The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna dipakai sebagai tuntunan dalam mempelajari pasang aksara Bali

Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search
Published by pututirta21, 2022-03-03 20:09:14

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna

Buku Uger-Uger Pasang Aksara Bali dan Jawa Kuna dipakai sebagai tuntunan dalam mempelajari pasang aksara Bali

Keywords: Aksara Bali,Pasang Aksara,Uger-Uger,Buku Tuntunan

5. Tengenan Majalan

Tengenan Majalan inggih punika: kruna lingga kekalih, wiadin langkung kaangkepang.
Krunané ring arep mapanguntat antuk tengenan, tur krunané ring pungkur mapakawit
antuk aksara suara.

Sesuratan tengenan majalan wénten kalih soroh, inggih punika:

5.1. Sesuratan tengenan majalan ritatkala nyuratang lengkara-lengkara (kalimat) ring
basa Bali lumbrah.

5.2. Sesuratan tengenan majalan ring lengkara-lengkara basa Bali Kawi utawi basa
Jawa Kuna.

5.1. Sesuratan tengenan majalan ring basa Bali lumbrah:

Imba: kr¾ £¿/,¿-¿hsm) /,¿ dados:¿kr£sm) /.
(Karang – Asem) dados: Karangasem,

hnk/,ÿ-¿¿hgu*, dados:hnkg.*u
(anak – agung) dados: anakagung,

dbÑb/,¿-¿heLÿn/,¿¿dados:dbÑbeLÿn/.¿
(dabdab – alon) dados: dabdabalon

5.2. Sesuratan tengenan majalan ring Basa Kawi:

Uger-uger sesuratan tengenan majalan ring basa Kawi, pateh sakadi ring basa

Bali lumbrah, kéwanten wewehanipun kruna lingga kekalih wiadin langkungan

kaangkepang.

Upami:hnk/,-¿hør, dados: hnkør.

(anak – ira) dados: anakira

sir£/,¿¿-¿¿hnk/, dados: ¾sir£nk/.
(sirang – anak) dados: siranganak

s£/,ÿ-¿¿høncu p/,-¿h£ø rn/,ÿdados: s\ni ucp£i rn/.
(sang – inucap - ingaran) dados: sanginucapingaran
s¾ £¾ /,¿-¿hnø ucp/,¿-h£rn/,¿Áj( nu ,¿¿s\inucp£rnj( un.

(sang - inucap - angaran – Arjuna)
dados: sanginucapangaranarjuna.

49

Kasinahanipun (Kesimpulan):
a. Tengenan majalan kamanggehang sajeroning Kruna Dwilingga (kata ulang)

lan kruna satma (kata majemuk).
e¾ h\eá lÀ\ál/, dados:eh\eá l\ál/. = énggal-énggal,

jb) gu rÀ¾ mu . dados:jb) gu rum/. = jebugarum, msl.

b. Tengenan majalan kaanggén ngamanggehang „guru‟ miwah „lagu‟ ring
wirama kekawin.

6. Nyurat kruna lingga tigang wanda

Kadi sané kaonék ring ajeng, basa Bali punika mawit wantah lingsehan (rumpun) basa
Austronesia. Macihna kruna linggannyané winangun antuk kalih wanda (dua suku kata).
Yaning wénten kruna lingga ring basa Bali langkungan ring kalih wanda/kecap, punika
wantah jotan (kosa kata serapan) saking basa dura Bali utawi basa dura negara.

Kruna-kruna jotan (serapan) punika kapalih dados 3 (tigang) paos, inggih punika:

6.1. Basa ketah sané mawit saking Basa Kawi inggihan basa Sanskerta.
Kecapé ring pangawit kasinahang antuk „lagena‟. Upami:

Aksara Bali Suratan Aksara Latin Wacénan (basa Bali)

¾Sÿgr, = segara segare

Nÿgr, = Negara negare

Sÿmdi, = semadi semadi

Sÿmy, = semaya semaye, msl.

Pakéling:

Uger-uger nyurat antuk aksara Bali nénten mapepet, kéwanten
kawacén pepet („e‟), boya „a‟, ring pangawit krunané. Yaning nyurat
antuk aksara Latin, pateh kadi ucapannyané (suara „e‟), nénten dados
kasurat antuk „a‟.

6.2. Basa „ketah‟ sané mawit saking basa dura Bali (boya basa Kawi utawi basa
Sanskerta), kamanggehang mapepet ( ÿ¿¿) ). Upami:

k)tømun/, = ketimun

k)d)el, = kedelé

ke) tewl/, = ketéwél

k)eDÿ* e¾ D*ÿ, = kedongdong

kb) lø øãl/, = kebilbil

kt) pø t/,¾ = ketipat

50

6.3. Basa ketah sané mawit saking basa Indonesia, basa daerah séosan, miwah basa

dura negara (basa Asing), boya basa Sanskerta, krunané ring kecap (suku kata)
pangawit kamanggehang „mapept‟ (¿¿ÿ¿)). Upami:

s)eKÿl;, = sekolah

se) pd, = sepeda

be) nÑr, = bendera

s)ptu, = sepatu, msl.

7. Pasang Aksara Dwita

Aksara Dwita, tegesipun: aksara wianjana sané pateh aksarannyané kaangkepang. Kruna-

kruna sané madwita witnyané saking ued (akar kata) basa Sanskerta.

Upami: útÓr,= utara, yudÒ,= yuda,

bdu ,Ò = Buda, cti Ó,= cita, msl.

Pakéling:
a. Dwita sané malarapan antuk „surang‟ (ÿ¿¿(§ nénten kantun kamanggehang!

(sakadi ring uger-uger Purwa Dresta).

Upami: k(x, = karna, patut kasurat:¿¾k¾(x,= karna
´¨x, = sirna, patut kasurat :´x¨ , = sirna
k(mß, = karma, patut kasurat:¿km( ,= karma
Œ(m,ß = darma, patut kasurat:Œ¾ m( ,= darma, msl.

b. Aksara d, yaning madwita nganggé Œ, (da madu). Upami:

´udÒ,= suda, yudÒ,= yuda, wdÊ Ò,i = wredi,

vdu iÒ,= budi, sidÒ,= sida, sdi i,Ò =sidi, msl.

51

C. SESURATAN PASANG PAGEH

Pasang Pageh tegesipun: pasang aksara mula wantah kadi asapunika, nénten dados ubah.

Kruna-kruna sané nganggén pasang pageh ketahnyané mawit saking basa Kawi, basa

Sanskerta, utawi basa saking dura Bali siosan.
(Daftar “Pasang Pageh” kasurat ring cakepan matiosan).

1. Sesuratan pasang pageh sané dados basa Bali lumbrah (basa saraina-raina), silih

tunggil sakadi ring sor:

Á(jun,= Arjuna; eFÿr,= ghora = hebat, dahsyat, menakutkan.

vpU t,ø = bhūpati= raja; mŒê,= madhia = tengah, bagian tengah, pinggang

2. Sesuratan mapangawit antuk aksara: Á,¿(a kara). Upami:
Ák×r,= akṣara= huruf, suku kata; Á(q,= artha,
Áogm,= āgama; ÁoCÿr,= ācāra = kelakuan, laksana, adat,praktek
Áojño= ādnyā = perintah Áodi,= ādi = awal, pertama, bagus, unggul, hebat.

3. Sané mapangawit antuk aksara:¿¿÷, (i kara). Upami:

÷nËÑ øy,= indria= indra, alat persepsi;÷´rÙ ,= īśwara = yang berkuasa, raja, Ṥiwa;

÷´k,= Iṣaka, ÷([ê,= irṣya = iri hati, cemburu, dengki,

÷nÑË,= indra = Dewa Indra, ÷}ÿn,= Iśāna = nama Ṥiwa; msl.

