жанынан олардың арасындағы байла нысты реттеп және қолдап
отыру үшін федерация мүшелерінің тұрақты өкілдіктері құрылады.
Федерацияның оның мүшелеріне ықпал етуінің нысан дары
жеткілікті. Оған федералдық конституция мен феде ралдык занға
федерация мүшелерінің конституциясы мен заңдарының сәйкес
келу принципі, кадрлық-ұйымдастыру шылық, бақылау-басқару,
бюджет-каржы, ақша-несие және баска да тетіктер жатады.
Көп ұлтты мемлекеттерде федерация ұлттық мәселелерді шешу
және ұлтаралық қарым-қатынастарды реттеу мақса тында
пайдаланылуы мүмкін. Оның шеңберінде жұмыс істейтін ұлттық
мемлекеттілік федерациянын субъектісі бо лады, ұлттар мен
ұлыстарды мемлекеттік құрылыс пен бас қаруға қатыстыруға
мүмкіндік береді. Унитарлы нысандағы коп үлтты мемлекеттің ұлт
мәселесін эділ шешуді қамтама сыз ете алмады деп танылған және
федеративті нысанға өзінің орнын беруге кейін мәжбүр болган
жағдайлары тарихтан белгілі (мысалы, екінші дүниежүзілік соғысқа
дейін және одан кейінгі кезенде де унитарлық мемлекет нысанында
бо лған Чехословакия, ұлтаралық қарым-қатынастың шиеленісуіне
байланысты федерация болып қайта құрылды; кейіннен ол дербес
екі мемлекетке - Чехия мен Словакияга бөлінді). Федерацияның
қаралып отырған түрлерінің субъектілерінде шектеулі мемлекеттік
егемендігі немесе оның элементтері бар, кейбір сыртқы
қатынастарға қатыса алады, ішкі мәселелерді шешуде елеулі
дәрежеде дербестігі болады. Олардың федерация курамынан
шығып, дербес мемлекет құру құқығы жиі жарияланып жатады.
Алайда федерация құрылыс нысаны тек көп ұлтты мем лекетке
ғана тән емес. Моноұлттық мемлекеттердегі (АҚШ, Германия,
Бразилия, Үндістан, Мексика) көптеген федера циялар белгілі.
Олардың субъектісіне халықтың айырықша улттык күрамымен
ерекшеленбейтін, баска курылымдармен біртектес болып
табылатын аумактык-мемлекеттік курылы дар (штаттар, жерлер,
кантондар) жатады. Әдетте, федераши яның қаралып отырған
түрлерінде орталықтың өкілеттігі көпұлтты негізде күрылған
федерацияга караганда элдекай да кең. Мүндай федерациялардың
аумақтық-мемлекеттік құрылымдары субъект ретінде мемлекеттік
егемендікке ие бола алмайды, көбіне сыртқы қатынастарға
қатыспайды, фе дералды органдардың келісімімен кейде жекелеген
сырткы саяси жумыстарды орындайды (мұндай жағдай Германияда
орын алған). Армияны құру және жасактау мәселелері, оны
каржыландыру, пайдалану мен баскару федералдык орган дардың
қарауында болады; федерация субъектілері әскер күрамаларын
ұстауға қақылы емес. Федерацияның өзінің сондай-ақ оның
құрамындағы аумақтық құрылымдардың конституцияларында
штаттардын, жерлердін, кантондардын және басқа субъектілердің
федерациядан шығу құқығы кара стырылмаған. Сонымен катар,
федерация мен оның субъектілерінің арасындағы
құқықшығармашылығы өкілеттігі тең дәрежеде емес, субъектінің
ролі барлык корсеткіштер бойынша федерациядан кем түсіп
жатады.
Сондай-ақ, мемлекеттік құрылыстың ұлттық-мемлекеттік және
аумақтық-мемлекеттік федерацияның белгілерін қатар алып жүрген
аралық нысаны туралы да айта кеткен жөн болады. Мүндай
нысанның айқын мысалы қазіргі Ресей фе дерациясы болып
табылады. 1993 жылғы Конституция Ре сей федерациясының тең
құқылы субъектісі катарында тек республикаларды, автономиялы
облыстар мен автономиялы округтарды ғана емес, сондай-ақ
өлкелерді, облыстарды және федералдық маңызы бар қалаларды да
атайды. Аталған субъектілердің алғашқысы - бул үлттық
мемлекеттер мен үлттық-мемлекеттік құрылымдар, екіншісі енді
аумақтық мемлекеттік күрылымдар деңгейіне (Ресейдің бұрынғы
кон ституциялары бойынша олар федерацияның субъектісі бо лып
танылмаса да) жеткізілді.
Әкімшілік-аумақтық бөліністердің тұтас алғанда мемле кетпен
ара қатысы туралы мәселе, жергілікті және орталык билік және
басқару органдарының нысандары унитарлық мемлекет сияқты
федеративтік мемлекетке де қатысы бар мемлекеттік құрылыстың
проблемасының маңызды аспектісі болып табылады.
Тарихи тәжірибе көрсеткеніндей, орталық пен жергілікті жердің
негізгі мақсаттары кейде сойкес келгенімен, кейде алшақ кетіп
жатады. Соңғысы, атап айтқанда, жергілікті жерлер дербестікті
армандап отырғанда орталықтың берсе қолынан, бермесе жолынан
дегендей, билікті уысынан шы гаргысы келмейтіндігіне
байланысты. Бул тенденциялардын бірде біреуі үстем болса, бірде
екіншісі үстем болып жатады. Іс жүзінде орталық пен жергілікті
жердің ара қатынасының негурлым жиі кездесетін варианты
жергілікті органдардың қалыптасуына, сондай-ақ оның бүкіл
қызметіне елеулі ықпал ететін біріншінің үстемдік етуші рөлі
болып табылады. Кейбір елдерде орталық жергілікті жерлерге ен
алдымен өзінің жал пы мемлекеттік саясатты жүргізумен
айналысатын өкілдіктерін тағайындайды. Жергілікті органдардың
рөлі төмендеп кетуі, ал жергілікті өзін-өзі басқару қызметі екінші
дәрежедегі және ұсақ-түйек мәселелермен шектеліп қалуы дұрыс
емес. Керісінше, жергілікті органдардын жергілікті істерді шешу
кезінде билікті толық қолдануына, орталық биліктің жергілікті
органдардың белсенділігі мен өздігінен әрекет етуін дамытуға
мүдделі болуына және олардың арасындағы қарсы түру
элементтерін жоюға тырысу керек.
Бірнеше (бір емес) мемлекеттердің құрылыс нысаны кон
федерация (сonfoederatio одак, қоғамдастық, бірлестік де ген латын
сөзінен алынған) болып табылады. Ол белгілі бір мақсаттар үшін
(әскери, экономикалық, дипломатиялык, этникалық және т.б.)
қүрылған мемлекеттер одағы. Алайда, конфедерацияға біріге
отырып, мемлекеттер оның мүшелері ішкі және сыртқы істерде
толық дербес және тәуелсіз мем лекеттер болып қалады, өзінің
егемендігін жоймайды. Кон федерацияның құрылуына себепкер
болған белгілі бір міндетті шешуге бағытталған бір немесе бірнеше
орган олардың бар лығы үшін ортақ болып табылады. Бул органда
конфедера цияның барлық мүшелерінің өкілдігі тең негізде немесе
(өздерінің келісімі бойынша) басқаша қамтамасыз етілген.
Федерациядан ерекшелігі, мүнда қызмет көрсететін аппара тымен
коса жоғары зан, аткару және сот органдарының бірыңғай, түтас
жүйесі қүрылмайды, біртұтас армия жасақ талмайды.
Конфедерацияда бірыңғай бюджет және салық тың бірыңғай жүйесі
жоқ, бірақ кейде конфедерация мүшелері өздерінің аумактарында
бірынғай валютаны енгізу туралы келісе алады. Конфедерацияның
айрықша азаматтығы жок, ал сонда туракты түратын түлгалар өз
мемлекетінің азаматы болып қала береді.
Конфедерацияны күрған кездегі алға қойған мақсаттары
орындалған соң, оған кірген мемлекеттер конфедерацияны тарата
ма, алде оны федерашияга кайта күра ма-оның булат кейінгі
тагдырының мәселесін шешеді. Мысалы, АК-та ан. ғашында
конфедерация болған (1781 жылдан бастап), сосын федерацияға
айналды (1787 жылдан бастап). Швейцария да осындай жолдан
өтті: 1815-1848 жж. ол Швейцар одағы атау ымен конфедерация
болды, содан кейін Швейцар конфедера ция аталуымен федерация
болды. Ыдыраған конфедерация лардың қатарында 1815 жылдан
1867 жылға дейін өз қызметін аткарган Герман одағын, 1867
жылдан 1918 жылға дейін қыз мет аткарган Австро-Венгрияны
атауға болады.
1.10. Мемлекеттік саяси режим
Мемлекетік-саяси режимнің ұғымы. Ең алдымен мемлекеттік-
саяси режим дегеніміз (баскарудын және мемлекеттік құрылыстың
жоғарыда қаралған нысандары си яқты) оның мәндік-мазмұндық
жағы көрінетін, мемлекет қурлымын және оның баска да сыртқы
жағын сипаттайтын жиынтық түсінік ретіндегі мемлекеттік
нысанының компоненті болып табылады. Мемлекеттік-саяси
режим деп мемлекеттің пайдаланып жүрген басқару, реттеу және
ықпал ету әдістерінің жиынтығын айтады. Соңғысы мемлекеттегі
саяси бостандық дәрежесі туралы, мемлекеттік механизмнің түрлі
буындары арасындагы карым-катынастары және бір жағынан,
олардың арасындағы да, екінші жағынан партия лардың, қоғамдық
бірлестіктер мен халықтың арасындағы өзара карым-катынастың
моральдык -психологиялык ахуалы тура лы пікір айтуға мүмкіндік
береді. Мемлекеттік билік ету әдістерін зерттей отырып, жеке
тұлғаның нақты мәртебесі туралы және мемлекеттегі баска
субъектілердің карым-қаты- насы, олардың құқықтары мен
мүдделерінің кепілдік және қамтамасыз етілушілік деңгейі туралы
түсінік алуға болады.
Оқулықтарда және монографиялық еңбектерде мемлекеттік-
саяси режимді көбінесе саяси деп айтады. Бүл, біздің ойымызша,
дәл емес: өйткені соңғысы мемлекеттік қызмет адістерінен басқа,
саяси партиялар қызметінің, қоғам дық бірлестіктер мен бұкаралық
қозғалыс әдістерін де қам тиды. Егер мұндай терминологияға
сүйенетін болсақ, онда режимнің не екендігін түсіндіру
мемлекеттік проблематика шеңберінен шығып кетейін деп түр.
Мемлекеттік о кызметінде қолданатын әдістері ор алу ан,
Мәжбүрлеу, жалаң кімшілік ету, командалык, бүйрыкты әдістерді
атауга болады. Оларга карама-карсы иландыру, тусіидіру,
уйымдастыру-торбиелеу одістері бар. Осы скі одістіи арасында
екеуінің де сипаты бар аралык одістер шыгады. Мемлекет өзінің
күнделікті толірибесінде жоғарыда аталған одістердің қайсысын
тастайды, ол оның когамдЫК-саяси мәні мен табиғатына
байланысты. Басы-жаншу, зорлау, кугын-сүргін жоне можбүрлеу
одістеріи басым бағыт етіп ган, жұрттың бәріне озінін күші мен
куатын ор жолы көрсетуге күштар, диалог және келісім тілін
мойындамай тын, адамды, оның құқықтары мен бостандықтарын
козге де ілмейтін мемлекеттерді, - жалпы адамға тон кундылыктар
басымдығын мойындайтын, демократиялық дәстүрлерді сак
тайтын, азаматтар мен баска субъектілерге мемлекет жарлы гын
орындау қажеттілігін алдымен айтып түсіндіруге тыры сатын,
оларға мемлекеттік саясаттың маңызын түсіндіріп, тек содан кейін
ғана оларға қандай да бір мәжбүрлеу шара ларын қолдануға жол
беретін мемлекеттермен бір катарга қоюға болар ма екен. Басқаша
сөзбен айтқанда, мемлекеттік билік ету әдістері мемлекетті
тоталитарлык, авторитарлык және демократиялық мемлекеттерді
қамтитын классифика циялауға мүмкіндік бере отырып өте
маңызды жағынан си паттайды.
