Книга 1

МЕМЛЕКЕТ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1-тарау

МЕМЛЕКЕТ ТЕОРИЯСЫНЫҢ НЕГІЗДЕРІ

1.1. Қоғам және мемлекет

Мемлекеттің қоғаммен генетикалық байланысы. Мемлекет
туралы әңгімені бастардың алдында біз ең алдымен оның қоғамда
әрекет ететіндігін, онымен кандай да бір өзара қарым-қатынаста
болатындығын, оның, яғни қоғам ның тарапынан белгілі бір
ықпалдың болатындығын және өз кезегінде қоғамға өзі де ықпал
ете алатындығын ескереміз. Сондықтан да қоғам мен мемлекеттің,
оны жа нама түрде көрсететін аса маңызды институттарының
көмегімен болатын өзара қарым-қатынасының принциптері мен
негіздерін теориялық жағынан айқын дау қажеттігі туып отыр.

Қоғам - адамдардын ұйымдасуы мен өмір сүруінің нысаны,
соның шеңберінде материалдық және рухани игіліктер өндіріліп,
тұтынылып және айырбасталып жатады, осының өзі белгілі бір
тәртіпті, адамдар арасындағы өзара қарым қатынастардың
орнықтылығы мен тұрақтылығын нығайтуға бағытталған, өз
мүшелерінің мінез-құлқын басқарудың, реттеудің және ықпал
етудің ерекше құралдарының болуы мен сипатталады. Мемлекет
қоғамның негізінде пайда болады және сол мемлекет курган
үйымдардың бірі болып табылады. Ол - қоғам дамуының белгілі бір
кезеңіндегі нәтижесі. Қоғамның анатомиясы, бейнесі, сипаты және
табигаты кандай болса, мемлекет те сондай болады. Жартылай
жабайы қоғамның өзіне лайықты мемлекеті болса, өркениетті
қоғамда мүлде баска мемлекет болды. Оркениеттін әр басқышы әр
алуан мемлекеттермен сипатталып келді және сипатталып отыр.
Қоғам дегеніміз - мемлекеттің объективті негізі іспетті, соның
базисі, өзгеше "тіршілік ету ортасы". Ол мемлекеттен әлде қайда
көп бұрын пайда болды. Ұзақ уақыт бойы ол мемлекетсіз өмір
сүрді, туындаған мәселелерді басқа үйым дық құрылымдар мен
институттардың көмегімен шешіп отыр ды. Алайда қоғам өзі

тудырған мемлекет оның өте қажетті серігі, міндетті түрдегі
атрибуты болып шықты. Бір кезеңнен екінші кезеңге өткен сайын
ол дамып, түрленіп, өзгеріп келді және жақын, алыс келешекте де
өзгеретіндігі шүбә келтірмейді, бірақ енді келешекте тарих
сахнасынан шығып қалуы және жойылып кетуі екіталай. Қоғам
тіршілік етіп жаткан кезде мемлекет те сақталады.

Алғашқы кезде қоғам мен мемлекет бірдей болды деген сияқты
оқу әдебиеттерінде кездесетін пікір біздің ойымыз ша, дүрыс емес.
Келтірілген тезистің авторы Л.И.Спиридо нов айтып отырған
ежелгі полис бір мезгілде әрі мемлекет, орі қоғам болуы мүмкін
емес. Оның бойынан өз қүрылым дары бар мемлекет болып не
табылатынын және шын мәнінде қоғамды не курайтынын айыру
керек. Олар сәйкес келмейді, сәйкес келуі мүмкін де емес, өйткені
әртүрлі дәстүрдің қүбы лыстарына жатады.

Мемлекет қоғамға қызмет етуі керек, оның мүдделері мен
қажеттіліктерін қанағаттандыруға ықпал етуге, оның тіршілік
етуіне қажетті жағдайларды камтамасыз етуі тиіс. Бул жагынан
мемлекеттің мүмкіндігі зор. Орасан зор мате риалдық, адам,
үйымдастыру ресурстарына, саяси-идеологи ялық потенциалға,
басқарудың, реттеудің және ықпал етудің әр алуан құралдарына
иелік ете отырып, мемлекет (оларды үнемді орі тиімді пайдаланған
жағдайда) экономиканың, әлеуметтік, рухани және баска
жағдайлардың дамуына оң әсер етіп, турактылык пен тәртіпке қол
жеткізуге, қоғамда қажетті моральдық-психологиялық ахуал
қалыптастыруға оң ықпал ете алады. Мемлекеттің жоғарыда аталып
өткен мүмкіндіктерінің қоғамға барынша пайда келтіретіндей етіп
жүзеге асырылуы аса маңызды.

Алайда, кейде мемлекеттің қоғамға масыл болатын жағдайы да
кездеседі, қоғамға зиян және түгелдей орны тол майтын залал
келтіре отырып, оның дамуына теріс (тойтара- тын,
жансыздандыратын, тежейтін) рел аткаруы мүмкін.
Мемлекеттің қоғамға теріс ықпалының мүмкіндігі аса зор
болғандықтан оның қоғамды деформациялау сияқты салда ры да
болуы мүмкін. Мысалы, фашистік және басқа тотали тарлык

мемлекеттердің қоғам дамуындағы рөлі шын мәнінде қатерлі болып
шықты: экономиканың милитаризациялануы, демократияның
дамымауы, жеке адамның құқығының аяққа басылуы, полицияның
зорлық-зомбылығы, жаппай заңсыз дық - міне осының бәрі
қоғамның табиғатын бурмаламай тұра алмады, оған теріс бағыт
берді.

Көріп отырғанымыздай, қоғамға қатысты мемлекеттің рөлі
біржақты бағалана алмайды екен.

Қоғам мен мемлекеттің қатынасының үйлесімділігінің
қажеттілігі. Қоғам алдында тұрған көптеген міндеттерді шешуді
мойнына алған мемлекет қалай болғанда да қоғам ның түрлі
саласындағы тіршілік әрекетіне араласуға мәжбүр болады.
Тарихтың әр кезеңіндегі мұндай араласудың сипаты мен шегі
әртүрлі. Оларға көптеген объективті және субъективті факторлар
әсер етеді: экономиканың даму деңгейі, халықтың әл-ауқаты, елдің
әлеуметтік тұрақтылығы, қоғам дық және мемлекеттік құрылыстың
демократиялық деңгейі, аса маңызды саяси институттардың ара
қатынасы, басқару элитасы мақсаттарының бағыттылығы,
басшылардың жеке басының қасиеті. Осыған байланысты мемлекет
пен қоғам ның өзара карым-катынасының түрпаты қалыптасады.
Мем лекетте өзінің дамуының ең алғашқы кезеңдерінде қоғаммен
өзара карым-катынасында жабайы әрі дөрекі нысандарды жиі
қолданды: үстемдік ету, сөзсіз бағынуды талап ету, қатаң бақылау
мен ұсақ тәртіп белгілеушілік, мәжбүрлеу және күштеу әдістерін
қолдану арқылы жаппай мемлекеттендіру. Тек кейінірек, халықтың
сана-сезімі мен менталитетінің өсу, мемлекеттік және қоғамдық
институттарды бірте-бірте демократияландыру адамның және
азаматтың құқығы мен бостандығын қорғаудың қажеттігі туралы
идеяның пайда бо луы мен таралу деңгейіне қарай бұл дөрекі әрі
қарапайым нысандар қалай болғанда да өзгереді, жумсарады,
басқаларға орын береді. Оркениеттік бастаулар, мемлекет пен
қоғамның қарым-қатынасына кіре отырып, оларды жаңа сатыга
көтереді, оларға жаңа сипат береді. Әрине, бүгінде қоғамды
табанына салып таптағысы, оған өзінің еркін танып, дербестік пен

автономиялықты жоққа шығарғысы келетін мемлекттер де кездесіп
қалады. Алайда, олармен катар, көптеген мемлекеттер қоғаммен
өзара катынастарын үйлесіміділік пен тең құқықтық принциптеріне
кұра отырып, әміршілдік-бүйрықшылдык нысандарынан бас
тартуда. Бул тенденциялардын әрі қарай дамуы құқықтық мемлекет
пен азаматтық қоғам құруға алып келеді.

Мемлекет пен қоғамның өзара қарым-қатынасының
үйлесімділігіне апаратын жолдың көптеген қиындықтары бар, соқ-
тықпалы-соқпақты болып келеді. Жаңа принциптер мен әдістерді
бекіту үшін материалдық және ұйымдық алғы шар ттармен
қамтамасыз ету керек. Сонымен бірге, бұйрық бе руге дағдыланып
қалған әрі иландыру мен тәрбиелеуді білмейтін мемлекеттік
аппараттық барлық қызметкерлерінің ойлау селқостығын жеңу
керек. Азаматтардың сана-сезімін қайта бағдарлау аз күш
жұмсауды қажет етпейді, олар өз құқығы мен мүддесін қорғауға
дағдыланбаған, кейде олар дың бүзылуымен үнсіз келіседі, өмірде
кездесетін заңсыз дық, сыбайластық және қиянат фактілеріне
енжарлық көзқарас усынады. Қоғам қабылетті әрі тиімді әлеуметтік
институттар құруға мүдделі, өйткені олар мемлекеттің рөлінің
шектен тыс күшеюіне және оның өзіне негізсіз билік етуіне, айқын
өктемдігіне, әсіресе тоталитарлығына сенімді кедергі болар еді.
Олардың ішінде ең алдымен халықтың әртүрлі топтары куратын
саяси партияларды, қоғамдық бірлестіктерді, бұқа ралык
козғалыстарды, үкіметтік емес ұйымдарды айтуға бо лады.
Жұртшылықтың белгілі бір дәрежедегі қолдауына ие болған,
қоғамдық пікір мен өз беделіне сүйенген олар, қоғам мен
мемлекеттің арасындағы қажетті балансты сақтау немесе
қалыптастыру үшін ықпал етудің түрлі механизмдерін пай
даланады.

1.2. Мемлекеттің пайда болуы

Алғашқы қауымдық құрылыстың ыдырауы және мемлекеттің
пайда болуының алғы шарттары. Мемлекеттің пайда болуына

өзінің сипатына, бағытталуы мен ерекшеліктеріне сәйкес,
нысандарын қажет етпеген және мемлекет болғанға дейінгі, баска
нысандарды пайдаланып келген алғашқы қауымдық қоғамның даму
кезеңдері тікелей ізашар болып отыр. Экономика мен баска да
тіршілік ету салаларының өте төмен деңгейімен ерекшеленетін
алғашқы қауымдық қоғам алдын ала қоғамдық өмірдің жабайы
сатысынан объективті түрде өтіп, мемлекеттік деңгейіне дейін өсуі"
керек. Ол жануарлар әлемінен енді ғана бөлініп шыққан, өзінің
өткен өмірінің ашық та анық таңбасы бар адамның көп жағдайда
табиғат тың дүлей де соқыр күштерінің алдында дәрменсіз болып
қалатындығымен, жағдайды бірден бағдарлай алмайтынды ғымен,
өзінің іс-әрекеті мен қылығының аяғы неге апарып соғатындығын
болжай алмайтындығымен сипатталатын. Ол тамақ, киім және
баска тіршілікке қажетті заттарды табудың жетілмеген, дөрекі
куралдарын пайдаланды, соған қарай қоғамда еңбек өнімділігі
табыстың жинақталып, осында қалып қалуына мүмкіндік жасай
алмады: ол қалдықсыз пай даланылды.

Осындай өте қиын жағдайларда, тіршілік ету үшін адам дардың
алғашында шағын ғана отбасылық кезбе топ құруға, кейінірек -
қауымның қүрамы бойынша одан әлдеқайда көбірек болып
топтасуы кажет болды. Бул топтар негізінен туыстық қатысы бар
адамдардан құрылды. Кезбе топтың немесе қауымның мүшелерімен
туыстық қатысы жоқ адам дарға сенімсіздік көрсетіліп, олар ортаға
жіберілмедi. Біртіндеп қоғамның негізін салған рудың адамдары
бөлектеніп шыға бастайды. Ол үшін олардың мынадай
ерекшеліктері болуы керек болды:

1) сол кездегі іс-әрекеттің негізгі салаларын қамтуға мүмкіндік
беретін қоғамдық өмірдің өзіндік бір нысаны ретінде ортақ
шаруашылықты жүргізе алатын, ұжымдық тұты нуды жүзеге
асыратын, ұжым мүшелерінің қажетін қанағат тандыратын болуы
керек;

2) туыстық жағынан аса жақын емес, сондай-ақ таяу дағы
максат, мүдделері де бөлектеу ру мүшелері айтарлық тай

ұйымшылдық көрсетіп, бір біріне көмектесіп, қауіп-қатер ден
бірлесіп қорғануы керек;

3) осыған сәйкес руды баскару жүйесі құрылды: ру тіршілігінің
негізгі мәселелері барлык ру мүшелерінің дауы сы тең болып
саналатын рудың жалпы жиналысында қара лып, сонда шешілді;
жалпы жиналыс қандай да бір қоғам дық міндет жүктелетін ру
басшысын, әскер басын және ба ска да адамдарды сайлайды,
сондай-ақ олардың қызметіне бақылауды жүзеге асырады. Барлық
қоғамдық міндеттердің ақысыз-пүлсыз атқарылатындығын,
тұрақты негізде емес және ру мүшелерінің үсынысы бойынша кез
келген сәтте өзгеріп тұратындығын атап айту аса маңызды, ал
кәсіби не месе жартылай кәсіби баскарушы-кызметкерлер түріндегі
кандай да бір басқару және мәжбүрлеу аппаратын ру үйымы білген
емес.

Ру адамдар арасындагы алгашкы кауымдық құрылыс тың
алғашқы үйымы ретіндегі когамдык турмыс жуйссін толык
камтыган жок ол неборі осы жүйенің бір бушны гана болды.
Бірнеше ру фратрийге бірікті, ал бірнеше фрат - рий тайпа курды.
Кейде тайпалар одағы сияқты бірлестіктерді де кездестіруге
болады.

Осынау баскалардан анагурлым ірілеу болімшелердіи
шеңберінде болып жатқан қоғамдық істерді баскару, руды басқару
тәртібімен бірдей негізде жүргізілді, Будан кейінгі кезеңдерде
алғашқы қоғамның негізінде болған өзгерістер оның барлық
тараптарына катысты боллы. Түрмыстын экономикалык саласында
болған өзгерістердің маңызы айырықша еді. Куннен кунге ондіргіш
кушгтер жетіле бастады: егер алдымен жабайы жеміс-жидектерді,
дәнді да кылдарды жинау жоне жабайы андарды аулау бағыты
басым болса, сосын, солармен қатар, мәдени дақылдарды сеуіп, мал
өсіру қолға алына бастады. Сүйектен, тастан, ал кейінірек қоладан
еңбек құралдары, аң аулайтын және қорғанатын куралдар
колданыла бастады. Адамның тутынган затынан өндірген затының
артылып қалуы үшырасты. Артык дүниесі көбейгендер
оқшауланып шыға бастады. Сөйтіп, осының негізінде жеке меншік

пайда болды да, бірыңғай әлуметтік қоғамда үлкен бір өзгеріс
жасап, оны байлар мен кедейлер деп екі топқа бөліп берді. Осы
кезеңдегі ірі қоғамдық еңбек бөлінісінің (қалған жұртышылқтан
бақташылар тайпасының болініп шығуы; қолөнердің егін
шаруашылығынан бөлінуі; көпестер тобының пайда болуы)
эсерімен бүл процестер тереңдей түсті. Біртіндеп басқарудың
рулық ұйымы мен қоғамдық түрмыс қоғамның жаңадан тіршілік
ету жағдайларында қай шылықтарға кездесе бастады да, өздеріне
жүктелген міндетті орындай алмайтын жағдайға жетті. Оның
қоғамның өзгер ген жағдайын ескере алатын жаңа үйымға, -
мемлекетке жол беруі керек болды.