4. Sané mapangawit antuk aksara: ú, (u kara). Upami:

útmÓ , = uttama = utama, tertinggi, unggul, paling baik, kepala, pokok;
ú³Œ, = uṣadha = obat

úŒ( ,= urdha= tinggi, luhur, agung, mulia, unggul;

ú(Œ,Ù = urdhwa = bangkit naik, berdiri tegak, titik tertinggi, puncak, zenith.

úŒ( eÙ rt,= urdhwaréta = lingga dalam keadaan tegak (keluar air mani).
úx( ,= urṇa= bulu domba, (lingkaran bulu di antara alis mata Budha, gemerlapan;

5. Sané mapangawit anuk 6 (é kara). Upami:

6k,= éka = satu, bersama-sama; 6w,,= éwa = jengkel, marah, kesal; segan;

6r*, = érang = malu, rasaa malu, keseganan, kerendahan hati, sifat takut;

6Z&ÿé ,=énjing = pagi, keesokan harinya;

6k¾wkê,= éka wakya = kalimat yg identik (kata dan arti), ujaran yg sepakat..

52

6. Sané mapangawit antuk aksara: ü¿,¿(ai kara). Upami:
ü(³x¾ ê¾ ,= airṣaṇya = barat laut; ü´y(Ù ê,=Aiśwarya = kekuasaan, kekayaan

ül( \á,= Airlangga, ü(³l,ø = airthali = air terjun, jeram, msl.

7. Sané mapangawit antuk: aksara O, (o kara). Upami:

OdÙd/,= odwad = tumbuhan menggantung; O¾[a,= Oṣadha = obat,

O[¾ ÕË,= oṣṭra = onta; tumbuhan ramuan obat;
O¾py,= cara, usaha, tipu daya, sarana, msl.

8. Sané mapangawit antuk: aksara Ï,¿¦ra répa). Upami:

Ïk×,= reksa = beruang, ϳi,= resi,

Ïm)k/,= remuk, hancur, patah, rusak; Ï\i;, = rengih = rintihan, ratapan.

Ï\)o, = rengö = dengar, mendengar, mendengarkan;

Ïx¾ ,¿= rena = hutang, kewajiban; gembira, kegembiraan, puas, kepuasan;

9. Sané mamuat aksara x, (na rambat). Upami:
pxÉ t,= praṇata = menundukkan kepala, membungkuk, tunduk, menyerah;
r¾ x, = raṇa = peperangan, perkelahian, pertempuran, percékcokan;
lk×x, = lakṣaṇa = tindakan, perbuatan; tanda, lambing, ciri, pertanda;
mxøk/, = maṇik = manikam, permata, mutiara;

10. Sané mamuat aksara q, (ta tawa). Upami:

rq,= ratha = kereta (khususnya kereta perang roda dua, sebarang kendaraam;

miqê,= mithya = keliru, saalah; palsu, dusta, tidak menepati kata;
noq, = nātha = pelindung, raja, pangeran, penguasa;

pÉqm, = prathama = yang pertama, terkemuka, terutama, utama, terpenting, msl.

11. Sané mamuat aksara ª, (ta latik). Upami:
ª¾øKÿ,= ṭikā = gambar, lukisan, tulisan, apa saja yang mengandung tulisan atau

lukisan;
ni³,Õ = niṣṭa = nista, jelek, buruk, jahat, hina, rendah, melarat, menyedihkan;

j~ÿAÿr,= jaṭādhāra = rambut yg dipilin seperti dikenakan oleh pertapa;

v~ÿr, = Bhaṭāra = Dewa, tuan yang mulia, tuan besar; msl.

53

12. Sané mamuat aksara ³, (sa sapa). Upami:

v³i ,= berbisa, racun; cakap, mampu menyelesaikan; kuat, berkuasa; ¾

Mÿnu³,= manusa = orang, manusia;

ni³lÐ ,= niskala = niskala, gaib, tak kelihatan, immaterial;
senoÓ ³,= santoṣa = senang, kesenangan, kepuasan, menerima apapun yg terjadi,

menyerah, menguasai emosi, msl.

13. Sané mamuat aksara ´, (sa saga). Upami:
´øw,= Siwa, ´uk,Þ = śukla = putih, murni, tidak ternoda, terang, cmerlang;

paro bulan terang;,
´dÉ Òo,= sraddhā = keyakinan, kepercayaan, kesetiaan, harapan, keinginan;

´øl, = śila = tingkah laku, watak, kelakuan bai, moralitas, kebajikan;

´øLÿ,= śilā = batu, karang, msl.

15. Sané mamuat aksara f, (ga agora). Upami:

fxU( øt,= ghūrṇita = bergema, riuh,keras; fÉx,= ghrāṇa = hidung;

ftÊ ,= ghṛta = mentega cair; emf,= mégha = awan, mega, msl.

16. Sané mamuat aksara v, (ba kembang). Upami:

Evr,i = bhéri = gendang; viru,= bhiru = takut, penakut, kecil hati;
vujg,= bhujaga = ular, naga; v[i x,= bhiṣaṇa = hebat, dhsyat;

menakutkan, mengerikan; msl.

17. Sané mamuat aksara 8, (pa kapal). Upami:

8l,= phala = buah; hasil, akibat, balas jasa; 8ol¡án,= Phālguna = Arjuna;

8lmUl,= phalamūla = akar-akaran/umbi-umbian dan buah-buahan;

18. Sané mamuat panganggé suara „o „ (tedong). Upami:

sohs,= sāhasa = terburu-buru, membabi buta, kesembronoan, tidak memper-

hatikn; kekerasan, kekejaman, perkosaan;
Œon,= dāna = kekayaan, uang; nog,= nāga = ular, naga;

roj,= raja = raja, pemimpin, yang berkuasa; boh,u = bāhu = lengan, msl.

Sÿgr, = sāgara = samudra, laut;

54

19. Sané mamuat panganggé „ ÿ¿ù„ (ulusari). Upami:

´ùÉ,= śrī = sinar, kecantikan, kemakmuran, cahaya kekuasaan seorang raja;

gùt,= gīta = gita, nyanyian; mnÓË,ù = mantrī = mentri, penasehat raja;

lùn,= līna = hilang, musnah, kematian, pengrusakan, pembinasaan (=pralaya).

20. Sané mamuat panganggé suara: „¿¿U „ (suku ilut). Upami:
pjU o,= puja = pemujaan, penghormatan, rasa hormat;
nU³,= nūsa = pulau;
smUh,= samūha = kumpulan, jumlah, banyak; masyarakat, umat;
sUn,u = putra, anak, keturunan; msl.

21. Sané mamuat panganggé suara „ai‟/‟é‟= „E„ (taléng répa). Upami:
Edtê,= daitya/détya = daitia, anak „Diti‟;
Ern,= raina/réna = ibu,
Ewsê,= waisya/wésya = wésia varna;,
Evrw,= Bhairawa/Bhérawa = menakutkan, mengerikan, dahsyat;
bentuk Siwa yang mengerikan; penganut Bhairawa, msl.

22. Sané mamuat aksara dwita, upami:
budÒ,i = buddhi = akal budi, buah fikiran, kecerdasan, perasaan, hati, ingatan, msl.
]ud,Ò = śuddha = bersih, murni, terang, cerah, putih, tidak tercela;
wtÊ ,Ó = wrtta = berita, peristiwa, tindakan, cerita (laporan), desas-desus;
teø LÿtmÓ ,= Tilottama, msl.