Тоталитарлық мемлекеттер тобы ор тектес. Бул топка ен
алдымен әскери-полицейлік табиғаты ашық та айқын көрінетін
фашистік мемлекеттер жатады. Фашизм - баска рушы элитаның
неғүрлым реакциялық бөлігінің халыққа жасап отырған зорлық-
зомбылығының, заңсыздығының және тіпті террорының айқын
бейнесі. Ол қарапайым демократи ялық құқықтар мен
бостандықтарды жойып, іс жүзінде жокка шығарады, оппозицияны
сотсыз жазалауды әдетке айналды рған, халықтың бостандық
сүйгіш күштерін басып-жаншып, қудалайды. ХХ ғасырдың бірінші
жартысында Германияның, Италияның, Жапонияның, Испаниянын,
Португалиянын мемлекеттік-құқықтық практикасында фашизм
толық көрініс тапса, қазіргі күні сыртқы демократиялық және
либералдык мемлекеттік нысандар арасынан фашистік
тенденциялар түрінде ғана көрініп қалады. Социалистік елдердегі
мемлекеттік-саяси режим тоталитаризмнің басқа бір түріне жатады.
Оларды пролетариат диктатурасы жекелеген сыр тқы
демократиялық институттардың көлеңкесінде қалса да, алайда
соңгысынан мемлекеттің зорлау-мәжбүрлеу табигаты көрініп
калатын еді. Канаушы таптар мен оның калдыкла- рын жою
функциясын жариялау жаппай кугын-сргил, зорлык пен
мәжбүрлеуді кеңінен қолдануға багыт берді. Жеке адамның муддесі
мемлекет муддесімен салыстырганда кейнте ысырылып қалды.
Оппозицияға жол берілмеді, пікір алуан- дығы (плюрализм) жокқа
шығарылды, бір партиянын цик- татымен өкімшілік-эміршілдік
жүйе билік күрды. Мемлекеттік-саяси режимнің алуан түрлілігі
ретіиде тоталитаризмнің мынандай да ерекшеліктерін (жогарыда
ай. тылғандардан баска) атауға болады:
• қоғамның тіршілік әрекетінің негізгі салаларын мем лекет
қарауына айналдыру;
• барлық қоғамдық бірлестіктерді бүкіл дербестіктен айыру,
оларға қазыналық қызмет бағытын таңу;
• мемлекеттің қүқыққа шектен тыс ие болу рөлі.
Демократиялық мемлекеттік-саяси режим батыс пен шы
ғыстың алдыңғы қатарлы елдерінде орнаған. Онда консти.
туционализм идеялары, билікті бөлісу,құқықтық мемлекет
идеялары жүзеге асырылуда, халықтың пікірін ескеру бағда рға
алынған, қүқықты жүзеге асыру процесі кезінде орын даушылармен
құқықтың ұйғарымының мазмұнын түсіндіру және оны сақтаудың
қажеттігіне иландыру жөнінде жұмыс жүргізіледі, мәжбүрлеумен
байланысты органдар мен лауа зымды тұлғалардың қызметі
бақылауда болады. Мемлекет пайдаланып отырған басқарудың
демократиялық әдістері, реттеу және ықпал ету оның қызметіне
бақылау жасауға, сондай-ақ мемлекет өмірінің негізгі мәселелері
бойынша ұсы ныстарымен тікелей шығуға мүмкіндік алып отырған
ха лықтың өзіне деген сенімін арттырады. Кара күшке, зорлык пен
қысымға емес, керісінше халыкпен диалогка келіп, олар мен
ақылдаса отырып, демократиялык режим басқарудың неғұрлым
тиімді стилін көрсетіп отыр. Демократиялық мемлекеттік-саяси
режимнің, жоғарыда аталғандардан басқа, мына төмендегі
сипаттарын да тануга болады:
• қоғамдық өмірдің барлық салаларында – экономи калық,
әлеуметтік-саяси, жеке бастың - жеке адам ның шынайы
бостандығын қаматамасыз етуге шара лар қабылдануда;
• жеке адамды шенеуініктің тәлкегінен құқықтық қор гауды
күшейтуге бағытталған институттар жүйесін іске қосу
енгізілді;
• жеке адамның демократиялық қүқығы мен бостан дыгын
жариялаумен катар, осы қүқықтар мен бос тандықтар жүзеге
асырылуы үшін жумыстар жүргізілуде;
• мемлекеттің алдына қойған мақсаттары аз шығын мен -
халықтың наразылығынсыз, керісінше халық тың ниеті түзу
немесе тіпті қолдауы жағдайында орындалуда;
• тоталитаризмге белгісіз, конституциялық бақылау,
қүқыққорғау қызметі, экологиялық сараптама си яқты
институттар қүрылуда.
Авторитарлық мемлекеттік-саяси режим бүкіл билік бір органның
немесе бір лауазымды тұлғаның қолында болуы мен және басқа
жоғары мемлекеттік органдардың (ең алды мен заң және өкілдік)
рөлін томендете отырумен өзгеше бо лып табылады. Қолында
билігі бар, өзінің мәртебесін сақтап калуга немесе қолбасшылық
жағдайын одан әрі нығайтуға тырысқан орган немесе лауазымды
тұлға халық жағынан және оппозиция жағынан бақылауды шектей
немесе болғызбай отырып қатаң саяси бағыт ұстанады. Бұл кезде
қанаты кыр қылған демократия біржола жойылып кетпейді,
қаралып отырған режимнің демократияны толығымен жоққа шыға
ратын тоталитаризмнен ерекшеленетін өзінің қарама-қарсы жағына
айналып та кетпейді. Аталған белгілерден басқа ав торитаризмге
мына төмендегі белгілер де тән:
• жоғары және жергілікті биліктің (сыртқы атрибут тарын
сақтай отырып) қалыптасып және қызмет істеуіне халықтың
қатысуының айтарлықтай кемуі;
• жергілікті органдарды орталыққа берілетін бірқатар дәстүрлі
өкілеттіктерінен айыра отырып баскаруды орталықтандыруды
күшейту;
• сөзсіз бағынуға және үнсіз орындауға есептелген басқарудың
әкімшілдік-әміршілдік стиліне әуестену;
• этатистік құндылықтарды пайдалану өсіп жатқан тұста
құқықтық құндылықтардың шынайы маңыз дылығы мен
қолданылуының іс жүзінде төмендеуі;
• оппозициялық қызметтің жария мүмкіндіктерінің біртіндеп
тарылып, минимумға дейін жетуі.
Авторитарлық мемлекеттік-саяси режим, әдетте, тұрақ сыз
болады. Ол қоғамдағы саяси күштердің нақты ара сал мағына
байланысты тоталитаризм жағына, болмаса демокра тияландыру
бағытына карай да дамуы мүмкін.
1.1. Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибуттары
Мемлекеттік тәуелсіздік және оның атрибутикасы. Әрбір дербес
мемлекеттің оған айырықша сапа беретін және оны тәуелді
мемлекеттерден, автономды мемлекеттік құрылым дардан және
кәдімгі әкімшілік-аумақтық бірліктерден айы рып туратын белгілі
бір атрибуттар жиынтығы болады.
Тәуелсіздік алғаннан кейін Казакстан кадам баскан сайын
кемелденіп, өзін осы атрибуттар аясында соған лайық көрсете
бастаған осы айырықша сапаға ие болды. Бұл атри буттардың
генезисі әр алуан. Олардың бір бөлігінің тамыры Қазақстанның
мемлекеттік тәуелсіздік алу фактісімен тікелей байланысты және
өзінің тарихын да содан бастайды. Буган дейінгі кезеңдерде
Қазақстанда олар болған жоқ, олар көрсетілген сәттен бастап алғаш
рет қүрылған сияқты болып қалыптаса бастады. Алайда бұл барлық
атрибуттарға қатыс ты емес. Олардың кейбіреуі, дәлірек айтқанда,
олардың ны шаны немесе элементі республикада мемлекттік
тәуелсіздік алған сәттен бурын-ак болган еді. Кеңестер Одағының
қүра мында болған кезде Казакстан одақтас республиканын
мәртебесін пайдаланды ғой, ол кездегі конституция бойын ша
одактас республика жекелеген шектеулері бар немесе то лық емес
деуге боларлық егемендігі бар мемлекет ретінде жарияланатын.
Ресми доктрина республиканы тәуелсіз, дер бес деп корсетуге
тырысты және оны дербестіктің сыртқы атрибуттарымен бекітті.
Сондықтан Қазақстанның оның КСР Одағы құрамында болған
кезіндегі кейбір бүрынғы мемлекеттік атрибуттары сакталды және
қазір де пайдаланылуда, бірақ олардың мәні принципті түрде
өзгерді, олар жаңа мазмунмен толыкты. Олар бурынгы сәндік
түрінен өзгеріп, омірде бар шындық ты бейнелейтін реалды
атрибуттарға айналуда. Кеңестік және кеңестік кезеңнен кейінгі
Қазақстанның сабақтастығы бар, бірақ ол көбінесе сыртқы
сабақтастық, ал шын мәнісінде жаңа сапалық жағдайға көшуі көз
алдымызда болып отыр.
Тәуелсіздіктің атрибуттарының көрсетіліп отырған екі тобы: а)
тәуелсіздік алған жылдары және одан кейінгі кездері
қалыптасқандар және б) дамудың бұрынғы кезеңінен қалғ андар
бірін бірі өзара толықтырады және жиынтығында рес публикаға
жоғарыда айтылған жаңа сапа береді.
Бұрын болмаған атрибуттардың алғашқы қалыптасуы си якты,
бұрыннан бар атрибуттардын жетілдірілуі үйлесімді нысан,
қурылым, қарым-қатынас пен институттар іздеумен, жаңа
нормативтік, ұйымдастырушылық, материалдық-тех никалық және
баска да шешімдерді творчестволыкпен таң даумен, үлкен жұмыс
көлемін жургізумен байланысты. Мысалы, армия туралы мәселені
Қазақстанның тәуелсіздігінің атрибуты ретінде алайық. Оның
шешілуі бірнеше кезендер ден өтті: 1991 жылы күзде барлық
облыстық әскери комис сариаттар Қазақстан әскери
комиссариатына бағынды, Мемлекеттік қорғаныс комитеті
күрылып, өзіміздің қарулы күштерімізді күруға дайындық
басталды; 1992 жылдың ма мыр айында корғаныс министрлігі
құрылды да, Қазақстанда орналасқан әскери күрамалар, бөлімдер
мен мекемелер тікелей республиканың бағынысына алынды да,
оның қарулы күштерінің құрамына кірді. Кейінірек қарулы
күштердің бірнеше турі —армиясы, шекаралык оскері, ішкі әскері,
рес публикалық гвардиясы, әскери-теңіз күштері болды.
Бурын болмаған атрибуттардың алғашқы қалыптасуы және
бұрыннан бар атрибуттардын жетілдірілуі бір сэттік шаралар
шеңберінде жүзеге асырылмайтынын, бір кезеннен екінші кезеңге,
сосын - үшінші кезеңге ауысып, тәуелсіздік атрибуттарының
алғашқы сұлбасы неғүрлым түрақты, тіпті салыстырмалы түрде
алғанда олардың аяқталған нысанына жол беретін коп кезенді
процесс екендігін көріп отырмыз.
Республиканың қазіргі ауысып отырған және мемлекеттік
тәуелсіздік деп аталатын сапалы жаңа жағдайын анық елестету
үшін тәуелсіздіктің негізгі атрибуттарына ток талу кажет.
Тәуелсіздік үшін мұндай атрибуттардың белгілі жиынтығы
болумен катар олардың әрқайсысының айрықша сипаттары мен
белгілерінің объективті көрсетілген жеткілікті деңгейі де қажет.
Алайда бул екінші шарттың бірден орын далуы мүмкін емес: қазір
тәуелсіздіктің кейбір атрибуттары қалыптасу кезеңінде, қурылуда,
уақыт өте келе бір қалыпқа тоқтайды.
Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің негізгі атрибут
тарына сипаттама. Республиканың мемлекеттік тәуелсіздігінің
атрибуттарын олардын тікелелей қатысы бар және содан көрінетін
орта арқылы шартты түрде айтуға болады.
