:

(1) Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara: k,(k),g,(g),h,(h),
yan polih anusuara £,¿(ng), pacang ngobah kruna aran (kata benda)
manados kruna kria (kata kerja). Upami:

Kruna Aran Kruna Kria

kandik = knkÑi¾ /,¿ dados:¿ £nikÑ /, = ngandikÿÿÿ

gogo = eGÿeGÿ,ÿ dados:e£oeGÿ, = ngogo

hilang = hlø *, dados: \li ,* = ngilang

(2) Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara: j,(j),c,(c),s,(s), yan polih
anusuara Zÿ,(ny),ÿpacang ngobah kruna aran (kata benda) manados
kruna kria (kata kerja), upami:

20

Kruna Aran Kruna Kria
jarag = jrg/, dados: Zÿrg/, = nyarag

cabcab =cbÇb/, dados: ZÿbÇb/, = nyabcab

serut = sr) ut/, dados: Zÿ) rtu /, = nyerut

(3) Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara: t,(t),d¾ ,(d), yan polih

anusuara n,(n), pacang ngobah kruna aran (kata benda) manados kruna kria

(kata kerja). Upami: Kruna Kria
Kruna Aran dados: nikul/, = nikul
tikul = tøklu /,

tigtig = tøgøÓg/, dados: ngi øÓg/, = nigtig

dakep = dkp) /, dados: nkp) /, = nakep

duduk = ddu uk/, dados: ndu uk/, = nuduk

(4) Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara „arda suara‟: y,(y),r,(r),l,(l),

w,(w), yan polih anusuara (sengau) £,(ng), kasurat sakadi ring sor:

Kruna Aran Kruna Kria
yasa = ys, dados: \êsy,¾* = ngyasayang

rasa = rs, dados: \Ésy,*¾ = ngrasayang

lintang = løn,Ó* dados: \inÞ *¾Ó, = nglintang

wayang = wy,* dados: \yÙ ,¾* = ngwayang

V.3.1.4.. Kruna Dwilingga (kata ulang).
Kruna dwilingga inggih punika: kruna lingga sané „kakaping kalihang‟ rikala

ngucapang, saha madué pérangan sané méndahan (jenis yang bermacam-macam),

sakadi ring sor puniki:

a) Kruna Dwi Samalingga (kata ulang murni):

ge) d,= ge) d-ge) d, hyu = hyu-hy,u

m)l;,= ml) ;-¾ m)l;¾, ptu ;i , = ptu ;i ,-put;i ,

d¾ w,=¿dw,-dw, bj*,¾ =¿bj*,-¾bj,*

Uratian: Kruna dwi samalingga puniki, kruna lingga yan apisan
kaucapang pacang ngwangun artos tunggil wiadin akedik. Yan sampun
kaucapang ping kalih, mateges katah wiadin langkungan ring asiki.

21

b) Kruna Dwi Mayalingga (kata ulang semu), upami:
kpu u-kup,u tan dados kalinggayang kandugi dados: kup,u

kt¾*-kt*, tan dados kalinggayang kandugi dados: kt*,

eHÿm*¾-eHÿm*, tan dados kalinggayang kandugi dados: eHÿm*,

eHÿeGÿ;¾-eHÿeGÿ;, tan dados kalinggayang dados: eHÿeGÿ;,, msl.

c) Kruna Dwi Samatralingga (kata ulang berlawanan bentuk):
Inggih punika, kruna lingga sané winangun antuk (terdiri dari) kalih
soroh, sané sumaih, sakéwanten untat kruna (suku kata akhir) sané riinan
bina ring sané pungkuran. Upami:

d)\Ðk/-d)\ikÐ /, tdu ¾*-tud&,

s)rt/,-s)ert/, jmu ætÉ /-jmu æitÉ /,
d)£k/-de) £ok/, jr) t/-jr) it/,, msl.

d) Kruna Dwi Binalingga Ekasruti: Taler kabaos kruna satma (satmya). Inggih

punika: kalih kruna lingga kaangkepang saha ngwetuang wirasa utawi artos

tunggil. Sakéwanten, kruna-kruna lingga inucap nénten madué kilitan (tidak

ada kaitannya), minakadinipun:

jb) ugrmu /, tan dados kasurat belas: j)bgu /,¿¿hr¾ mu /, (jebug arum)

tiyi\®¡l;u , tan dados kasurat belas: tyø &,¿¿blu ;u , (tiing buluh), msl.

V.3.1.5. Kruna Mangkep (kata majemuk).
Kruna mangkep, inggih punika: kalih kruna lingga sané kaangkepang saha
ngwetuang wirasa wiadin artos asiki (tunggil). Kruna sané riinan kantun madué
kilitan (sangkut paut) sareng kruna ring pungkuran.

Pérangan kruna mangkep, luiripun:
a) Kruna mangkep sané sapaut (setara/sepadan), upami:

emembp. mateges rerama (yayah réna/bapak-ibu).

ZÿmbyÉ . mateges pakadangan (warga/krabat).

tg) l/crki . mateges cecatu (harta warisan), msl.

b) Kruna mangkep sané nungkalik/matungkas (berlawanan). Upami:

cr) ki /kl) ;ø . tuwbj*.

hgh¾*u ltø /. \udwy;.
l;u ¾mÙni. k\in/kh;u .,¿¿ msl.

22

c) Kruna mangkep sané nyinahang rasa, wiadin mateges sakadi kruna
kahananipun (kata sifat). Yan ring basa Indonesia kabaos: mengeraskan arti.
Upami:

puti;¾sn) Ók/. ge) dg\Š;u .

sug;ø ¾g)¾eRÿt/. tg) ;) ¾£løk/.

tiws/enekkÓ /. j¾ e) gg/£y*., msl.

Pakéling saha uratian:
Yan durung kawaspadayang pisan, „Kruna Dwi Binalingga Ekasruti‟ punika
sakadi pateh ring „Kruna Mangkep‟, sakéwanten binanipun sapuniki:

Kruna Dwi Binalingga Ekasruti, kalih kruna lingga sané madohan utawi nénten

saling kilit (tidak ada kaitan). Upami:
“jebugarum”, winangun antuk: “jebug” miwah “arum”. Yaning artosang

siki-siki nénten nyangkét utawi makilit. Mawinan sesuratannyané nénten

dados palasang.

Kruna Mangkep, inggih punika: kalih kruna lingga sané kaangkepang, punika

gumanti saling madué kilitan. Upami:
“kadang warga”, punika gumanti saling kilit, santukan “kadang” mateges
semeton, “warga” mateges braya. Dadosipun, “kadang warga”

sami ring nyama braya. Sesuratané kapalasang.

V.3.1.6. Kruna Dwipurwa (reduplikasi / pengulangan).

Kruna dwipurwa inggih punika: kruna lingga sané kecap pangarepnyané
„kakaping kalihang‟ (suku kata awal diulang), tur ngobah teges utawi tetuek

kruna inucap saking kruna linggannyané. Yaning nyurat antuk aksara Bali,
kecapé ring arep nganggé „lagena‟ („a‟), yaning antuk aksara Latin nganggé
„pepet‟ ôô¿,¿) ¿¿¿(„e‟). Upami:

Kruna Lingga Aksara Bali Aksara Latin
bnnÓ) /, bbn)Ónn/, bebantenan (polih Pangiring „-an‟)

sri,¿ ssri, sesari
sru t/, ssru tn/, sesuratan (polih Pangiring „-an‟)
tg;ø , ttg¾ øhn/, tetagihan (polih Pangiring „-an‟)
j)mk/, j¾j)mken jejemakané (polih Pangiring „an‟,„é

sri t/, ssri t/, sesirat
¾beZÿol/, bbeZÿoln/, bebanyolan (polih Pangiring „-an‟)

23

V.3.1.7. Kruna Dwiungkur/Dwiwesana
Sane mawasta Kruna Dwiungkur utawi Kruna Dwiwesana, inggih punika:
kruna lingga sané kecap pamungkurnyané (suku kata terakhir) kakapingkalihang
(diulang), tur ketahnyané (pada umumnya) madaging pangater (awalan)‘p’,(pa).