23. Sané mamuat aksara Pluta.

Upami: s±lÔ ,= sthula, s¾dÊ ,Ò =sreddha, miwah sané lianan.

55

D. SESURATAN KRUNA TIRON (TETIRON)

Kruna Tiron utawi Kruna Tetiron, inggih punika: kruna lingga sané sampun kahanan
wewehan (imbuhan), luiripun: polih Pangater (awalan), polih Pangiring (akhiran),
polih Seselan (sisipan), lan sampun kadwipurwayang, tur sampun kadwiungkurang.

1. Suara lagena ring kruna tiron.
1.1. Suara „e‟, ring pangater (awalan): ma, ka, pa, sa, a, pra, saka, kuma, upa,

swa, miwah nga, sami kasurat nganggé: lagena („a‟ = „e‟).

Upami: mjln/,= majalan, sluw¨,= saluir,

mksmi,= makasami, hpu cr,= upacara,

ktZ*éÿ¡ ,= katanjung, hkZÉ ÿ*é ,= akranjang,

sk¾b)ski /,= saka besik, sÙŒm( ,= swadarma,

pteKÿn/,= patakon, pjÉ ru ,u = prajuru

kumkku u,( = kuma kukur, £nn%¾ ,% = nganengneng, msl.

1.2. Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara arda suara: y,r,l,w, polih

anusuara £, (nga), kasurat kadi ring sor:

Kruna Lingga Kasurat Kruna Lingga Kasurat

y´/, dados: ¾\ê´y*, yj,ñ dados: \êjñy*,

reWÿs/, dados: \eÉ Wÿ¾s,* rs, dados: \sÉ y,*

lnø¾ ¾*Ó, dados: \inÞ Ó,* ln¡,(Ó dados: \nÞ ¡Ó(,

lu\Šu(, dados: \¡¯\Š(,u lømãk/, dados:\imÞ kã /,

wy,* dados: \yÙ *, w\nu /, dados: \Ù\un/,

ewnnÓ) /, dados: e\Ùn¾)nÓ *, wò¾ s/, dados: \Ùòs*,, msl.

1.3. Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara r,¾l, , yaning polih pangater:

m,k,s,p,, kasurat kadi ring sor:

ereRÿd/, polih pangater: m, dados:mereRÿd/,¿

llø, polih pangater:m, dados:mll,ø

rs, polih pangater: k, dados:krs,

lønÓ,* polih pangater:k, dados:klønÓ*,

56

rueRÿn/, polih pangater:k, dados:kreu Rÿn/,
lmi, polih pangater:s, dados:slmi,
Ïm¡®g/, polih pangater:p, dados:pÏm®¡g/,
l\ø ;iá , polih pangater:p, dados:pl\ø iá;,

1.4. Kruna lingga sané mapangawit antuk aksara suara, yaning polih pangater:
k,m,mk,p,sÙ, dados kasandiang. Upami:

hmãil/, polih pangater: k, dados: khmlãi /, utawi komãli /.

¿hdn/, polih pangater: m, dados: mhdn/, utawi modn/.

Ádi, polih pangater:mk, dados:mkÁd,i utawi m¾kodi.

hum;,¿polih pangater: m, dados: mhum;,¿utawi mum;.

hum;,¿polih Pangatr: s,¿ dados: shum;, utawi e¾ ¾som;.

Á(qi,¿polih Pangater: s,Ù ¿ dados: sÁÙ (q,i ¿utawi sÙ(o¾q.i

1.5. Pangater masuara „e‟ ring kruna sané mawit saking kruna tiron Basa
Indonesia, kasurat nganggé pepet (ÿÿ)). Upami:

Kecamatan = k)cmtn/,

Kelurahan = k)lru hn/,

Pendidikan = pn) dÑi ikn/,=

Pemerintahan = p)mr) ni hÓ n/, , msl.

1.6. Kruna Dwipurwa.

Kruna Dwipurwa, inggih punika: kruna sané kecap/wanda pangarepnyané
kakaping kalihang, sakéwanten kasurat antuk lagena („a‟).

-Sesuratan aksara Balinnyané nénten mapepet
-Sesuratan aksara Latinnyané mapepet (nganggé „e‟).

Upami: Aksara Bali Aksara Latin

sset, sesaté (tan dados: sasaté).

gguritn¾ /, geguritan (tan dadosa: gaguritan).

ttlu pu n/, tetulupan (tan dados tatulupan).

sshu nu n/, sesuunan (tan dados sasuunan), msl.

57

E. AKSARA ANCENG LAN TINGKESAN

Ring aksara Bali, wénten sané mawasta: Aksara Anceng (Ringkesan Tradisional), inggih
punika: sesuratan kruna lingga sané karingkes, manawi kruna lingga punika kabaos utawi
katarka (dikira/dianggap) buat (penting) tur utama.

1. Sesuratan-sesuratan Aksara Anceng punika ketah kakeniang ring Lontar Wariga,
Usada, Pangayam-ayaman, Pipil, miwah sané lian-lianan, tur kasurat apit carik siki.

Upami:
pZÇÿwr,¿=¿ Panca Wara

,ú, =¿úmnsi /. = Manis ,÷,ÿ =¿÷´k. = Isaka
,t,* =¿t\lá /.= Tanggal
,p, =¿ph.& = Paing ,´, =¿´´;ø . = Sasih
,p,* =¿pe\oÞ* .¾ = Panglong
,p,Ù =¿epon/. = Pon ,t,ø =¿tøt.ø = Titi

,w, =¿weg. = Wagé

,k, =¿kÞøeWÿn/. = Kliwon

spÓ¾wr,¿=¿Sapta Wara ,t,% =¿t)\)ká /. = Tenggek
,r;. = rah
,r, =¿rdiEt. = Redité
,Á,¿=¿Á(q.¿= arta
,c, =¿¾ecom. = Coma ,e´Þo, =¿e´Þok. = sloka

,Á, =¿Á\rá . = Anggara

,bu, =¿bud. = Buda

,wÊ, =¿whÊ sæ¾t.ø = Wrehaspati

,´,u =¿´uk.É = Sukra

,´, =¿´ni´Çr. = Saniscara

,m, =¿mnËÓ , = Mantra

,£, =¿£rn/, = Ngaran

,t,¿ =¿tmã, = Tamba

,´, =¿´xÉ , = Ṥraṇa

,j, =¿jy, = Jaya

,ru, =¿rpu ê;, = Rupiah Msl.