Республиканың мемлекеттік құрылыс саласындағы және саяси-
құқықтық жүйедегі мемлекеттік тәуелсіздігінің негізгі атрибуттары
біздің ойымызша, мына төмендегілер:
1. Толык, шексіз, егемендік, бұл мәселе бүгінгі күні бурын
Қазакстан КСР Одағы күрамында болған, оның егемендігінің
айтарлықтай шектелгендігін көрсететін кездегіден мүлдем басқаша
қойылуда. Іс жүзінде КСР Одан гының егемендігі мен одақтас
республикалардың егемендігін біріктірудің қажеттігі коптеген
объективті және субъективті себептердің болуына қарай біріншінін
екіншісіне сөзсіз бі сымдығын білдeреді. Оның үстіне, мемлекеттік
орталықтан дырудың күшеюіне карай одактас республикалардын
егемендігі барған сайын формальды бола түсті, оның есесіне КСР
Одағының егемендігі бүкіл өмірлік кеңістікті толтырг андай және
республикалардың егеменді шексіз қүқығын бірінен кейін бірі
жалмагт шексіз кеңейе берді. Одақтас рес публикалардың
егемендігінін шексіздігі туралы бір топ ғалымдардың 60-80
жылдары жасаған қорытындысы да күтпеген оқиға болды. Бүл
тезистің дәлелдемесі мынаған саяды: әңгіме республикалардың
егемендігін шектеу туралы емес: Құқықтары мен өкілеттіктерін
шектеу туралы ғана. Алайда егемендіктің өзі күкықтармен және
өкілеттіктермен тығыз байланысты емес пе, аталган ғалымдардын
айтып отырғанындай, оларды бір-бірінен боліп жіберу егемендікті
абстрактылы, омірмен байланысы жоқ, кез-келген мазмүн мен
толтыруға болатын үғымға айналдырды. Бұл орталық тың
үстемдігін және республикалардың құқықсыздығын ақтаған
ыңғайлы ойлау құрылғысы еді, өйткені осындай жағымсыз
қүбылыстарға қарамастан, олардың егемендігі бәрібір шексіз деп
мойындалды. Республикалар егемендігінің келтіріліп отырған
түсіндірмесінің мадақтаушылық (апологеттік) бағыты айқын еді.
КСР Одағының жойылуына байланысты егемендіктің екі
деңгейлі конструкциясына деген қажеттілік тек федеративті
республикаларда (Ресей Федерациясы, сондай ақ өзінің құрамында
автономиясы бар республикалар) ғана сакталады. Федерацияның
егемендігі мен автономиянын егемендігі нақтылы қалай үйлесім
табатынын келешек көрсетеді. Әзірге бұл мәселелер төңірегінде
қызу тартыс жүріп жатыр, оның немен аякталатыны белгісіз.
Централистік ба ғыт жене ме немесе ортадан тепкіш күш иелері
максатына жете ме, будан аталған мемлекеттердін егемендігінің
про блемасының шешілуі коп байланысты.
Бұрынгы КСР Одағының унитарлык республикаларына келетін
болсақ (олардың қатарына Қазақстан да жатады), енді оларга
үйлестірілген егемендіктің екі деңгейлі қүрылымының кажеті
болмай калды: себебі Қазақстанның ТМД күрамына енуі
республиканың егеменді шексіз құкығын шектеумен байланыс ты
емес қой. Басқаша айтқанда, Қазақстанның егемендігін шек теуге
себепші болатын факторлар жойылды. Егемендік толық сақ талып
қалады. Республика мемлекеттік тәуелсіздігін алғаннан кейін бүған
дейінгі кезеңдердің барлығында оның егемендігіне келтірілген
шектеулер алынып тасталады.
2. Республиканын аумактык үстемдігі. Республиканың түтас,
бөлінбейтін және қол сұғылмайтын аумағына кез келген сырткы
күштің тікелей немесе жанама қол сұғушылығына жол бермеу
керек. Будан былай республика аумағын басқа республикаға
волюнтаристікпен беру және сонымен байла нысты күні кешеге
дейін кеңінен жүзеге асырылып келген шекараны кайта белгілеу
жойылатын болады.
3. Республикалық азаматтықтың болуы. Азаматтық өзінің
сипаты және мәні жөнінен бұрынғы кеңестік федерация шеңберінде
қолданылған формальды, қағаз жүзіндегі рес публикалық
азаматтықтан принципті түрде ерекшеленеді. Қазіргі
респубуликалық азаматтық өз мәнісінде бурынгы одақтық
азаматтықтың функциясын кабылдай отырып (рес публика аумағы
шегінде), соның орнын басып отыр.
4. Меншікті құқықтық жүйе. Бұрын ол КСР Одағы құқықтық
жүйесінің бір буынын ғана құраған болса, енді одақтық
конституция және одақтық заң түріндегі "қондыр ма" жойылды.
Өтпелі кезеңде (алдағы уақытта тиісті рес публикалық актілерді
қабылдағанға дейін) КСРО актілері Қазақстан аумағында
қолданылды, өйткені олар республика зандарына кайшы келмейтін
еді. Конституцияның және рес публика заңдарының заңды
үстемдігі нығайтылды.
5. Өзінің мемлекеттік рәміздері - туы, елтаңбасы, әнұра ны,
сондай-ақ астанасы, мемлекеттік мерекелерін белгілеу.
Республиканың тәуелсіздік алуына байланысты мемлекеттік
символиканы жаңарту, оны жаңа жағдайға сәйкестендіру; одан
тоталитаризм мен әкімшілдік-әміршілдік жүйенің стеоретиптері
мен штамптарын жою жөнінде жүмыстар жүргізілді.
Экономикалык салада республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттарына мыналар жатады:
1. Дербес бюджет және дербес бюджеттік-қаржылық жүйе.
КСР Одағы шеңберіндегі дөрекі консервативті бюджетті жүйе
орталықтың республикаларға қатысты үстемдігінің күралы ретінде
қызмет етті. Оны өзгерту, одан республикалардың бюджеттерінің
бөлініп шығу, олардың дербес бюджеттік жүйесінің күрылуы
экономикалық тәуелсіздік пен эко номикалық егемендіктін қажетті
шарты. Бірақ бұл жерде одақтық органдардың қызметін жете
білмеуінің салдарынан республикаларға «мүраға» қалдырған
проблемалары жетерлік. Бюджет тапшылығынан күтылу үшін,
мысалы, тіпті болма ғанда шетінен республиканы ол тап болған
дағдарыстан шыгару керек.
2.Дербес акша – несие жүйесі. Біртүтас экономикалық
кеңістіктің ыдырауы бірыңғай ақша бірлігінің сомның бурынгы
КСР Одағы мемлекеттерінің қажетін бұрынғыдай өтеу қабілетін
жойды және оларды түйыктан шығудың жо лын іздеуге бағыттады.
Сол себепті де алғашқы кезде рес публикаларда (соммен бірге)
купондар. карточкалар, талон дар жоне т.б. пайдаланылды, сосын
барып оздерінің акша бірлігіне көшті. Сомнан теңгеге ауысу
халықтың қолындағы ақшаның күнсыздануына алып келді және ол
халықтың әлеуметтік қорғалмаған тобына өте ауыр тиді. Сонымен
бірге әрбір республикада үлттык. коммерциялык, несиелік банк тер
және басқа да осындай мекемелер күрыла бастады, бүл да дербес
ақша - несие жүйесін құрудың бір кезеңі болып табылды. Ұлттық
валютаны конвертациялауды қамтамасыз ету жөніндегі міндеттер
де осы ретте шешілуі тиіс.
3. Өзінің салық саясатын жасау, соның көмегімен рес публика
түрлі экономикалық, әлеуметтік, мәдени және ба сқа шараларды
жүзеге асыруға, баскару аппаратын, армияны үстауға т.б. мүмкіндік
алады. Осындай қажеттіліктер ескеріле отырып республикалық
және жергілікті салыктар жүйесі курылады, оларды дұрыс жинауға
бақылау жасалады. Бірақ, салық қазіргі кезде байқалып отырғандай,
экономикалык бастамалар мен кәсіпкерлік «түншықтыру" куралы
емес, керісінше адамдарға дем беріп, мүмкіндіктер туғызып, қызы
ғушылығын оятуы керек.
Қауіпсіздік, әскери құрылыс және құқық тәртібі сала сында
республиканын мемлекеттік тәуелсіздігінің атрибут тарына, біздің
пікірімізше, мына төмендегілер жатады:
1. Армия. Қандай да бір шағын болса да армия бөлімшесі жоқ
шектеулі егемендігі бар республиканың жағдайы қандай
болатындығын төтенше жағдайлар жөніндегі мемлекеттік
комитеттің (ГКЧП) тамыз (1991 ж.) тоңкерісі көрсетіп берді. Бүл
көп жағдайда армиясыз және осындай қорғау күралда рынсыз
қауіпсіздігі тұрақсыз болып саналатын тәуелсіз республикаға
қатысты. Офицер жиналысына катысушылар (қаңтар, 1992 ж.)
армияны үлттық "пәтерлерге бөліп экету re" үзілді-кесілді қарсы
болғанда, енді бурынгы біртүтас мемлекеттің жоқ екендігін, соған
сәйкес біртүтас армияны сақтауға да негіздің жок екендігін
ескермеген еді. Әрине, стартегиялық бағыттағы біріккен карулы
күшті біртүтас ТМД командованиесінің қарауында белгілі бір
мерзімге сақтап калуга да болар еді. Кәдімгі қарулы күштерге
келетін бол сак, олар әрбір республиканын армиясында болуға
тиісті, Бул республикалардын дербес тәуелсіз мемлекет болып
бөлініп шығуының логикалык салдары. Алайда біздін рес
публикамыз бул істе сылбырлық пен шабандык танытты. Соның
нәтижесінде қарудың, күрал-жабдықтың, оскери тех никаның және
аспаптардын (ең тәуірлері) Қазақстаннан сыр тқа әкетілді.
Өзінің ішкі аскері. Оны куру республиканың мемлекеттік
тәуелсіздігін, оның қоғамдық қауіпсіздігін, азаматтардың
құқықтары мен бостандықтарын қамтамасыз ету максатына
негізделген. Олар республика аумағына орналаскан ішкі әскердің
құрамалары мен бөлімдерінен құрылған, олардың жанында
баскарма және оскери кеңес бар.
2. Республиканын шекара және кеден қызметі. ТМД-ға мүше
мемлекеттердің арасындағы шекарада шектеу болмай ды деп ресми
түрде бірнеше рет мәлімделсе де, азық-түлік пен тауарлардың бір
елден екінші елге жаппай экетілуіне тосқауыл қою қажеттілігі туып
отыр. Сондықтан да шекара жэне кеден қызметін пайдаланбай
болмайды. Оған қоса, бұдан былай жеке тұлғалардың
республикадан баска бір республи каға көшуі тіптен баска мәнге ие
болуда. Сондықтан да ха лықтың миграциясы туралы, босқындар
туралы қазақстан дық заңдар кейбір жағдайлар бойынша, КСР
Одағы уақытын да кушінде болған заңдарға қарағанда басқаша
жазылған.
3.Барлауды және контрбарлауды құру. Тәуелсіз респуб
ликаның баска мемлекеттер білгісі келіп түратын өз қүпия сы
болғандықтан, ол оны сенімді қорғауға мүдделі. Өз кезегінде, онда
басқа мемлекеттердің ісінің жағдайы туралы негурлым кен де
нақты ақпарат алуға деген қажеттілік тууы мүмкін. Сондықтан да
бұрынғы КСР Одағының Қазақстан аумағында жұмыс істеген
барлау және контрбарлау қызметінің базасында тәуелсіз
республиканың мүддесін қорғайтын өзінің қызметі курылған.
Сыртқы саяси және сыртқы экономикалық қызмет
саласындагы Қазакстан Республикасынын мемлекеттік
тәуелсіздігінің атрибуттары, біздің көзқарасымыз бойынша
мынадай:
1. Дербес сыртқы саясат, оның негіздерін, келешектегі және
ағымдағы міндеттерін анықтау, органдардың, мекемелер мен
қызметтердің тармақталған жүйесі бар өзінің сыртқы саяси ва
домствосын құру. Бұған дейін Казакстанда КСР Одағының
құрамындағы республика ретінде өзінің Сыртқы істер министрлігі
болған, бірақ ол өзінің құрамында бар-жоғы 13-15 қызметкері бар,
ештене шешшейтін, Одактык Сырткы істер министрлігінің
нұсқауларын бұлжытпай орындайтын және то лынымен соған
тәуелді орган еді. Республиканың халықаралық қүқық субъектілігі
формальды түрде мәлімделгенімен, іс жүзінде жоқтың қасы еді.
Мемлекетік тәуелсіздік алу бул салада шұғыл бетбұрыстар жасады:
республиканың халықаралық құқық субъектілігі бірнеше қатарға
жоғары көтерілді, терен мазмунға ие болды. Қазақстанның Сыртқы
істер министрлігі тарап кет кен одақтың сыртқы істер
министрлігінің құқықиеленушісі (республика масштабында) болды,
кандай мемлекеттермен бай ланыс орнату керектігін, қандай
халықаралық ұйымдарға енуі керектігін, өзінің елшілігі мен
консулдығы керек пе, жоқ па, кандай келісімдер жасау керек және
т.б. мәселелерді өзі белгілей бастады.
2. Дербес сыртқы экономикалық қызметі. Мемлекеттік
Тәуелсіздікті жариялау республикалар алдынан басқа мемле
кеттермен бұрынғыдай көтеrен кедергілер мен шектеулерсіз
экономикалық байланыстар орнатудың кең мүмкіндіктерін ашты.