Tetuek kruna dwiungkur punika pateh sakadi kruna dwipurwa (kata ulang),
inggih punika ngobah teges sané makawit saking kruna linggannyané. Upami:

Kruna Lingga Kruna Tetiron Kruna Dwiungkur

k)eCÿg/, mk)eCÿg/, pk)eCÿe¾ géog/,
kecog makecog
pakecogcog (ceceh/mawanti-wanti
kb) $, mkb) $, makecog).
keber makeber
pkb) $b$,
kb) ê,( mkb) ê(,
kebiar makebiar pakeberber (ceceh tur katah sané
makeber).

pkb) êb¾( ê(,

pakebiarbiar (ceceh makebiar), msl

V.3.1.8. Kruna Madwita.

Tegesipun, kruna lingga sané aksara wianjanannyané „kagantungin‟ antuk aksara
wianjana sané „pateh aksarannyané‟. Kruna sané madwita witnyané saking ued
kruna (akar kata) basa Sanskerta. Upami:

útÓr, = uttara, yudÒ, = yuddha,
budÒ, = Buddha, citÓ, = citta,
wÊd,iÒ =¾ wreddhi, wÊt,Ó = wṛtta / wreta, msl (dll).

Pakéling:
Yaning nganutin uger-uger „Pasang Aksara Purwa Dresta‟, saluiring kruna lingga,

yaning kecapé ring arep masurang (ôôô(,), aksarané ring pungkur patut madwita.

Sakéwanten uger-uger Purwa Dresta puniki nénten malih kamanggehang,
nganutin “Pedoman Pasang Aksara” saking Dinas Kebudayaan Propinsi Bali,

Warsa 2001.

Sakadi: k(¾xÂ, patut kasurat: k(x¾ ,

¿ Œ(¾mß, patut kasurat: Œ(m,

24

Wénten kruna sané pakantenanipun madwita, nanging sujatinipun nénten
madwita. Kruna punika wit saking basa Sanskerta (kruna pasang pageh),
kéwanten sampun ketah manggén ring Bali, sakadi: ktÊ ,Ó ¿wtÊ Ó,¿cti Ó,¿yud.Ò

Pakeling: Aksara d, yaning madwita nganggé Œ, (da madhu).

V.3.2. Kruna manuting soroh

V.3.2.1. Kruna Pateket (kata sandang), luiripun:

a) Kruna i ( I ): nyinahang barang, manusa/wastan manusa wiadin sato (luh muani).

Rikala nyuratang punika, tan dados atep. Upami:

I Gede i bapa i embok i macan

I Putu i mémé i adi i lutung

I Wayan Anu i pekak i beli i lelipi

b) Kruna Ni: nyinahang wastan anak istri (taler wénten ring buron):

Ni Wayan Ni Luh Ni Putu Ni Arini

Ni Wenari (bojog) Ni Mesaba (kambing) Sang Mong (macan)

c) Kruna Si, nyinahang anak mawangsa andap utawi kapara, sering kanggén

ngandapang raga. Upami:
Si Tātakā ngaranya = Wastanipun I Tataka (Raksasi)

Si hina dina = Titiang i nista lacur.

d) Kruna Sang: nyinahang mautama wiadin maraga utama. Upami:

Sang Bhīma (vmI ,) Sang Anoman Sang Arjuna (Áj( un,)

Sang Wiku (wik,u ) Sang Paṇdhita (pxtøÒ ,) Sang Prabhu (pvÉ ,u ), msl.

e) Kruna Dang: nyinahang anak maraga suci, guru, pandita. Upami:

Dang Guru (gur,u ) Dang Ᾱcārya (Á¾oC¾ ÿrê,), msl.

f) Kruna Hyang: nyinahang niskala (nénten makanten = tidak tampak). Upami:

Hyang Widhi (wiŒi,) Hyang Wiśéṣa (wei ´³,)

Hyang Wiṣṇu (w³i ¡Æ,) Hyang Brahmā (bhÉ oß ,), msl.

g) Kruna Dang Hyang: nyinahang maraga suci tur niskala. Upami:

Dang Hyang Droṇa (edÉox,) Dang Hyang Nirartha (niRÿ( ¾q,)

Dang Hyang Dwijāksara (dijÙ ok×r,) Dang Hyang Aṣṭapaka (Á³pÕ k,), msl.

25

h) Kruna Sang Hyang: sang maraga utama tur niskala. Upami:

Sang Hyang Widhi Sang Hyang Licin

Sang Hyang Tuduh Sang Hyang Wenang

Sang Hyang Parama Kawi Sang Hyang Titah, msl.

i) Kruna Ra: manggé ring sang sané kabaktinin, Upami:

Ra Bhujangga Aji Ra Putu Mpungku

(Pakeling: „ra‟ mateges: mahottama)

j) Kruna Sira: manggé ring sang kabaktinin, taler kéngin kanggén ngentosin „sang‟.

Sira bapa = sang bapa Sira ratu = sang ratu

V.3.2.2. Kruna Aran (kata benda)

Inggih punika kruna sané nyinahang barang, sato, miwah manusa. kruna aran

puniki kapalih dados kalih paos, inggih punika:

a. Kruna aran sekala (nyata), minakadi: manusa, sato (paksi/kedis, asu, siap),

barang ( buku/cakepan, meja, potlot).

b. Kruna aran niskala (abstrak), cecirénnyané (silih tunggil) upami:
- Nénten sida kakantenang/katon, upami: Sang Hyang Widhi, Bhaṭāra,
Déwata, Ṥiwa, Parama Ṥiwa, msl.
- Kawangun antuk pangater „pa‟, upami: pabaang, pakirim, pajalan,

panamiu, palaib, msl.
- Kawangun antuk pangater „pa‟ miwah pangiring „an‟, upami: pasucian,

pakayunan, pasayuban, paguyuban, palinggihan, msl.

V.3.2.3. Kruna Kria (kata kerja)
Inggih punika kruna sané nyinahang nglaksanayang karya. Kruna kria puniki
kapalih dados kakalih, inggih punika:
a. Kruna Kria Lumaksana (kata kerja aktif).
b. Kruna Kria Linaksana (kata kerja pasif).

Cecirén kruna kria punika soang-soang:
a. Kruna kria lumaksana, kacihnayang antuk seselan „um‟, upami:

Ida Sang Prabhu Kṛṣṇa tumedun saking kerétané. (k¾[Ê Å,).

Panjaké sami sumuyug ngaturang bakti, msl.
b. Kruna kria linaksana, kacihnayang antuk: seselan „in‟, upami:

Sané inucap, mawasta Cakepan Nītiśāstra (¾nItø}ÿsËÓ ,)

Wus sinurat ring rahina Soma Paing Menail, msl.

Geginan kruna kria punika:
a. Nyinahang „karya‟. Upami: majalan, malaib, magaé, magending, msl.
b. Dados linging lengkara (obyek kalimat). Upami:

Ni Luh A madagang baas. (madagang = linging lengkara (obyék kalimat).
c. Kanggén nyinahang patuduh (perintah). Upami: Jemak! Cingak! msl.

26

d. Kruna aran kapolahang (bersengau), ngwangun kruna kria (kata kerja).

Upami: Kruna Aran Kruna Kria

sampat nyampat

alih ngalih

tutug nutug

batbat matbat

V.3.2.4. Kruna Kahanan (kata sifat)
Inggih punika, kruna sané nyinahang kawéntenan wiadin sesolahan barang,
jadma wiadin buron. Upami: bengkung, kual, mokoh, berag, landung, msl.

Geginan kruna kahanan:

a. Dados linging lengkara (obyék kalimat).
b. Dados katerangan Kruna aran. Upami:

Punyan nyuhé tegeh.
Ipun jadma belog.
c. Sakadi kruna aran (yan andéang). Upami:
Kebusné ngapi. (ngapi = kruna aran = sakadi api), msl.

V.3.2.5. Kruna Wilangan (kata bilangan).
Inggih punika, kruna sané kanggén ngwilang wiadin kruna sané nyinahang
pawilangan. Kruna Wilangan kapalih dados kakalih:

a. Kruna Wilangan Wit-witan:

1. Wilangan Ketékan, inggih punika wilangan sané ketah kanggén ngetékin.
Upami:
sa, dua, telu, pat, lima, nem, pitu, kutus, sia, dasa.
solas (11), roras (12), telulas (13), patbelas (14), limolas (15),
nembelas (16), pitulas (17), plekutus (18), siangolas (19), duangdasa (20),
slikur (21), dualikur (22), telulikur (23), patlikur (24),
selaé (25), pesasur (35), setimaan (45), séket (50), telung benang (75),
satus (100), karobelah (150), lebak (175), satak/abangsit (200),
samas (400), domas (800), sangangatus (900), siu (1.000),
nem bangsit (1.200), sepaa (1.600), alaksa/dasa tali (10.000), aketi/satus
tali (100.000), ayuta (1.000.000).