58

2. Ringkesan sesuratan basa Bali sané mawit saking basa dura Bali utawi basa Indone-
sia (Ringkesan Modern). Kasurat apit carik siki, tur sesuratan punika manut
ucapannyané. Upami:

BPPLA = ,ebepep6l/Á, SD = ,6s/ed,
DPR = ,edep6(, SMP = ,6s/6m/ep,
BRI = ,eb6÷¾( , SLTP = ,6s/6l/etep,
LPD = ,6l/eped, SMA = ,6s/6m/¿Á,
BUMN = ,ebú6m/6n/, SLTA = ,6s/6l/etÁ,
MPR = ,6m/ep6,( SMU = ,6s/6¾m/¿ú,
PHDI = ,ep¾h¾ed÷, SMK = 6s/6m/¿k,
PGRI = ,epeg6(÷, STIK = 6s/et¿÷¿k,
RRI = ,6(6÷( , STSI = 6s/¾et6s/¿÷,
TVRI = ,etep6÷( ,
SCTV =,6s/ec¿et¿ep,
SCTI = ,6(¿ec¿et¿÷,
RSU = ,6(¿6s/¿ú,
RSUP = ,6¿( 6s/¿ú¿ep,

3. Ringkesan anyar (modern) sané madaging angka. Upami:

P3K = ,e¾ p3¾k,=¿ep¾tgø ¾k,
P4B = ep4e¾ b,¿=¿ephm) æt/eb,
D2 = ed2,ÿÿÿ=¿eddwu ,
D3 = ed3,ÿÿÿ¿=¿edt¾ øg,
S1 = 6s/1,ÿÿ¿¿=¿6s/st,u
BA = ,ebÁ,
Drs =¿¿,ed6(6s/, =¿eDÿekoÓ rn¡sÑ /,

59

4. Sesuratan Akronim
Akronim inggih punika ringkesan sané marupa gabungan aksara utawi kecap/wanda
(suku kata), utawi pérangan lian sané kasurat tur kaucapang sakadi kruna biasa.
Akronim kasurat sakadi nyurat kruna. Upami:

BALITA = bltø , KAKANCAM = kkn¾Çm/,

BALITBANG = b¾ løt*ã, KAKANDEP = kkenÑp/,

DEPDIKNAS = edpiÑkÂs/, KODAM = ekodm/,

DEPAG = edpg/, LANSIA = lnŠyi ,

POLRI = epol,Éø LEMHANAS = òmÀns/,

DISBUD = dsi ¡®d/, LISTIBIYA = lsø Óibøy,

DEPDAGRI = edpgÑ Éø, KODAM = e¾ kodm/,

DEPDIKBUD = edpikÑ ¡®d/, SEKJEN = esekné /,

DEPNAKER = edpk ,$ PUSDOK = puesoÑ k/,

DEPPEN = edpæ)n/, KADES = keds/,

DEPSOS = edepŠos/, PEMKOT = pe) moÐ t/,

DIKMAS = dki ßs/, PEMDA = pm) Ñ,

DISBUD = dsi ¡®d/, DISPENDA = dei sæn,Ñ

60

ADYAYA VII

CECIREN-CECIREN WEWACAN
Ring sesuratan aksara Bali wénten cecirén-cecirén wewacan (tanda bacaan), minakadi:
- , - : Mawasta „carik siki‟, manggé ritatkala nyurat satua, geguritan, kanda, kidung

utawi wirama kekawin. Upami:

- Ciri sampun mapaletan

ttø ê¾*pc*¾\ri £i¾ *,¾ y¾ nt&¾ n/ôôôôô
Titiang pacang ngiringang, yaning tan …..

- Manggé ritatkala ngapit aksara anceng utawi angka.

tøym*¾ )lø¾siy¾pjÀ¾ i,100,000,¾ru¾pê;.
Tiang meli siap aji Rp. 100.000,00 (satus tali rupiah).
- .-: Mawasta “carik paréréan”. Manggé ritatkala nyuratang panelasing lengkara.

rt&¾ )£h&¾hl¾sÀid¾ ¾\¾lÞ* ¾*hul\un/.
Ring tengahing alas Ida nglanglang ulangun.
-.0.- : Mawasta “pasalinan”.
: Ciri panelasing sesuratan ring satua wiadin kanda.
kdihsunki k¾ tutru en¾rh¾i nø /.0.
Kadi asapunika katuturané riin.
: Manggé ring „pasalinan‟ tembang.
pdg¾ pu ;u ,hdhenZ¾ )ÿm¾K¾d*ñ ¾*.0.
Pada gupuh, ada ané nyemak dangdang.
-<- : Mawasta “panten” wiadin “panti”.
Manggé ritatkala ngawitin nyurat: satua, kanda, lan gegurian.
<senr¾ ihøn/,ewNó)ndiÀ¾ s¾ *P¾ évu,m¾ dg) gÀ¾ *ôu ôô
Sané riin, wénten Ida Sang Prabu, madeg agung…..
->- : Mawasta “pamada”. Manggé ring sesuratan wirama kekawin miwah Parwa.

61

Pamada puniki mawit saking: m,¾\,¾ÿ¿¿,é p,, sané mateges „nunas ica mangda
rahajeng. Imba ring sesuratan-sesuratan:

¾s*d¾ ´rqn¾ ¾om¾ ¾to¾emolø¿¿>
Sang Dasaratha nama tā moli.
sek¾s* h¾* êj*¾ gtoÐ rx¿¿>
Sakéng Sang Hyang Jagatkārana.
sumh(¾us¾*úGé¿¿´Éw¿¿>
Sumahur Sang Ugrasrawa.
->0>- : Mawasta “carik agung”, wiadin “pasalinan”. Mangge ring:
-Panelasing Kekawin
-Ngentosin Wirama
Imba ring sesuratan-sesuratan:
´ùüÉ (¾l\¾ná oeMÿSó¡¾sp*¾ nik)lNónh£numt¿¿>0>ÿ
Sri Airlanggha namostu sang panikelan tanah anganumata.
eyk¾Pé´Éys¾ mu ku ¿¿>0>
Yéka prasraya sumuka.
-:- : Mawasta “carik pamungkah”, mangge ring sesuratan nuturang makuéh.

62

ADYAYA VIII

INDIK NGWACĒN

Ring sajeroning ngwacén, wénten aksara-aksara Bali sané patut kawacén matiosan ring
sesuratannyané. Kawiaktiané puniki sampun kaonék ring sajeroning panlataran-
panlataran indik pasang aksara. Sakéwanten ring sor puniki malih kaunggahang indik
uger-uger ngwacén sesuratan basa Bali sané nganggén aksara Latin utawi aksara Bali.

1. Suara ‘h’¿¿(„h‟) ring ajen lengkara nénten kaucapang (yadiastun kasurat).

Upami: Aksara Bali Kawacén
Aksara Latin hju n/, ujan = újn/,
hujan

hitung htø u,*¾ itung = ÷t*u,

hanget h\t) /, anget = Á\t) /,

2. Kruna dwipurwa (kata reduplikasi/ pengulangan): kecap pangawit (suku kata
awal) kasurat antuk „lagena‟ („a‟), ucapannyané masuara „pepet‟ („e‟). Upami:

Aksara Bali Kawacén
ssurtn/, sesuratan

ggru ti n/, geguritan

kkwin/, kekawin

3. Saluir kruna lingga, yan kecapé (suku kata) ring panguntad aksara „hreswa‟
(suara „a‟), kawacén sakadi mapepet („e‟). Upami:

Aksara Bali Kawacén
bp, bape

put,É putre

pdß, padme, msl.

4. Saluir kruna lingga, yan wénten „suara nyandi‟ (sandi suara), minakadi
angkepan „a + i‟, angkepan punika mobah (berubah) dados suara taléng „é‟.

Upami:

63

Kasurat Kawacén Imba Lengkara
tmãy/,(tamba-i) temã, (també) tmãyø\dÀ¡ n/.
wnÐy/,(wangka-i)
smy® /,(samba-i) (tambéying hudan=pangawit tedun sabehé)
we\Ð, (wangké) w\yÐ ø\¡dÐ .
wÙy/, (wa-i)
(wangkéying kuda = bangkén kuda)

s¾ ¾emã, (sambé) sni myã ¾&Cÿmrôôô

¦kaulapin olih ipun i wit cemara…)

ew, (wé) mew;¾wÙyutmÓ .

(mawéh wé uttama ngaturang toya utama).