Қазір республика сыртқы экономикалық байланыс тарды өзі
реттейді, оған қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін
айқындайды, шетел капиталын тарту жөніндегі, өздерінің табигат
байлыктарын тездетіп игеру үшін озат тех нология мен
инвестициялар тарту жөніндегі, экономикалық қызметті
жандандырып, халықтың жағдайын жақсарту жөніндегі шараларды
белгілейді. Республика сыртқы эконо микалық серіктес таңдауға
байыппен келуге, олармен өзара пайда және мүдделілік тұрғысында
қарым-қатынас құруға, кемсітушілік шараларын болғызбауға
тырысады. Практика көрсеткеніндей, жекелеген халықаралық
экономикалық құры лымдар (банктер, консорциумдар,
үкіметаралық ұйымдар) рес публикаға көмек көрсете отырып, кейде
оған қатаң шарт кояды, кейде жасырын, кейде анык кысым
керсетеді. Егер олар белгіленген шектен асып кететін болса, онда
мұндай комектен бас тарткан жен, өйткені республиканың
егемендігіне нуқсан келмеуі керек.
Республиканың мемлекеттік тәуелсіздік атрибуттарынан, біздің
ойымызша, оның көрсеткіштерін айыра білуіміз қажет, өйткені бұл
екеуі екі нәрсе. Тауелсіздік көрсеткіштерінің қатарына, айталық,
республиканы басқа мемлекеттердің тип ломатиялык тануын, оның
Бірікен Ұлттар Ұйымына және баска да халықаралық ұйымдарға
қабылдануын, Астанада немесе Алматыда шетел мемлекеттерінің
өкілдігінің, халы қаралық ұйымдардың өкілдіктерінің ашылуын
жатқызуға болады. Басқаша айтқанда, республиканың
тәуелсіздігінің көрсеткіші тәуелсіздіктің және оның
атрибуттарының нәтижесі, оларды қабылдау нысаны, халықаралық
қатынас тар субъектілерін мойындаудағы бағасы және тойтарыс
беруі. Республика мемлекеттік тәуелсіздік алмаса, оны ешқандай
мемлекет дипломатиялық жағынан танымас еді. Біріккен Ұлттар
Ұйымы өзіне мүше етіп қабылдамас еді және т.б.
Мемлекеттік тәуелсіздіктің қалыптасуы мен оның атри
буттарының жасалуы ткен кедергілерге кездесті. Алғашқы кезде
бүрынғы КСРО-ның құрамдас бөлігі ретіндегі Қазак стан туралы
алғашқы түсініктердің кайталануы катты әсер етті. Осыдан кейін,
ол өзінің әрекетімен, айталық экономи каны, мәдениетті, армияны
күйретіп жатыр деген негізсіз Кінә тағылды.
Мемлекеттік тәуелсіздік дегеніміз – республиканың са палық
жаңа жағдайы, ол оның тіршілік етуінің және дамуы ның барлық
жағына, оның табиғатына, мәртебесіне, күзыретіне, республиканың
ішіндегі сияқты сыртындағы да өзара қарым-қатынасқа да қатысты.
Бұл – маңызды аспектілерінің бірі оның негізгі атрибуттарының
проблема сы болып табылатын өте көлемді күрделі түсінік.
1.12. Құқықтық мемлекеттің негізгі сипаттары
Құқықтық мемлекеттің ұғымы. Құқықтық мемлекеттің идеясы
мен мүраттарын жаппай тарату қазіргі уақыттың күбылысы болды,
адамдар бұл құбылыспен мемлекеттік және қоғамдық өмірдің
демократияландыру перспективасын, әділдік пен адамгершіліктің
жетістіктерін байланыстыруда. Осыған байланысты Құқықтык
мемлекет ұғымын ашу, оның ерекшеліктері мен ерекше сипаттарын
баяндау, қоғам өміріндегі акикат ролін көрсету үлкен теориялық
және прак тикалық мәнге ие болды.
Құқықтық мемлекет мемлекеттік баскарудагы Құқықтык
басымдығы идеясынан шығып отыр, сондықтан да тек қана ресми
органдар мен лауазымды тұлғалардың ниетін емес сондай-ақ
азаматтардың және қоғамдық өмірдің басқа субъектілерінің
құқықтарын, бостандықтары мен мүдделерін қаматмасыз етіп,
кепілдік беру қажеттігін де ескеретін құқықтық нысандар мен
әдістерге басымдық береді. Құқықтық мемлекетке барлық
экономикалық, әлеуметтік және рухани процестерге, сондай-ақ
жеке тұлғалар арасын дағы өзара қарым-қатынас саласына кірісу
жат күбылыс. Ол қоғамдық қатынасқа түсушілердің арасындағы
әрекетке ай тарлықтай автономия мен бостандык бере отырып,
олардың құқықтық мәртебесінің нығаюына айырықша қамқорлық
көрсетеді және оның сақталуын қадағалап отырады.
Өзінің бүкіл қызметінде барлық азаматтар мен қоғамдық
катынастын баска субъектілерінің міндетті түрде және сөзсіз
багынуына есептелген қатал басқарушылық және буйрыкты
нускаулардын нысандары мен әдістері басым болып келетін
этатистік мемлекет оған қарама-қарсы болып табылады. Будан
баска, аталған субъектілердің бостандығы мен дербестігі, олардың
мемлекетке қатысты автономиялығы жоққа тән. Мемлекеттің
рөлінің шектен тыс, кейде калыпган тыс үлғаю ынан,
экономиканың, әлеуметтік қатынастардың барлық са лаларын,
азаматтардың жеке өмірін тікелелей өз карауына және бағынысына
алуға деген талпынысынан, екінші кезектегі жене ұсақ-түйек
моселелерді шешуге араласуынан туратын этатистік қоғамның
басқа ерекшелігі де осымен байланысты. Жеке тұлға ның және
басқа қоғамдық қызмет субъектілерінің жағдайы тек айкын да
туракты зан нүскауларынан гана емес, олардың күнделікті
араласып отырған мемлекеттік органдар мен лауа зымды
тұлғалардың субъективті қарауына да байланысты.
Мемлекеттің жоғарыда аталған екі тобының арасында аралық
типтегі түрлі мемлекеттер болады, оларда бірінші және екінші
типтің белгілері үйлесіп жатады. Олардың кейбіреуі этатистік
мемлекеттерге анагурлым жакын, алайда сейте тура жеке
Құқықтык принциптер мен бастауларга бағынуға тыры сады.
Басқалары эматизмнің белгілерін жоғалтпай-ақ құқықтық
мемлекстке жакындауда.
Құқықтық мемлекеттердің пайда болуы мемлекеттік құқықтық
процестердің үзак эволюциясының заңды салдары, реакциялық
институттардың орнына озат, прогрессивті және тиімді
институттардың өзіндік ерекше селекциясы" мен мүкият
іріктелгендігінің нәтижесі болып табылады. Бұған мемлекеттік
баскарудын кукықтық нысанының өміршілдік-кімшілдік және
полицейлік-бүйрықтық нысандарынан басымдығын және пай
далылығын теориялық үғыну негіз болды. Құқықтық мемлекеттің
теориялық бастаулары түбірімен өткен шакка ай налды деуге
болады. Көне заманның озық ойшылдары (Пла- тон, Аристотель
және басқалар) Құқықтын позитивті ролін ескермейінше,
мемлекеттін курылымы мыкты, түракты жоне сенімді болуы
мүмкін емес деген пікірлер айтып кеткен. Құқықтын ролі
мемлекеттік басқарушылардың озбырлығына тепе-теңдік ретінде
қаралды: заң алдекімнің билігінде болмауы керек, өйткені барлық
органдардын, лауазымды тұлғалардың және азаматтардың әрекетін
бағыттап отыруға арналған.
Алғашында бытыраңқы және кейде жекелеген болжамдар
түрінде пайда болган, кейіннен осы идеялардың негізінде құқықтық
мемлекеттің түтас түжырымдамасы қалыптасты.
Оның негізін салушылар ретінде Дж.Локкты, И.Кантты,
В.Гумбольдты, Г.Елинекті, К.Шмитті және басқаларды атауға
болады. Жекелеген мәселелер бойынша бұл ойшыл дардын бір
бірінен ерекшелігі болғанымен, басты мәселеде - күқықтық
нүсқауларды мемлекет өзі сөзсіз орындап оты руы қажет
екендігінде және қоғамдық өмірге қатысушылар дың барлығынан
осыны талап етуінде олардың ойы бір жерден шығып отырды.
Құқықтық мемлекеттің теориялық тұжырымдамасының
ережелерін бірқатар елдердің өмір тіршілігінде практикадан өткізу
консервативтік күштердің қарсылығына тап болды және оны күрес-
те жене отырып мемлекеттік және қоғам дық қызметтің барлық
жағынан терең жаңғыруымен бірге жүрді - мемлекеттік жүйенің
принциптері жетілдірілді, жеке адамның мәртебесі айқын
мазмүнмен толықты, қүқықтық құндылықтар бірінші дәрежелі
маңызға ие болды, шенеуніктердің бассыздығы азайып, олардың
қызметі біртіндеп реттелген және тәртіптелген арнаға түсе бастады.
Адамзат қоғамындағы саяси дамудың кезеңінің белгісі құқықтық
мемлекеттер "отбасының пайда болып, көбеюі. Бүл - мемлекеттік-
құқықтық теория мен практиканың ғажап жетістігі, бүгінгі заманға
өркениеттің орнығуы. Құқықтық мемлекеттер өзінің өмір сүру
фактісімен, өмірдің барлық сала сындағы күнделікті табысымен
баска елдерге бағдар болуда, оларға әділетті адамгершілік қоғам
құрудың жолын көрсетуде. Ең дұрысы бұдан былай қүқықтық
мемлекеттердің саны әлемде этатистік мемлекеттердің санының
азаюы есебінен өсетін болады. Бірақ бұл - қарапайым түрде
түсіндіруге бол майтын дамудың жалпы тенденциясы. Әр түрлі
елдерде әлеуметтік-саяси күштердің айқын ара қатынасына байла
нысты болжауға қиын өзгерістер болуы мүмкін, бұл өзгерістер,
мысалы құқықтық мемлекеттің деңгейіне жетіп, сосын кенеттен
олардан кейінгі орнаған тоталитарлық неме се авторитарлық
режимдер жағына карай бүрылып кететін жекелеген елдер
жоғарыда көрсетілген дамудың алпы тен денцисына жатпайды.
Түтас алғанда прогресс занды және оның бейнесінің бірі құқықтық
мемлекет принциптерінін нығаюы болып табылады.
Құқықтық мемлекеттің ерекшеліктері. Құқықтық мемлекеттің
этатистік мемлекеттен принципті айырмашы лығын көттеген
көрсеткіштер бойынша келтіруге болады:
1.Құқықтық мемлекетте биліктің бүкіл механизмі және әрбір
орган, әрбір лауазымды тұлға өз қызметінде жеке алғ анда
құқықтық принциптер және нұсқаулармен байланыс ты, өздерінің
барлық шараларын солармен сәйкестендіреді. Құқықтық нормалар
жүртшылыққа ғана емес, сондай-ақ мемлекеттік органдар мен
лауазымды түлғалар үшін де міндетті. Олардың құқық шегінен
шығып кетуі мүлде бол майды немесе мүмкін емес нәрсе. Егер
этатистік мемлекетте ресми органдар мен лауазымды тұлғалар
қүқықты екінші кезектегі және өзі үшін міндетті емес деп санайтын
болса, мундай көзқарасқа құқықтық мемлекет жағдайында жол
берілмейді және ол біртіндеп жойылып та келеді.
2. Құқыктык мемлекет құқық пен заңның арасындағы этатистік
мемлекетке тән мүндай үлкен қарама-қарсылық ты білмейді. Онда
мемлекеттік органдардың барлық нормативтік актілері өзінің
мазмүны және бағыттылығы, қабылдау және рәсімдеу
процедурасы, іске қосу ерекшеліктері, қолдану сипаты, тәртіп
бұзушылықтың жүзеге асырылуы мен қорғау жөнінен қүқықтың
жоғары критерийлеріне сай келеді. Заң күқықтық принциттердің
жүйелілігіне негізделеді, онда қалмайды. Мемлекеттік органдардың
құқыққа қарсы нормативті актілер қабылдап, оның жүмыс істеуі іс
жүзінде мүмкін емес нәрсе.