Pidabdab nganggé wiadin ngenahang ring lengkara, upami:

Rahina Kemerdekaan Panegara Republik Indonésia, ring tanggal pitulas
Agustus siu sangangatus setimaan (17 Agustus 1945).
Wewangunan punika nelasang prabéa gung arta: pitung yuta tigangatak
tali domas setimaan rupiah (7.600.845,00), msl.

27

2. Sané marupa pahan (pecahan/bagian). Upami:
atenga/atengah = ½ ;
apah empatan = ¼;
telu pah empatan = ¾;
apah limaan = 1/5;
apah dasaan = 1/10; msl.

Pidabdab nganggé ring lengkara:

Panjang kayu punika wantah ½ meter =
pZÿé* ¾kyp¾u unki ¾wn;Ó ¾ht)£emt$.

Meli kain tetoron ¼ méter di toko =
m)løk¾ hnø )ÓeTÿeRÿnpÀ¾ pÉ ettß ¾$dieTÿeKÿ.

Liun biasé ento tuah 7,5 kibik =
lyø unyiã esh¾ )enÓot¾ uw;¾pit¾*ku bø kø¾ )Ó£;.

Sutra ¼ meter = stu hÉ pÉpetßt$.

Baas 5 ½ ton = bhs¾ mÞi *e¾ Tÿn¾ )Ó£;.

Pakéling: Sajroning lengkara, nyurat lambang wilangan patut apit carik
siki (,ôôô,). Upami:

Indonsia merdeka tanggal 17 Agustus 1945 =
÷enÑoen¾sêm¾ e$ dk¾t\lá /,17,hgsu s¡Ó /,1945.

Tiang nabung di LPD Rp 25.000,- =
tyø n¾* b*d¾u ,i 6l/eped,6(e¾ p,25000.

UUD 1945 = úúed,1945.

Perda Nomor 6 Tahun 1986 Prop. Dati I Bali =
p$d,¾eNÿeMÿ( ,6,¾thnu /,1986,e¾ pÉop/,dtø,1,b¾ l.ø

SD 1 Negeri Budakeling =
,6s/,e¾ d,1,n¾ g) )r,i ¾bud¾k)l&.

3. Sané marupa takehan (takaran). Upami:
asopan (sesuap); asok (sebakul); apasang (sepasang); abidang
(sehelai); alunggah (untuk daun sirih); akélan (6 buah ketupat);
aréncé (setangkai buah yang lebih dari satu); aijas (sesisir pisang);
aijeng (setandan buah kelapa atau pisang); abulih (sebutir pisang
atau padi); acakep (lontar kepustakaan); abancang (sekuntum bunga);
ajumput (sejumput); akatih (sebatang rokok); agemel (segenggam);
asangkop (ukuran pengambilan dengan dua tangan); apada (satu bait);
acarik (satu bait kecil); abanjar (sekampung); aluit (untuk tanaman
ketela rambat, kentang, kacang tanah di lahan penanaman); msl.

28

b. Kruna Wilangan Undagan (tingkatan):
- polih pangater „ka', upami: kasa (kapratama = pertama/permulaan);

kadasa (kaping dasa= ke sepuluh).
- nganggé „ping‟, upami: ping pat (empat kali);

ping pindo (dua kali); (sampunang ping dua!);

ping kuda-kuda (beberapa kali); msl.

V.3.2.6. Kruna Pangentos/Sasilih (kata ganti).

Geginan Kruna Pangentos (fungsi kata ganti):
a. Dados pangentos barang (sebagai ganti benda)
b. Dados panuduh barang (sebagai penunjuk benda)

a. Kruna pengentos barang utawi pangentos jadma. Upami:

- Pangentos ring basa Bali Alus Singgih (ring sang kasinggihang = yang
dihormati), sakadi: i Ratu, Cokoridéwa, i Déwa, msl.

- Pangentos ring basa Alus Mider (kangkat ngamunggahang miwah
nedunang), sakadi: Ida, Dané.

- Pangentos ring basa Bali Sor (ngasorang/ngandapang raga = merendahkan
diri), upami: titiang, tiang. Ring basa Kawi: hulun, nghulun, sanghulun,
pinakanghulun, patik haji, bujangga haji, bujangga mpu, ranak maharsi,
putu maharsi). Mangda mateges makuéh, wewehin antuk „sareng sami‟:
Ratu/Ida Dané/Déwa/Titiang sareng sami....

Pidabdab sané séosan kadi asapuniki:
- Pangentos Jadma Kapratama (kata ganti orang I): titiang, tiang, icang,

wake, gelah, bena, kola, kai, acé. (Ring basa Kawi: aku, syaku, kami,
ngwang, ngong, ingong).
- Pangentos Jadma Kaping Kalih (kata ganti orang II):
I Ratu, Cokoridéwa, jeroné, I Déwa, Ida, Ragané, Cai, Nyai, Cening, Nani,
Iba. (Ring basa Kawi: ko/kong, kamu/kamung, kita).
- Pangentos Jadma Kaping Tiga (kata ganti orang III):
Ia, Ipun, Ida, Dané, Ragana. (Ring basa Kawi: sira, sarika, rasika,
pwangkulun)

b. Kruna panuduh barang.

- Matujuang barang : ené, ento, iriki, irika.

- Mitegesang barang : dini, ditu, deriki, derika.

c. Kruna paneges panyambung. Upaminipin: ané, sané.

d.Kruna pangentos pitakén. Upaminipun:
- Nyén, apa, encén/engkén, sira (manusa).

29

- Dija, kija (genah).
- Kénkén, sapunapi, kenapi (kahanan).
- Akuda, kuda, amunapi (wilangan).
- Kala, kali, pidan (dauh).

b. Kruna pangentos barang sané nénten pasti.
Upaminipun: anu, apa ja, encén ja, napi ja, msl.

V.3.2.7. Kruna Pangarep (kata depan).
Pidabdab nyurat: tan dados atepang sakadi nyurat pangater. Sané kabaos kruna
pangarep (ring basa Bali) inggih punika: di, ka. (Ring basa Kawi: i, ri, iri, ring,
ing). Kruna-kruna pangarep punika madué artos sowang-sowang manut
lengkaranipun. Upami:

a) Kruna „di‟ utawi „ring‟: nyinahang genah. Upami:
di pura, ring pura (basa halus).
i madhyaning rana = ring tengah payudan.
ing lén = katiba ring anak lian.
iri kita = katiba ring I Dewa.
ri sang prabhu = majeng ring sang prabu.

b) Kruna „di‟, „ri‟: nyinahang galah, dauh (waktu), kenjekan (tatkala).
Upami: di katujuné, ri dauh tiga, ri masa Kapat, msl.
di petengé, ring wenginé (basa halus)

c) Kruna „ka‟: nyinahang: sané katuju. Upami:
ka tegal, ka banjar, ka sekolahan, ka pasar.
„ing‟: mara ing alas (maréng alas) = lunga ka alasé.
„ing‟: tama ing rajya (taméng rajya) = ngranjing ka puri.

d) Kruna i, ing, ri, ring: nyinahang “saking dija”
‟i‟ : metu saké (saka + i) kurungan = medal wit saking guungan.
„ing‟ : hana çabdéng (çabda + ing) akaça = wénten suara saking langité.
„ri‟ : tan mintar ri unggwanya = tan magedi saking genahipun.
„ring‟: hudan turun ring megha = sabeh tedun saking gulemé.

e) Kruna i, ri : nyinahang jero/tengah, upami:
„i‟ : i hati = jeroning hidep.

„ri‟ : ri hidep = jeroning kayun.

Pakéling: lédang uratiang ring sor puniki.

Kruna Pateket Kruna Pangarep
ka sekolahan katimpug aji batu
ka duur umahé kaduuranga ngeberang layangané, msl.