Uratian lan tlataran (penjelasan):
Aksara „y,‟ inggih punika silih tunggil aksara ardha suara (y,l,r,w,)

y, = kawangun antuk suara: i-a (ya); l,= L-a); r,= r-a); w, = w-a).

by, = b-a-i-a = baya; tmyã /,= tambai (a+i = é) = també.

w\Ðy,= wang-ka-i-a = wangkaya; w\yÐ /,= wangkai (a+i = é) = wangké.

5. Kruna pangarep (kata depan) masuara „pepet‟ („e‟), tur kasurat mapalasan
sareng kruna linggannyané. Upami:

Aksara Bali Kasurat Kawacén
kbZ(ÿé ka banjar ke banjar

kpk) )n/, ka peken ke peken

kjb, ka jaba ke jabe

6. Pangater akecap (awalan satu suku kata) masuara „pepet‟(„e‟).

Aksara Bali Kawacén
mdg,*¾ medagang

mjln/, mejalan

kgl) ut/, kegelut

64

7. Pangater kalih kecap (awalan dua suku kata), pangater sané pungkuran mawal
masuara „pepet‟(„e‟).

Aksara Bali Kawacén
mp£wti /, mapengawit
mp£e\á, mapenganggé
mpdÉ k×Ix, mapredaksine
mp£¾ (¾g,á mapengarge

8. Kruna lingga, sesampuné dados kruna tiron/tetiron antuk polih pangiring
(akhiran) “ Á*,¦-ang§, y,* ¦-yang§, en, ¦-n駔, kecapé pungkuran (suku kata

kedua) sané kawacén masuara pepet („e‟), mawali masuara lagena “a”. Upami:

Kruna Lingga Kruna Tiron

Kasurat Kawacén Kasurat Kawacén

òg, lege ògy¾,* legayang

bp, bape bpenÂ, bapanné

rg, rage rgenÂ, raganné

hb, abe hbh*, abaang

9. Lagena ring kecap panguntad kruna (suku kata terakhir) mawit saking basa
Indonesia tur durung marasa sakadi basa Bali, kaucapang “a”.

Aksara Bali Kawacén

÷enÑoensê, Indonésia

¾ ktwu , ketua

pmÉ uk, pramuka

÷p, ipa (i-pé-a)

6 s/6m/¿Á, és-ém-a

¾ 10. Wénten angkepan 6(,¿+¿y, („r + ya‟) = masuara „ria‟. Upami:

Kasurat Kawacén
yê¾k( &¾bZÿu. riaking banyu (ombakan toya)

yê¾(gnÉ i¾\inÑ˾p(wtÙ . riagrananing indra parwata (ring puncak gunungé).

65

11. Wénten kruna-kruna mawit saking basa Sanskerta/Kawi, sané
ucapan/suaranipun pateh, sakéwanten artosnyané mabinayan. Puniki
kasengguh: 6k¾wkêv¾ ni ¾Â´±tÉ .ø (Eka Wakya Bhina Sruti) utawi “Pada-
padaning suara bina arti‟. Upami:

pŒ, = sama (padha téjanya lawan téjaning rawi)
Pÿd, = kaki (aṣtapāda = berkaki 8, kepiting, yuyu)
pd, = alam (mreca pada = alam fana); baris/lirik (bagian dari satu bait)

pl, = bahu, pundak, nama pohon dan buahnya.
Pÿl, = pelindung, pengawal, penjaga, gembala (gopāla = gembala sapi,

bhupāla = bupati, raja, pelindung dunia)
| |l,= buah (dari pohon), hasil, akibat, balas jasa (Bali: karma phala)

hji, = raja, pangeran, Yang Mulia, Seri Baginda
Áji, = kitab-kitab suci, ilmu, pengetahuan; Bali= ayah, harga; dengan

(nimpug aji batu = melempar dengan batu)

Á¾[Õ, = delapan
hs,Ó =tangan, lengan

Œw¾ ;u ,¾ = 1. jatuh, turun (perintah, kutuk, marah, cinta);
2.jam, pukul, ukuran waktu.

dhu¾;, (Bali) = 1. sebelah barat; (ba dauh= di barat)
2.panggil, beritahu (dedauhan =panggilan, pemberitahuan)

dtu, = ratu, raja. ¾
Œt,u = bahan, elemen, unsur, unsur tubuh yang terpentng; lava/lahar;

elemen bumi yang baku (hasil tambang yang berwarna merah).

¾´osÓË,= kitab suci, sastra, ilmu pengetahuan, aksara.
´sÓË, = sebarang senjata, khususnya panah.

66

sw¾(,u = sebaran, hujan (panah); sumwu,( = tersebar, terbentang, berserakan
sh(,u¾ (Bali: saur)= 1. lauk dari kelapa parut digoreng bercampur bumbu

2. jawab (masaur = menjawab)
mΐ, = tengah, bagian tengah (tubuh), pinggang; berada di tengah, netral,

tidak memihak.
mdê, = minuman keras (sebarang minuman yang memabukkan)

ly,U = (ber)lari, melarikan diri, lari cepat-cepat (hlyU,¾mlyU§
lyu, = 1. layu (Bali: ligir), merana, lemah, kurus kering.

2.layu-layu = panji, bendera (Bali: kobér, bérokan)
´t, = seratus
st, = ayam jantan (´t¾wn, = ayam hutan)

´ø¾Lÿ,= batu, karang
´ùl, = tingkah laku, moralitas, kelakuan baik, kebajikan.
sli ,psil, = bersila, duduk di tanah dengan kaki bersilang (masila).

´Ur, = gagah, berani, pejuang, juara, pahlawan, laki-laki perkasa.
sur, = déwa, berasal dari sorga.
sRu ÿ, = minuman keras.(Bali: tuak, sajeng, arak/sajeng rateng).

´uv,= baik, indah, kemilau, cemerlang, berguna, menguntungkan
sbu , (Bali) = sudah (sampun)

Wÿk/,= bicara, kata, suara, bunyi, bahasa (hwok/,= berkata, berbicara)
wk/, (Bali) = tubuh, badan, diri, diri sendiri, penjelmaan;
mowk/, = bertubuh, berwujud menjadi (menjelma).

ew,¿ = matahari, hari.
e¾ w,Ù ¿ = air.

67

wiÙt/, = asal-usul, sebab, awal, pohon, batang pohon
wti /, = mohon izin (untuk pergi), mohon diri/berpamitan,
miwah sané lianan (msl)……

68

ADYAYA IX

SANDI SUARA (RANGKEPAN AKSARA SUARA)

1. Tetuek Sandi Suara.
Sandi Suara utawi Suara Nyandi, inggih punika: suara sané kawangun malarapan
antuk paangkepan kalih suara (dua vokal). Sandi suara wénten kalih paos:

1.1.Sandi Dalem: inggih punika wangun sandi sajeroning akruna lingga (satu kata
dasar), utawi polih paweweh gabungan Pangater, Seselan, Pangiring, sakadi::
sa + ujar = sojar ¦eSÿj(,§: Wangun sandi: a + u = o

sa + ulah = solah ¦eSÿl;,§: Wangun sandi: a + u = o
sinusu+an=sinuswan/sinuson ¦¾sni eu Sÿn/,§: Wangun sandi: u + an = wa / o
1.2.Sandi Jaba: inggih punika sandi sané kawangun sajeroning kalih kruna lingga,
sakadi: wara + atma = warātma ¦w¾rotß,§: Wangun sandi: a + a = ā

nara + indra = naréndra ¦nernËÑ ,§: Wangun sandi: a + i = é
prabhu + uttama = prabhūtama ¦pÉvUtmÓ ,§: Wangun sandi: u + u = ū