Мемлекет тақыр жерден пайда болған жоқ. Ол рулық басқару
жүйесін жоққа шығару және сонымен бір мезгілде оның өзіндік бір
жалғасы болып табылды. Олардың арасын да жақсы жаңалықтан
кенде емес кейбір институттардың са бақтастығы айқын көрініп
тұрды. Біріншіден, рулық баска рудың көттеген институттары
(мысалы, процедурасы күрделі және қатысушылары тең құқықты
жалпы жиналыс) ысыры лып тасталып, білік ету-мәжбүрлеу
бағытындағы басқасы мен алмастырылды. Екіншіден, рулық
басқарудың бірқатар институттары (мысалға, әскери басшылар мен
көсемдер не месе сайлау институты) елеулі өзгерістерге ұшырап,
қоғам ның тіршілік әрекетінде жаңа жағдайларға бейімделді, сипа
тын, функциясы мен міндетін өзгертті, қалай болғанда да сақталып
қалды. Үшіншіден, бұл процесте басты нәрсе әлеуметтік жағынан
әр алуан, антагонизмдерімен және күресімен сипатталатын қоғамға
арналған экімшіл-буйрык- шыл, мәжбүрлеу-күштеу сипатындағы
жаңа институттардың қалыптасуы, апробациялануы, іріктелуі,
жетілдірілуі болып отыр.

Көріп отырғанымыздай, алғашқы қауымдық қоғам да муының
табиғи барысының өзі, әрекет етіп отырған барлық факторлардың -
объективті және субъективті, ішкі және сыр тқы, маңызды және
екінші кезектегі - жиынтығы мемлекттің пайда болуына алып келді.
Бұдан былай карай мемлекет өзінің тарихының барлық келесі

кезендерінде серіктес бо лып келген қоғамның тікелей атрибуты
болды.

Әр халықта мемлекеттің пайда болу ерекшеліктері. Әр
халықтың нақтылы-тарихи тұрмыс жағдайы қоғамдық өмірдің
рулық жүйесінің ыдырау процесіне және мемлекеттің пайда болуы
мен оны басқаруға әсер етпей қоймады. Мұндай жағ дайлар тіпті
көршілес және этникалық жағынан жақын ха лықтардың арасында
әркелкі болғандықтан да қаралатын процестердің нысанының,
қарқынының және соның салда рының бірдей болуы туралы әңгіме
етудің өзі артық. Шарт ты түрде мемлекеттің пайда болуының
батыстық және шы ғыстық моделі деп бөлуге болады. Бұл екі
модельдің бір бірінен елеулі айырмашылығы бар.

Батыстык модель туралы Ф.Энгельстің "Семьяның, жеке
меншіктің және мемлекеттің шығу тегі” деген еңбегінде, сон дай-ақ
көлемді монографиялық және оқу әдебиеттерінде то лық жазылған,
оның бірнеше варианты бар, олардың әрқай сысында осы процеске
шешуші ықпал ететін түрлі фактор дар басым. Тап күресінің
теориясы және оның мемлекеттің пайда болуын анықтайтын
ықпалы түрғысынан қарағанда Афинаның тәжірибесі ерекше
қызығушылық туғызады: мүнда мемлекет, Ф.Энгельстің сөзімен
айтқанда, тікелей рулық қоғамның өз ішінен өрбіген таптық
қарама-қайшылықтардан пай да болған.

Жеке меншіктің пайда болуы таптар мен әлеуметтік топ тарды
алдын ала анықтап алып, сосын жіктеді, одан кейбіреулер
баскаларды канау мүмкіндігін алды. Аталған топтардың басқаларға
экономикалық үстемдігі сенімді, нық және тұрақты болуы үшін
оны мемлекет құрып, саяси үстемдікпен нығайтып койды. Баска
факторлардың (сырт тан жаулап алу, тайпааралық конфликтілер
және соғыс) бул жерде елеулі әсері болған жоқ; олар экономикалык
және Әлеуметтік-таптық факторлардың басымдық рөліне көлеңке
түсіре алған жоқ.

Бул процесс көне Римде баска сценарий бойынша жүрді. Мұнда
рулық қоғамда біртіндеп келімсектер (плебстер) көбейе берді де,
римдіктер оларға араласып, сіңіп кетуден сақтанып, жеке бір тұйық

аристократияға айналды. Римге келіп жатқ ан плебстердің саны
қаншалықты көп болса да, ауқымды жүмыс көлемін орындаса да
қүқықсыз еді. Осының бар лығы олардың наразылығын туғызып,
қүқығы мен артық шылықтары үшін күресуге итермеледі. Күрестің
нәтижесі плебстердің рулық құрылысты бүзып, мемлекет куруымен
аяқталды.

Германдық тайпалардың мемлекет құру процесіне сыр тқы
факторлар ықпал етті. Дамудың мемлекетке дейінгі са тысында
түрған бүл тайпа узак уакыт бойы Рим империя сына қарсы
басқыншылық соғысын табысты жүргізді. Рим империясынан коп
аумакты жаулап алған олар баскаруды соңғы болып
уйымдастыруы, олардың өздеріне сөзсіз бағы нуын, алым-салық
пен баска да төлемдердің дер кезінде төленуін, өздеріне қажетті
тәртіпті қадағалап отыруы керек еді. Алайда олардың рулық
органдары бүл міндеттерді ше шуге бейімделмеген болып шықты,
сөйтіп өздерінің шамасы келетін мемлекет құру қажеттігі туды.
Әрине, жоғарыда ата лған фактор (бөтен аумақты жаулап алу және
оларды басқа рудың қажеттігі) өзінен өзі емес, баска да бірқатар
ішкі фак торлармен (қауымдық меншіктің ыдырап, жеке меншіктің
пайда болуы, герман жұртшылығының байлар мен кедейлер болып
бөлінуі, жіктелуі) бірлесіп әрекет етті, алайда соңғы сына қатысты
ол қуатты катализатор мен жеделдеткіштің рөлін атқарды.

Мемлекеттің пайда болуының шығыстық моделінің көпте ген
белгілері азиялық және африкалық тайпалар мен ұлыс тарға тән
климаттық және басқа да табиғи жағдайлармен сипатталады.
Мүнда орасан көп егін шаруашылығы массивтерін игеруге деген
қажеттілік, суару каналдарынын курылысы мен баска да
ирригациялык жумыстарды жүзеге асыру қажеттілігі анық сезіліп
турды. Мундай жумыс көлемін жекелеген отбасы, тіпті кейде
қауым да аткара алмайтын еді; бул тек орасан зор материалдық,
кадр және баска да ресур стары бар, мемлекет деп аталатын қуатты
да ықпалды үйым ның ғана қолынан келетін еді. Сол себепті де
мунда узак уақыт бойы жерге қоғамдық меншік сақталып келді, ол
кейіннен мемлекеттің меншігіне айналды. Пайдаланып жүргеніне

қарамастан жеке меншіктің, мемлекеттің пайда болуының
батыстық моделіне жататын елдердегі сияқты, ба сымдық жағдайы
болмады. Мемлекеттің рөлінің артуына бай ланысты кездескен
объективті қиындықтарды жеңуде мемлекеттік билік көбінесе
деспоттық бағытты ұстанды. Ол мәжбүрлеу-жазалау аппаратына,
қарулы күштерге, бюрок ратиялық шенеуніктікке сүйенді,
бұлардың алдында кез кел ген адам өзін қүқықсыз сезінетін,
олардың тағдыры түтасы мен мемлекетке тәуелді еді, заң жүзінде
де, іс жүзінде де соның қолында болды. Қатыгездік, шығыстың
жауыздығы және екіжүзділік билік жүмысына өзінің ізін қалдырды.
Сөйте тұра мемлекет сыртқы әлемнен тұйықталып, бөлекте ну
бағытын үстанды: баска елдермен акпараттар алмасу жоққа ТӘн
еді, соның нәтижесінде әрбір режим өз бетінше, ешкіммен
араласпай әрекет етті, кейде жалпы прогрестен де хабардар
болмайтын еді.

Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда болуы. Қазақстан ның
аумақтық, табиғи-географиялық, топырақ-климаттық жағдайлары,
оны мекендеген халықтың ерекшеліктері алға шқы қауымдық
құрылыста және одан кейінгі кезеңдерде ба скару нысанын
қалыптастырып, дамытуға, ұйымдастыруға және тіршілік етуін
камтамасыз етуге әсер етті. Далиған кең даланың өзі де алғашқы
тобырдың, қауымның, тайпаның бір орында түрақтамай, үнемі
көшіп-қонып жүруіне жағдай ту ғызғандай еді. Сонымен қатар ұлы
дала жері жоқ көптеген көршілес тайпалар мен халықтардың
осында келіп, орнығып, түрып калсак деген көз құртына да
айналды. Қазақстан аума ғының көптеген миграциялық
тасқындардың түйіскен жерінде, халықтың жер аударылу жолында
болғандығының да әсері болды. Осының барлығы аталған аумақта
мемлекеттіліктің пайда болу процесінің бірқатар ерекшеліктерінің
болуына алып келді.

1. Казак даласы бір халықтың емес, көптеген халықтың (сақтар,
үйсіндер, хундар, сарматтар және т.б.) мекені бол ғандықтан бірі
екіншісін қуып шығып, сосын өздері жаңа "келімсектердін"
шабуылына үшырап жатты - ру-тайпалық институттарды

мемлекеттікке қайта құру процесінде айқын жүйелілік пен
сабақтастықтың болуы кейде қаралмады да. Кейде,
мемлекеттіліктің бір халықта пайда болған нышаны соғыстың
немесе баска да бір осындай жағдайлардың салда рынан жойылып
кетеді де, белгілі бір уақыт өткеннен кейін баска да халықтарда
пайда болады.

2.Дамудың мемлекеттік сатысына жеткен күшті көршілері
жаулап алған алғашқы қоғамдық құрылыстың сатысындағы кейбір
тайпалар мемлекеттілікке өзінің еркінен тыс ұмтыла ды. Мүндай
жағдайда олардың дамуының табиғи барысы жылдамдаған сияқты
лады. Мысалы, сақ тайпалары Алек сандр Македонскийдің, парсы
патшалары Кирдің, Дарий І дің әскерлерінің шабуылына үшырады:
олардың толық не месе жартылай жаулап алуы жаулап
алушылардың басқару дың мемлекеттік нысанын енгізуімен, алым-
салықтар жина уымен қатар жүргізілді. Бостандық пен тәуелсіздік
алған бүл тайпалар бурынгы, мемлекетке дейінгі нысанға қайта
оралу мүмкіндігіне ие болды, бірақ көбінесе мұндай жағ дайларда
жана мен ескінің синтезі байкалатын (ру-тайпалык және
ертемемлекеттік нысандар мен институттардың шиеленісуі).

3.Тікелей Қазақстан аумағында мемлекеттің пайда бо луы мүнда
мемлекеттің рөлінің күштілігімен сипатталатын өндірістің азиялық
тәсілі сиякты тарихи формацияның бекуімен байланысты. Жер,
мал, жайылым, су шаруашылық объектілері өндірістің негізгі
құралына айналды, оларды иеле ну үшін қырғын үрыстар болды.
Соның барысында рулық байланыстар мен қарым-қатынастар,
ішінара болмаса, бүры нғы тұрақтылығын жоғалта бастады. Уақыт
өте келе олар дың байланысы мен қарым-қатынасы басқаша
жаңғыруы не месе жайылып кетуі керек болды.

4. Казакстан жерін мекендеген тайпалар мен ұлыстар дың
мемлекет құруының тағы бір ерекшелігі, бұл процестегі армияның
үлкен рөлінің болуы. Ол бірден-ақ қуғын-сүргін мәжбүрлеу
механизмінде басты орын алды. Қандай да бір режимнің тағдыры,
биліктің жүзеге асырылу сипаты соған тәуелді болды.

Пайда болған мемлекеттер шығыстың деспоттық үлгісімен
құрылды және өзінің қол астындагы азаматтарына айтарлықтай
дәрежеде билік жүргізе алатын. Олар, негізінен әр алуан
“шығыстық" нысанда, монархтық (қағанат, хали фат, хандык,
султанат) еді. Өзінің құрамына орталыққа ба ғынатын үлкен
аймақтық-мемлекеттік құрылымдарды жиі жиі бірлестіріп отырса
да, олар, алайда, вассалитет сюзеренитеттің негізінде құрылған
классикалық феодалдық мемлекеттерден ерекшеленетін еді. Бірақ
олардың дамуы біртіндеп осы бағытта жүрді. Нәтижесінде, XIV-XV
ғасыр ларда қазіргі Қазақстан аумағында тұрақтап қалған қазақ
халқы қалыптасқан кезде, мүнда хандық билік нысанын дағы
феодалдық мемлекеттілік орнықты.

1.3. Мемлекеттің ұғымы мен белгілері

Мемлекет туралы ұғым. Мемлекет - басқару функция сын
орындайтын және соның көмегімен қоғамның тіршілік тынысын
камтамасыз ететін, оған қажетті жағдайлар мен ал ғышарттар
жасауға ұмтылатын адамзат қоғамын ұйымдас тырудың айрықша
нысаны. Өзіне тән ерекше белгілері мен қажетіне, сондай-ақ
өзіндегі аса мол мүмкіндіктеріне қарай мемлекет экономиканы
дамытудың, әлеуметтік-саяси, руха ни, ұлтаралық және жеке
адамдардың арасындағы қатынас тардың маңызды мәселелерін
шешуге нақты қатысып, қоғам дағы істердің жағдайына белсенді
түрде әсер ете алады. Мем лекет тек өзіне гана тән функциялары,
әсер ету нысандары мен әдістері бар айырықша құрылым ретінде
сипатталады. Соның арқасында оны қоғамда, үйымда, құрылымдар
мен институттарда әрекет ететін баскалардан ерекше өзгешелігімен
көзге түсетін күрделі саяси организм ретінде қабылдаймыз.

Көрсетілген негізгі жағдайлар біздің түсінігімізде және
мемлекетті анықтауда өзінің көрінісін табуы керек. Өзінің көрінісін
тапқан құбылыстың күрделілігі мен коп аспектілігіне қарай оның
біржақты болуы мүмкін емес және бірнеше қабатты” қамтиды.

Мемлекет дегеніміз бұл - адамзат қоғамы дамуының маңызды
кезеңдеріне тән саяси ұйым: а) қоғамды басқару міндетін атқару,
адамдардың, топтардың, таптардың және баска да әлеуметтік
субъектілердің қарым-қатынасын реттеп, бағыттау, олардың
бірлескен іс қимылына жағдай жасау жүктелген;

э) онын саясатын жүзеге асыру жүктелген кен тармақты
органдар жүйесі және биліктін ұйымдастырушылық-күш
куралдары бар: б) тапсырмасының орындалуын қоғамдық өмірдің
барлык суьбектілері камтамасыз ететін әкімшілік-мәжбүрлеу
өкілеттігі берілген. Мемлекет туралы бұл түсінікті ашып, нақтылай
оты рып, әрбір белгі соғылған белгілерге егжей-тегжейлі тоқта лып,
оның мазмұнды және мәнді сипаттамасына тереңірек үңіліп, әрекет
ету механизмін көрсету кажет.