30

f). Ring basa Jawa Kuna, pangarep n miwah an ring sajeroning lengkara madué
artos: „nugesang‟ (mengeraskan) artos kruna ring pungkurnyané. Ring basa
Indonesia kéngin kartosin; “sesungguhnya”. Upami:
1. Hinurip nira n kenéng hru sang Aśwathāmā = dihidupkannya (yang)
sesungguhnya sudah kena panah sang Aśwatāmā.
2. Hapārep tuminghala ri sang Naréndra n ḍateng = ingin mngetahui
tentang sesungguhnya kedatangan Baginda.
3. Aparan ta prayojana mahārāja Janaméjaya n gawé yajña sarpa =
apakah maksud maharaja Janaméjaya sesungguhnya kurban ular itu?

g). Sajabaning sakadi inucap ring ba duur, wénten taler sané martos ngutamayang
kruna selanturipun. Ring basa Indonesia kéngin martos: „bahwa, bahwasanya,
benar-benar‟. Upami:
1. Cihna Ṥri Nṛpati n jayéng sakala bhūmi n cakrawartti prabhu = jadi
tanda bahwasanya Sri Baginda jaya di seluruh dunia dalam
memerintah sebgai raja
2. Tan wandhya n mati karwa = niscaya bahwa itu mati kedua-duanya.
3. Hana n angidung, hana n amét jamur = bahwasanya ada yang menyanyi,
ada yang mencari cendawan.
2. Matangyan kita n teka usen = supaya kamu benar-benar lekas datang.

h). Ring sapunapiné (kadangkala), n miwah an punika nénten sida kartosin antuk
basa Indonesia. Awinan ring sajeroning mababasan artosipun nénten banget
kalinguang. Ring sor puniki imba lengkaranipun.

V.3.2.8. Kruna Panyambung (kata sambung):
Kruna Penyambung, inggih punika kruna sané nyambungang kruna-kruna
sajeroning lengkara. Manut artos, Kruna Panyambung kabinayang sakadi ring
sor:
1. Nyinahang gebogan (gabungan)
Kruna „ring‟: Sampunang masawitra ring anak mamanah leteh.
Kruna „miwah‟: Sang Nandaka miwah sang Singa.
Kruna „napimalih‟: …napimalih Ida sampun uning.
Kruna „raris‟: Ida makipekan raris ngandika.
2. Nyinahang Patungkas
Kruna „yadiastun, sakéwanten‟:
Yadiastun iwang, sakéwanten kalaksanayang olih ipun.
3. Nyinahang Dawuh : Rauh ring dawuh kutus = datang jam delapan.

a. Sampun janten/sinah. Upami:
tekén, tur, wiréh, laut, dugas, déning, nganti, nanging, wastu,
yadiastun, yadiapin, apang, mangda, mangdé, pradé, kéwanten,
kéwala, buina, kandugi, sujatinné, pamuputné, kémaon, pitui, msl.

b. Durung janten. Upami:
kacerita, winursita, warnanen, kancit, ri sedek, msl.

31

V.3.2.9. Kruna Pidarta (kata keterangan)
Kruna Pidarta kaperang dados kakalih, inggih punika:
a. Pidarta indik „genah‟, kadagingin Kruna Pangarep: „di‟, „ring‟. Upami:
- I mémé ngadep ubi di peken.
- Paksi-paksiné punika tedun ring cariké.
b. Pidarta indik „dauh‟, taler madaging Kruna Pangarep „di‟ wiadin „i‟,
Upami: di abulan, di ibisanja, di asasih, di arahina, di awarsa, msl.

V.3.2.10. Kruna Pituduh (kata seru):
Tetuek kruna pituduh punika wantah nyinahang rasa, upami:
aduh, duh, uduh, aruh, badah, ah, bah, béh, biii, miii, wiih, ooo,
dewa ratu, mas titiang, msl.

V.4. PANGANGGĒ KRUNA
Sané kabaos Panganggé Kruna, inggih punika:
1. Pangater (prefiks/awalan)
2. Seselan (infiks/sisipan)
3. Pangiring (sufiks/akhiran)
4.Angkepan Pangater, Seselan lan Pangiring (konfiks)

1. Pangater (awalan/prefix):
Inggih punika panganggé kruna sané magenah ring arep kruna inucap. Luiripun:
“a, ma, ang, mang, pa,, pang,, par, paka, maka, silih, ka, paha, pi, mi”
Pidabdab nyuratang pangater.
(Pangater a, ma artosipun pateh sakadi awalan „ber‟ ring basa Indonesia).
1.1. Pangater „a-„:
a. Nyinanang nulak/nungkasin. Upami:
Áwfi Â, = awighna = ten wénten alangan/pikobet:

wit saking wif, = alangan/pikobet.

þÁwfi ÂmsÓ.¡ = semoga tak ada rintangan.

Áhø¾\çu ÿ,= ahingsā= tan mamati-mati (wit saking h¾ø\çu ÿ, = mamati- mati.

b. Nyinahang madué, nganggén (punya atau memakai).. Upami:
a + wwah = awwah =hw;Ù , = mabuah (berbuah)

a + strī = astrī = hsËÓ ù, = marabi (beristri)

a + sungu = asungu = hs\u ,u = matanduk (bertanduk)

c. Nyinahang dados, ngambil (jadi, menanggap, mengambil). Upami:
a + kuren = akuren =hkÏu n/,¿= mengambil istri

a + wiku = awiku =hwki ,u ¿= menjadi / sebagai wiku

a + patih = apatih = hptø;,¿ = sebagai patih

32

d. Yaning lingganipun kruna kria (kata kerja), Pangater punika nyinahang
nglaksanayang sakadi lingganipun. Upami:
a + turū (t¾ru U,) = aturū = htru U, = sirep, merem (tidur)

a + brata (btÉ ,) = abrata = hbÉt, = mabrata, matapa (bertapa)

a + hyas (hês/,) = ahyas = hhês/, = mapayas (berhias)

e. Nyinahang madué kahanan (sifat). Upami:
aputih = sujati putih. Aputih warnanipun.
apunggung = tambet, belog. Ipun jadma apunggung.

f. Nyinahang „nguuhin‟ kruna (menambahi kata) dados Kruna Kria Lumaksana
(kata kerja aktif) sakéwanten maweweh „anusuara‟ (sengau): “n, m”. Upami:
a + perih = a+p > am > amerih = mamwatang, manyaratang.
Nitiasa angulih-ulih, amerih sutreptining nagara.
a + tangis = a + t > anangis = nangis.
Lalu lara nira anangis asasambat.

1.2. Pangater „ma-„

a. Geginan Pangater „ma-„ pateh sakadi Pangater „a-„, inggih punika nyinahang
madué, nganggén, dados, ngambil, nglaksanayang, ngangken. Upami:
ma + wwah = mawwah (mw;Ù ,) = madué woh = berbuah

ma + strī (sÓËù) = mastrī ( msÓË,ù ) = madué rabi/marabi = beristri

ma + kuren (kÏu n/,) = makuren (mkuÏn/, = marabi = kawin

ma + turū (tur,U ) = maturū (mtru ,U ) = sirep, merem; tidur
b. Yaning kruna lingganipun wastan kulawarga (nama keluarga), Pangater „ma-„

nyinahang ngangken (memandang, menganggap) sakadi sané kabaos ring
lingganipun. Upami:
¾ma + rama (Rÿm,) = marama¿¿(mRÿm, = ngangken aji; menganggap ayah

ma + réṇa (erx,§ = maréṇa (merx,)¾ = ngangken biang; menganggap ibu.

ma + weka (w)k,) = maweka (mwk) ,) = ngangken oka, menganggap anak.