2. Wangun suara sandi : tirtha + amṛta = tirthāmṛta = t¨QÿmÊt.
2.1. Suara: a + a = ā : mahā + ati = mahāti = mHÿtø.
: surya + ākaśa = suryākaśa = sYU( ÿk´.
ā+a=ā : mahā + ātma = mahātma = mHÿtß.

a+ā=ā

ā+ā=ā

2.2. Suara: a+i=é : bapa + ibu = bapébu = bepbu.
ā+i=é : mahā + indra = mahéndra = mehnËÑ .
2.3. Suara: a+ī=é : nara + īśwara = naréśwara = ner´Ùr.
2.4. Suara: ā+ī=é : mahā +īśwara = mahéśwara = meh´rÙ .
: ka + aiśwaryya + en = kaiśwaryyan
a + ai = ai :
ā+é=é : ma + ujar = mojar = eMÿj(,
a+u=o : mahā + uttama = mottama = eMÿtÓm,
ā+u=o : sira + ūrdha = sirordha = sieRÿ( Œ.
a+ū=o : dirghā + ūru = dirghoru = d¨eFÿr.u
ā+ū=o

69

2.5. Suara: i+i=ī : kapi + indra = kapīndra = kpInËÑ .
2.6. Suara: ī+i=ī : śrī + indra = śrīndra = ]¾ nIÉ ËÑ .
i+ī=ī : kapi + īśwara = kapīśwara = kpI´rÙ .
ī+ī=ī : narī + īśwara = narīśwara = nr´I Ùwr.
i + a = ya : māti + a = matya = M¾ ÿtê.

i + u = yu : Prati + upakara = pratyupakara = ptÉ ëpkr.

i + é = yé : Ari + énak = aryénak = pÉetênk/.

i+e=i : bhukti + en = bhuktin = vuknøÓ /.

i + o = yo: Swarani + ongkara = swaranyongkara = sÙrenê¾ o\rÐ .

2.7. Suara: u+u=ū : Raghu + uttama = raghūttama = rftU mÓ .
ū+u=ū : bahū + uttama = bahūttama = bhUtÓm.
u+ū=ū : prabhu + ūrṇa = prabūrṇa = pÉv¿U r.Å
ū+ū=ū : dhū + ūrṇa = dhūrṇa = Œux( .

2.8. Suara: u + a = wa : palaku + a = palakwa = plkÙ.
u + i = wi : Aku + iki = Akwiki = ÁkøkÙ ø.
u + u = wu : Aku + ulih = Akwulih = Ák±Ùlø;.
u + é = wé : Aku + énjing = Akwénjing = ÁekZÙ &ÿé .
u + e = u : pituhu + en = pituhun = pituhun/.

2.9. Suara: ö + a = wa : rengö + aken = rengwaken = Ï\Ùkn) /.
ö + i = wi : rengö + iki = rengwiki = Ï\Ùik.ø
ö + u = wu : rengö + ulahta = rengwulahta = Ï\Ù±lh.Ó
ö + é = wé : rengö + énjing = rengwénjing = Ïe\ZÙ &éÿ.
ö + e = ö : rengö + en = rengön = Ï\o) n/.

2.10. Suara: a, i, u, é, ö, masandi ring aksara „e‟ (pepet), suara „e‟ punika ical,
kandugi manggeh masuara: a, i, u, é, ö, sakadi:
a + en = a : wawa + en = wawan = wwn/.
i + en = i : weli + en = welin = w)løn/.

70

u + en = u : tuhu + en = tuhun = thu un/.

é + en = é : gawé + en = gawén = gewn/.

ö + en = ö : rengö + en = rengön = Ͼ\)on/.

2.11. Suara: é(ai) + a = aya : gumawé + aken = gumawayaken = gmu wykn) /.

é(ai) + i = ayi : gumawé + inak = gumawayinak = gumwynø k/.

é(ai) + u = ayu : gumawé + ulah = gumawayulah = gmu wël;.

é(ai) + o = ayo : gumawé + osada =gumawayosada =gumewêo¾sd.

Pakéling:
i + a = ya / é : pati + an + i = patyani / paténi = ptêni,¿petn,i

u + a = wa / o : taku + an = takwan / takon = tknÙ /,¿teKÿn/,

Imba lengkara:
1. Wekasan tinambāken tāwak niréng wway = Pamekas empelang ida

anggané ring toyané.
tinambāken: tambāk = t -in- ambāk – en; = tnø omãok)n/,

tāwak: ta + awak; (a + a = ā) ; = Tÿwk/,

niréng: nira – ing; (a + i = é); = nei r,*
2. Kinon ta sirāwungwa = Kapangendkayang ida matangi.

kinon: kon + in = k -in- on = disuruh;
sirāwungwa: sira + a + wungu + a; sRi ÿwu\Ù.

a+a = ā (a panjang); u+a = wa;
3. Sukāmbeki sang munīndra = Lédang kayun Ida Pranda.

sukāmbeki: suka + ambek + i = sKu ÿmkã) ø.

munīndra: muni + indra (i + i = ī (i panjang); mnu InËÑ .

4. Lumagi-lagyamrih = Menumpang supaya..
lumagi: lagi + um = l-um-agi;
lagyamrih: lagi + amrih (i + a = ya); lgêmi;É .

5. Uṣṇiṣa ngkwi lebu ni pādukanira = rambut titiang ring buk cokor iratu
ngkwi: ngku + i = u + i = wi; ngku = anun tiangé.

Uratian:
1. Ring sajeroning alengkara (sebuah kalimat), kalih (2) aksara wianjana

(konsonan) sané matampekan (démpét), dados kasurat asiki kemaon.
Upami:

telas sinurat, dados kasurat: telasinurat = t)lsinurt/.

anakku, dados kasurat: anaku = hnk.u

71

2. Ring basa Sanskerta, wénten kruna-kruna sané kasurat antuk aksara

rangkep, nanging ring basa Jawa Kuna ring sapunapiné (kadang-

kadang) nénten rangkep kalih. Upami:

Sanskerta Jawa Kuna

- ujjwala ujwala = bercahaya

- ujjwalita ujwalita = bersinar
- āścaryya āścarya = tercengang

- guggula gugula = bangsa cacing

IX.1. Asimilasi Suara
Asimilasi Suara inggih punika adungan suara ring suara lian, mangda dangan ngucapang.
Wénten tigang (3) paos pawangun Asimilasi Suara, inggih punika:
1. Antuk nyikiyang suara (meluluhkan) dados suara asiki.
um + panah = umanah =úmn;,

um + bancana = umancana = úmZÇÿn,

2. Antuk ngwewehin anusuara (sengau) sané manut warga aksaranipun.
bapa + ku = bapangku = bp\,¡Ð

ibu + ku = ibungku = høb\u ¡,Ð

anu + ku = anungku = hnu\,С

3. Antuk ngobah aksara
nir + tṛṣṇa = nistṛṣṇa = nsi Ó̳,Å = bebas dari nafsu atau ikatan duniawi
nis + thura = niṣthura = ni³r±Ô , = kejam, keras, kasar, lalim
nir + cala = nścala = ni´Çl, = kokoh, tetap, tak tergoyahkan
dur + śāsana = duṣśāsana = d³u Öosn, = tak mengikuti peraturan,

tanpa ajaran moral

IX.2 Metatisis
Inggih punika panukaran genah aksara sajeroning kruna, sané tan ngobah artos. Indiké
punika makanten ring kruna sané ngawit antuk aksara “L” sesampun polih seselan „–um-„.
lampah – lumampah = mlampah = mÞmæ;,
laku – lumaku = mlaku = mÞk,u