Мемлекеттің негізгі белгілері. Мемлекеттің рулық басқа ру
ұйымынан басты айырмашылығы сол, онда арнаулы кәсіби басқару
және мәжбүрлеу аппаратының болуымен немесе, оқу және
монографиялық әдебиеттерде атайтындай, "жария биліктің "болуы
тэн. Бул жердегі әңгіме қоғамнан бөлініп шыққан, басқару негізгі
жүмысына, кәсібіне, мамандығына айналған, катары біртіндеп
көбейе бастаған адамдар туралы. Басқарушы адамдардың мұндай
ерекше тобын алғашқы-ру лық басқару ұйымы білген емес. Ол тек
қана басқарудың мемлекеттік жүйесіне тән нәрсе; олар мемлекеттің
рабайсыз үлкен механизмін іске қосады. Нәтижесінде мемлекеттің
бар лық халқы бір жағынан басқарылатындарға, екінші жағынан
баскаратындар мен басқару жөніндегі мамандарға бөлінген сияқты.
Сөйте тұра екіншілерінің біріншісіне қатысты тек кана баскару
функцияларын емес, сондай-ақ кейбір мәж бүрлеп ықпал ету
шараларын да ресми түрде жүзеге асыру ына қақысы бар.

Мемлекеттің басқа бір ерекше белгісі, өзінің өмір сүруі үшін
халықтан салық жинауға мәжбүр болуы. Салық - бұл мемлекеттің
өмір сүріп, тіршілік етуінің экономикалык негізі; салықсыз ол күн
көре алмайды, өйткені қаржының жетіспеуінен немесе болмауынан
оның бүкіл тіршілігі қиын дайды. Салықты мемлекеттің барлық
азаматтары, соларға қоса шетелдіктер мен азаматтығы жоқ адамдар

да төлейді; халық тың шамалы ғана белігі салық төлеуден
босатылады. Мемле кет салықтан түскен қаржыны басқару және
мәжбүрлеу ап паратының орасан зор армиясын ұстауға,
мемлекеттің жүргізетін ішкі саяси және сыртқы саяси шараларын
қар жыландыруға, медицинаны, білім беру, ғылым, мәдениет са
лаларын қолдауға, экономиканың маңызды салаларын
ынталандыруға, қоғамдық қауіпсіздікті, күкак тортіби же қылмыс
пен күқық бұзушылықпен күресті қамтамасыз ету rе пайдаланады.

Мемлекеттің ерекше белгілерінің біріне оның өз азамат тарын
аумақтық принцип бойынша бөлетіндігі жатады, ал алғашқы -
рулық басқару ұйымының негізі мүлдем баскана қандас
туысқандардың байланысы мен карым-катынасы нан құралады.
Енді соңғысы бұрынғы маңызын жойды, ба скару ісінде басым
болудан калды. Керісінше, мемлекет аза маттарға өздеріне тиесілі
Құқықтарын бөліп, оларға міндеттер жүктеу туралы мәселені
шешкен кезде, оларды басқару, ұйымдастыру және баска да
шараларға тарту кезінде ен ал дымен олардың аумақтық тиістілігін,
тұрғылықты жерін ескереді.

Мемлекеттің даму барысында халықтың аумақтық принципі
бірқатар мемлекеттік-құқықтық институттармен тутас алғанда
жанама түрде байланыс орната алды, ол оны нақтылай түсуге,
тереңдетуге, айқын мазмүнмен толықты руға бағытталған еді.

Олардың ішінде кандай да бір мемлекетке тиесілілігі бекітілген
азаматтық институты ерекшеленеді. Басқа тұлға дардың бәрі
шетелдіктер немесе азаматтығы жоқ тұлғалар болып танылады.
Азаматтардын мәртебесіндегі айырмашы лықтарының, сондай-ақ
шетелдіктер мен азаматтыгы жок тұлғалардың арқасында мемлекет
халықты өзіміздікі" және "өзіміздікі емес" деп дифференциялайды.
Сыртқы (мемле кеттер арасындағы) және ішкі (автономиялық және
окімшілік аумақтық бөліністер арасындағы) шекаралар
институтының маңызы айтарлықтай. Олардың көмегімен
мемлекеттік биліктің кеңістіктегі шегі, сондай-ақ мемлекеттің
егемендігінің құрамдас бөлігі болып табылатын аумақтық билік ету
институты анықталады.

Мемлекет басқа ұйымдардан қоғамда әрекет ететін күры
алымдарымен және институттарымен, егемендік сияқты касиетімен
ерекшеленеді. Бул касиет мемлекетті басқа ұйым дардан, қоғамның
құрылымдары мен институттарынан жоғары қойып, оған өзіндік
басымдық, қайталанбас ерекшелік береді. Егемендіктің екі
құрамдас бөлігі бар: үстемдік және тәуелсіздік. Мемлекеттік
биліктің үстемдігі деп өз аумағын дагы ен жоғары билікті айтады.
Аумағындағы жұмыс істеп түрған барлық ұйымдар, бірлестіктер,
курылымар мен ұла дар мемлекеттің басымдык рели мойындайды,
оздерин онын мәртебесі мен маңызынан төмен қояды. Олар
мемлекеттік биліктің бұйрығын орындауға, мемлекеттің белгілеген
тәртібін сақтауға міндетті. Мемлекетке тиесілі аумақта бірде бір
үйым, бірлестік немесе курылым мемлекетке қарсы келе алмайды.
Егемендіктің екінші бір құрамдас бөлігі болып саналатын
тәуелсіздік дегеніміздің мәнісі, мемлекет өзінің билігін дер бес
жүргізеді, өзінің стратегиялық бағыты мен тактикалык жолын өзі
тандайды, өз ісіне ешкімді араластырмай, ішкі және сыртқы
саясатын өзі жасайды, басқаның үстемдігіне жол бермейді.
Тәуелсіздік ұғымының ішкі аспектісі мемлекеттің ішінде жұмыс
істейтін бірде-бір уйымнын, бірлестіктің және құрылымның
мемлекеттік биліктің дербестігіне қол сұға алмайтындығына
ерекше көңіл ауда руға міндеттейді. Ал тәуелсіздіктің сыртқы
аспектісі, егемен мемлекет баска мемлекеттермен, халықаралық
ұйымдармен дербес қарым-қатынасты сақтайды дегенді білдіреді.

Мемлекет - қоғамның, елдің, халықтың ресми өкілі. Қоғам нын,
елдің, халықтың мүддесін ол толығымен көздей алды ма, жоқ па,
қоғам, ел, халық оған өкілеттік берді ме, жоқ па, оған қарамастан
бұл мәселенің дурыс жауабы алдын ала түйінделіп қойған.
Қоғамда, елде, халықтың арасында жүмыс істеп жатқан басқа бірде
бір үйым (бірлестік, қүрылым) қоғамның, елдің, халықтың еркі мен
мүддесін білдіруші екендігін, барлық деңгейде және барлық
жағдайда оларды көрсете аламын деп мәлімдеуге батылдық білдіре
алмайды. Бүған үміткер болуга мемлекеттің гана негізі бар.
Мемлекеттің мұндай қасиеттерінің молдығына дау жоқ.

Мемлекеттің басқарудың құқықтық нысанын, реттеуді және
ықпал етуді пайдалануы оның міндетті белгісі болып табыла ды.
Олардың алдында тұрған міндетті мемлекет құқықсыз шеше
алмайды. Егер мемлекеттің аумағында орналасып, жүмыс істеп
тұрған басқа ұйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар құқық
шеңберінде әрекет етіп, құқық тәртібін сақтауы, заң дар мен баска
да құқықтық нүсқауларды орындауы қажет болса, онда қүқық
аясындағы мемлекеттің қызметі мүлде ба сқаша, маңызды
ерекшелігімен сипатталады және әр алуан бүл айтылғандардан
баска, мемлекеттің қүқықшығармашы лық монополиясы, сондай-ақ
қүқық қорғау, бақылау, қамта масыз етіп-кепілдік беретін
функциялары бар. Мемлекет қоғамдағы негізгі өзара қарым-
қатынаста өзінің қызметіндегі басты демеу болып отырған күқық
бастауына сүйенеді. Мемлекетте ішкі және сыртқы функциялардың
жиынтығы болуы және оларды органдар, мекемелер мен билік
құралдары нын жуйесімен жүзеге асыруга бейімделуi (бүл
мәселелер поменде егжей-тегжейлі карастырылатын болады)
мемлекеттін айрықша белгіcі болып табылалы.

Осыған дейін айтылып келген, мемлекеттің ерекшелік
белгілерінен басқа, мемлекеттің элементтері туралы да айту керек,
ол отандық оқу және монографиялық әдебиетте ха кек пен аумақты
меңзейді. Ол тіршілік ету және даму процесінде мемлекет
сүйенетін объективті тірек ретінде түсіндірілуі керек. Халықсыз
және аумаксыз мемлекет жок және болмайды да: соңғысын табиғи
факторға немесе мемлекеттің материалдық құрамдас бөлігіне
жатқызу керек.

1.4. Мемлекеттің мәні және әлеуметтік бағыты

Мемлекеттің мәні. Мәнділік категориясы, оған сапалы
айқындылық беріп, аралас және туыстык кубылыстардан бөліп
алатын, зерттелетін құбылыстың басты және негізге алынатын
белгілеріне баса көңіл аударылатындығымен ма ңызды. Біздегі
пікір алуандығы принципінің орнығуына бай ланысты мемлекеттің

мәнін буган дейінгі монистік баяндау дан бас тарту көзделді, бул
бір жақты, демек - ол туралы өзгерген және жалған түсінікке алып
келді. Қазір мемлекеттің мәнін айқындауға жана талпыныстар
жасалуда. Таптық түсіндіру мемлекеттің мәнін қоғамдағы үстемдік
етуші заттың артықшылық жағдайын қамтамасыз етуге, оның
мүдделерін бірінші кезекте жүзеге асыруға жағдай жасауға, оларды
әр түрлі озбырлықтан қорғауға келіп саятындығы белгілі. Осыдан
келіп мемлекеттің каналған тапка деген по зициясы шығады,
оларды басып-жаншудан, пайдаланудан, олардың мүдделері мен
қажеттіліктерін жүзеге асыру үшін мемлекеттік механизмді
пайдалану мүмкіндіктерінен айы рудан тұрады. Басқаша сөзбен
айтканда, бул талдау бойын ша, мемлекет өзінің мәні бойынша тап
жауларына қарсы күресте пайдаланатын үстемдік етуші татын
саяси билігінің үйымы ретінде көрінеді. Ал В.И.Лениннің сөзі
бойынша, күл иеленуші, феодалдық және капиталистік
мемлекеттердің мәні тиесілі күл иеленушілер, феодалдар мен
капиталистер тобынын диктатурасы ретінде сипатталуы мүмкін.
Мемлекетті таптык тұрғыдан түсіндірудің белгілі негізі бар және
көбінесе қоғамдық даму тәжірибесімен расталады. Адамзат
тарихының бірнеше кезеңдері бойынша татар мемлекет билігі
жолындағы күреске белсене қатысқан қоғам ның маңызды
құрылымдық бөлімшесі болып келді. Бір тап екіншісін құлатып, өз
үстемдігін орнатты, сосын жағдайға байланысты өздері қоғамдық
сахнадан кетіп өз орындарын баска тапка берді.

Теория жүзінде зерттеліп, байытылған, практикалык қажеттілік
пен мақсаттылық тұрғысынан пайымдалған бүл факт мемлекет
туралы таптык ілімнің негізі болды, осы ілімге сәйкес мемлекет бір
таптың екінші тапка үстемдігін сақтау үшін, бір тапты екінші тап
қанау үшін үстемдігін қолдай тын машина болып табылады.

Әйтсе де, қоғамның көптеген антогонистік қарама-қай шылық
белгілері таптың үстемдік теориясында мемлекеттің мәні ретінде
сенімді бейнесін тапқанына қарамастан, - осы теория мен нақты
шындықтың арасында жарықшақтың пайда болғандығын айтпасқа
болмайды. Бұл жарықшақ уақыт өткен сайын шындыкты бурмалай

берді, ал іс жүзінде бұрмалау лар мен асыра сілтеулерге алып келді.
Уақыт өте келе өзгер ген нақты жағдай мемлекет теориясындағы
таптық үстемдіктің күралы болудан қалды.

Бірінші кезекте бул мемлекет шешуге тиіс міндеттердің
мазмұны мен сипатына қатысты. Таптық үстемдік теория сына
карамастан мемлекет үстемдік етуші таптың мүдделерін жүзеге
асырумен, оның қарсыластарын басып-жаншпумен, қанаумен және
пайдаланумен, оларды үстемдік етуші тап тың қажеттіліктері мен
талаптарына сәйкес әрекет етуге мәж бурлеумен гана шектеліп кала
алмайды (әсіресе қазіргі ке зеңде). Мемлекетті таптық тұрғыдан
түсіндіру кезінде оның таптық міндеттер толығымен немесе
толыққа жуық ығыс тырған жалпы әлеуметтік міндеттері еркімен
немесе еркінен тыс ескерілмейді немесе, тіпті тәуір болғанда,
минимумға келтіріледі.

Мемлекетке объективті ықпал ету ылғи да үстемдік етуші таптың
мүдделерін ғана білдірудің шегінен шығатын міндеттерді шешуге
мәжбүр болды деген шешімге алып келеді. Бул жерде әңгіме ең
алдымен бүкіл қоғамның тіршілігін қамтамасыз етуге қалыпты
жағдай туғызуға ба ғытталған міндеттер туралы болып отыр.
Сөйтіп мемлекет пайда болған және дамығ алғашқы кезеңдерде ол
үстемдік етуші таптың қажетін қанағаттандырудан баска, сондай-ак
қоғамның тіршілік етуін, табиғаттың дүлей күшіне, соның
салдарынан әлеуметтік катаклизмаларға, күтпеген сұрапыл
аппараттарға және қиындықтарға қарсы тұра алуын қамта масыз
етуге пайдаланылды. Жаңағы аталғандардан баска мемлекеттің
жалпыәлеуметтік міндеттері деп мына төмендегілерді тану керек:

• қоғамда тәртіп орнату, халықтың қауіпсіздігін қам тамасыз
ету, азаматтардың өміріне, денсаулығына, абыройына, қүқығы
мен бостандығына қылмыстық қол сұғу мүмкіндігін жою
немесе оны минимумға жеткізу:

• өндірісті, айналымды, айырбасты өркендету үшін қажетті
жағдайлар туғызу;

• қоғамның экологиялық қауіпсіздігін қамтамасыз ету,
экологиялық апаттың алдын алу жөніндегі шараларды
дайындау және кабылдау:

• елді сыртқы шабуылдан қорғау.
Баскаша айтканда, мемлекет, тәжірибе көрсеткеніндей, бүкіл
қоғамға үстемдік етуші таптың еркін мәжбүрлеп тану мен гана
емес, сондай-ақ барлық таптар мен қоғамның әлеуметтік топтарын
объективті кажет жағдайлармен мүмкіндігінше камтамасыз етумен
де айналысады.
Қазіргі кезеңде көптеген алдыңғы қатарлы мемлекеттер таптық,
топтық және жеке мүдделерді бірыңғай қорытын дыға келтіруге,
әлеуметтік жанжалдар мен қарама-қайшы лықтарды шешуге,
қоғамдық келісім мен консенсусқа тал пынып, соған қол жеткізуге
күш салуда.
Мемлекет пікір алуандығы идеясын, билікті бөлісуді, азаматтар
құқығының баяндылығын жиі жүзеге асыруда және баска
демократиялык институттарды басшылыққа алу да, соның
арқасында қай таптың болса да диктатурасынан қүтылуда. Мұның
бәрі – мемлекеттегі жалпы әлеуметтік (тіпті жалпы адамзаттық десе
де болады) принциптер. Олар тек таптық принциптермен бірге
әрекет етеді. Соңғысы - ның шектеулілігі, жетіспеушілігі және
зияндылығы алғаш қысымен толтырылуы мүмкін. Таза таптық
принциптің жал пы әлеуметтік принциптермен, олардың синтезінде
және үйлесуімен толығуы прогресс пен мемлекеттің үдемелі
дамуының кепілі. Мемлекеттің тек қана таптык негізде жұмыс
істеуінің келешегі жоқ, ол ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір тығырыққа
тірейді. Мемлекетті таптық тұрғыдан түсіндірудің басты
кемшіліктерінің бірі, мемлекеттік іс-әрекеттің мәжбүрлеуге, басып-
жаншуға, күш қолдануға негізделген жақтарын алдыңғы қатарға
шығаруды жорамалдауында болып отыр. Егер мемлекет тек кана
үстемдік етуші таптың мүдделерін жүзеге асырумен айналысып,
баска таптар мен халықтың топтары ның мүдделерін есепке алмаса
немесе ескермесе, онда өзінен өзі мынандай сұрақ туады: мұнымен
халықтың қалың тобы келісе ме? Жоқ, келіспейді, келіскен күнде

бәрі емес. Бірақ олардың қарсы әрекеттері мәжбүрлеу жолымен
жеңіліске үшырауда.