1.3. Pangater „ang‟, „mang‟.

a. Pangater “ang, mang” puniki sujatinipun marupa pangater “a-, ma-“ nganggé aksara
anusuara „ng‟. Yan angkepang ring kruna sané mapangarep antuk aksara: “ h, g, j, d,
dh, r, l ”, pangater “ang, mang” punika nénten mauah (tidak berubah), upami:

ang + adeg = angadeg; mang + adeg = mangadeg = berdiri
ang + iket = angiket; mang + iket = mangiket = mengikat

33

ang + udan = angudanaken;mang+ udan = mangudanaken = menghujankan
ang + hwab = anghwab; mang + hwab = manghwab = menguap

ang + gegö = anggegö; mang + gegö = manggegö = menurut(kan)
ang + janma = angjanma; mang + janma = mangjanma = nitis, numitis, lekad

aang + lipur = anglipur; mang + lipur = manglipur = menghibur
ang + rengö = angrengö; mang + rengö = mangrenö = mendengar
ang + dharaṇa = angdharaṇa; mang + dharana= mangdharaṇa= membawa

b. Pangater “ang, mang” yaning angkepang ring kruna-kruna sané mapangarep antuk
aksara: j, dh, d , Pangater “ang, mang” punika sapunapiné mauah (kadang-kadang

berubah) dados: “añ, aṇ, an”. Upami:

ang + jrah = angjrah, mauah dados: añjrah = tersebar

jÉ;, h\Ëé ;, hZËé ¿¿;,

ang + dhahut = angdhahut, aṇdhahut = mencabut

Œhut/, h\hÒ tu /, hxÒhtu /,

ang + dadi = angdadi, andadi = menjadi
hndÑ i,
dd,i h\Ñd,i

c. Kruna mapangarep antuk aksara „k‟, aksara „k‟ puniki mauah dados anusuara „ng‟
yaning polih Pangater “ang, mang”. Upami:

ang + kidung angidung = h\di *,u = makidung, magending

ang + kidul angidul = h\idul/, = ngelodang

d. Kruna sané mapangarep antuk aksara „p, w‟, yan polih Pangater „ang, mang‟, mauah
dados „m‟, upami:

ang + papan = amapan = nganggé tamiang

ang + panas = amanasi = ngebus-ngebusin

ang + wungu = amungu = matangi

e. Kruna sané mapangarep antuk t, s, mauah dados „n‟. Upami:
mang + temu = manemu = polih, manggihin
mang + tasi = manasi = ngegéndong, ngidih-idih
mang + susup = manusup = nyusup, ngranjing

f. Kruna sané mapangarep antuk aksara „c‟, mauah dados „ñ (ny)‟. Nanging yaning
aksara wanda/kecap sané pungkuran (huruf suku kata berikutnya) malih aksara „c‟,
aksara „c‟ sané ring arep mauah dados „n‟. Upami:
ang + culuh = añuluh = hZÿlu ;u , = ngarumrum; membelai-belai

mang + cengil = mañengil = mZÿ) \il/, = marebat, magarang

ang + cacah = anacah = hnc;, = nugel, nektek; membelah

mang + cacar = manacar = mnc(, = ngajeng, ngamah; memakan

34

g.Kruna sané mapangarep antuk aksara „b, bh‟, wénten sané mauah dados „m‟, upami:

mang + balabar = mamalabar = gentuh

ang + bur = amur = makebur, makeber

1.4. Pangater „pa, pang, par‟

a. Pangater „pa‟ geginanipun ngwangun kruna aran (kata benda) utawi kruna- kruna

sané dados Jejering Lengkara (pokok kalimat/subyek). Upami:

pa + ajar = pājar = poj(, = pabaos/perkataan, ceritera

pa + warah = pawarah = pwr;, = pemberitahuan, ceritera
pa + turū = paturū = ptru ,U = (indik) sirep

pa + tapa = patapa = ptp, = (indik) tapa

b.Pangater „pang‟ inggih punika, pangater „pa‟ nganggé „ng‟, sané mauah (berubah)
dados: „pan, pam‟, miwah sané lianan yaning kangkepang ring kruna lingga sané
mapangarep antuk wianjana (konsonan) „t, p‟, msl. pateh sakadi pangater „ang‟ lan
„mang‟. (Cingak bahbahan ring arep).

pa - ng - ucap = pangucap = pabaos, indik mabaos

pa - n(t)on = panon = cecingak, panyingakan

pa – n(t)urun = panurun = tedun, manresti

c.Pangater „pa, pang‟, kangkepang ring kruna kria (kata kerja) sane karihinin antuk
kruna: tan, ndatan utawi yan, punika nyinahang kruna kria sane madué tetujon, upami:

Tan pa-mangan = nénten ngajengang

Tan pa-non = nénten nyingak

Ndatan pa-wwat = nénten ngaturang

Matang yan pa-nembah ni nghulun = oleh karena itu hamba menyembah

d.Pangater „par‟ inggih punika pangater pa sareng r, upami:
pa – r - ujar = parujar = juru sabda, wakil

1.5. Pangater „paka‟, „maka‟.

Pangater „maka‟ ring basa Jawa Kuna pateh artosipun ring pangater (awalan)
„memper‟ ring basa Indonesia. Mangda sida tatas uning tur resep indik pangater „maka‟,

ring sor puniki wénten makudang imba (conto-conto) sané sandang kauratiang indik

pabinayanipun sesampun kaangkepang.

1. Nyinahang “sané kanggé, nganggé, migunayang” indik sané kinucap ring kruna
lingganipun.
makaplana = sané kanggén pelana/tegakan; nganggé pelana.
makāngga = sané kanggén raga/sarira; maraga sarira.

35

makawayang = sané kanggén wayang; nganggé wayang.
makacamana = sané kanggén mersihang/masiram (macemana)
makacaru = sané kanggén banten; nganggén banten.

2. Nyinahang “dados” sakadi kinucap ring kruna lingganipun.
makaśiṣya = dados sisia.

makacihna = dados ciri (tanda).
makaphala = dados woh.

makaratu = sané dados raja/ratu.
makanimitta = sané dados jalaran.

3. Nyinahang “ngardi, ngambil utawi ngangken”sané kinucap ring kruna lingganipun.

makastrī = ngambil rabi; ngangken rabi.

makébu = ngangken biang, mabiang.

makaweka = ngambil (ngangken weka).

makamantu = ngambil mantu.
maka rāma = ngangken aji.

4. Nyinahang “nglaksanayang utawi madué” sané kinucap ring kruna lingganipun.

makabhumi = madué jagat (tanah, wewidangan).

makajanma = numitis, lekad.

makāran = madué wasta, mawasta, mapeséngan.

makabuddhi = madué kayun (makayun, mapikayun).

5. Pangater „paka‟, yaning polih Seselan „in‟ mauah (berubah) dados „pinaka‟, sané
nyinahang: „anggén, kaanggén, dados, marupa, madué‟. Upami:
pinakastrī = kaanggén/dados/madué rabi.
pinakawāhana = dados/marupa palinggihan.
pinakasārathi = dados/marupa kusir.

pinakanghulun= dados/marupa parekan (titiang).

pinakarowang = dados timpal/kanti

pinakapajiwa = dados/marupa rayunan.

pinakakadhatwan = dados/marupa puri.

Imba lengakara (contoh kalimat):
1. Kacarita n sang Ambā makajanma Ṥikaṇḍī = Kacrita sang Ambā numitis ring sang

Ṥikaṇḍī.

2. An sira pinakamantu dé maharaja Drupada = Ida dados mantu Maharaja Drupada.
Kunang iké sang Ṥrenggi ngaranira, makaswabhāwa göng kroḍa = Mungguing
puniki sané mapeséngan sang Ṥrenggi, madué swabhawa (sifat) seneng bendu.

4. Sira ta makāngga sang Bhūpati = Ida sané dados raja.

6. Sang Widura makébu anak ning mantri patih = Sang Widura mabiang oka mantri

patih.
7. Aparan ta sang makaputrī ri kita? = Sira sané madué putri (oka) i déwa?
8. Sangapa ta pinakāran ing rāma-rénanta? = Sira (dados) peséngan aji-biang i

déwané?

36

9. Pirang warṣa kunang lawas nirātemu tangan, pinakānak nira ta sang Citrānggada
mwang Citrawīryya = Sesampuné makudang tahun ida marabian, madué oka sang

Citrānggada lan Citrawīryya.
10. Makapalana kéśa ning musuh = Nganggén pelana (palinggihan) rambut i meseh.

1.6. Pangater “ silih”.

Pangater silih nyihnayang: „magentos-gentos‟(berganti-ganti), „saling…..‟, upami:

silihjawil = saling sigit.

silihton = saling pandreng, saling pandang.

silihtujah = saling tusuk.