72

IX.3. Protesis
Inggih punika paweweh aksara ring arep kruna.

stuti = astuti = ÁsÓ¾t¡ ø, = (nyanyian) pujian; mamuji

stawa = astawa = hsÓw, = (nyanyian) pujian; mamuji

sthana = isthana = ÷snÔ , = tempat, tempat kediaman

strī = istrī = ÷sËÓ ,ù = perempuan, betina, istri

IX.4. Epentisis
Inggih punika paweweh aksara ring madia (tengah) kruna, sané nénten ngobah artos.
yan = yapwan ( yan hana = yapwan hana) = ypnÙ À¾n. = kalau ada

tan = tapwan (tan wedi = tapwan wedi) = tpnÙ d)Ù .i = tidak takut

73

ADYAYA X

PAOBAH AKSARA

1. Sajeroning basa Kawi Bali, katah kruna sané aksaranipun maobah, sakéwanten tan
mangawinang paobah artos, utawi artosipun manggeh, sakadi:

1.1. Aksara „r‟ maobah dados: „d‟
ratu = datu = dt,u ¿( karaton = kadaton = kdeTÿn/,§

rengö = dengö = d)\)o,¿(renger = denger = d\) ,$ ¿§ = dengar/dingeh

ron = don (rontar = rontal = eRÿnÓ,( ¿¿eRÿnÓl/,¿¿= dontal / don ental)

ri = di (ri Astina = di Astina)
aran = adan
pari = padi
ari = adi
ira = ida
irung = idung

1.2. Aksara „r‟ dados: „h‟
punar = punah
nyur = nyuh
pager = pageh
ikur = ikuh
pasir = pasih

1.3. Aksara „r‟ dados: „t‟
wukir = wukit
ikur = ikut
laler = lalet = lalat = buyung

1.4. Aksara „r‟ ical.

turi = tui

duri = dui

darat = data
rarat = raat / rāt

1.5. Aksara „r‟ ical, sakéwanten aksara ring arep dados suara „dirgha‟ (panjang).

pereh = peeh = pöh = perah = pespes
lapar = lapā = lapar = seduk
ular = ulā = ular = lelipi
turut = tuut = tūt = sareng
rarat = raat = rāt = jagat

renger = rengö = pireng
ikur = ikuu = ikū = ikut, ikuh

74

1.6. Aksara „ri‟ dados: „nten‟ / „ntun‟
ari = anten
sari = santun
nagari = nagantun
kari = kantun
pari = pantun

1.7. Aksara „w‟ dados: „b‟
watu = batu
wali = bali
wwat = bwat
wangké = bangkay = bangké
wulan = bulan
wintang = bintang
wesi = besi

1.8. Aksara „yu‟ dados: jeng / jöng

ayu = ajeng / ajöng = hj%o, = (ring) arep; jegég, kajegégan
= malaib
malayu= malajeng / malajöng= mljo% , = becik, selamat

rahayu = rahajeng / rahajöng = rhj)o

1.9. Aksara suara „u‟ dados: „i‟
lungguh = linggih
pangguh = panggih
sungguh = singgih

1.10. Aksara „h‟ ical, ngawinang aksara suara ring arep „h‟ dados „suara dirgha‟
(panjang).
nyuh = nyū = ¾n¾ë,

duh = dū = dU,

ikuh = ikū = hkø¾ ,U

2. Siosan wénten malih paobah aksara sané ngawinang artos malianan, sakadi:

2.1. Aksara suara „u‟ dados: „awa‟ sané mateges „tos utawi putra‟ sang….
Pāṇdhu= Pāṇdhawa (poxÒw,§= tos/putra sang Pandhu ¦pox¾ Ò¡,§
Kuru = Kurawa ¦kru w,§= tos Kuru
Raghu = Raghawa ¦rofw,§= tos Raghu
Danu = Danawa ¦donw,§ = golongan raksasa anak Dewi Danu.

75

wandu= wandawa ¦wonwÒ ,§= sanak keluarga, kerabat, teman.
mardu= mardawa ¦m¾ (odw,§= lemah lembut, ramah, manis

2.2. Aksara suara „i‟ dados „é‟ / éya‟, sané mateges: ngagem, nganutin, maraga,
turunan, putra sang….
Siwa = Séwa ¦e´w,§= ngagem Siwa = penganut Siwa = Siwa paksa.

diwa = déwa ¦edw,§= hari, waktu, maraga téja.

Winata = Winatéya ¦winety,§= putran sang Winata (sang Garuda)

Kunti = Kuntéya ¦kuenÓy,§= putran Dewi Kunti (sang Pandhu)

2.3. Aksara suara „a‟ dados: „éya‟, mateges pianak, keturunan.
Sarama= Saraméya = pianak sang Sarama (nama anjing betina)
Radha = Radhéya = pianak sang Radha
Jarika = Jarikéya = keturunan sang Jarika
Menaka= Menakéya = keturunan Menaka

2.4. Aksara suara „u‟ dados: „o‟ mateges: ngagem, nganutin, turunan, paksa…

Buddha = Boddha ¦ebod,Ò §= ngagem Buddha

Sugata = Sogata ¦eSÿgt,§= paksa (penganut) Buddha

Kunti = Konti ¦eKÿnÓi,§= turunan Kunti

Putra = potra (pautra) / potraka (pautraka) = ePÿtÉk,=¿cucu

(turunan putra/anak)

2.5. Aksara suara „a‟ dados: „i‟ (sering kawewehin „ka‟ ring ungkurnyané),

mateges ngincepang, nglaksanayang.

Yoga = Yogi = sang ngincepang yoga

Dharma = dharmika = nglaksanayang dharma

Satwa = satwika = nglaksanayang satwa (Boddhi satwa)

76

ADYAYA XI

AKSARA WRE SASTRA,
AKSARA SWALALITA, LAN

AKSARA MODRE

Aksara Bali manut gegunannyané ring Pakraman Hindu pamekas ring Bali, wénten
3 (tigang) soroh, inggih punika:

1. Aksara Wre Sastra:
Aksara Wre Sastra taler kabaos „Aksara Jajar Komeri‟, ketah kabaos „Aksara
Cacakan Banjar‟ (kanggén nyurat parab/peséngan para Krama Banjaré). Sios punika,
taler kanggén nyurat kruna-kruna, lengkara-lengkara sané mamuat basa Bali
lumbrah.

Wilangan Aksara Wre Sastra punika, sakadi sampun kaucap ring arep pisan, makatah
18 (plekutus) soroh, inggih punika:

h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m,¾g,b,¾£,p,j,y,Zÿ.

2. Aksara Swalalita:
Aksara swalalita taler kabaos aksara Kawiswara, kanggén nyuratang basa Kawi
(basa Jawa Kuna, nasa Bali Kawi), taler kanggén nyuratang basa Sanskerta.

Sané kasinanggeh aksara swalalita, punika sané ngranjing Panca Walimuka (Warga
Aksara) winangun antuk 5 (limang) soroh, luiripun: Warga Kantia, Warga Talawia,
Warga Mulania, Warga Dantia lan Warga Ostia. Puniki sampun kasurat ring ajeng.
(Walinin cingak ring ajeng, taler Lempiran 1).

3. Aksara Modré:
Aksara Modré inggih punika: aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan,
ketah kabaos “rerajahan”. „Ongkara‟ punika ngranjing Modré sané dangan (modré
ringan/sederhana).