Мемлекет жалпы алғанда қоғамның қалыпты тіршілік етіп,
қызмет істеуіне, халыққа және, әсіресе, әлеуметтік қысым көрген
және оның қысымға үшыраган категорияла рына байланысты
жалпы міндеттерді шешіп жаткан кезде мемлекеттің рөлі жағымды
бағалануы керек. Егер мемлекет үстемдік етуші таптын, әлеуметтік
топтын, билеуші тандау лы топтың жетегінде кетіп, солардың гана
мүддесін жүзеге асырумен айналысып, басқа барлық әлеуметтік
мүдделер мен қажеттіліктерді ескермесе, онда оның рөлі жағымды
бола қоюы екіталай.

Осылайша, мемлекеттің мәні туралы мәселеге қоғамның түрлі
әлеуметтік және саяси күштері тарапынан мемлекеттік қызметтің
бағыттылығына түрлі тәсілдер әсер етеді әрі оның шешілуі қандай
күштің басым ықпал етуіне байланысты. Сондықтан, мемлекеттің
мәні болып бір жағдайларда тап тық үстемдік пен билеуші топтың
еркін тану есептелсе, екінші жағдайда - таптық және жалпы
қоғамдық принциптердің үйлесуі есептеледі. Өз кезегінде, аталған
екінші вариант әр алуан, өйткені мемлекет үстемдік етуші таптың,
әлеуметтік топтың немесе артықшылығы бар топтың мүдделеріне
ар тықшылықтар бере отырып жүзеге асырумен қатар, халық тың
басқа категорияларының мүдделеріне де бірқалыпты, аз немесе
көбірек көңіл бөле алады.

Мемлекеттің әлеуметтік мақсаты. Мемлекеттің әлеуметтік
максаты туралы мәселе мемлекеттің мәні туралы мәселеге тікелей
келіп тіреледі. Сонымен қатар, өзінің кейбір аспектілерінде олар
қиылысып та жатады. Жалпы айтқанда, мемлекеттің әлеуметтік
мақсаты үстемдік етуші тапқа неме се билік жүргізуші
артықшылықтары бар топқа тиімді неме се, солармен қатар,
сондай-ақ халықтың кейбір басқа топта рына тиімді тәртіпті
бекітуден турады деуге болады. Мұндай жағдайда мемлекеттің
бекітіп, қорғап және оны жетілдіріп отырған тәртібі кімге пайдалы -
үстемдік етуші тапқа ма, билік жүргізетін топқа ма немесе сондай-
ақ халықтың кейбір топтарына ма деген сұрақтың жауабы бұл

мемлекеттің кан дай екендігінен: прогрессивті ме немесе
реакцияшыл ма, де мократиялық па немесе халыққа қарсы ма,
содан мағлұмат береді.

Сонымен бірге үстемдік етуші таптар, билік жүргізуші
артықшылығы бар топтар немесе халықтың басқа топтары үшін
мемлекет орнаткан тортіптің пайдалылығы неде екендігін көрсету
де маңызды. Аталған субъектілерді мемле кет белгілеген тәртіппен
қамтамасыз ететін сол шынайы ма териалдық және рухани
игіліктер мен күндылықтарды ашу керек. Мүндай пайданын
объектісі алуан түрлі болғандық тан, теория жүзіндегі олардың
бейнесі де әр түрлі болады. Сондықтан да саяси және мемлекеттік-
құқықтық ойдың та рихында мемлекеттің әлеуметтік мақсаты
туралы мәселенің бірыңғай шешімі жоқ. Алғашында абстрактылы
үғымдар ба сым болды: мысалы, Платонның, Аристотельдің,
Гегельдің пікірлері бойынша, мемлекет адамгершілікті бекітіп,
қалып тастыру үшін қажет. Кейінірек бүл түсінікке баска
әлеуметтік құндылықтар келіп қосылды. Мысалы, Г.Гроций
мемлекеттің максаты жалпы игілік деп санады, Т. Гоббс - жалпы
қауіпсіздік десе, Жан Жак Руссо - жалпы еркіндік деді. Ал
мемлекеттің қазіргі кездегі кең тараған жалпыға бірдей ра хат
турмыс теориясы, мемлекеттің мақсаты халықтың мате риалдық
және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруды, азаматтардың
өмірін, денсаулығын және абыройын болуы мүмкін озбырлық, қол
сұғушылықтан сақтауды, сондай-ақ Олардың құқықтары мен
бостандықтарын қорғауды нақты жағдайлармен қамтамасыз етуі
деп біледі. Мемлекеттің әлеуметтік мақсаты проблемаларын теория
жүзінде байыптап түсініп, бүкіл буган дейінгі тәжірибесін зерттеп,
оны шешудің қазіргі заманғы әдістерін жасауда твор честволықпен
пайдалану кажет.

Ал олар, біздің көзқарасымыз бойынша, түрлі мемле кеттерге
деген дифференцияланған қарым-қатынасқа негізделуі керек. Әр
түрлі мемлекеттің мақсатын ашып корсететін бірыңғай формула
жасау мүмкін емес, өйткені кейде мемлекеттердің қызметі түрлі
игіліктер мен күнды лыктарга кол жеткізуге бейімделеді:

біреулерінің игіліктері мен күндылықтары шағын таптык
(элитарлык-тотык, сон дай-ақ жалпыадамзаттык сипаттағы
игіліктер мен куды лыктардын жиынтығы болады.
Қорытындысында, когамданы Тортіптін мемлекет жактайтын
бағытын анықтай отырып, пайда болу процестерінің саяси-
құқықтық ойда бейнеленуі. Мемлекеттің пайда болуының жалпы
және жеке заңдылықтары ежелден-ақ адамдарды толгандырып,
олардың қызығушылығын туғызып келді. Алғашқы қауым дық
қоғамның рулық (немесе ру-тайпалық) ұйымының мем лекетке
орын беруінің себебін білуге тырысу, осы процес терге ықпал
ететін және олардың динамикасы мен бағытын анықтайтын
факторларды белгілеу, осыған байланысты әр халықтың жалпы
және ерекше тәжірибелері көптеген теори яларға, тұжырымдар мен
пайымдауларға келіп тоғысты. Олар дың кейбіреуі саяси-құқықтық
ойдың тарихында айтарлық тай із қалдырмастан, тез үмытылып
қалды, ал енді бір бөлігі үзак уакыт бойы адамдардың ақыл-ойын
жаулап алды, әлі де болса олардың дүниеге козкарасы мен түйсігіне
әсер етіп келеді. Аталған теорияларға талдау жасай келіп, біз әрбір
ой шылдың мемлекеттілік генезисіне деген өзіндік тәсілі бар
екендігін көреміз, олардың баска ойшылдардан тәсілі де ба ска, өз
позицияларын негіздеуі де әр түрлі. Сонымен, кейде терең ойлы
және дүрыс пікірлер жеңілтек, үстірт пікірлермен қоңсы қонып
жатады. Алайда, ойшылдар айтқан постулат тардың, болжамдар
мен ережелердің жиынтығы баға жетпес байлық. Қоғамдық-саяси
және мемлекеттік-құқықтық шын дықты оның дамуының өзгермелі
кезеңдерінде адамның ой лау логикасын түсінуге мүмкіндік бере
отырып олардың негізгілерін білудің, әр түрлі ойшылдың
пайдаланған аргументтері мен дәлелдерін салыстырып, талдау
жасаудың, олардың күшті және әлсіз жақтарын анықтап, осы
теория лардың адамзаттың кәдесіне жарайтын-жарамайтындығына
қорытынды жасаудың маңызы зор.

Мемлекеттің пайда болуының маңызды теорияларының
сипаттамасы. Теологиялық және патерналистік теориялар
мемлекеттің пайда болуының ең ерте және көне теорияла рының

қатарына жатады. Теологиялық теориялар мемлекеттің кудайшыл
монімен келіп шыққан, бул теориядан қүдайдың идеялары мен
тілегінің жүзеге асуын және жазмыштың жа зуын ғана көреді.
Олардың айтуы бойынша, құдай адамдар ды жаратты, оларды
қоғамға және мемлекетке біріктірді, қолында билігі бар билеушілер
берді: осы теорияны ұстанғанлардын ойы бойынша, күдайдың
айкындаушы ролі онын лстті өкілдері (мемлекет билеушілері, дін
қызметкерлері) аркылы да, тікелей де корінелі. Зандылык пен
Құқық тэртібін сақтау қүдайдың өсиетін орындау болып
түсіндірілді, ал зайырлы (мемлекеттік билік қудайдың билігінің
жердегі аналогы саналды. Патернализмнін теологиялык теориялан
ай ырмашылығы, мемлекеттік биліктің отбасы егесінің билігімен
уксастығы мен туыстығын көре білді. Патерналистік түжы
рымдаманың түсінігіне сәйкес, мемлекет отбасынан шығады және
өзінің құрылымында, қол астындағылармен өзара қарым-қатынаста
отбасының ұйымдастыру және тіршілік ету принциптерін
туғызады. Әсіресе әкенің билік ету жағдайын на көңіл бөлініп,
барлық отбасы мүшелерінің оған сөзге кел мей бағынуы баса
көрсетілді. Адамдар арасындағы қарым қатынастың отбасылық-
туысқандык үйымдастырылуын дәріптеу, жалпы алғанда оның
ерекшелігін ескермей, қоғамға заңсыз экстраполяция жүргізуі,
отбасы егесінің нақтылы мүмкіндіктерін және оның билігін асырып
жіберу - міне осының бәрі патернализмнің осал жері еді.

Белгілі бір мөлшерде оған бір жағынан - мемлекеттік курылым,
екінші жағынан - тірі организмнің (атап айтқанда - адамның
арасында параллель жүргізуші органикалық тео рия келіп жанасты.
Соған ұқсас, жеке организмнің басы, денесі, колы және т.б. дене
мүшелері болатыны, және олар дың әрқайсысының орындайтын
түрлі функциялары болаты ны сияқты, әрбір мемлекеттік құрылым
да белгілі бір мақсатқа арналған және баска мемлекеттік
құрылымдардың рөлі мен функциясын қайталамауға тиіс. Олардың
бәрі өзара ма тасып кеткен, іштеріндегі белсенділері басқаларының
қызметін аныктап, бағыт беріп отырады. Өздерінің тұтастығымен
олар өздерінше бір бірлік кұрады. Органикалык теория шеңберінде

әр түрлі факторға акцент жасаған ағымдар бөлініп шықты.
Алғашқы ағымның өкілдері Платон мен Аристотельдің ойы
бойынша, дене болмаса қолдың өз бетінше әрекет ете алмайтыны
сиякты, алам да мемлекеттен тыс тіршілік ете алмайды. Одан
әлдеқайда кейін пайда болған ағымның өкілдері Гер берт Спенсер
және оның ізбасарлары, адамдардың пайда бо луымен бірге пайда
болған мемлекет кашан когам озінін тіршілік етуін токтатканга
дейін омір суре береді және егер организм (мемлекет) жалпы
алғанда сау болса, онда онын күрамдас бөліктері де сау болады
деген ойды түйіндейді.

Бастауында г.Гроций, Д.Локк, П.Гольбах, Ж.-Ж.Рус со,
А.Н.Радищев секілді көрнекті ойшылдар түрған қоғам дық келісім
теориясы кенінен тарады. Бул теория бойын ша, мемлекеттің пайда
болуының негізінде адамдардын келісімі мен олардың келісіп іс
істеу факторы жатыр. Бул теорияны жақтаушылардың пікірі
бойынша, адамдар өздерінің күнделікті тіршілігінде қалыпты
жағдайды қам тамасыз ету үшін және тәртіпті сақтап, түрлі қол
сұғу шылықтан қорғану үшін қажетті билік өкілдерін беріп,
мемлекетке бірігуді шешті-мыс. Бұл мәселені шешкенде олар
адамдардың саналы түрде көңіл білдіруі мен ерікті түрдегі келісімі
негізінде әрекет етті. Халықтан басқа руға деген мандатты алғаннан
кейін мемлекет әрбір адам ның мүддесін қанағаттандыратын және
барлығының игілігі үшін әрекет ететін бірден бір үйымға айналады.
Егер де ол өзінің бүл миссиясын нашар орындаса немесе мүлдем
орындамаса, онда Ж.-Ж.Руссо мен А.Н. Радищев усынған келісімді
теорияның радикалды ағымына сәйкес, халық тың оны өзінің
сенімінен айырып, тіпті көтеріліс жасау арқылы өкіметті толық
ауыстыруға қол жеткізуге құқығы бар.

Озбырлық теориясы мәжбүрлеу факторларын мемлекеттің пайда
болу және даму процестеріндегі бірінші себебі деп са нады.
Сонымен, бұл теорияның кейбір өкілдері (Е.Дюринг) ішкі
озбырлыққа баса көңіл бөлсе, баскалары (Л.Гумполо вич,
К.Каутский) — сыртқы озбырлыққа назар аударды. Ішкі озбырлық
жағдайында халықтың қолы билікке жеткен бір бөлігі басқаларға

өзіне қолайлы шешімді таңа бастайды. Осын дай жолмен (еркін
күштеп тану жолымен) билік институтта ры, жеке меншік
институттары, мемлекет құрылды. Сыр тқы озбырлық жағдайында
бір аумақта тұратын халық келесі бір аумақта тұратын халықты
жаулап ала бастады; жауланып алынгандар күл болды, байлық пен
жеке меншікті еселеп көбейту үшін пайдаланылды, ал бұл шаруаны
мемлекет си якты мәжбүрлеу уйымынсыз жүзеге асыру мүмкін
емес еді. Озбырлық теориясына баға бере келіп, озбырлық,
мәжбүрлеу мемлекеттің пайда болуы процестеріне қатысқанымен,
атал ған теорияда олардың абсолюттендіріліп, шектен тыс
өсіңкіреп кеткендігін айта кету керек. Ал бұл, шындыққа жанаспай
ды.