3. Құқықтық мемлекет нормативтік нускауларды кабыл дат оны
жариялаумен ғана шектелмейді. Ол осы кабылданг- ан нормативтік
нускаулардың міндетті түрде жузеге асуына, барлық жеке және
заңды тұлғалардың, мемлекеттік және когамдық органдардың,
кәсшорындардын, мекемелер мен yлымдардын әрекетіне айкын
багыт беруді қамтамасыз ету- rе коп көңіл бөледі. Мемлекеттің
күкықты жүзеге асыру бағытындағы қызметі приоритеттіктің
қатарына жатады, "қағаз жүзіндегі, қолданылмайтын зандардың
жокка саюы Осыған байланысты, ал этатистік мемлекетте оның
"қоқыс тарын" ешкімнің тіпті тазалагысы да келмейді. Қоғамдық
қатынастың орбір субьектісі мемлекеттік органдардын қол
данылып жүрген нормативті актілерін орындау міндетті түрде
екендігіне көзі жеткендіктен (баскаша болуы мүмкін емес), күқық
тәртібінің тұрақты болуының айырықша жағдайын жасауға
мүмкіндік туғызады және қоғамда заңдық Нигилизмнің және
адамдардың құқыққа деген менсінбеушілік қатынасының тарауына
кедергі жасайды.
4.Кұкыктық мемлекеттің айрықша атқаратын шаруасы
мемлекеттің нормативті актілерінің әрекет етуінің суборди
нациясын сақтау болып табылады. Онда құқық бастаулары ның
иерархиялык катал жүйесі қалыптасады, әрекет етеді және дамиды.
Бүл жүйедегі әрбір актінің орны оның заңды күшіне байланысты.
Бұл жүйенің шыңын, немесе, бейнелеп айтқанда, қүқық
бастуларының "пирамидасын" жоғары заң күші бар конституция
құрайды. Басқа ешқандай қүқық ба стаулары тура немесе жанама
мағынасында конституцияның принциптері мен нормаларына
қарама-қайшы келе алмайды. Керісінше, мемлекеттік органдардын
барлык нормативті актілері және құқықтың басқа да бастаулары
конституция ны негізге алып, оның мазмұнын тәптіштеп, нақтылап
және дамытуы тиіс. Конституциялық және кәдімгі зандар соған
сәйкес түзіледі, ал заң пирамидасының келесі "кабаттарын"
мемлекет басшысының актілері, үкіметтің қаулылары мен өкімдері,
министрліктер мен ведомстволардың бүйрықтары мен нүскаулары,
жергілікті өкілді және атқарушы органдар дың актілері, құқықтық
әдет-ғұрып, сот және әкімшілік прецеденттері кұрайды.
5.Құқықтық мемлекетте жеке адамның және когамдык
қатынастардың басқа субъектілерінің мәртебесі былайша
ерекшеленеді, біріншіден, олардың қалыпты тіршілік әрекетін және
олардың алдында турган міндеттерді табыс ты шешуді қамтамасыз
етуге жеткілікті құкыктар мен бос тандыктардын кен кешенін
қарастырады; екіншіден, қүқықпен ажырамас бірлікте болу онымен
шамалас болуды және міндеттер жүйесінің теңбе-тең болуын
міндеттейді; үшіншіден, оны міндетті түрде жүзеге асыру айкын
заң кепілдіктерімен бекітілген. Қоғамдық қатынас субъектілерінің
теңдігін олардың бір түрі шегінде, таптык, үлттык, рулық-топтық
және басқа жеңілдіктерді және олар дың біреуінің баскалардын
мүндай женілдіктер мен артык шылықтан айырылып қалған
жағдайдағы артықшылықта рын бекітуге тырысуы көрініп тур.
6.Барлық мемлекеттік және қоғамдық институттар мен
күрылымдарды занды деп тану - құқықтық мемлекеттің ерекшелік
белгілерінің бірі. Мунда жеткілікті заң базасына арқа сүйемейтін
институттар мен құрылымдар аз кездеседі. Егер алда-жалда
ондайлар болатын болса, онда узак уакыт тіршілік етуге, және
жұмысын табысты жүргізуге перспекти васы болмайды және,
женуге болмайтын қиындықтарға кез дескен соң өзі де сахнадан
тез-ак кетеді. Институттар мен қүрылымдардың басым көпшілігі
белгіленген ережелер мен процедураларды сақтаған заңның
негізінде құрылады, және олардың максаты, міндеті, қызмет етуінің
нысаны мен әдісі ресми турде тәптіштеп регламенттеледі. Атап
айтканда, бул заңды деп танудың тіркеу, руксат ету немесе
лицензиялық тәсілінің үйлесуімен, сондай-ақ тиісті мемлекеттік
органдар дың бақылау-ревизиялық өкілеттігін пайдалануымен
қамта масыз етіледі.
7. Құқықтык мемлекетте билікті белу принципі жария ланады
және жүзеге асырылады. Соған сәйкес біртұтас мемлекеттік билік
шеңберінде бір бірімен тежемелік әрі тепе теңдік жүйесін
пайдаланып, өзара іс-қимыл жасайтын дер бес әрі тәуелсіз үш
тармаққа - заң шығарушы, атқарушы және сот тармақтарына бөліну
қамтамсыз етіледі. Бір билік тармағының басқа бір билік тармағын
таптауына”, оларды бағынышты жағдайға қоюға жол беруге
болмайды. қаралып отырған принциптің мәнісі, бір органда немесе
бір лауазым ды тулгада биліктің шектен тыс шоғырлануына қарсы
әре кет етеді және оның мемлекеттік аппараттың ішінде бірыңғай
бөлінуін қамтамасыз ете отырып, диктаторлык режимнің ор науына
кедергі жасайды.
8.Құқықтық мемлекетте елдің ішкі заңы мен халықара лық
құқықтың көпшілік таныған принциптері мен норма ларының
арасындағы тиімді ара қатынасты орнату жөніндегі шаралары
жүзеге асырылуда. Халықаралық құқық өзінің қазіргі заманғы
құқықтық өркениеттің жетістіктерін нақты көрсетуде. Бул
жетістіктерге құқықтық мемлекет қалай бо лғанда да қосылады,
өйткені олар әдетте халықаралық келісімдер приоритетін олардың
заңдары алдында орнықты рады (бәрін емес, тек олардың
бекіткендерін ғана) және бүл келісімдер тікелей өздеріне
қолданылады деп айрықша көңіл бөліп айтады. Осылайша бұл
елдердің заң жүйесінің сыртқы алемнен болуы мүмкін оқшаулануы
мен тасалануынан қүты луға болады: олар әлемдік
қауымдастықтың құқықтық жүйесіне жақындасқандай болады,
оларды қабылдай оты рып және өзінің нормативті актілерінің
жағдайын солардың деңгейіне дейін жеткізе отырып, оның
көптеген маңызды принциптері мен нормаларын қолдана бастайды.
9. Құкык тәртібі бұзылғандығы белгілі болған жағдайда (әсіресе
азаматтардың құқығы мен бостандығы бұзылса) бірден құқықтық
реттеу және құқықтық қорғау механизмі іске қосылады, мұнда
бірінші кезектегі рел сотка беріледі. Бул механизм кешенді түрде
жана басталған құқық бұзу шылықтың алдын алуды,бұзылған
құқықты қалпына келтіруді, келтірілген зиянды өтеуді қамтамасыз
етуді, кінәлілерді жазалауды, жаңа құқық бұзушылықтың алдын
алуды, азаматтарға және қоғамдық қатынастардың баска
субъектілеріне мемлекеттің барлық нормативті нүскаулары
ешқандай ерекше жағдайларды ескерместен, міндетті түрде
орындалуын шешеді. Құқықтық мемлекеттің юрисдикция лы,
құқық қорғау және превентивті-ескерту қызметі құқықтық
талаптарды қатаң сақтауға негізделетіндігі, соның негізінде қоғам
өмірінің құқықтық "көңіл-күйің" айтарлық тай жоғары
болатындығы маңызды.
10. Құқықтық қоғам үшін азаматтардың мемлекет ал дындағы
және мемлекеттің азаматтар алдындағы өзара жауапкершілігі тэн.
Мемлекет әрбір адамға тумысынан берілетін, ешкім айыра
алмайтын құқықтары мен бостан дықтарын мойындап қана
қоймайды, сондай-ақ олардың рес ми рәсімделуі, жүзеге асуы, қол
сұғушылықтан қорғану үшін барынша қолайлы жағдай туғызуға
талпынады. Өз кезегінде, азаматтар өздерінің күқықтары мен
бостандықтарын мемле кетке,баска азаматтарға, баска когамдык
катынаста субъектілеріне зиян келтірмейтіндей етіп кана пайдалана
ans ды; олар өздеріне жүктелген міндеттерді қатаң сақтауы ке рек.
Басқаша айтқанда, мемлекет пен азаматтардың байланы сы
күрделі әрі көп қырлы, ол оларды бірінің біріне деген карым-
катынасы тургысынан белгілі бір Құқықтармен міндеттегені
сияқты, бір-бірінің алдындағы белгілі бір міндеттерін орындауы
түрінде де көрінеді.
Жоғарыда көрсетілген белгілердің жиынтық әрекеті қоғамда
және мемлекетте құқықтың билік құратындығы, оның үстемдігі,
приоритеті, басымдық жағдайы қабылдан ан дегенге алып келеді.
Бул жаксы да, өйткені қүқық - адамзат өркениетінің көрнекті
жетістігі, реттеудің жинақта лған әлеуметтік тәжірибесінің
квинтэссенциясы, баскару және ықпал ету, әділеттіліктің жалпы
адамзатқа тән құндылықтар мен мүраттарды, демократия мен
тәртіпті жүзеге асырудың нысаны, мәдениеттің қажетті компоненті.
Құқықтың қоғам өміріндегі ролін және оның не үшін арналғанын
терең түсініп, соған лайық іс-қимыл жасайтын мемлекетті
құқықтық мемлекеттің қатарына жатқызуға болады.
Құқықтық мемлекеттің жоғарыда аталған белгілерін бір бірінен
бөліп қарамай, біртүтас түрінде алып қараған дұрыс. Егер этатистік
мемлекеттің қүқықтық мемлекетке айналу динамикасын қарайтын
болсақ, онда мемлекеттілік қүры лымындағы іс-қимыл нысандары
мен әдістеріндегі, ағым дағы және перспективадағы міндеттердің
бірте-бірте өзгеруінің сандық тұрғыда жинақтала келіп, сосын оның
сипаты мен табиғатындағы сапалық өзгерістерге алып келетіндігін
анық тау маңызды болмак.
Осылайша, құқықтық мемлекет деп қүқықтық қүнды лықтарға
приоритет беретін, жұртшылық арасында, сондай ақ мемлекеттік
аппарат қызметкерлері арасында олардың биік беделі үшін
қамқорлық жасайтын, өзінің бүкіл іс-қимылы күқықпен
байланысты, заң талабы шегінде әрекет ететін, азаматтардың
құқықтары мен бостандыктарын бузуга жол бермейтін мемлекетті
санауға болады.
Кұкыктык мемлекет және азаматтық қоғам. Құқықтық
мемлекеттілік азаматтық қоғам мен табиғи байланысқан, ол онсыз
калыптасып, қызмет етіп өркендей алмайды. Азамат тық қоғам -
күкықтық мемлекеттің маңызды компоненттері пайда болып, бекіп,
өзінің тіршілікке қабілеттілігі мен өміршеңдігін көрсететін,
жетілдіретін және олар үшін өзіндік бір "тіршілік ету ордасы"
болып табылатын, оларға қажетті жағдайлар мен алғы шарттар
жасайтын айқын әлеуметтік экономикалық қондырма. Куқықтық
мемлекет құрудағы табыстар, бұл процестің өрісі мен қарқыны
оның оң және теріс нәтижелерінің ара қатысы азаматтыкка дейінгі
қоғам ның азаматтық қоғамға айналу дәрежесіне тура пропорцио на
тәуелді болып табылады. Құқықтық мемлекеттің құры луы мен
дамуы өз кезегінде азаматтық қоғамның нығаюы мен жетілуін
жеңілдетеді, және құқықтық емес мемлекеттің құқықтық
мемлекетке ауысу процесі біріншісінен екіншісіне айналуы
неғұрлым кең өріс алса, азаматтық қоғамға тірек болатын және оған
қызмет көрсететін тіректер мен құрылғ ылар солғұрлым сенімдірек,
мықтырақ болады.
Басқаша айтқанда, қоғамдық өмірдің аталған екі қүбы лысының
(Күқықтық мемлекет және азаматтық қоғам) ара сында өзара
келісушілік пен өзара іс-қимыл нысанында екіжақты тәуелділік бар:
іс жүзінде олардың біреуі екіншісінсіз тіршілік ете алмайды; будан
былай олар бір біріне серік бо лады, олардың қызмет етуінің
нәтижесі бір бірімен тығыз байланысты және олардың әрқайсысына
тікелей эсер етеді.