1.7. Pangater “ka”.

1. Pangater „ka‟ puniki pateh ring „awalan ter‟ ring basa Indonesia, sané martos „tan
gumana‟ (tak sengaja). Upami:

ka + alap = kālap (ka-alap) = tan gumana ngambil

= (terambil = tak sengaja mengambil)

ka + panah = kapanah = tan gumana manah

= (terpanah = tak sengaja memanah)

2. Kruna kria (kata kerja) sane polih Seselan „in‟, nyihnayang laksanané (pekerjaan)
punika „magumana‟ (disengaja). Upami:

panah + in = pinanah = kapanah (basa Indonesia: dipanah).

3. Pangater „ka‟ taler nyinahang: “dados /sida ka…..; kéngin ka…..”. Upami:
katon = kéngin kacingak, sida kacingak (kacingak = terlihat)
karengö = kéngin kapireng, sida kapireng (kapireng = terdengar)

1.8. Pangater „paha‟.

Pangater „paha‟nyinahang: “ngarya….; ngawanang/ngawinang…..”. Upami:

pahagöng = ngagengang, ngawanang ageng (mambesarkan).

pahalit = ngalitang, ngawinang alit (mengecilkan).

pahalawö = ngalédangang, ngarya lédang (menggembirakan).

„Paha‟ kaangkepang ring „ang, mang‟ mauah dados: „amaha, mamaha‟. Upami:
amahākwéh = ngakéhang, ngawinang akéh (memperbanyak)

mamahalit = ngalitang, ngawinang alit (memperkecil)

„Paha‟ polih seselan „um‟ mauah dados „umaha‟, upami:
umahawās = nyingak mangda tatas

„Paha‟ polih seselan „in‟ mauah dados: „pinaha‟. upami:
pinahagöng, pinahalit, pinahākwéh, pinahalawö.

37

Imba lengkara:

1. Pahagöng awaknira umangkakas = membesarkan badannya (dan)

mengeraskan.
2. Pinahagöng nira téka awaknira – dijadikannya besar badannya.

3. Kunang ta dayanta bibi, pahalawö juga manahta = adapun yang perlu

dilaksanakan ibu, agar selalu menggembirakan hatimu.
4. Katon pwa dé sang Garuda, pinahalit nira tékāwaknira = terlihatlah oleh sang

Garuda, lalu diperkecilnya badannya.

1.9. Pangater „pi‟, „mi‟.

Kruna Lingga sané polih pangater „pi‟, mauah dados kruna aran. Upami:
pi + tutur = pitutur = paplajahan, ajah-ajahan; napi sané kajahin.
pi + rengö = pirengö = pamireng; napi sané kapireng.

Pangater „pi‟ yaning polih pangater „a, ma‟ mauah dados „ami, mami‟ miwah

kaangkepang ring kruna kria (kata kerja) upami:

pituhu - amituhu (mamituhu) = menurut

pisinggih - amisinggih (mamisinggih = matutang (mengindahkan)

Pangater „pi‟ ring sapuapiné (kadang-kadang) kawewehin „n‟ utawi „ng‟ martos:
“dados…..”. Upami:

pirwa = pinrwa (pingrwa) = dados kalih (ping kalih = dua kali)

pitiga = pintiga (pingtiga) = dados tiga (ping tiga = tiga kali)

pisor = pinsor (pingsor) = dados ring sor (menjadi di bawah)

Pangater „mi‟ yaning angkepang ring kruna sané nyinahang genah (arah
/tempat), martos: “ngungsi ka…(menuju ke) “. Upami:

mi(ṇ)duhur = ngungsi ka duur (menuju ke atas).

mi(ng)sor = ka betén (menuju ke bawah).

2. Seselan (sisipan).

Inggih punika, panganggé kruna sané genahnyané ring tengah kruna inucap.
Sané kabaos wiadin mawasta „seselan‟ inggih punika: „um, in‟
Pakéling: seselan „um, in‟ mapakawit tur ketah kanggén ring basa Jawa Kuna wiadin

basa Kawi. Sakéwanten, ring basa Bali gumanti katah kruna-kruna basa Kawiné sané

ketah (lumbrah) kanggén.

Pidabdab nyuratang seselan.

a. Seselan „um‟.
Kruna lingga sane polih seselan „um‟ nyinahang kruna kria lumaksana (kata kerja
aktif).

a.1. Kruna lingga sané mapangajeng antuk aksara wianjana (konsonan), „seselan um‟

38

punika genahang ring pantaraning (di antara) aksara wianjana lan aksara suara

(vokal) sané wénten ring wanda/kecap pangawit (suku kata pertama). Upami:

gawé – gumawe (g-um-awé) = makarya (bekerja)

laku - lumaku (l-um-aku) = mamargi (berjalan)

a.2. Kruna lingga sané mapangajeng antuk aksara suara (vokal): „a, i, u, é, e, o‟,
„seselan um‟ punika wewehang (tambahkan) ring ajeng kruna lingga inucap. Upami:

adeg - umadeg (um-adeg) = ngadeg, majujuk (berdiri).

ilu - umilu (um-ilu) = sareng, milu (turut, ikut).

a.3. Kruna lingga sané mapangajeng antuk aksara: „w, b, utawi p‟, yaning polih

seselan um, aksara w,b utawi p punika ical. Upami:

wetu - umetu = medal, mijil (keluar)

pati - umati = padem, seda, mati

bañcana – umancana = nyengkalén (mencelakai)

a.4. Kruna sané polih seselan um, wénten sané nyinahang kruna kria sané tan magumana
(kata kerja yang tak disengaja), upami:
reñcem - rumeñcem (rmu Z) ÿ)Ç m/,) = memecahkan tidak sengaja.

a.5. Seselan um taler kéngin wewehin pangiring (akhiran) „in‟ utawi „ken‟, upami:

gawai - gumawayaken = ngaryanang (membuatkan)

lingsir - lumingsiri = ngedohin, lunga ka.. (menjauhi, pergi ke..)

b. Seselan „in‟

b.1. „Seselan in‟ kangkepang ring kruna lingga sané kecap pangawitipun nganggé aksara

suara (vokal), seselan in punika angkepang kemanten ring arep kruna lingganipun.

ucap - inucap = kaucapang (diucapkan)

iring - iniring = kairingang (diiringi)

indit - inindit = katéngténg, (dijinjing)

oṣada - inoṣadan = katambanin (diobati)

alintang- inalintang = kamarginin (dilalui)

b.2. Kruna sané ma-‟seselan in‟, yaning polih „pangiring i‟, pangiring inucap mauah
(berubah) dados „an‟, upami:

inujar + i = inujaran = diberi nasehat

inajña + i = inajñan = diberi perintah

b.3. Artos kruna sané ma-„seselan in‟ pateh sakadi artos „awalan di‟ ring basa Indonesia,

nyinahang Kruna Kria Linaksana (kata kerja pasif). Kruna-kruna kria (kata kerja)
ring basa Kawi sané polih „seselan in‟ seringan karuntutin antuk kruna pangarep
(kata depan): “dé, ni, i, ning, déning, ri” sané artosipun: “olih” = (oléh). Upami:

1. Inujaran dé sang Kṛpa = diberi nasehat oléh sang Kṛpa.

2. Méga kadi kinon ing hyang = Mendung seperti diperintah oleh dewa.

39

3. Sinungsung ta sira dé ning wwang thāni ng kana = Dijemputlah ia oleh orang

tani (yang ada) di sana.

4. Kinon i nghulun = disuruh oleh hamba.
5. Kinon ta sira ri Dhang Hyang Kṛpa = disuruhnya ia oleh dhang Hyang Kṛpa.

6. Sinurat dé Bhagawan Byasa = ditulis oleh Bhagawan Byasa.

7.
b.4. Kruna pangarep: ni, ning, ring, sajabaning martos „olih/oleh‟, taler martos: „antuk,

nganggé, indik (dalam hal)‟. Upami:

1. Winarah ri rahasya ning upaya = diberitahunya rahasia tentang usaha/akal.
2. Siniram ning amṛta = disiram dengan air kehidupan

b.5. Kruna kria (kata kerja) sané ten nganggé „kruna pangarep dé‟:

tinonmu = dilihat olehmu

iningunya = dipeliharanya

tinūtnya = diikutinya

inalapta = diambil olehmu

3. Pangiring (akhiran).

Sané kabaos „pangiring‟, inggih punika anganggé runa sané magenah ring pungkur,
minakadi: „-a, -en, i, an, aken‟.