Imba sesuratan Ongkara:
ý, = Ongkara Pranawa,

þ, = Ongkara Mantra,

Ÿ, = Ongkara Mreta

Pakéling:
Sahananing sané kabaos Aksara Modré, suarannyané kabaos: „suaraning jero‟ (suara
di dalam). Wantah sang sané ngwacén uning ring suara lan tetueknyané.

***** PUPUT *****

============== (Ksamākna ng wwang mūdhālpaçāstra)==============

77

RERAMON WEWACAN
(BAHAN BACAAN)

1. Kitab peladjaran: Bahasa Djawa-Kuna (Tatabahasa Sederhana), Djilid
1,
untuk SMA Bagian A, oleh A. Prawira Suganda dan S.Sauni, Tjetakan
ketiga, Penerbitan N.V.”Masa Baru”, Bandung 1954.

2. Kitab peladjaran: Bahasa Djawa=Kuna (Batjaan dan latihan), Djilid II,
untuk SMA Bagian A, oleh A. Prawira Suganda dan S. Sauni, Tjetakan
kedua, Penerbitan N.V. “Masa Baru”, Bandung 1954.

3. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin),
Panitia Peneliti Naskah Ejaan Bahasa Bali, Huruf Bali dan Huruf Latin,
Dinas Pengajaran Derah Tingkat I Bali, 1978.

4. Tata Bahasa Bali, Dinas Pendidikan Dan Kebudayaan Propinsi Daerah
Tingkat I Bali, 1983.

5. Tata Basa Bali Ringkes, Istilah-Istilah Bali – Indonesia, I Nengah
Tinggen, Penerbit: Toko Buku “Indra Jaya”, Singaraja, 1984.

6. Kamus Bahasa Bali (Bali-Indonesia, Indonesia-Bali), Sri Reshi
Anandakusuma, Penerbit CV Kayumas, Denpasar 1986.

7. Sor – Singgih Basa Bali, Istilah Indonesia-Bali, I Nengah Tinggen,
Penerbit “Rhika Dewata”, Singaraja, 1986.

8. Tata Basa Bali Wredi (Sintaksis Bali), Istilah-Istilah Bali – Indonesia,
I Nengah Tinggen, Penerbit:Toko Buku “Indra Jaya”, Singaraja, 1993.

9. Wyakarana Kawi, I Wayan Sregeg, S.Pd., Patas, Kecamatan Gerokgak,
Kabupaten Buleleng, 2003.

10.Kamus Jawa Kuna-Indonesia, P.J. Zoetmulder, Penerbit PT Gramedia
Pustaka Utama, Cetakan Keempat, Jakarta, 2004.

11.Pasang Aksara Bali, I Wayan Simpen, AB, Penerbit PT Upada Sastra,
Cetakan III, Denpasar, 2004.

12.Pedoman Pasang Aksara Bali, Dinas Kebudayaan Propinsi Bali,
Denpasar, 2005.

13.Tata Sukerta Basa Bali, Wayan Budha Gautama, Penerbit CV. Kayumas
Agung, Gianyar, 2005.

14. Sareng Mapauruk Aksara Bali, Mangku Ketut Narwadha, Penerbit &
Percetakan Paramita Surabaya, 2006

15. Kamus Anggah-Ungguhing Kruna Bali - Indonesia, Dr. I Nyoman
Suwija, M.Hum., Penerbit & Percetakan Pelawa Sari, Cetakan I,
Denpasar Juli 2008.

16. Pedoman Uger-Uger Pasang Aksara Latin Basa Bali Lan Pasang
Aksara Bali Basa Bali, Guru Gede Pasek Budha Gautama, CV Kayumas
Agung, Gianyar, 2008.

17. Kamus Bahasa Bali (Bali – Indonesia), Wayan Budha Gautama,
Penerbit & Percetakan Paramita Surabaya, 2009.

18. Ejaan Bali Latin, Dr.Drs. I Nyoman Suwija, M.Hum., A.Ma.,
Percetakan & Penerbit Pelawa Sari, Denpasar, 2015.

19.Tata Titi Basa Bali, “Nuntun Alit-Alit Mlajah Basa Bali”, Gede Agus
Budi Adnyana, S.Pd.B., M.Pd.H., CV. Kayumas Agung, Gianyar, 2017.

20. Papalihan Kruna Miwah Lengkara Ring Basa Bali, Gede Agus Budi
Adnyana, S.Pd.B., M.Pd.H., CV.Kayumas Agung, Gianyar, 2017.

*****

INDIK SANG SINURAT (BIODATA)

Nama: Ida Ketut Windu BA, MPA
Tempat/Tanggal Lahir: Mataram, 19 Juni 1944

Pengalaman di bidang Pemerintahan:
Pejabat Eselon III (Sekretaris/Kepala Bagian T.U.
pada Kanwil Departemen PU Prop. Bali)
Pensiun bulan Juli 2000
Penerima Satya Lencana Karya Satya Tingkat I dan II dari Presiden RI.

Pendidikan Formal:
1.Sekolah Rakyat Negeri (SD) 6 tahun (1958),
2.SMP Negeri Bagian B (1961),
3.SMA Negeri Bagian C (1964),
4.Sarjana Muda Hukum pada Fakultas Hukum
Universitas Mataram (1969),
5.Master of Public Administration (M.P.A.) pada
College of Public Administration,
University of the Philippines, Manila (1981).

Pengalaman bidang swasta:
1.Pramuwisata (Guide/Tour Operator pada Travel
Agent “Bali Art Tours Inc.” Denpasar (1969-1972)
2.Free lance Guide (1972-1973)
3.Material Supervisor pada “Flexoplast Pty. Ltd.,
Melbourne, Australia (1973/1974)
4.Anggota Bali Guide Association (1974)
5.Sebagai Counterpart/Guide Wartawan Travel Agent
Wilayah Pasifik pada PATA Annual Workshop
Denpasar, bulan Maret 1974
6.Pengajar Private English Course untuk perorangan
dan beberapa instansi swasta di Denpasar (1998-2002)

Pendidikan Informal/Kursus-Kursus Pendukung:
1. Kursus Guide/Pramuwisata oleh Dinas Pariwisata Daerah (DIPARDA) Bali (1972);
2. Kursus Bahasa Inggeris di LIA (Lembaga Indonesia-Amerika) Surabaya (1977), di IALF
(Indonesia-Australia Language Foundation) Bandung (1990), di AELTC (America-English
Language Training Center) Jakarta (1995);
3. Training Management Course di University of New South Wales (UNSW), Sydney, Australia
(1991);
4. Kursus HUMAS oleh Pemda Bali (1984);
5. Kursus Pancasila (P4) th 1985 & 1994;
6. Kursus SPAMA (Staf Pimpinan Eselon III) Surabaya;
7. Kursus Perencanaan Tenaga Kerja, Jakarta (1988).

Kegiatan masa pensiun:
Sejak tahun 2002 menekuni sastra Bali, sastra Jawa Kuna dan Wirama / Kekawin / Kekidungan, dan
selanjutnya mulai membuat tulisan-tulisan untuk kebutuhan intern dan bagi mereka yang
membutuhkan, dalam rangka ikut melestarikan Budaya Daerah dan Budaya Bangsa.
Terakhir sekali, ikut membina Pasraman ‘Bajra Jñana’ Desa Pakraman Budhakeling Kabupaten
Karangasem, sebagai Tutor bidang ‘nyastra’ (termasuk aksara/bahasa Bali).

Semoga sisa-sisa hidup ini masih ada manfaatnya!


Click to View FlipBook Version