Диалектикалық-материалетиік теория мемлекеттің пайда болуын
табиғи-тарихи себептермен - өндіріс қаржысына жекеменшіктің
пайда болуымен, қоғамның тапқа бөлінуімен, шиеленіскен
әлеуметтік келіспеушіліктер мен карсыласулар тудыратын олардың
теңсіздігімен, таптық қарама-қайшылық тың ымырасыздығымен
түсіндіреді. Экономикада шешуші позицияда отырған тап, өзінің
экономикалық билігін сакта қалуға тырысады. Осы мақсатпен ол
саяси билікті қолға алып, соның көмегімен өзінің еркін бүкіл
қоғамға таңады. Сөйтіп ол қоғамда өзінің диктатурасын, яғни саяси
билігін орната ды. Бұл көзқарас Ф. Энгельстің "Семьяның, жеке
меншіктің және мемлекеттің пайда болуы" деген еңбегінде және
В.И.Лениннің "Мемлекет туралы" деген лекциясында кен түрде
негізделді. Оларда, сондай-ақ К.Маркстің кейбір еңбектерінде
мемлекеттің пайда болуының күрделі процесінің коптеген
сипаттары дурыс көрсетілген. Алайда оларды түсіндіру кезінде бұл
процестегі таптық фактордың рөлінің дабырайтып көрсетілетіндігін
ескермеуге болмайды, өйткені шын мәнінде мемлекет билік етуші
таптың карсыластарын басып-жаншып, қанап, қысым көрсету үшін
ғана қүрылған жоқ, сондай-ақ түтас алғанда қоғамды басқарып,
оның қалып ты жұмыс істеуі және үдемелі дамуы үшін қолайлы
жағдай лармен қамтамасыз ету үшін және құқық тәртібін қалыпта
стырып, сақтау үшін де құрылды ғой.

1.6. Мемлекеттің функциясы

Мемлекет функциясының ұғымы. Өзінің бағытына сәйкес
мемлекет, әдетте, өз қызметін белсенді атқарады, яғни қоғам дық
өмірдің маңызды салаларындағы істердің жағдайына белгілі
дәрежеде ықпал етеді. Осындай тіршілік ететін неғұрлым түракты
және салыстырмалы түрдегі дербес бағыт мемлекет функциясын
құрады. Оның астарынан мемлекеттануда мем лекет қызметінің
негізгі бағыттарын түсіну қабылданған, онда өзіне қажетті қарым-
қатынас тәртібін бекіту мен алдыға қой ған мақсатқа қол жеткізу
ниетін түсіну қиын емес. Мемлекет қызметінің осы негізгі
бағыттарының әрқайсысы тұтастық пен оқшаулықтың үлгісін
көрсете отырып, белгілі бір айқын дығымен сипатталады; онда аз
мөлшердегі компоненттер жи нағы түрде болады, ол компоненттер
мемлекеттің дербес функциясын ерекшелеп турады. Ең алдымен
функци яның мағынасы туралы, яғни мемлекеттің қоғамдық
қатынас тың қандай да бір саласына белсенді және мақсатты
ықпалы туралы айту керек. Мүндай ықпалдың процесінде мемлекет
бір катынасты бекітіп, дамытып, жетілдіруге тырысса, екіншісін
бейтараптандырып немесе тіпті жеңіп шығады, үшіншісінің -
жанадан пайда болуына мүмкіндік тудырады және т.б. Мемлекеттің
ықпал ету объектісі болып табылатын бұл қаты настар бір
функцияны екіншісінен ерекшелейтін белгі ретінде саналады.
Функцияның нақты мағынасы өзіне лайық ныса нға ие болуға
мүқтаж. Нысан түсінігі көп магыналы, оның құрамына функцияны
жүзеге асыру жүктелген мемлекеттік органдардың жүйесі сиякты,
онымен қүқықпен байланысты қызмет те (қүқықшығармашылығы,
құқықты жүзеге асыру және құқық қорғау) кіреді. Мемлекет
функциясының оны жүзеге асыру әдісі сияқты мынандай
компонентін бөлігі көрсету керек, оның астарынан ара қатынасты
а) сенімді және мәжбүрлеуді, б) баскаруды орталықтандырудың
және орта лықсыздандырудың бастауын, в) авторитарлық пен
қоғамдық қатынастарға қатысушылардың мінез-құлық
варианттарын еркін тандау принциптерін түсінуге болады.

Осылайша, функцияның құрамына мемлекет қызметінің негізгі
бағыттарының бірі ретінде мағынасынан (өзінің бас ты
компонентінен) баска, жуктелген міндеттерді шешудің нысандары
(ұйымдастыру, кадр және құқықтық) мен әдістері, сондай-ақ
мемлекеттік ыкпал ету объектілері (қоғамдық қатынастардың
кандай да бір түрлері) жатады. Аталған компоненттерді тутас
калпында анықтап алганда ғана меме лекет функциялары туралы
үғым қалыптастыруға болады.

Функциялар теориясы а) мемлекеттің іс-әрекеті жағын
сипаттайды, оның рөлін, мәнін, даму перспективасын аша ды, басқа
жақтармен қатысын анықтайды; б) мемлекеттің қызметін өзінің
бағыты бойынша бөлуге, реттеуге мүмкіндік береді; в) соңғысын
олардың мүмкіндігіне, мәніне, іс жүзіндегі нәтижелілігіне карай,
олардың орындалу кезегі бойынша пікір калыптастыра отырып,
бағалауға мүмкіндік береді. Сойте тура ол саясаткерлерді
мемлекеттік қызметті дәл осы күндері қалыптасқан нақты
жағдайдың ерекшеліктерімен творчестволык үйлестіруге және
оның түрлі бағыттарына дер кезінде өзгертулер енгізудің
қажеттігіне ба ғыттайды,

Мемлекеттің функциясында мемлекеттің сипаты мен қоғамдық-
саяси табиғаты, оның маңызды әлеуметтік мәні бейнеленген.
Мемлекет өзінің функциясын жүзеге асырмай түрғанда және
қимыл-әрекетсіз болганда, ол туралы айту да қиын. Керісінше, өз
функциясын жүзеге асырып отырған мемлекеттің ісі де ол жайында
және оның терен мәні туралы пікірді тез қалыптастыруға мүмкіндік
береді. Демек, мемлекеттің мәніне қарай оның функциясы
туындайтынын айтуға болады. Осы тұрғыдан алғанда мемлекеттің
мәні әртүрлі болатынын салыстыру кезінде олардың функциясын,
сондай ақ оларға тән функциялардың анатомиясын, күрылымымен
бағыттылығын тізіп сипаттағанда біз, сөз жоқ, үлкен айырма
шылықтарды сезінеміз. Егер мемлекетте жалпыәлеуметтік ба
стаулар белең алып турған болса, онда оның функциясы тап тық
билеуді жүзеге асырып отырған мемлекеттікіндей бол майды,

өйткені соңғысының функциясы үстемдік етуші тап тың

қарсыласын басып-жаншуға бағытталған. Мәні бірдей

мемлекеттерді салыстыру кезінде олардың функцияларының бір-

біріне жақындығын да байқауға болады. Бірақ бұл ұқсас тықтардың

бояуын қалыңдатуға болмайды, өйткені мемлекеттердің

функциялары тұрақты болмайды, оларда бәрібір айырмашылықтар

кездеседі. Ондай мемлекеттердін функция лары үксас болатыны өз-

өзінен түсінікті, өйткені бәрі де олар дың мәнінің бірдейлігіне

байланысты.

Мемлекеттің функциясы мен мәнін себептік қатынаста рымен

байланыстыра отырып, бұл тікелей байланыс еместігін естен

шығаруға болмайды. Ол кейбір аралық факторлармен, атап

айтқанда дамудың белгілі бір кезеңінде мемлекеттің ал дында

тұрған міндеттермен жанама байланыска түседі. Мемлекеттің

міндеті негүрлым динамикалы фактор, демек мәніне қарағанда

анағұрлым өзгермелі. Мемлекеттің эконо мика, әлеуметтік және

рухани катынастар саласындағы, қыл мыспен және құқық

бұзушылықпен күресте, сыртқы саясат тағы нақты міндеттерінің

жиі өзгеруі мемлекеттік қызметтің тиісті түрлерінің ауқымы мен

қарқынына, олардың ара қатынасының пропорциясына ықпал етеді.

Мемлекет функциясының сипаттамасы. Мемлекет функцияларын

түрлі негіздер бойынша топтастыруга болады. Функцияларды

қоғамдық өмірдің салаларына байланысты топтастыру негүрлым

кең тараған. Егер мұндай саланы ең ірі түрінде (қоғам мен

мемлекеттің ішкі және сыртқы сала дағы өмір тіршілігі) алатын

болсақ, онда мұндай жағдайда мемлекеттің барлық функцияларын

ішкі және сыртқы деп топтастыруға болады.

Мемлекеттің ішкі функцияларына қоғамның ішкі өмірінің ірі

салаларына мемлекеттік ықпал ету немесе мемлекеттік баскару

бағыттарын жатқызуға болады.

Адамдардың өндіріс, орналастыру және алмастыру сала сындағы

қатынастарын қамтитын мемлекеттің экономикалық функциясы

жетекші орындардың бірін алады. Экономика лық функцияның

көлемі, масштабы жоне өрісі түрлі мемле. кеттерде әр түрлі болады.

Алайда кандай жағдайда да мемле кет мына төмендегі жағдайларға
ықпал ете алады жоне, одетте, ықпал етеді де: 1) экономиканы
дамытудың сара жолын таңдау (мысалы, нарықтык, директивалык-
жоспарлы немесе аралас экономиканы таңдау); 2) мемлекеттік
реттеу дәрежесі, оның жетекші салаларын ынталандыру және
қолдау; 3) экономи калық дамудың неғүрлым перспективалы
бағыттары үшін жайлы жағдай тудыру; 4) жеке меншіктің түрлі
нысандары мен шаруашылык кызметінің түрлі субъектілерінің
мәртебесін анықтау; 5) экономикалык инфракурылым күралдарын
(ша- руашылық басқарудың қаржы-ақша қүралдары, несие беру,
заем беру, инвестициялық саясат) пайдалану. Салық саясаты
экономикалык функцияның айырықша компоненті болып
табылады, өйткені мемлекет бюджетінің күралуы, мемлекеттің
кірістері мен шығыстарының балансталуы осыған тікелей
байланысты.

Жоғарыда айтылғандарға мына төмендегілерді қосуға болады,
экономиканың нақты саласына мемлекеттің ықпал ету нысаны
оның қандай секторға - мемлекеттік пе, жеке немесе ұжымдық
секторға жата ма, соған байланысты. Мемлекеттің кәсіпорындарға,
ұйымдар мен экономиканың мемлекеттік секторынын
объектілеріне ықпалы мол; оған басқарудың шексіз қүқығы
берілген (кадр мәселесі, қаржы, материалдық-техникалық
қамтамасыз ету, бақылау, ағым дық оперативті баскару).
Экономиканын мемлекеттік емес секторының кәсіпорындарына,
ұйымдары мен шаруашылық объектілеріне қатысты айтатын
болсақ, онда мемлекеттің олар дың қызметіне ықпалы шамалы
болып табылады, ол нормативті реттеу нысандарымен, сондай-ақ
олардың заң дылық талабы мен белгіленген тәртіпті сақтауын
бақылау мен шектеледі.

Кеңес кезеңінде мемлекет экономиканың көп саласын өз
қарауына алғысы келді. Соның әсерінен экономиканың көпшілік
бөлігі мемлекет қарауына өтіп кетті, қасаң бюрок ратиялық
шеңберге салынып, тиімділігін жоғалтты. Соңғы кездері
экономикалык функция күрделі өзгерістерді басы нан өткерді:

меншікті жекешелендіру және мүлікті мемле кет меншігінен
тартып алу шаралары жүргізілді, мемлекеттік реттеудің,
экономиканың дамуына ықпал ету мен бақылау жасаудың
нысандары мен әдістері өзгерді. Қолында ықпал етудің маңызды
тетігін сақтап қалған мемлекет көптеген іша руашылық істерін
жекелердің жүргізуіне өткізді. Істі бүлай ша жүргізу неғүрлым
тиімді де утымды болып табылады.

Адамдардың, әсіресе қысымға ұшыраған адамдардың ма
териалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыруға, халықты
әлеуметтік жағынан қорғауды қамтамасыз етуге, олар үшін тіршілік
етудің қалыпты жағдайын жасауға ба ғытталған мемлекеттің
әлеуметтік функциясының маңызы артып келеді. Азаматтарға
медициналық, тұрмыстық-ком муналдық, көлік қызметін көрсету,
оларға мәдени-тұрмыс тық, білім беру және басқа да қызмет
көрсету түрлерінің бір бөлігін мемлекет өз мойына алып отыр.
Мемлекет коммер циялық және баска да мемлекеттік емес
ұйымдардың ха лықтың тұрмысы төмен тобына әлеуметтік қызмет
көрсеткені үшін салықтық жеңілдіктер белгілеп, олардың
қайырымдылық қызметін ынталандырып отырады.

Экономиканы және қоғамдық өмірдің баска да салала рын
тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қамтыған дағдары ска
байланысты халықты әлеуметтік қамтамасыз ету мен қызмет
көрсету жөнінен мемлекеттің мүмкіндігі күрт азайғ ан еді. Ал,
қазіргі кезеңде экономиканың қалыпты дамуына байланысты
денсаулық сақтауға, ғылымға, мәдениетке, білім беруге және
әлеуметтік саланың баска да тармақтарына қар жы бөлу үдайы
артып келеді, зейнетақы, жәрдемақы, сти пендия, бюджеттік
мекемелердің қызметкерлеріне жалақы белгіленген мерзімде
берілетін болды. Азаматтар үшін мем лекет есебінен тұрғын үй
құрылысын жүргізудің, медици налық, мәдени-ағарту, ғылыми,
мектеп, спорттық объектілерді салу багдарламалары жасалынып
іске асырылуда. Дағдарыс тан шығу жағдайды түзетіп, мемлекеттің
әлеуметтік сала дағы қызметін қалпына келтіру жөніндегі

мүмкіндігі жылдан жылға молая түсуде. Мемлекеттің ішкі
функцияларына сондай-ақ мына төмендегілер де жатады:

• идеологиялық, бұл функцияның мақсаты - халық тың
арасында мемлекеттің саясатын түсіндіру, осы азаматтардың
көпшілік тобының қолдауы мен мақ үлдауын қамтамасыз ету,
бұқаралық ақпарат құрал дарын, ғылыми-білім беру, мәдени-
ағарту және мекемелердің басқа да идеологиялық бағытын
аталған міндеттерді шешуге жумылдыру. Мемлекет аза маттар
санасының үкімет саясатын қолдауға немесе оған адалдыққа
негізделуіне және опозициялық сыни идеяларды
кабылдамауына (немесе тіпті ша малы ғана қабылдауына)
мүдделі. Әдетте, мемлекет идеологиялық функцияны
қамтитын мақсаттарға қол жеткізу жолында қаржы алмайды,
оны жүзеге асы рушы мекемелер жүйесін құрады, ниеттес
және рухы жақын мемлекеттік емес күрылымдар қызметін қол
дайды;