Pidabdab nyuratang pangiring a, en.

a. Pangiring „a‟ kéngin angkepang ring sakancan kruna lingga, sajabaning ring kruna

lingga sané mapanguntad (berakhiran) aksara „n‟ patut nganggé pangiring „en‟.

Kruna lingga sané mapanguntad antuk aksara suara „a‟, yan pradé angkepang ring

pangiring „en‟, pangiring inucap mauah dados „n‟ utawi „nen‟. Upami:

warṇṇa + en = warṇṇan atau warṇṇanen = dikabarkan, diceritakan

abhiṣéka + en = abhiṣékan = dinobatkan menjadi raja

Kruna-kruna sané mapanguntad antuk a, en, madué artos sakadi ring sor:

I. Nyinahang “jagi kalaksanayang” (pakarya sané durung pastika = belum nyata):
1. Winéh ta sira mastrya anak Sang… = Ia diijinkan untuk memperistri…..
2. Sahuten nāga Takṣaka = akan digigit naga Takṣsaka
3. Ya ta mālapa wway = lalu ia akan mengambil air.
4. Tatan wwanten wenang taṇḍinga = taka ada yang akan dapat melawan

II. Nyinahang „pangapti‟ utawi „préntah‟(pengharapan atau printah):
1. Kunang ulahanta yogya kitānusupa ring alas = Maka yang kamu jalankan
sebaiknya kamu masuk hutan.
2. Kita madyusa ring Ganggā = Mandilah kamu di sungai Gangga.
3. Umilwa kita malwa ngulah salah = turutlah kamu memukul yang berlaku salah.

40

b. Pangiring „i‟ lan „an‟‟.
Kruna kria (kata kerja) sané polih „pangiring i‟ utawi „pangiring an‟ artosipun

pateh. Sakéwanten mabinayan pidabdab migunayang pangiring-pangiring punika,

pangiring i wantah kéngin angkepang ring kecap (suku kata) panguntad nganggé

aksara suara (vokal), yaning pangiring an sané mapanguntad aksara wianjana

(konsonan),

Kruna tiron (kata jadian) sané mawanda panguntad antuk aksara suara i,
„pangiring i‟ punika mauah dados „ani‟. Upami:

mamaḍa + i = mamaḍé = mamaḍani = manyaménin (menyamai)

mangena + i = mangené = mangenani = ngeninin (mengenai).

Pidabdab nyuratang pangiring i, an.

b.1. Ring basa Jawa Kuna, pangiring i sané kangkepang ring kruna kria (kata

kerja), madué artos: „ngandikain, nitahang‟ (menyuruh). Upami:

tinghali = lihatlah
kāsihi = kasihilah

kéngeti = ingatlah

kawruhi = ketahuilah

b.2. Pangiring i, yaning angkepang ring pangiring a, dados: „ana‟. Upami:
sangwani + a = sangwnana = bekalilah
ulati + a = ulatana = carilah

b.3. Ring sor puniki kruna-kruna sané mapanguntad „i‟ miwah „an‟

b.3.1. Sané polih pangater ang, mang + i:

anangisi = menangisi

anglumpati = melancati

mamighnani = menghalangi

mangapuyi = menyalakan, memberi api
angaṇḍehi = memberati

angöbi = meneduhi

mamatyani = membunuh

angareki = mencium

b.3.2. Sané polih seselan in + an:

tinangisan = ditangisi

linumpatan = diloncati

inapuyan = dinyalakan, diberi api

inawighnan = dihalangi

inöban = diteduhi

inaṇḍehan = diberati

inarekan = dicium, diciumi

pinatyan = dibunuh

41

b.3.3. Sané polih seselan um + i:

umuhuti = menahan
gumantyani = menggantikan
tumalyani = mengikat
tuminghali = melihat ke
umatyani = membunuh
humudani = menghujani

c. Pangiring „aken‟.

Ring basa Indonesia, artos pangiring „aken‟ inggih punika: „kan‟. Ring basa Jawa
Kuna, pangiring „aken‟ kéngin angkepang ring kruna lingga, upami:

palayu + aken = palaywaken (u+a = wa)

panah + aken = panahaken

temu + aken = temwaken (u+a = wa)

ayat + aken = ayataken

Pangiring aken yaning malih wewehin antuk pangiring a, dados: „akena‟ utawi
katingkes (diringkas): „akna‟. Upami:

heneng + aken + a = henengakena (henengakna) = hentikan
dadi + aken + a = dadyakena (dadyakna) = jadikan
lepas + aken + a = lepasakena (lepasakna) = lepaskan

42

ADYAYA VI

NYURAT LENGKARA ANTUK AKSARA BALI

A. WARGA AKSARA

Ring ajeng sampun katlatarang indik katatwan basa Bali lan aksara Bali, sané polih
pangrabdan (pengaruh) basa dura negarané makadi basa Sanskerta. Wastu katah kruna-
krunannyané pastika (resmi) dados „kruna aran‟ (kata benda) ring basa Bali. Sesuratan
kruna-kruna aran punika nganutin wargannyané, sané ketah (lumrah) kabaos Warga
Aksara (Lempiran 1), lantur ngrabda (berpengaruh) ring uger-uger Pasang Aksara Basa
Bali.

Ring „Warga Aksara‟, katah pacang kaembadang (dikemukakan) indik aksara wianjana
(konsonan) puniki. Aksara-aksara sané ngranjing aksara wianjana kapalih dados limang
paos (lima bagian), ketah kabaos “Panca Wali Muka” (Lempiran 1).

Pakéling:
Yaning nyurat rangkepan aksara wianjana (konsonan), patut anutang ring wargannyané
sané „sajeroning alingga‟ (dalam satu kata), makadi:

1. Warga Talawia (Suara ring kekulungan/krongkongan)

Aksara c,j¾ ,´¾ ,Z¾ ÿ, punika Warga Talawia.

Yaning nyurat rangkepan aksara-aksara (wianjana) inucap ring sajeroning
„gantungan‟ lan „gémpélan‟ patut anutang ring wargannyané, inggih punika Warga

Talawia. Upami: sn¾ é¾,¿¿ patut kasurat: sZÿé . n, dados:¿Zÿ.

p¾n¾,Ç ¿ ¿ patut kasurat: pZÇÿ. n, dados:¿Zÿ.

pstǾ /,ÿ patut kasurat: p´tÇ /.¿ s, dados:¿´/.

pÉd¾nñ /,ÿ patut kasurat:¿pÉjñn/. d, dados:¿j.

Makasami aksara-aksara ring baduur punika „tunggil warga‟ (Warga Talawia).

2. Warga Murdania (Suara langit-langit).

Aksara “r” miwah “x” makakalih “Warga Murdania”.

Saluiring kruna lingga (kata dasar), yaning kecapé ring ajeng (suku kata di depan)
aksara r,, ÿÿÉ,,ÿ¿¿¿( ,, Ï,,¿¾ tur kecapé (suku kata) ring pungkur aksara n,, aksara „n„

punika kagentosin antuk:¿“¿x,” (na rambat), yadiastun maselat aksara lian. Upami:

rn, patut kasurat: rx, rown,¿patut kasurat: rowx,

43

Ïn, patut kasurat:Ïx, wn( , patut kasurat:w(x,
pÉon,¿patut kasurat: pÉox, ern,¿patut kasurat: erx,
p(nU ,¿patut kasurat:px(U , ¾k(n,¿patut kasurat:k(x,

Aksara ª,¾ Œ,¾ [,¾ x,, puniki “Warga Murdania”. Rangkepan sesuratannyané patut
sakadi ring sor:

knÕ,¿ patut kasurat: kx,Õ ¿ po¾nÒ¡, patut kasurat:pox¡Ò,
dus,Õ patut kasurat: du³,Õ tÊsÅ, patut kasurat: ¾tʾ[,Å

3. Warga Ostia (suara lambé / bibir)

Aksara ,|¾ ,v¾ ,m¾ ,, puniki “Warga Ostia”. Rangkepan sesuratannyané sakadi ring sor:

tnrä ,¿patut kasurat: tmrä , n, dados: ¾m.