Азаматтық қоғам әдетте, жеке меншіктің және нарық тық
қатынастардың, орта таптағы меншік иелерінің рөлінің арта
түсуімен, бәсекелестік, шүғылдық, парасатты есептей білу
негізіндегі шаруашылық және коммерциялық табыстарға қол
жеткізілуімен сипатталады. Әлеуметтік толысудың белгілі бір
деңгейіне жеткен соң азаматтық қоғам мемлекеттің дикта тын өзіне
дарытпайтын жағдайда болады, онымен тең және белгілі бір тепе-
теңдік орнатып, үйлесімді қатынастар мен өзара әрекеттестікті
қалпына келтіреді. Азаматтық қоғам ның одан әрі жетілдіруіне
карай онда мемлекетпен, социум дарымен, жеке түлғалармен
байланыстары жаңа деңгейге көтеріледі, олардың біреуінің
екіншісінен шектен тыс ба сымдығы болмайды. Қоғамда пайда
болған жанжалдар, қара ма-қайшылық және шеиеленістер жария
құралдармен, зор лықсыз, басып-жаншусыз, революциясыз
шешіледі.
Құқықтық мемлекет пен азаматтық қоғам бір біріне жақын
болғанымен әр түрлі мәселелерді тікелей шешеді. Егер мемлекет
өзінің конституциялық және заң актілерінде жеке адамның
құқықтық мәртебесін баянды ететін болса, онда азаматтық қоғам
оны жоғары әлеуметтік мәртебемен қамтамасыз етеді. Мәртебенің
бүл екі түрі жеке адамның өмір тіршілігінің әр түрлі жақтарына
акцент береді, бірін бірі то лықтыра отырып, оған өзінің
максаттары мен міндеттеріне қол жеткізуіне мүмкіндік береді.
Әлеуметтік мәртебе мате риалдык, уйымдастырушылық-
техникалык мүмкіндіктерді, сондай-ақ орбір қоғамға тән таптық-
топтық, ұлттық-этни. калык, социумдық байланыстар мен
қатынастардың артык шылықтарын анықтайды. Қоғам бұл
мүмкіндіктер мен ар тықшылықтарға өзінің мүшелерін
араластырады. Қоғамның карамагында мұндай мүмкіндіктер мен
артықшылықтар не түрлым көп болса, азаматтар оны соғүрлым
толығырыақ пай далана алады. Олар құқықтық мәртебенің
мазмұнын қүрай тын мүмкіндікті нығайтады. Олар болмаса
құқықтық мәртебенің жүзеге асырылуы кемиді.
Мемлекет пен қоғам пайдаланатын жауаптылық инсти
туттарының ара қатынасы да үқсас. Құқық тәртібін бұзу шыларды
мемлекет заңдық жауапкершілікке тартады, ал күқықтық емес
бузушылыктар қоғамдық-моральдік ықпал ету шараларын
қолданумен шектеледі. Мұндайда жауапты лықтың көрсетілген
институттары үйлесімділік пен өзара толықтыру жағдайында
қолданылады.
Азаматтық қоғам өзінің сипатына, табигаты мен негізгі саласына
қарай атап айтқанда бостандық пен әділеттілікке қол жеткізуді
көздегеніне, демократия мен адамгершілік карым-катынастын
орныққанына қарай - қүқықтық мемлекеттің принциптерін
нығайтуды жеңілдетеді, ол тіпті соларға бейімделген сияқты да.
Бул нактылы неден көрінеді? 3 факторды ғана атап өтейік:
қоғамдық пікірде құқықтың жоғары имиджі, заң ин ституттары,
принциптері мен нормаларының беделі мен шубосіздігі неrізделіп,
таратылады;
кұқық талаптарын елемеу және бұзу қалыпты емес деп
бағаланатын жағдай туғызылады, олар көпшілік мойындаған
әлеуметтік тәртіпке сиыспайды;
қоғам құкықты игерудің өзін зан механизмдерімен то
лыктырушы белгілі бір әлеуметтік және рухани механизмдерін
дайындап шығарады, - олардың қатарына аза маттын қоғам
жағдайында адамдарда калыптасатын жеке ада мға тән
адамгершілік парыз, азаматтылық сезімі, өзіне талап қоя білушілік,
өзін өзі тәртіпке келтіру, әділетсіздікпен ымы расыздык, алеуметтік
белсенділік сияқты қасиеттерді жатк ызуға болады.
Осылайша, азаматтык когамды калыптастыру және Құқықтык
мемлекет күру процестері бірін-бірі итермелеп, бірі үшін екіншісі
өзара қолайлы жағдайлар мен алғы шарт гар туғызады. Бұл
процестің екеуі де жалпы және тутасынан алғанда катар журеді, ал
накты өмірде олардың біреуі бір кездері біреуінен озып кетеді
немесе калып коюы мүмкін. KEаталған процестердін өтуінің
октын-октын бузыла- тын "синхрондыгы" кейін когамдык дамудын
барысымен
Азаматтыққа дейінгі қоғамның азаматтық және этатистік
мемлекеттің құқықтық мемлекетке айналуын бір саттік не- месе бір
реттік шара ретінде карауга болмайтындығын атап өту маңызды.
Бүл дамудын түтас бір бөлігін қамтитын және ұзақ уақытқа
созылатын күрделі әлеуметтік-экономикалық, саяси, мемлекеттік-
құқықтық және рухани процестер.
1.13. Мемлекет қоғамнын саяси жүйесінде
Қоғамның саяси жүйесіндегі мемлекеттік емес буындар. Қоғам
өзінің тіршілік ету процесінде тек кана мемлекетке емес, сондай-ақ
мемлекеттік емес қүрылымның ауқымды жүйесіне, уйымдарға,
бірлестіктер мен қозғалыстарға да сүйенеді. Мемлекетпен бірге
сонғылары қызмет көрсетуге, бақылауға және қоғамдық қызметтің
түрлі саласын реттеуге катысады, көптеген бастамалар мен
жаңалықтардың баста машысы болады, қоғамға туындаған
проблемаларды, қиын дықтарды жеңіп шығуға, күнделікті
келешектегі жане перс пективадағы міндеттерді шешуге
көмектеседі. Қоғамды жан жағынан қоршай, оның байланыстары
мен қарым-қатынас тарына кірісе отырып, оның өмір тіршілігіндегі
көптеген процестеріне мемлекеттік емес құрылымдар, үйымдар,
бірлестіктер мен қозғалыстар орасан зор, кейде баға жеткісіз рөл
атқарады. Олар бірінші кезекте қанағаттандыруға жата тын
анағұрлым елеулі кажеттіліктер мен мүдделерді тауып, жүмыстың
қандай да бір учаскесіндегі кемшіліктерді жой ып, жағдайды
жақсартуға шаралар қабылдайды, анағұрлым тиімді (олардың
көзкарасы бойынша) шешімдер вариантын ұсынады, теріс
пайдаланушылық және бузушылықтармен күреседі. Кейде олар
қоғамды мемлекеттің болжап болмай тын әрекеттерінен қорғайды,
әсіресе - өкіметті басып алып, жұрттың барлығына өз еркін,
диктатын және өзінің тәртібін тануға тырысушы жекелеген топтар
мен тұлғалардың озбыр лығынан қорғайды. Мемлекеттік емес
курылымның бірі бол маса екіншісі заңдылық пен конституциялық
тәртіпті қал пына келтіруге тырысып, жоғарыда аталған сияқты
топтар мен тұлғалардың жолына кесе көлденен түрады. Билікті
қолын на алып алған топтар мен түлғалардын жагына шығып кет.
кен немесе әліптің артын бағып отырған мемлекеттік емес
курылымдар, үйымдар, бірлестіктер, қозғалыстар да бар екендігі
шындық. Бұл жерде әдетте бірыңғай көзқарас бол майды.
Мемлекеттік емес курылымдар, уйымдар, бірлестіктер.
қозғалыстар мейілінше әралуан сипатты, әр түрлі, алға қой ған
мақсаттары да әр түрлі. Оларды түрлі критерийлер мен негіздер
тұрғысынан қарап, жіктейді. Қазір ғылыми еңбек терде мемлекеттік
емес құрылымдардың, ұйымдардың, бірлестіктердің және
қозғалыстардың әрекетіне олардың са ясатпен, саяси өмірмен және
саяси қарым-қатынаспен бай ланысының қандай екендігіне қарап
талдау жасалуда.
Осы тұрғыдан алғанда саясатпен белсенді айналысуға, қоғам
өмірінің саяси көңіл-күйіне ықпал етуге, саяси қарым қатынастың
тікелей субъектісі болуға бейім күрылымдар, үйымдар, бірлестіктер
мен қозғалыстар ерекше көзге түседі.
Олардың саяси міндеттерге бағыт алуы өздерінің жарғы ларында
және баска да маңызды құжаттарда айқын баянды етілген. Мұндай
күрылымдар мен үйымдардын катарына ен алдымен саяси
партиялар, сондай-ақ президенттің, парламенттің, жергілікті
өкілетті органдар мен жергілікті өзін өзі баскару органдарының,
баска да мекемелері мен лауа зымды тұлғалардың сайлау кезеңінде
үгіт-насихат, үйымда стыру-саяси жұмыстарын өктізу үшін
кұрылатын түракты немесе уақытша сайлау блоктары жатады.
Мұндай блоктар дан ерекшелігі, саяси партиялардың кызмет аясы
анағұрлым кең: олар сайлауға байланысты жүмыстармен шектеліп
қал майды, өмірдің өзі туындатып отырған түрлі саяси
мәселелердің шешілуіне қатысады (парламентке заң жобала рын
енгізу және үкіметке үсыныстар енгізу; жылдың, жар ты
жылдықтың, тоқсанның және одан туындайтын міндеттердің
қорытындыларын шығару; ішкі және халықа ралык өмірдегі
маңызды саяси жағдайларға үн қосу; мемлекеттік аппаратттың
қызметіне қоғамдық-саяси бақы лау жасау және т.б.).
Мемлекеттік емес құрылымдардың, ұйымдардың, бірлестіктер
мен қозғалыстардың басқа тобын тікелей саяси өмірге қатысу үшін
құрылатындар емес, өндірістік-эконо микалық, әлеуметтік-мәдени,
рухани, кәсіби-еңбек қызметі саласындағы міндеттерді шешу үшін
күрылған топтар күрай
ды. Бұл жерде кәсіподақ, кооператив, діни, әйелдер ұйым дары,
жазушылар, композиторлар, сәулетшілер одақтары және баскалар
айтылып отыр, олар өздерінің жарғылары мен ережелерінде саяси
мақсатты айрықша баса көрсетпейді, керісінше материалдық-
экономикалық, мәдени-тұрмыстық, рухани, әлеуметтік, кәсіби
қажеттерін және өз мүшелерінің мүдделерін қанағаттындыру
міндеттерін алға қояды. Ақиқат өмірде олар (эсіресе кәсіподактар),
саясаттан тыс болмайты ны рас, анда-санда немесе туракты түрде
сайлау науқанда рына қатысады, кейде тіпті түрлі саяси талапгарды
да белсенді түрде қойып отырады. Кейбір зерттеушілер
(М.Н.Марченко, С.А. Комаров) жогарыда аталган уйымдарды
"нагыз саяси үйымдар емес" деп атайды, және бүл термин қүлаққа
онша жағымды болмағанымен, олардың қоғамның саяси саласын
дағы өзіндік ерекшелігі мен орнын дэл корсетеді.
Ақырында, саясаттан және саяси карым-катынастан алыс түрған
және тар шеңбердегі кәсіби, әуесқойлық мақсатты көздейтін,
адамдардын жеке және топтық бейімділігі мен мүдделерін
ескеретін мемлекеттік емес құрылымдар, үйым дар, бірлестіктер
мен козғалыстар да бар. Бұл жерде фила телистер, нумизматтар,
автоэуескойлар, музыкамен әуестенушілер және тагы баска
когамдар айтылып отыр. Олар қоғамның саяси жүйесінің құрамына
кіре ме? Олар саяси биліктің субъектісі болып табылмайды, нағыз
саяси қарым-қатынасқа қатыспайды, сондықтан да оларды қоғам
ның саяси жүйесінің бір бөлігі деп санауга болмайды.
Осылайша, қоғамда тіршілік етіп, қызмет істеп жаткан
мемлекеттік емес құрылымдардың, ұйымдардың, бірлестіктер мен
қозғалыстардың бәрі бірдей саяси жүйенің компоненттері және
құрамдас бөліктері болып табылмайды.
Ондайлардың қатарына қоғамның саяси өміріне қатысу ды тура
немесе жанама түрде өздерінің максаты деп жария лайтын, саяси
биліктің субъектісі болып табылатын, белгілі бір саяси мүдделерді
көздейтіндерді жатқызу керек. Қоғамның саяси жүйесінің
мемлекеттік емес буындарының негізгі түрлерін кеңінен
қарастырдық. Олардың нақты лы рөлі көптеген факторларға
байланысты және қоғамдық дамудың түрлі кезеңдерінде
айтарлықтай өзгеруі мүмкін. Мемлекеттік-ұйымдасқан қоғам
жағдайында өрекет ете оты рып, олар мемлекетке қатысты толық
селқостық таныта ал майды және әр түрлі мәселелер бойынша
ауық-ауық олар мен байланысқа түсуге мәжбүр.