• қорғаушы, бүл функция конституциялык ды сактау мен
нығайту, мемлектеттік және қоғам дық қауіпсіздікті,
заңдылықты, қүқық тәртібін, аза маттардың құқықтары мен
бостандықтарын қамта масыз ету, әлеуметтік және ұлтаралық
келісім мен түрақтылықты реттеу, қылмыспен, сыбайластық
жемқорлықпен және құқық бұзушылықпен күрес, мемлекет
жарлығын қоғамдық өмірге қатысушылар дың барлығының
сақтауына қол жеткізу міндетін шешуге бағытталған.
Мемлекет сот, құқық қорғау органдарының және осы
функцияны жүзеге асыру мен айналысатын билік
құралдарының ұйымдасты ру-мәжбүрлеу жүйесін құрады,
олардың қызметін қаржыландырады, оның тиімділігін
арттыру шара ларын (нормативті реттеу, бакылау және
оперативті басқару жолымен) қабылдайды, оның халық үшін
қолайлы және ашық болуын камтамасыз етеді, қажеттілігіне
қарай үкіметтік емес құқық қорғау ұйымдарының жүмысын
қолдап отырады;

• экологиялык, бул функция айналадағы ортаны қор ғауды,
табиғат байлықтарын сақтауды мемлекет та рапынан
атқарылатын қызметті қамтиды. Қазіргі кезеңде мемлекет
ғылыми-техникалық прогресті жедел дамытудан және
адамдардың қызметінің ба ска да түрлерінен болатын
табигатка тоніп турған қауіпті ескеріп, олардың зардаптарын
болдырмауға, ластаушы көздерді жоюға, айналадағы ортаға
келетін зиянның басқа да түрлерін қысқартуға тиіс. Ол
қоғамдық өмірге араласушылардың барлығынан да жануарлар
мен өсімдіктер дүниесін, атмосфералык ауаны, басқа да
табиғат ресурстарын ұтымды да үнемді пайдалануды талап ете
алады, табиғат тепе теңдігінің бұзылмауын қадағалайды,
айналадағы ор таны қорғауға байланысты жалпы мемлекеттік
және аймақтық бағдарламаларды жасап, жүзеге асырады.
Қазақстанда осы жүйені басқаратын және аталған қызметтерді
атқарумен тікелей шұғылданатын Қор шаған ортаны қорғау
министрлігі арнайы құрылды. Бүгінде адамзатқа экологиялық
қатер қаупі төніп түрғандықтан, ал жекелеген мемлекеттердің
оны жоюға күш-мүмкіндігі жете бермейтіндіктен, бул бағытта
бірнеше мемлекеттердің қызметін үйлестіру қажеттігі туады.
Сондықтан, экология саласында халықаралық (БҰҰ және
баска да халықаралық ұйымдар шеңберінде) және
мемлекетаралық бағдар ламалар жасау, сонымен бірге
бірқатар мемлекеттердің келісімімен жүргізілетін іс-қимыл
тәжірибесін тара ту кең өріс алуда.

Сыртқы функциялар халықаралық қатынастар саласына
қатысты және оның сыртқы саяси міндеттерін шешуді қам тамасыз
ететін мемлекет қызметінің бағыттарын қамтиды. Ішкі функциямен
салыстырғанда олар, әдетте, басымдық та ныта алмайды; керісінше,
ақыр соңында біріншісінен туын дайды, олардың табысты жүзеге
асырылуы үшін қолайлы жағдайлар жасауға бейім түрады.
Мемлекеттің сыртқы функцияларының ішінде елдің қорғаныс
функциясы маңызды орын алады. Оның мақсаты ба сқа
мемлекеттердің тарапынан болатын қауіп пен олардың агрессиялык

эрекеттеріне карсы түру және қарсылық көрсе ту мүддесінде әскери
потенциалды құру және байыту. Қор ғаныс функциясы бейбіт
уақытта және соғыс кезеңінде әр түрлі болады: бірінші жағдайда
әңгіме агрессияға қарсы дай ындық, әскери күш пен жауынгерлік
техниканы алдын ала жинастыру және жетілдіру, армияның бүгінгі
күнгі күрестің барлық түрлерін меңгеру туралы болса, екінші
жағдайда - мемлекеттің және оның армиясының қарсыластарымен
жауынгерлік шайқастар мен баска да операцияларга шын мәнінде
қатысуы. Алайда, қандай жағдайда болса да мемле кет аталған
функцияны жүзеге асырумен айналысатын, қор ғаныс министрлігі
басқаратын кең тармақты органдар жүйесін құрады, армияны және
қарулы күштің басқа да түрлерін устайды, оларды жинақтаудың
және олардың жұмыс істеуінің тәртібін анықтайды, әскери
қызметке шақырылатын азамат тардың құқықтары мен міндеттерін
реттейді, солдаттардың, офицерлер мен генералдардың өзара
қарым-қатынас принциптерін бекітеді, армияны жаңа қару-
жарақпен және техникамен жарактандырумен, оны азық-түлікпен,
киім-ке шекпен, материалық-ұйымдастыру құралдарымен қамтама
сыз етумен айналысады.

Мемлекеттің баска бір сыртқы функциясы көршілес, сондай-ақ
басқа мемлекеттермен қатынасты жөндеу функ циясының да мәні
зор. Мүндай қатынастар мемлекетке Әлемдік қоғамдастыққа кіруге,
онда толық құқықты субъекті және партнер ретінде
калыптастыруга мүмкіндік береді. Олар дың нысаны әр түрлі -
дипломатиялық қатынастар, қоғам дық бірлестіктер, коммерциялық
құрылымдар жағынан бай ланыстар. Мемлекеттер арасындағы
қатынастарға ресми си пат пен жария мәртебе беретін
дипломатиялық қатынастар ерекше рөл атқарады. Олардың
шеңберінде мемлекеттер ара сында саяси, сауда-экономикалық,
ғылыми-техникалық, мәдени және баска да байланыстар нығайып,
көптеген өмірлік мәселелер өзара түсіністік негізінде шешіледі.
Белгілі бір жағ дайларда (екі жақтың да үмтылысы мен пайдасы
болған кез де) мемлекетаралык катынастар тығыз ынтымақтастық
пен өзара көмек қатынасына айналуы мүмкін, ол жасалатын

келісім-шарттардан (мысалы, достық, ынтымақтастық және өзара
көмек туралы келісімдер), сондай-ақ олардың үкіметінің
міндеттемелерін сақтауына көбірек көңіл бөлуінен, бастама ларды
өзара қолдаудан, аталған мемлекеттердің сыртқы саяси акцияларын
үйлестіруінен көрініс табады. Қаралып отырған функцияны жүзеге
асыруға жалпы мемлекеттік органдармен қатар (мемлекет
басшысы, үкімет), арнаулы (сыртқы істер министрлігі мен оның
қарауындағы көптеген күрылымдар) органдар да қатысады.
Олардың қызметі ішкі заңдармен, сондай-ақ халықаралық-
құқықтық актілер жүйесімен егжей-тегжейлі реттелген.

Кейбір мемлекеттер бүган дейін бөтен аумақты басып алу
функциясын белсенді орындады. Әңгіме олардың баска елдің
аумағын зорлықпен жаулап алып, оларды осыдан ту ындайтын
барлық салдарларымен қоса (халықтан аса ауыр алымдар мен
салықтар жинау, оларды аяусыз жүмсау, бай лықтары мен
құндылықтарын, тәуір жерлері мен жайылым дарын иемдену,
отарлап баскару режимін бекіту) өзіне қосып алуы туралы болды.
Отарлау жүйесінің құлауы аталған мемлекеттерді бул функциядан
бас тартуға мәжбүр қылды. Бірақ, қазір де жекелеген жағдайларда,
өткеннің қалдықтары көрініп қалады (мысалы, 1990 жылы Ирактың
Кувейтті басып алуы), алайда олар әлемдік қауымдастықтан
үйымда сқан карсылықтарға тап болып, сондықтан да мемлекет
кызметінің дербес багытын ала алмауда.

Қазақстанның мемлекеттік-құқықтық дамуы үшін өткеннің
этатистік бұрмалауларын және одан туындайтын қоғам істеріне
мемлекеттік араласудың әлсіреуін женумен байланысты
мемлекеттің кейбір ішкі функциялары таралып, оларды жүзеге
асырудың нысаны мен әдістері демократия ландырылады.

1.7. Мемлекеттің механизмі

Мемлекет механизмінің үғымы. Мемлекеттің көп кырлы қызметі
өзінің сипаты мен табиғаты, тікелей бағыты мен қалыптасу
бағыттары, функциялары мен өкілеттіктері, жумыс нысандары мен

әдістерімен ерекшеленетін әр түрлі мемлекеттік құрылымдар
жүйесі арқылы жүзеге асырыла ды. Оларды комплексті далану
млекет мүқтажын қана ғаттандыруға, олардың алдында түрған
міндеттерді шешуге мүмкіндік береді.

Жоғарыда айтылған мемлекеттік құрылымдардың бар лыгын
бірнеше түрге бөлуге болады. Олардың ішінде мемлекеттік
механизмнің маңызды буынын құрайтын мем лекет органдарының
шоқтығы бөлек. Оның баска бір буы ны болып биліктің айырықша
ұйымдастырушылық және үйымдастыру-мәжбүрлеу күралдары
(армия, полиция, түрме, барлау және контрбарлау) табылады.
Мемлекеттік құрылым ның үшінші бір түріне келетін болсак (бул
жерде мемлекеттік шаруашылық, әлеуметтік-мәдени және басқа
ұйымдар, ме кемелер мен кәсіпорындар айтылып отыр), ол
мемлекеттің механизміне тікелей кірмейді, тек жанап қана өтеді.

Мемлекет механизміне орасан зор рөл берілген. Ол іс жүзінде
мемлекеттік билікті жүзеге асыруға міндетті. Бар лық биліктік
жетекшілік, басқарушылық, бақылаушылық, уйымдастырушылык
және реттеушілік қызмет - мемлекет механизмінің шексіз қүқығы.
Мемлекеттің саясаты, оның стратегиялық бағыты, тактикалық
міндеті мемлекеттің механизмімен жасалып, сонымен түзетіліп,
жүзеге асырыла ды.

Мемлекет механизмі дегеніміз, мемлекет алдында тұрған
міндеттерді шешу үшін, оның функцияларын іс жүзіне асыру үшін
құрылған мемлекеттің барлық органдарының, сон дай-ақ биліктің
ұйымдастырушылық және ұйымдастыру мәжбүрлеу құралдарының
жүйесі.

Мемлекет механизмі түсінігімен қатар, теория жоне прак тика
жүзінде мемлекеттік аппарат түсінігі де кеңінен пайда ланылады.
Әрине, бұл түсініктердің ара катынастары туралы мәселе туады.
Мазмұны жағынан бір бірімен оте жакын және көп жағдайда бір
біріне сәйкес келгенімен, алайда олардың айырмашылықтары да
бар. Ол айырмашылық мынала: мемлекеттік аппарат мемлекет
механизмінің мемлекеттік қызмет принциптеріне негізделген
буындарын ғана камти ды. Сондықтан да мемлекеттік аппаратка,

мысалы жергілікті өкілді органдар, қызметші болып табылмайтын,
депутаттык қызметі үшін мемлекеттен акы алатын депутаттар
кірмейді Сойте тура, жергілікті өкілді органдар, күмән жок, мемле
кет механизмінің бір бөлігі болып табылады.

Мемлекет механизмінің ерекшеліктері, оны ұйымдастыру дын
және қызметінің принциптері. Мемлекет механизмінің маңызды
ерекшелігі, оның барлық буындарының ішкі бірлігінің болуы. Бір
организмнін (мемлекеттін) бір бөлігі бола отырып, олар бір біріне
карсы келмеулері керек. Керісінше, олар күш біріктіріп,
адамдардың түрлі саладағы тіршілік-тынысын қамтып, қоғамды
біртүтас басқаруды кам тамасыз етулері керек. Олардың тарапынан
алауыздық, мем лекет саясатын жүргізуге қайшы келетін әрекеттер
жасау орынсыз болмақ.

Сөйтсе де, мүндай бірлік әр түрлі мемлекеттік орган дардың
функцияларын араластыру мүмкіндігін білдірмейді. Ол олардың
арасындағы құзыретті тиімді болісуді жокка шығармайды,
болжайды. Мемлекет механизмінің әрбір буы ны өзіне тиісті салада
еңбекке айқын шек қою мен бөлудің негізінде кайталаушылыкка
жол бермей, нәтижесінде мем лекет алға қойған ортак міндеттерді
мемлекет қызметінің түрлі субъектілерінің күшімен орындап
шығуды камтамасыз ететіндей әрекет етуі тиіс.

Мемлекет механизмінің ішкі бірлігі туралы ережені та дап,
түсіндіре келіп, биліктің салыстырмалы түрде үш дер бес орі
тоуелсіз тармактарының (заң шығару, аткару, сот) бар екендігін
ескере кеткен артық болмайды. Олар бір бірінен оқшауланған, ор
турлі нактылы міндеттерге акцент жасай ды, және түрлі істермен
айналыса отырып, тек оздеріне гана тон кызмет нысанын
пайдаланады. Бұл факт билiкті базутеориясында (Д Локк,
ШЛ.Монтескье, Т.Джефферсон және т.б.) негізделген, бул теория
казір куннен күнге кенінен колданыс табуда. Бүгінде оның
ережелері мен принциптеріи алемнің көптеген елдері
конституциямен бекітіп берді. Бар лық биліктің бір органда немесе
бір лауазымды тұлғада шо ғырлануына қарсы екендігін айтып, оны
мемлекет механизмінің үш тармағының арасында болудің

пайдасына аргументтерін келтіре отырып, билікті болу теориясы: 1)
олар артежемелік эрі тепе-тендік жүйесін пайдалану аркылы оа ic-
кимыл жасауының қажетгілігін; 2) бір биліктін ба- eзарniкті
функциясын орындау жолымен алмастыруына жол бермеуді; 3)
билік құрылымдарының өзіндік балансын белгілеуді бекітеді.

Мемлекет механизмінің ұйымдастыру мен қызметінде белгілі бір
принциптер бар, солардың аркасында ол нақтылы өзгешелікке,
тұтастыққа, дербес рәсімделуге және тәмәмда луына ие болады.
Олардың қатарына мына төмендегілерді жатқызуға болады:

• барлық мемлекеттік органдар мен лауазымды тұлға лардың
конституцияны, заңдар мен баска да нормативтік құқықтық
актілерді мүлткісіз орын- дауы басты талабы болып
табылатын заңдылық принципі;

• мемлекеттік тәртіп пен төменгі тұрған органдар бас тама
көрсеткенде және оны қолдаған кезде тәртіпті сақтауға
мүмкіндік беретін барлық мемлекеттік орган дар мен
лауазымды тұлғалардың иерархиялық принципі және олардың
өзара қарым-қатынасы;

• мәнісі мемлекеттік мәселелерді дер кезінде көтеріп және оны
шеше білуге келіп тірелетін, толғағы жет кен қоғамдық
дамудың қажеттіліктерін анықтау және оларды мемлекеттік-
құқықтық нысандарда тұлға лап білдіретін жедел
басшылықтың, меңгерудің және бақылау принципі;

• мемлекет қайраткерлерінің берілген өкілеттіктер шеңберінде
нақтылы жағдайдың ерекшеліктерін ес кере отырып дұрыс
шешім кабылдай білуінен тұра тын кәсіпқойлық пен
құзыреттілік принципі;

• жариялылық принципін жүзеге асырудың нәтижесінде
мемлекет механизмі демократиялық сипат алып,
жұртшылыққа ашық та түсінікті бола алатындығы;
мемлекеттің өзінің негізгі әлеуметтік міндеті болып
табылатын халыққа қызмет ету шараларында халықтың
мүддесін ескеру принципі.