Wénten malih paobahan aksara wianjana, nganutin aksara sané ring pungkuran.
Yaning kangkepang sakadi:

du¾s/¿}ÿsn, patut kasurat:¿ d]¾u oÖ sn. s, dados:´.
dsu /ktÊ Ó, patut kasurat: du¾³ÐÌt.Ó s, dados:³.
jyt/¾rt, patut kasurat: jydtÉ . t, dados:d.
jgt/Œit, patut kasurat: jgdtiÒ . t, dados:d.

Wénten sané lémpas ring „Warga Aksara‟, sakadi ring sor:

psu æ, kasurat:pu³æ. s, dados: ³.

pk¾ Š¾ , kasurat:pk×. s, dados: ³.

vsÐr, kasurat:v³rÐ . s, dados: ³.

Uratian: Aksara p, Warga Ostia, aksara ³, Warga Murdania, aksara k, Warga

Kantia. (wargannyané matiosan).

44

Rangkepan kalih kruna lingga.

Sakadi kinucap ring Pakéling (baduur), yaning nyurat rangkepan aksara wianjana,
wenang anutang ring wargannyané sané sajeroning „alingga‟. Nanging, yaning mawit
saking „kalih kruna lingga‟ (2 kata dasar), raris kangkepang, wenang aksara wianjana

sané kagantungin wiadin kagémpélin punika manggeh sakadi aslinnyané (nénten

maobah). Upami:

btøs/¿c£k/, patut kasurat: btøs¾ ¾£Ç k/, boya: btÓø´£Ç k/.
pZu ÿn/¾¿jk, patut kasurat: puZÿné¾k, boya: pZu ÿZéÿk.
ptøn/¿cluk/, patut kasurat: ptnø Ǿluk/, boya: ptZø ÿÇ luk/.
pnk/¿smæ,i patut kasurat: pnkŠ¾ mæi, boya: pnk×mæi.

45

B. SESURATAN TENGENAN

Tengenan inggih punika: aksara wianjana (konsonan) sané „nengen‟ (mati), boya aksara
panten. Tengenan puniki kasinahang antuk panganggé (sandangan) tengenan, miwah
gantungan utawi gémpélan. Tengenan-tengenan inucap luiripun:

1. Tengenan: £, (suara „ng‟).

1.1. Tengenan ring kecap panguntat kruna, mauah (berubah) dados cecek: (ÿ¿ )*

Upami: puc*u,= pucung, pinÑ,* = pindang,

bl,* = balang, gm,*ã = gambang,

kr,*u = karung, k)n*Ñ,= kendang,

ltu *u,= lutung, bl¡¯ *,= blulang, miwah sané lianan (msl).

1.2. Saluiring kruna lingga (kata dasar) kalih wanda (dua suku kata), sané wianjananipun
„pateh‟ tur polih tengenan „£,„, makakalih wenang ma-„cecek‟( ¿¿*), yadiastun

sampun kaanusuarayang, utawi polih seselan (sisipan) “er” miwah “el”. Upami:

bb*¾ ,*¾ =¾ bangbang, ¿k¾ ¾k* *,= kangkang,
eb¾*eb,* = béngbéng, eb¾*eÉ b,¾* = bréngbéng,¿¿
kk¾*u *,u = kungkung, kk¾*¡¯ *¾u,= Klungkung,
ZÿZ*¾ ÿ* ,¾= nyangnyang, Z*ÿÉ Z¾ ÿ* ,= nyrangnyang, msl.

1.3. Saluirin kruna lingga sane mamuat tengenan £,¿ring kecap pangawit sane aksara

wianjanannyané mabinayan, tengenan £, punika kantun manggeh.

Upami: n\,Ð = nangka, r\Ñ,= rangda,

b\,С* = bangkung, j\ÐËøk/,= jangkrik,

¾bu\Šil/,= bungsil, s\u ,á = sungga,

t\Š,i = tangsi, ebe\oÐ k/,= béngkok, msl.

1.4. Yan wénten kruna lingga, wanda/kecap pangawit matengenan £,¿, mangda nénten
wénten pasang tumpuk tiga, kecapé ring pangawit mauah dados cecek (ÿÿ¾* ).

46

Upami: h*k¾ ¡*,¯ = angklung, jk*¾u ,&Þ = jungkling,
eD*ÿk¾ Þ,* = dongklang, ce*¾ kÞ*o¾= cangklong,
s*g¾ Þk/,= sangglak, kje¾% koÞ k/,= kajéngklok,
c¾*ukøkÞ /,= cungklik, c*¾k&Þ,= cangkling, msl.

1.5. Wastan genah sané kasinanggah saking kalih kruna, Upami:

p\о¡*tn;,=Pangkung Tanah, p\*С¾kr,*u = Pangkung Karung

2. Tengenan r, (suara: „r‟).

Saluiring tengenan r,, mauah dados surang ( (). Upami:

s)k,( = sekar, gl¾) ,( = gelar,

k(m,= karma, pd¾i (q,= pidarta,

cm( ,= carma, sÙky( ,= swakarya,

mg( ,= marga, Ádm( ,= adarma, msl.

3. Tengenan h, (suara: „h‟).

3.1. Tengenan h, ring kecap panguntating kruna mauah (berubah) dados bisah (;¿, ).

Upami: ps;,= pasah, òbø;,= lebih,

gj;,= gajah, ÏZÿ;,= renyah,

sir;,= sirah, meSÿl;,= masolah, msl.

3.2. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksarannyané pateh (wianjanannyané
pateh) tur makakalih polih tengenan h,, makakalih mauah dados¿¦;,, yadiastun

sampun kaanusuarayang. Upami:

c;¾c;,= cahcah, ¾Zÿ;c¾ ;,= nyahcah,

eKÿ;¾eKÿ;,= kohkoh, e£o;¾eKÿ;,= ngohkoh, msl.

3.3. Tengenan h, ring kecap pengawit kruna lingga sané kecap aksarannyané

mabinayan, kantun manggeh tengenan h, punika. Upami:

cih, = cihna, boÉ hßn,= Brahmana,

lh,±É = lahru, bh,Âø = bahni, msl.

47

3.4. Wastan genah kadi ring sor puniki, kasinanggeh saking kalih kruna.

Upami: hs¾ ;¾duern/,= Asahduren,

hs;¾eGÿebgÞ /,=Asahgobleg, msl.

4. Adeg-Adeg ( /,§

Yaning nyuratang adeg-adeg, patutipun:

4.1. Ring panguntating kruna, upami:

hdn/,= adan, budl/,= budal,

mlhøb/,= malaib, kj%e¾ koÞ k/,= kajengklok, msl.

4.2. Ring panguntat bagian lengkara, utawi panguntating lengkara, upami:
dgu esn¾ lu sø mÞ rn/hø¾eZÿomnc)ß ei kæel£n/.

Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik péléngan.

h)emãoek£Â¾ de) pæo;d¾ ¾pi )k)n/.
Embokné ngadep poh di peken. msl.

4.3. Ring tengahing kruna, kaanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga. Upami:

tm/b¾ *Þ,= tamblang, g)m/eboÞ* ¾,= gemblong,

gmu /bÞ%,= gumbleng tm/b¾ Þø£n/,= Tamblingan,

tm/pgÞi /,= tamplig, sm/b¾ ¯¡*,= samblung,

egm/bÉ*o¾,= gémblong, msl.

4.4. Ring tengahing lengkara kaanggén ngamanggehang pasang, upami:
høe¾ Zÿomn/widê.= I Nyoman Widya,

wtk) /k×tøyÉ en£¾ mku /.= watek ksatriané ngamuk, msl.

4.5. Ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara arda suara, sakadi
wianjana, mangda nénten iwang ngwacén, upami:

sri s¾ en¾\m) ti /rhøndi en.= Sira sané ngemit rainidané?

4.6. Uger-uger nyurat „gantungan‟ miwah „gémpélan‟ ring lengkara.

Sesuratan gantungan lan gémpélan ring tengahing kruna lan lengkara, kasurat
kadi patut genah gantungan lan gémpélan. Upami:
¾ n¾ei Zÿom¾næmit)åls&¾ igŠøgnŠwier;e¾ kl£niÓmæl/.

48


Click to View FlipBook Version