Мемлекет - қоғамның саяси жүйесінің өзегі. Мемлекет қоғамның
саяси жүйесіне оның құрамдас бөлігі ретінде енел Сонымен саяси
жүйенің бөлігі ретіндегі мемлекеттің субъектілігі айрықша, өзгеше
дара, кайталанбас: саяси жүйенің мемлекет сияқты осындай қасиеті
мен сапасы бар, демек мемлекетке тән жағдайға, рөл мен функцияға
үміттене алатын баска субъектісі жок кой. Мемлекетті саяси
жүйенің құрамында оның жаңа қырлары мен жактарын корсетуге
мүмкіндік бере отырып зерттеу аса пайдалы.
Саяси жүйеге саяси сипаты бар, қоғамның саяси өміріне
катысатын, саяси биліктің субъектісі болып табылатын күры
лымдарды, бірлестіктерді, қозғалыстарды қоса отырып, осы
аталғандардың барлығының толық көлемінде мемлекетте де
қолданылатындығын айта кету керек. Өйткені ол саяси биліктің
қоғамдағы басты идея қолданушысы және негізгі субъектісі. Ол –
саяси қатынастардың басым көпшілігінің белсенді қатысушысы
(көбінесе - бастамашысы); онсыз олар көп жағдайда өзінің мәнділігі
мен салмақтылығын жоғалта ды. Барлық дерлік мемлекеттік-
құқықтық институтар бір мезгілде саяси иниституттар болып
табылады.
Басқаша айтқанда, мемлекетке саяси сипат тән, соған қарай ол
қоғамның саяси жүйесінің құрамына кіреді. Алай да мемлекет оның
мемлекеттік емес буындарына үқсас саяси жүйесінің, әдеттегіден
тыс бөлігі. Ол – оның белгілі бір мөлшерде (белгілі бір елеулі
ескертулерімен) ондағы шо ғырландырушы және үйлестіруші рөлді
орындайтын өзегі.
Қоғамның саяси жүйесі саяси биліктің ұйымын қамти ды және,
нактырак айтканда, олардың арасындағы қарым қатынастан
түратын, әр алуан саяси институттардың қызмет істеуіне әсері бар
билік субъектілерінің жиынтығын өзіне қосып алады,
Түрлі объективті және субъективті себептердің әсерімен саяси
жүйе өзгеріп, жаңа жағдайға бейімделеді. Және қоғам ның әрбір
даму кезеңінде саяси жүйенің өзінің жай-күйі сәйкес келеді.
Саяси жүйенің барлық буындары, оның ішінде мемле кет те, бір
бірінен белек, жеке әрекет ете алмайды. Олар қандай да бір
мәселелер бойынша өзара алуан түрлі қарым қатынасқа түседі.
Сондықтан да олар бірлік пен тутастык күрады деп айтуға болады.
Алайда қоғамның саяси жүйесінің мүндай түтастығы мен бірлігін
асыра мақтауға, тіпті абсолюттендіруге болмайды, өйткені оның
ішіндегі қарым-қатынас ылғи да оның құрам дас бөліктерінің
ынтымақтастығы мен өзара көмегінің ара қатысы сияқты
бағаланбауы мүмкін. Бұл қарым-қатынас Тың кейбіреуі
ынтымақтастық пен өзаракомек шеңберіне сыйып кетеді, ал
олардың кейбіреулері оған қарама-қайшы болып, күрес пен бірін
бірі жоққа шығаратын сипаты бола ды.
Қоғамның саяси жүйесі - өзінің құрылымында саяси курылыс,
саяси үйым, саяси нормалардың жиынтығы мен солардың негізінде
құралатын саяси қарым-қатынастардың бірнеше салыстырмалы
оғаштау, шағын жүйелері бар көпте ген топтан түратын күрылым.
Казіргі жағдайда бізді әсіресе қоғамның саяси үйымы
қызықтырады, өйткені оның құрам дас бөлігі болып өзінің алдына
өз мүшелерінің саяси белсенділігін арттыруды, саяси билік (соның
ішінде мемлекеттік билік үшін) жолындағы күреске қатысуды, оны
өзінің саяси мүдделерін канагаттандыру ушін пайдалануды максат
етіп қойған үйымдар, бірлестіктер мен құрылымдар табылады.
Олармен бір қатарда" әрекет ете отырып, мемле кет қоғамның саяси
ұйымының бөлігі ретінде белгілі бір шекте олардың іс-қимылына
ықпал етеді, қажетті жағдай ларда олармен байланыска да түсе
алады және т.б.
Ішкі саяси жуйенің карым-катынасын ең алдымен оның
бірқатардағы элементтерінің (мысалы, мемлекеттік органдар дың,
саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың арасын дағы) арасынан
қарастырған дұрыс. Сөйтсе де кейде саяси жүйенің әр қатардағы
элементтерінің катынасын айқындау қажеттілігі туып қалады
(мысалы, мемлекеттік органдардың саяси нормалармен каты насы).
Эрине, ор катардағы элементтердің қатынасын айқындау көбінесе
бірінші түрдің карым-катынасымен жанама түрде байланысады
(мысалы, мемлекеттік органдар құқықтық нормаларды
қабылдағанда, толықтырғанда немесе күшін жойғанда, жана
нормалармен ауыстырғанда және тағы басқа жағдайларда саяси
нормалар ды ескереді), бірақ кейде ол "тікелей" жүзеге асырылады
(мысалы, Әңгіме саяси нормалардың мемлекеттік органдар дың
қызмет етуіне ықпалы туралы болғанда немесе, керісінше, қандай
да бір саяси нормалардың мемлекеттік органдардын ықпалымен
түзетуге түсуі туралы болғанда). Бул тарауда әңгіме саяси жүйенің
бір катардагы элементтерінің арасындағы қарым-қатынастар
туралы бола ды.
Мемлекеттің қоғамның саяси жүйесінің баска буындары мен өз-
ара қарым-қатынасы. Мемлекеттің қоғамның саяси жүйесінің түрлі
құрамдас бөліктеріне қатынасы жөніндегі позициясы бірдей емес;
ол олардың әрқайсысының қандай бағдарды және кандай бағытты
ұстанғанына қарай жіктеледі.
Өзара қарым-қатынастың бір турпаты мемлекет пен са яси
жүйенің билеуші татар, таңдаулылар, әлеуметтік топтар мен топтар
курган мемлекеттік емес буындарына тән. Бұл өзара қарым-
қатынасқа, әдетте, терең де шиеленісті, атнагонистік қарама-
қайшылықтар жат. Буган қоса, мемле кет пен қоғамның саяси
жүйесінің аталған буындары бірін бірі өзара қолдайды, алдарында
тұрған міндеттерді шешуде комек пен жәрдем көрсетеді. Мемлекет
саяси жүйенің атал ған буындарына занмен көзделген (кейде тіпті
көзделмеген де) жеңілдіктер мен артықшылықтар береді, ешқандай
кедергі келтірмейді, оларды неғүрлым қолайлы режиммен қамтам
сыз етеді, олардың жіберген бұзуышылықтарына көбінесе "көзін
жұмы" қарайды. Өз кезегінде соңғылары үкіметтің саясатын
әркашан колдайды, мемлекеттік механизмнің кез келген кадамын,
кез келген акциясын жақтайды, халықтың өзіне адал қарым-
қатынасына қол жеткізеді.
Қарым-қатынастың басқа түрпаты мемлекетке және
оппозициялық топтар, тандаулылар, әлеуметтік топтар мен топ тар
қүрған саяси жүйенің мемлекеттік емес буындарына тән. Бұл
қарым-қатынастардың әдетте қарама-қайшылық сипа ты болады,
кейде бұл қарама-қайшылықтар шиеленісіп, ан тагонизм сипатына
ие болады. Салыстырмалы түрде алғанда олардың арасындағы
ынтымақтастық пен өзара көмек сирек болады, олардың бір біріне
қарсы тұруы мен қарсы әрекет жасауы жиі кездеседі. Мемлекет
оппозицияның әрекетін шектуге тырысады, оған кедергілер
келтіреді, реті келсе күшпен басып отырады. Саяси жүйенің олар
құрған буын дарында топтасқан оппозициялық күштер үкімет
саясатына қарсы әрекет етеді, қоғамдық пікірді оған қарсы қояды,
ха лықтың өмір сүріп отырған өкіметке жағымсыз қарым-қаты
насын туғызады.
Сондай-ақ мемлекет пен саяси жүйенің мемлекетке ен жар
карайтын мемлекеттік емес буындарының арасында пайда болатын,
өзара карым-катынастың аралык түрпатын қолдаса, екінші бір
мәселе бойынша оны сынайды. Мемлекет саяси жүйенің осындай
мемлекеттік емес буындарына қатысты біржақты колдаушылық
немесе біржақты кіналаушылық бағыт ұстанбайды.
Казакстандагы бір партиялылык жүйеден көп партиялы дык
жүйеге дейін Қазақстанның өтпелі кезеңге қадам басуы қоғамның
саяси жүйесінің сипатынын, күрылымы мен фун кциясының
принципті түрде өзгеруімен жария етілді. Қазір ол бүрынғы саяси
жүйені мүлде қайталамайды десе де болғ андай: қоғам өміріндегі
рөлі мүлде баска, мүлде басқа сыртқы байланыстарымен және
карым-қатынастарымен сипат талады, кызмет ету мен ықпал етудің
бұрынғыдан басқа механизмдерін пайдаланады. Қазақстандағы
саяси жүйенің бүгінгі жай-күйі мен түрінің қандай екендігін
көрнекірек елестету үшін оны өзінің шыққан тегі және өзі соның
жалғасы болып табылатын социалистік қоғамның саяси жүйесімен
салыстыру керек.
Социалистік қоғамның саяси жүйесінің өзіне тән сипа ты, онда
бір партияның дара, ешкіммен боліспей жеке билік етуі,
бірпартиялықты орнату болып табылады. Бүған кейбір социалистік
елдерде коммунистік (немесе жүмысшы) парти ялардан баска
біркатар баска партиялардын да (шаруа, интеллигенттік, улттык-
демократиялык және т.б.) болған фактілері қайшылық етпейді.
Олар, алайда, коммунситік (не месе жүмысшы) партиялардын
жетекшілік рөлін сөзсіз мой ындады, солардын белгілеген шегінде
әрекет етті, іс жүзінде олардың бакылауында болды және олар
белгілеген шеңберден ешқашан шығып көрген жок.
Бірпартиялықтың негізгі белгісі, мемлекетте өзінің дик татурасын
орнатқан партия:
1) оның күзыретінің маңызды мәселелерін шешуде мемлекеттік
істерге араласып кана коймайды, мемлекеттік билікті толығымен
ауыстырып жібере алады:
2) барлық жария (жасырындарын - әсіресе) оппозиция ларды
жоюға, билік ету ісінде кез-келген болуы мүмкін бәсекелестерді
жоюға тырысады; 3) халықты басқару ісіне белсенді қатыстырудың
сыр тқы көрінісін құруга ғана мүдделі, барлық мәселені өзі
шешетіндіктен, халықтық бастаманы, қайраткерлікті және
белсенділікті іс жүзінде көзге де ілмейді; 4) мемлекеттің құқықтық
актілерінің, соның ішінде кон ституцияның да мазмұнын жояды, өзі
қабылдайтын нысандар мен принциптерді олардан жоғары қояды,
халықты нормативтік Құқықтык нускаулардың міндетті еместігі
тук ралы ойға тура немесе жанама мағынасында үйретеді. Бір
партиялы жүйенің осы және баска да бірқатар сипаттары мен
ерекшеліктеріне карай ол - тоталитарлык мемлекеттік-саяси
режимді орнатудың негізі, билікті бір кола заңсыз үстаудың алғы-
шарты, оны озбырлықпен тартып алу дың шарты. Бірпартиялык
алдымен билеуші партияның көшбасшылары мен мүшелері
жагынан жекелеген теріс пай даланушылықтар үшін, сосын –
олардың жүйелі түрде жүзеге асырылуы үшін объективті негіз
қалайды, өйткені опози цияның болмауы себепті оларға ешқандай
қарсы әрекет жоқ. Осыған қарай билеуші партия өзінің
шешімдеріне жоғары талап қоюшылық сезімін жоғалта бастайды,
өзінің бүкіл қызметін дұрыс бағаламайды, өзіне, өзінің
көшбасшылары мен мүшелеріне жүмсақтық танытады, бұл ақыр
соңында мемлекет үшін қауіпті зардаптарға алып келеді.