Жоғарыда аталған принциптерді санамалап шығу – бүгінгі таңда
мемлекет механизмінің қызметі ұйымдастырылып, толык жүзеге
асырылды деген сөз емес. Сөйтсе де олардың маңызын кемітуге
болмайды, өйткені олар мемлекет механизміне кіретін органдар
мен лауазымды тұлғалар қол жеткізуге тырысатын жетістіктерге
эталон ретінде кызмет етеді.

Мемлекеттің органы және оның мемлекет механизміндегі
орны. Мемлекттің органы мемлекет механизмінің “алғашқы
клеткаларының" бірі болып табылады. Мұндай органдардың
жиынтығы мемлекет механизмінің басты буынын құрайды.
Мемлекеттік органның өзіне тән сипаты мен белгісі анықта лған
жағдайда ең алдымен оның мемлекеттің құрылымдық компоненті
екендігін негізге алу қажет. Сондықтан мемлекеттің жалпы сипаты
(егемендігі, өктемдігі, мемлекеттік аумақ шегіндегі қызметінің
жалпы сипаты, адамдардың мем лекетке азаматтық тиістілігі
негізінде жалпы халықты қам ту) мемлекеттік органдардың
сипатына өзінің белгісін түсіреді, олардың әрқайсысында өзгеше
ұйғарылады. Тұтас нәрсенің бір бөлігі ретінде (мемлекет және оның
механизмі) мемлекеттік органда қандай жағдайда да түтастық
сипаты болады. Онын кандай Құқықтары болса да, кузыреті баска
курылымдардың күзыретінен калай ерекшеленсе де, мемлекеттің
атынан, билікті жүзеге асыру құралдарының бірі ретінде қызмет
ететіндігі маңызды.

Алайда, бірқатар мағынасы бар жоғарыда аталған нұсқа улармен
шектеліп қалу жеткіліксіз, әйтсе де олар мемлекет органдарының
ерекшелігін ашып көрсете алмайды. Соны анықтау мақсатында
бірқатар ғалымдар мемлекеттік орган дардың ерекшеліктерінің бірі
ретінде мемлекеттiк-билік өкілеттіктері туралы ережені үсынды.
Өздерінің баскару және үйымдастыру қызметінде олар
азаматтардың барлығына не месе белгілі бір категорияларына,
лауазымды тұлғалар мен ұйымдарға міндетті болатын билік
сипатындағы жалпы не месе нақты ұйғарымдар беруге құқылы. Бұл
ұйғарымдар аталған органның моральдық-қоғамдық беделіне ғана
емес, мемлекеттік-мәжбүрлеумен қамтамасыз етуге де сүйенеді.

Мемлекеттік органдардың басқа сипаттағы белгілеріне мыналар
жатады:

• олардың әрқайсысын конституцияның, заңдар немесе баска
нормативтік құқықтық актілер негізінде қүру;

• мемлекеттің олардың әрқайсысының алдына қойған
міндетінін үйымдық құрылым мен құзыретінің ауқымына
сәйкес келуі;

• кызметтінң олардын өздеріне ғана тән айырықшаны
нысандары мен әдістерін пайдалануы.

Мемлекет механизмінің маңызды буындарының
сипаттамасы. Заң ғылымында мемлекеттік органдарды мемлекет
функциялары бойынша топтастырудын мүмкін еместігі ту ралы
қалыптасқан пікір дүрыс, өйткені олардың көпшілігі бір ғана емес,
екі немесе одан көп функцияларды жүзеге асыруға қатысады.
Сондықтан мемлекеттік органдарды топ тастыру үшін басқа
негіздемелер алынады. Олардың ішінде ең көп тарағаны – өздерінің
тікелей қатысы бар билік тар мактары бойынша топтастыру болып
табылады. Бұл негіздеме бойынша барлык мемлекеттік органдар 1)
заң шығарушы және өкілді; 2) атқарушы; 3) сот органдары болып
бөлінеді.

Мемлекеттік биліктің заң шығарушы және өкілді органда ры
белгілі бір дәрежеде халықтық егемендікті бейнелейді. Сайлау
процесімен халык сайлаған сон, олар өздерін мемлекеттік маңызды
мәселелерді шешуге халықтың өзінен мандат алган сиякты сезінеді.
Әдетте, заң шығару функция сын мемлекет механизмінде негізгі
орындардың бірін алып отырған парламент (кейде ол конгресс,
сейм, фолькетинг, хурал, ұлы халық жиналысы және т.б. деп
аталады) жүзеге асырады. Федеративті мемлекеттерде әдетте
парламент екі палаталы, ал көптеген біртұтас мемлекеттерде бір
палаталы күрылымда болады. Бірақ, бұл қатып қалған заң емес,
басқ аша да болуы мүмкін. Парламент заң шығармашылығынан
басқа бірқатар жалпымемлекеттік өкілеттіктерді де (мемлекеттік
бюджетті және оның орындалуы туралы есепті бекіту, үкімет пен

баска аткарушы органдардың қызметіне бакылау жасау,
мемлекеттің бірқатар органдары мен лауа зымды тұлғаларын
сайлау немесе тағайындау) жүзеге асыра ды, және соңғысының
нақты көлемі бір елдің парламентінде ауқымды болса,
басқалардында - шамалы.

Қазақстанда бір палаталы Жоғарғы Кеңестен екі палата лы
Парламентке ауысу жүзеге асырылды, мұнда Мәжіліс пен
Сенаттың өкілеттіктері бірдей емес, олар әр түрлі мәсе Лелерде
бірін бірі толықтырып, маңызды қоғамдық қатына старды заңға
сәйкес реттеуді қамтамасыз етіп отырады.

Жергілікті өкілді органдар парламентпен бір реттегі жүйені
құрады, тиісті әкімшілік-аумақтық құрылымдардың өмірінде
маңызды рөл атқарады, бюджет мәселелерін шешеді және олардың
орындалуы туралы есепті қарайды, жергілікті жерлерде жекелеген
қоғамдық қатынастарды заң шеңберінде реттейтін актілер
қабылдайды.

Көптеген елдерде жергілікті өкілетті органдарға жергілікті өзін-
өзі басқару жүйесі бірігіп кеткен.

Аткару органдарынын катарына мемлекеттік саясатты іс
жүзінде дайындап, іске асыру, конституция мен заңдар та лабын іс
жүзіне асыру міндеті жүктелген органдар жатады.

Үкімет және салалық орталық, сондай-ақ маңызды жергілікті
атқарушы органдар мемлекет басшысына тікелей есеп береді және
бақылауында болады, кейде оларды мемле кет басшысы
тағайындайды және қызметінен босатады, то лығымен дерлік соған
бағынады. Сондықтан саяси-заң ғылы мында мемлекет басшысы
дәстүрлі түрде атқарушы орган дар катарына жатады, елдегі
атқарушы “вертикальдың" шыңы болып есептеледі. Алайда соңғы
кездері Қазақстанда және ТМД-ның бірқатар елдерінде президент
билік бірлігін бейнелейді, билік тармағының үстінен қарайды,
олардың қалыпты қызмет атқаруын қамтамасыз етеді деген идея та
рауда. Осы көзқарастардың алғашқысы (“дәстүрлісі"), пре зидент
атқарушы билікті басқарып қана қоймайтындығын, сондай-ақ
мемлекет басшысы ретінде атқарушы биліктің шегінен шығатын

бірқатар функцияларды жүзеге асырады. Екінші көзқарас
президентті билікті бөлу шегінен шығарып жібереді. Бұл мәселе
қосымша зерделеп, талдау жасауды кажет ететін сияқты.

Атқару органдары жүйесіндегі маңызды орынды үкімет алады.
Ол елді тікелей баскаруды жүзеге асыратын, министрліктер мен
ведомстволардың жергілікті атқарушы органдардың қызметін
біріктіріп және бағыттап отыратын мемлекеттің жоғары атқарушы
және өкімшілік органы бо лып табылады. Министрліктер мен
ведомстволар жекелеген салаларга немесе мемлекет өмірінің
салаларына басшылық етеді және мемлекет басшысы, парламент
пен үкімет алдын да олардың жағдайына жауап береді. Олардың
жалпы саны, бір бірімен ара катынасы, аткаратын міндеті мен
қызметі, мәртебесі мен өкілеттігі әр елде әр түрлі, Дара басшылық
бастауында әрекет ететін префектуралар, коммуналар, жергілікті
укіметтер, мэриялар, қауымдастық басқармалары жергілкті
аткарушы органдар болып табылады. Казакстанда жергілікті жерде
экімдіктер мен экімдер, олардын департаменттері және оларга
бағынатын баска да курылым- ар аткарушы ортандар міндетін
атқарады.

Сот органдары Әділ сотты қылмыстық, азаматтык, ша
руаntылық нысанында, ал көптеген елдерде - конституция- лык сот
өндірісі нысанында жүзеге асырады. 1995 жылдын тамыз айының
соңына дейін Казакстанда Жоғарғы сот басқ аратын жалпы соттар,
Жоғары торелік сот баскаратын терелік сот және Конституциялық
сот болды. Қазір жалпы және терелік соттар Жоғарғы сот
баскаратын біp жүйсге біріктіріці, aл Конституциялык сот
Конституциялык Кенеске орын берді.

Қазақстан Республикасының заң шығарушы (өкілді), аткарушы
және сот билігі органдарының құқықтык мәртебесі окулыктын Ш,
Ш жане IV-бөлімдерінде арнайы каралады.

Жоғарыда аталған мемлекеттік органдардан басқа мем

декет механизмінің құрамына сондай-ақ, армия, полиция,
түрмелер, барлау, қарсыбарлау және биліктің басқа да кейбір

ұйымдастыру-мажбүрлеу құралдары кіреді. Олар болмаса мем
лекет өзінің алдында тұрған міндеттерін орындай алмайды.
Мемлекеттің қандай да бір мақсатына қол жеткізу үшін мүндай
билік құралдарының бар екендігі фактісі жеткілік Ол тиісті нәтиже
бермеген жағдайда, биліктің аталған құрал дары іс-әрекет жасауға
мәжбүр болады. Оларды билік құрал дары деп атағанда, оның
мемлекет механизміндегі өзінің си патымен және табиғатымен,
кұрылымымен және адамдары ның құрамымен, материалдық
қамтамасыз етілуімен, қызметінің мәртебесімен және
бағыттылығымен ерекшеленетін айырықша құрылым екендігі
ескеріледі. Олар дың әрқайсысының ішінде баскару органдары
(корганыс министрлігі, әскер түрлері мен округтер
командованиелері, әскери комиссариаттар, командирлер және т.б.)
бар. Олар басқару, бақылау, ұйымдастыру-техникалық
функцияларын орындайды, аталған билік құралдарының
әрқайсысында тәртіп болуын қадағалайды, олардың қызметінің
мемлекет алдына қойып отырған міндеттер арнасында болуын
қамтамасыз етеді.

1.8. Баскару нысаны

Басқару нысанынын үғымы Басқару нысаны мемлекет нысаны
түсінігінің анағұрлым кең мағынадағы маңызды құрамдас бөлігі
болып табылады. Ол биліктің жоғары орган дарының жүйесіне,
олардың арасындағы күзыретті бөлісу мен өзара әрекеттестік
принциптеріне баса назар аударады. Баскару нысаны мемлекетті
сипаттайтын басты көрсеткіштердің қатарына жатады. Ол бағыт
тандау мен мемлекеттік саясат басымдылығына және оны жүзеге
асы рудың тәсілдеріне, биліктің демократиялық дәрежесіне және
оның халыққа түсінікті болуына айтарлықтай ықпал етеді.

Баскару нысанын анықтау кезінде мына төмендегі мәселелер
ескеріледі:

• мемлекетте қандай органдар және лауазымды тұлға лар
жоғары билікті бейнелейді

• олар кандай принциптер мен бастамаларда қалыптасады және

олардың арасындағы өзара эрекеттестіктетежемелік пен тепе-

теңдік механизмі қолданыла ма?

• олардың арасындағы мемлекеттік өмірдің негізгі са ласын

басқару жөніндегі құзырет қалай бөлінеді:

• жоғары биліктің төменгі тұрған органдар мен халық үшін

ашықтық дәрежесі қандай.

Осы сұрақтардың жауабына қарап басқарудың монархи ялық

және республикалық нысан екендігін айырады.

Монархия баскарудын нысаны ретінде мемлекетте бір адамның -

монархтың қолында жоғары биліктің шынайы шо ғырлануымен

немесе жоғары прерогативтің (шексіз күқықтың) тек кейбір

нақтылы тиістілігімен сипатталады. Монархиянын

ерекшеліктерінің қатарына монархтың таққа көп жағдайда

мұрагерлік жолымен немесе туысқандық қүқығымен, кейде -

сайлау жолымен келетіндігі жатады, монархтык міндетті атқарудың

белгілі бір мерзімі жоқ, ол өмір бойы атқарылады.

Монархия мемлекеттіліктің дамуының пайда болған кезінен күні

бүгінге дейін мемлекетпен бірге келе жатыр. Ол аз болса, алғашқы

қауымдық-рулық басқару жүйесінің негізінде құрылған көптеген

мемлекттерде монархияның ны саны болды. Тарихтын келесі

кезендерінде монархия сақтал ды, ол өзінің өміршеңдігін, белгілі

бір ішкі қуатын, жаңа элеуметтік- экономикалык және саяси

жағдайларға, әрине көптеген өзгерістерімен, бейімділігін танытты.

Сондықтан да оған кандай да бір түрлерінің бір біріне онша ұқсас

еместігін ескере отырып, накты-тарихи жағынан келу керек.

Ежелгі монархиялар (шығыс деспотиясы, ежелгі рим мо

нархиясы) бір баска да, ортағасырлық монархиялар және,

акырында, олардың мүлдем басқаша бүгінгі күннің монар хиясы бір

басқа. Тіпті ежелгі рим монархиясының әр ке зеңде әр түрлі

айырмашылықтары болды: принципат кезеңіне тән республикалық

және монархиялык институттардын үйлесімділігі монархтың

шексіз билігі үстемдік қүрған кез де, доминат кезенінде толык

жойылды. Ортағасырлық мо нархиялар үшін абсолютті және

шектеулі деп бөлу дәлірек келеді. Абсолютті монархтың рөлі
басшылық ету болды, көбінесе шектен тыс, тіпті калыштан тыс
басшылық деуге болады: өзі жүзеге асырған жоғары биліктің
шексіз құқығы мен өкілеттігін ешкіммен бөліспей, жеке дара
иемденді. Мем лекет өмірінің түбірлі мәселелері соның қарауына
жататын еді. Барлық басқа мемлекеттік органдар мен лауазымды
тұлға лар оган сөзсіз бағынды, оның жарлықтарын орындауға
міндетті болды. Ортағасырлық шектеулі монархиялар (мы салы,
сословиелік-өкілдік) монархтың билігі шексіз емес, белгілі бір
органмен (мысалы, сословиелік-өкілдік жиналыс пен)
шектелетіндігімен ерекшеленеді, оған бурын монарх тың
құзыретіне кіретін жекелеген өкілеттіктер ауысқан.

Қазіргі кезеңде басқарудың монархиялық нысаны кеңінен
тараган Англия, Швеция, Жапония, Бельгия, Нидерланды,
Норвегия сынды алдыңғы қатарлы елдер монархиялық мем
лекеттер қатарында саналады. Оларда конституциялық мо нархия
жумыс істейді, ол монархтын билігі шынайы емес. номинальды
болып табылатындығымен ерекшеленеді. Мо нархтың мемлекеттік
саясатты жасап, оны жүзеге асыруға, маңызды мемлекеттік
шешімдерді қабылдауға әсері әлсіз. Монархтың қызметін жауапты
дегеннен гөрі құрметті деген лайық. Көбіне олар қажеттіліктен гөрі
дәстүрге адалдығын танытуға тырысады. Парламент монархтың
пікірін ескере алады, бірақ елемеуге де хакылы. Монархтын
алдында емес, парламенттің алдында жауапты болатын үкімет
сайлауда сай лаушылардың көпшілік дауысын алған партияның
өкілдерінен курылады, ал оның көшбасшысы (лидері) үкімет
басшысы болады,

Бүгінгі күндері монархиялық баскару нысанын кеңінен
пайдалану, басқарудың осы нысанындағы коптеген елдердің
демократияны дамытудағы табыстары монархияның пайда - лы
потенциалы әлі де бар екендігін және ол халықтың белгілі бір
тобының қолдауына ие болып келе жатқаныдығын дәлелдейді.

Жоғарыда айтылғандарды корытындылай келе баскару нысаны
ретінде монархияга мына төмендегідей қоғамдық саяси және

мемлекеттік-құқықтық ерекшеліктер тән деп қорытынды жасауға
болады:

• монарх (король, император, патша, хан, шаҳ) бейнесінде
мемлекеттің дара басышысының болуы

• монарх өзінің функциясын мүралық жолмен, туыс тық қүқығы
жолымен, кейде сайлау жолымен алуы;

• монархтын өз қызметін мерзімсіз, яғни өмір бойы аткаруы;

• монархтың ішкі және сыртқы қатынастарда мемлекетті
кепілдік (мандат) бойынша емес, өз күкығы бойынша
көрсетуі;

• монархтың өзінің орекеті мен қылығына заңмен көзделген
жауаптылығының болмауы.

Республика үшін басқару нысаны ретінде мемлекеттегі жоғарғы
биліктің заңмен белгіленген мерзім ішінде қызмет ететін бір немесе
бірнеше сайлау органдарының қолына шо гырлануы тэн. Олар
әдетте жоғары заң шығару органы (пар ламент, конгресс, үлттық
жиналыс) және мемлекет басшысы (президент, төраға, кейде
алқалы президиум) болып табыла ды.

Республиканың, тұтастай алғанда мемлекеттіліктің өзі сиякты,
тарихы үзак, алайда ол мемлекеттік-үйымдасқан қоғамның алғашқы
кезеңдерінде кең тарала алмады, басқа рудың баска нысаны -
монархияға жол берді. Ежелгі Греци яда республикалық
мемлекеттіліктің неғұрлым жарқын тәжірибесі Афины мен
Спартада жинақталған. Афины рес публикасы демократиялык
болды, оның кейбір институтта ры (мысалы, ареопаг қызметі,
присяжныйлар соты) демок ратиялық дәстүрлерді жетілдіру үшін
пайдалы болғандық тан дамудың кейінгі кезендерінде де
қызығушылық туғыз Ды. Спартада аристократиялык республика
нығайды. Багы ты бойынша (қүрылымы бойынша емес) оған Рим
аристок ратиялык республикасы жақын еді. Ортағасыр қала-респуб
ликалар (Венеция, Генуя, Флоренция, Новгород) сиякты
мемлекеттілік нысанын туғызды. Капитализмге өтуіне бай ланысты
республиканың танымалдығы мен беделі тез өсіп, ол монархияны
ығыстыра бастайды, оның позицияларын бірінен кейін бірі ала

бастайды. Біртіндеп алға жылжып, мемлекеттің ең көп тараған
нысаны болып алады. Капита лизм оның теңдік және бауырластық
идеяларымен, халык тык егемендігімен және билікті бөлісуімен,
бостандығымен, әділеттігімен республика үшін неғүрлым қолайлы
жағдай туғызды, жаңа өмірге талпындырған сияқты.

Бүгінгі күні республика өмірді демократияландыру процестеріне
мүмкіндік туғызатын Құқықтык мемлекет пен азаматтық қоғамның
принциптерін жүзеге асыруда басты арена болып табылады.

Көріп отырғанымыздай, дамудың үзақ жолынан өте отырып,
республика түрленді, өзгерді, жетілді. Ежелгі грек рес публикалары
мен бүгінгі республиканың арасындағы ай ырмашылық жер мен
көктей. Олардың дамуындағы кейбір сабақтастықтың болуы қазіргі
республикалар мен бурынгы респбуликаларға белгісіз жаңа
белгілер мен сипаттарды жоққа шығармайды. Даму процесінде
республикага тән институт тар жиі-жиі демократияландыратын
немесе либералданды рылатын, кейде консервативті-мешеу және
тіпті реакция лық сипат алатын. Тарихты элеміштеудін кажеті жок,

Қазіргі республикаларды парламенттік және президенттік деп
бөледі. Аталған республикаларда жоғары билік эшалон дары
арасындағы күштердін шынайы қатынастары мен құзыретті бөлісуі,
олардың өзара қарым-қатынасының үйым дастыру-құқықтық
механизмі әртүрлі.

Парламенттік республикада жоғары билік органдары
жүйесіндегі түйінді орындардың бірін парламент иемденеді, ол
заңдар қабылдайды және жалпымемлекеттік маңызды мәселелерді
шешеді. Ол елдің мемлекеттік бюджетін бекітеді, өзінің алдында
жауап беретін үкімет қызметін бақылап оты рады. Егер парламент
үкіметке сенімсіздік вотумын шыға ратын болса, соңғысы
отставкаға кетеді (Үндістан, Италия). Кейбір елдерде парламент
(өзі немесе жергілікті билік орган дарының өкілдерімен бірге, ал
федеративті мемлекттерде штат, жер және баска мемлекеттік
құрылымдар өкілдерімен бірге) сондай-ақ мемлекет басшысын
сайлайды (Италия, Гер мания), алайда бұл үнемі бола бермейді -
мысалға, Австри яда президент жалпыға бірдей сайлау құқығы

негізінде сай ланады. Сөйте тұра көпшілік парламенттік
республикаларда мемлекет басшысы құқығының шегі аса кең: оның
парламентті таратуға құқығы бар, үкімет басшысын тағай ындайды,
елдің қарулы күшінің бас қолбасшысы болып табылады.

Президенттік республиканын айырықша ерекшелігі – мем
лекет басшысының өте күшті билігі болып табылады. Мунда
президент парламенттен тек премьер-министрді (кейде үкіметтің
басқа да кейбір маңызды мүшелерін) тагайындау келісімін ала
отырып үкіметті тағайындайды. Сондықтан үкіметтің парламент
алдындағы бақылауға алынуы мен есеп берушілігі босандау, ал
мемлекет басшысы алдында парламенттік республикаға қарағанда
әлдеқайда күшті. Оның үстіне, президенттік республика үшін
мемлекет басшысы ның функциясын үкімет басшысының
функциясымен то лық қосып жіберу (АҚШ), немесе мемлекет
басшысының үкіметтің қалыптасу және қызмет істеу процесіне
шешуші ықпалы (Франция, Ресей Федерациясы, Қазақстан, Өзбек
стан) тән. Соның аркасында аткарушы биліктің маңызы арта түседі.
Мұның заң және сот биліктерінің қызметіне зияны тимес үшін
конституцияда биліктің барлық тармактарының іс-әрекетінің
келісіп істелуін және балансын қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін
тежемелік және тепе-тендік жүйесі көздел rен. Президенттік
республикада мемлекет басшысын әдетте халық тура (тікелей)
немесе жанама (сайлаушылар алқасы) сайлаулар жолымен
сайлайды. Жоғарыда аталған өкілеттіктерден баска мемлекет
басшысының сондай-ақ парламентті мерзімінен бұрын тарату
құқығы, мемлекетте маңызды лауазымды тұлғаларды тағайындау
(баска мемлекеттердегі елдін дипломатиялык өкілдерін және судь
яларды коса есептегенде), кешірім жасау куқығы, карулы
күштердің жоғарғы бас қолбасшысы өкілеттігі және т.б. құқықтары
бар. Үкіметті куру кезінде мемлекет басшысы парламенттік
республикалар үшін міндетті болып саналатын, оған тек
парламентте басым болған партия өкілдері ғанакіретін ережелерді
сактамайды.

Осылайша, республиканың қоғамдық-саяси және мемлекеттік-
құқықтық ерекшеліктерімен мына төмендегі жағдайлар баскару
нысаны болып табылады:

• мемлекеттің жоғарғы органдарының сайланатындығы;
• бүл органдардың қызметінің дәл мезгілдік параметрлермен

(мерзіммен) шектелуі; мемлекет басшысының кейбір
әрекеттеріне жауапкершілік белгілеу;
• мемлекеттің жоғарғы органдарындағы билікті жеке құқығы
бойынша емес, халықтың тапсыруы бойынша жүзеге асыру;
• азаматтардың мемлекет алдындағы және мемлекеттің
азаматтар алдындағы екі жақтан жауапкершілік.

1.9. Мемлекеттік кұрылыс нысаны

Мемлекеттік құрылыс нысанының үғымы. Мемлекеттік курылыс
нысанын қарауға кірісе отырып, ең алдымен оның мемлекет
нысанының тағы бір компоненті (жоғарыда айты лған басқару
нысанынан, сондай-ақ мемлекеттік-саяси ре жимнен басқа) болып
табылатындығын айта кетейік. Осы ұғымды пайдаға асырудың
мәнісі, ол мемлекеттің ішкі құры лымын, ондағы ұлттық-
мемлекеттік, аумақтық-мемлекеттік курылулар мен әкімшілік-
аумақтық бірліктің болуы түрғы сынан ашатындығында болып
отыр, орталық мемлекеттік билік пен жаңа ғана аталып өткен
мемлекеттің барлық құрам дас бөліктерінің биліктері арасындағы
ара қатынасты көрсетеді. Мемлекеттік құрылыс нысанының
маңызы аса зор: оны қарамайынша орталық пен жергілікті
органдардың қарым-қатынастар проблемасының шешілуінің
демократия лық дәрежесі мен мемлекеттегі орнын объективті
бағалау, аймақтық саясаттың ықпалдылығы мен тиімділігін
анықтау, ал көп ұлтты мемлекеттерде - әрбір ұлттың жағдайы мен
мәртебесін анықтау, ұлт аралық қарым-қатынасты сипаттау киынға
соғады.

Егер бастапқы критерий етіп мемлекеттік құрылыс ны санын
алатын болсак, онда барлық мемлекеттер унитарлық (біртүтас)
және федеративтік болып бөлінген болар еді. Олар дың нақтылы
құрылымдарына, мемлекеттік жүйенің түрлі қабаттарының
арасындағы қүзыреттерінің бөлінуіне, билікті жүзеге асыратын
ұйымдық-құқықтық институттарға, сон дай-ақ халықты басқару
ісіне тартудың нысандары мен әдістеріне келер болсак, олардың
арасындағы айырмашылық айтарлықтай.

Унитарлық (unitas – бірлік, біртұтас деген латын сөзінен
шыққан) мемлекет бүл біртутас, өзінің құрамында автоном ды-
мемлекеттік құрылымдар жоқ, өз алдына дербестігі жоқ әкімшілік-
аумақтық бөліністерден тұратын мемлекеттер. Осыған қарай
жоғары билік органдары, баскару және сот бүкіл ел үшін біртүтас
болып табылады. Бұл бүкіл елге қыз мет көрсететін және жалпы
мемлекеттік органдармен басқа рылатын армияға да қатысты.
Унитарлық мемлекетте бір конституция, бір құқықтық жүйе, бір
азаматтылық болады. Әкімшілік-аумақтық бөліністердің өкілдік,
аткару және сот органдары унитарлық мемлекеттің жоғары
органдарына ба ғынады. Олар унитарлық мемлекет айналысатын
сыртқы катынастарға қатыспайды. Олар унитарлық мемлекеттің жо
ғары билік органдарынын нускауларын орындайды, оның актілерін
іс жүзіне асырады, ел үшін біртүтас болып табыла тын каржы,
салык, несие-ақша, кеден саясатын басшылыкка алады. Унитаризм
мемлекеттік құрылыс нысаны ретінде мемлекеттіліктің пайда болу
кезеңінде және оның дамуынын көптеген кезеңдерінде басымдық
танытты. Ауқымды аймакты алып жатқан және қайта-қайта
бытыраңқылыққа ұшыраған көптеген бөліктерден тұратын,
басқыншылық соғыстың нәтижесінде пайда болған ірі
мемлекеттердің өзі унитаризм шеңберіне келіп кірген. Содан кейін
ғана көптеген елдердің мемлекеттік құрылысында федерализмді
пайдалану практика сы дами бастады. Унитаризм қазір де әлемдік
арнада кең тара ған. Унитарлық мемлекеттердің қатарына Франция,
Жапония, Финляндия, Түркия, Венгрия, Украина, Беларусь,
Қазақстан, Қырғызстан, Армения және басқалар жатады.

Федеративтік (foederare одаклен нығайту деген латын сөзінен
шыққан) мемлекеттер бул курамына екі, үш және одан да көп
мемлекеттер немесе бірқатар дербестік дәрежесі бар мемлекеттік
құрылымдар кіретін одактас мемлекеттер. Мемлекеттердің немесе
мемлекеттік құрылымдардың феде рацияға бірігуі (кіруі, қосылуы)
олардың шексіз құқығының кейбіреуінен айырылуына әкеліп
соғады, ол құқықтар фе дерацияға көшеді. Федеративтік
мемлекеттегі тәуелсіздік федерация мен оның мүшелері арасында
бөлініп қойылады. Оған толық көлемінде жоғары жалпы
федералдық органдар ие болады; будан баска оны белгілі бір
мөлшерде федераци яның құрамына кіретін мемлекеттер мен
мемлекеттік қүры лымдардың жоғары органдары да пайдалана
алады.

Федерацияның өзіне тән ерекшелігі, онда тек қана жо ғары
жалпы федералдық органдар (мемлекет басшысы, тар ламент,
үкімет, жоғарғы сот, министрліктер, ведомстволар) ғана жүмыс
істеп қоймайды, сондай-ақ одақтық армия қүры лады, одақтық
азаматтылық белгіленеді, олар болмаса феде рация да болмайтын
баска да институттар жұмыс істейді.

Бірақ, федерацияның субъектісі болып табылатын мем лекеттер
мен мемлекеттік құрылымдар соның шеңберінде белгілі бір (кейде
айтарлыктай) дербестігін сақтайды. Олар дың сондай-ақ, өздерінің
жоғары заң шығару, аткару және сот органдары бар, кейбір
жағдайларда шағын әскер қүрама сын күрады, кейде өзінің
азаматтығын енгізеді. Федералдык конституциямен және
федералдық заңмен қатар федерация субъектілерінің
конституциясы мен олардың заңдары да бар.

Басқа сөзбен айтқанда, федерациядағы көптеген мемлекеттік
мекемелердің, сондай-ақ саяси-құқықтық ин ституттардың екі
деңгейлі" немесе екі кабатты" құрылы мы бар.

Федерация мүшелерінің құқықтарына қосымша кепілдікті
қамтамасыз ету үшін, әдетте федералдык парла ментте олардың
өкілдерінен палаталар болады. Кейде феде ралдык органдардын