Бірпартиялықтан бас тарту әлде саяси плюрализм мен
коппартиялылықты нығайтуға жағдай жасай отырып, демок ратияга
карай батыл қадам жасаудың белгісі. Қазақ КСР інің 1978 жылғы
Конституциясының компартияны қоғам ның басшы және бағыт
беруші күші, барлық мемлекеттік және қоғамдық ұйымдардың
ұйытқысы деп жариялаған 6 бабы алынып тасталды. Әрбір сайлау
округінде партиялық инстанция қуаттаған тек бір ғана депутатқа
кандидат тіркелетін тәртіптің алынып тасталуы үлкен рел аткарады.
Партиялық номенклатураға берілетін артықышылықтар алы нып
тасталды. Партиялық және мемлекеттік органдардын, қоғамдық
ұйымдардың басшыларының елдің түйінді мәселелері бойынша
бірлесіп акт қабылдауы қолданылмай тын болды. Коммунистерді
кылмыстық жауапкершілікке тек тиісті партиялық комитеттердің
рұқсатымен тартатын тәртіп күшін жойды.
Алайда коп партиялык пен саяси плюрализм бірден ор нығып
кете қойған жоқ. Олардың қалыптасу процесі узак кезеңді
қамтыды, ол әлі де аяқталған жоқ; ол азаматтардың саяси
белсенділіктің алуан түрлі нысандарын байкап көруімен
байланысты. Жаңадан қурылып жатқан партиялар мен саяси
блоктар үйымдастырушылық, идеялық-теориялық және са яси
катынастарда билік органындағылармен тең құқықты диалог
жүргізуге кол жеткізбейінше, әлсіз болып қалады. Олардың
бағдарламалары мен тұғырнамалары көп жағдайда бірін бірі
қайталайды, көптеген декларативті және нақты емес ережелері бар.
Екінші кезектегі және ұсақ түйек мәсе лелермен айналысып жүрген
партиялар (сирек жағдайларда болмаса) өздерін көзге түсерліктей
істерімен әлі таныта қой ған жок. Алайда аталған аурулардың
дендеп кетпеуіне тыры сып, барлық партиялардың тіршілік етіп,
кызмет істеуі үшін қажетті жағдайлар туғызу керек.
Айқын көп партиялық, түрлі мағынадағы саяси күштердің
плюрализмі салауатты қоғамның белгісі. Олардан күтылу, олардың
қалыптасуына кедергі жасау тоғышарлық болар еді. Әртүрлі
пікірлерді салыстыру, олардың күресі (идеялық-теориялық,
концепутальдық, тек карулы емес) шындыққа тезірек жетуге, дүрыс
шешімдер таңдай алуға мүмкіндік береді. Сонымен саяси
әралуандықты үкіметтің саясатын қолдайтын көптеген партиялар
және баска саяси ағымдар ретінде түсінуге болмайды. Кейде
оппозициялық күштерге қауіптене қарайтын үкіметтің идеологтары
мен шенеуніктері мүндай көзкарасты елге таратып жібереді.
Мүндай көзкарас басым болып, оппозицияны жойып, жоқ кылып
жіберсе, бұл қоғамның науқасының салмақты екендігін білдіреді.
Күшке табыну ақылдан басым тускен кезде, ақиқат та, әділдік те
жайына қалады. Өзінің барлық жағымды және жағымсыз жақтары
бола тура саяси оппозицияның даусыз артықшылығы бар: оның
болуы еркімен болса да немесе еріксіз болса да билеуші
таңдаулыларды (элитаны) өздерінің әрбір қадамын байқап басуға,
белгілеген шешімдері заңға қайшы емес пе, соны анықтауға, асыра
пайдаланушылық пен ашық бұзушылықтардан қашуға мәжбүр
етеді. Осылайша, қоғамның неғүрлым демократиялық саяси жүйесі
деп тек кана саяси пікір алуандығы мен көп партия лылық нығайган
емес, сондай-ақ толыққанды саяси оппози иясы бар саяси жүйені
тану қажет. Будан былай кез келген партия, тіпті парламентте
көпшілік санға кол жеткізіп, «билеуші» болса да, үкіметті
калыптастырса да, мемлекеттегі ерекше монополиялық жағ дайға
үміткер болуға құқықты емес. Ол өзінің максатына конституциялық
жолмен, билік институттары мен құрылым дарына ықпал етудің
жария нысандарын пайдалануымен қол жеткізе алады. Оған өзін
мемлекеттік билікпен ауыстыруға еш жол беруге болмайды.
Басшылық етудің партиялық тәсілі бір баска, мемлекеттік тәсіл бір
баска, оларды араластыруға, бір бірін қайталауға және ауыстыруға
еш болмайды.
Мемлекет жоне когамдык уйымлар. Барлык қоғамдық
үйымдардың көп алуандыгын мына төмендегі үш түрге болуге
болады:
1) жеке мүшелік принципіне күрылған үйымдар;
1) қоғамдық өкілдік ұйымдары; 2) бүкаралық қоғамдық
қозғалыстар, Қоғамдык мүшелік ұйымдарда, саяси партиялардағы
сияқты, азаматтар ең алдымен өзінің бірлесу бостандығына
конституциялық қүқытын жүзеге асырады. Жеке мүшеліктің болуы
мүшелердің борiнiн үйымның барлық ісіне тартылуы деп
болжанады. Катардагы мүшелер аумактык жоне баска белгісі
бойынша неғұрлым ірі курылымдарга бірігетін баста уыш
уйымдардан түрады. Сондыктан да мүшелік қоғамдық үйымдардың
басқа үйымның түрлеріне караганда негурлым қалыптасқан
қүрылымы бар. Олардың буындарының ара сында
субординациялық және басқа байланыстар мен қарым катынастар
бар. Осы жагынан мүшелік ұйымдар партияла рға жақындайды
және қоғамдық ұйымдардың басқа түрлерінен ерекшеленеді.
Бұған дейін өмір сүрген мүшелік ұйымдардың бәрі бірдей қайта
құру кезеңінің, жаңарулар мен демократияландыру дың
ауыртпалығына тотеп бере алмады. Олардың кейбіреуі (комсомол,
ДОСААФ, "Білім" қоғамы) өздерін өздері тара тып жіберді,
коммерциялық немесе жартылай коммерция лық қүрылымға
айналды, не іс жүзінде күрып кетуге жа кын тур. Мүшелік
қоғамдық ұйымдардың арасында кәсіподақтар ерекшеленеді.
Косіподақтар жүйесі біртекті болған кеңес кезеңінен
айырмашылығы, ол бүгінде мұндай біртектіліктен айрылған.
Бурынгы "казыналык" деп атала тын, мемлекет қолдайтын және өз
кезегінде оны да қолдай тын кәсіподактармен катар "еркін",
"тоуелсіз" деп аталатын кәсіподақтар қүрылды. Соңғылары кейде
жүмыс берушілерге, кейде тіпті укіметке де өзінің
оппозициялылығымен батырсы нып қояды, ең бір батыл талаптар
қояды, кез келген сотте жүмысшыларды ереуілдерге, наразылық
акцияларына және ба ска да осындай әрекеттерге шакыруға дайын
түрады. "Қазына- лық" және "тәуелсіз" кэсіподақтардың қарым-
қатынасы бірін бірі өзара жоққа шығарумен, жүмысшылар мен
қызметкерлердің тиісті категорияларының арасындағы ықпал үшін
ымыраға келмейтін сынмен және батыл күреспен сипатталады.
Түрлі бағдардағы кәсіподақтардың болуы мемлекеттік
органдарға олармен өзара карым-катынас жасағанда бірқатар
маневрлар жасауға мүмкіндік береді, белгілі бір жағдайларда
оларды біріне бірін карсы қоюға, олардың қимылының тиімділігін
әлсіретуге еркіндік береді. Қоғамдық өкілдікті ұйымдастыру
жүйесінде үлкен өзгерістер болды. Жолдастық соттар мен ерікті
халық жасақ тары, қоғамдық автоинспекторлар кеңесі жүмыс
істеуін тоқтатты, көше, квартал және үй комитеттері жойылу
қарсаңында. Мектептерде ата-аналар комитеті қандай болса да бір
жүмысты істеуге тырысуда. Оның есесіне Қазақстан халық
тарының облыстық және республикалық ассамблеяларына біріккен
ұлттық-мәдени орталықтардың жұмысы жандана түсті. Дамыған
және аяқталған-жинақы құрылымның бол мауы, оның таңдаулы
үйымдар шеңберінде шектеліп калуы, оның құрамына кірмейтін
соңғы түлғаға формальды тиістіліктің болмауы, оны таңдаған
халықтың категориясы - мен өзгеше байланыс қоғамдық өкілдік
ұйымының ерекшелігі болып табылады. Осыған қарай қоғамдық
өкілдік ұйымдары қуатты, өмірдің өзгермелі жагдайларына шүғыл
түрде үн қоса алады. Бұқаралық қоғамдық қозғалыстар, айталық,
мүшелік үйымдармен салыстырғанда формалдылығы шамалы құры
лым ретінде қоғамдық ұйымның түрлерінің бірі болып та былады.
Олардың қатарына “рухы", сипаты, мақсаты, міндеті жағынан
жақын партиялар, мүшелік және басқа қоғамдық ұйымдар бірігетін
одактарды, блоктарды, фронттарды, ассо циацияларды жатқызуға
болады.
Қандай да бір тактикалық нүскаудың өзгеруі сол немесе басқа
партияның, ұйымның қозғалыс құрамынан шығуына, оның
шеңберінің таралуына немесе тіпті тарап кетуіне алып келуі
мүмкін. Сондықтан да қозғалыстарды тұрақсыз қоғам дык үйымдар
деп санауа болады. Олардың баска ерекшеліктері мынада: әдетте
олардың жеке мүшелігі бол майды, ал құрылымы тұрақсыз,
динамикалық, қозғалыстың дәл осы сәттегі нақты қүрамына
байланысты өзгеріп түра тын, оның ішіндегі күштердің,
міндеттердің, мақсаттардың және т.б. қатынасы болып табылады.
Шіркеуді және шіркеулік үйымдарды саяси жүйеге енгізу туралы
мәселе әр түрлі қоғамда әр түрлі шешілді және шешілуде. Мысалы,
феодализм дәуірінде, шіркеу мемлекеттік аристократиялық
биліктен жоғары қойылып, инквизация сотын жүргізгенде, оның
сол кездегі қоғамның саяси жүйесіне катысы бар екендігіне
алдекімнің күдіктене қоюы екіталай еді. Немесе мұсылмандық діни
ұйымдары орталық және жергілікті мемлекеттік биліктің жүзеге
асырылуынла зор рөл аткарган көптеген шығыс елдерін алайык. ал
кұкықты кол дану және жүзеге асыру шариғаттың шарттарынсыз
еш мүмкін емес. Бул жерде сондай-ақ мұсылман мешіті мен
онымен байланысты ұйымдар қоғамның саяси жүйесінің маңызды
компонентін күрайтыны күдік тудырмайды.
Өздерін зайырлы деп санайтын мемлекеттерде бұл мәсе де
басқаша шешіледі: олар адетте мемлекеттің шіркеуден және
шіркеудін мектептен белек екендігін жариялайды. Мысалы Ресей
Федерациясының Конституциясында былай делінген: "Діни
бірлестіктер мемлекеттен бөлінген және заң алдында тең". Одан
бөлек, шіркеудің және шіркеу үйымдарының сая саттан
шеттетілетіндігі барынша жарнамаланып жатады. Нәтижесінде
соңғыларының қоғамның саяси жүйесіне кірмейтіндігі туралы
қорытынды жасалады.
Қазақстан Республикасын зайырлы мемлекет деп жа риялай
отырып, қазіргі Конституцияның алайда шіркеуді мемлекеттен
бөлу туралы ережелері жок (Ресей Федерация сының
Конституциясынан айырмашылығы). Бұдан басқа, республикада
әлеуметтік жетістіктердің және ұлтаралық келісімнің міндеттерін
шешуде мұсылмандык, сондай-ақ православиелік діни ұйымдардың
рөлі елеулі өскендігін көреміз. Бул жағдайларда діни ұйымдарды
қоғамның саяси жүйесінен аластау дұрыс бола кояр ма екен.
Басқаша айтқанда, қоғамдық ұйымдар жүйесі қоғамның
реформалау, жаңғыру, демократизациялау кезеңіне енуіне
байланысты елеулі өзгерістерге, модификацияға ұшырады,
нарыктык катынастарга бет бурды. Мемлекеттің қоғамдық
ұйымдарға деген карым-каты- насы қазір бұрынғыдай емес. Қазір
ол мүлде басқаша прин циптерге негізделеді және бұрынғыға
қарағанда басқа ны санда көрініс тапқан. Мемлекет кеңес үкіметі
кезеңінде өзінің "демократизмін" көрсете отырып және өмір сүріп
жатқан қоғамдық ұйым дардын достык ниеттегі сипатын ескере
отырып (өйткені оппозициялық және жаулық ниеттегі үйымдар
талқанда дып, таратылып, тарих сахнасынан кеткен болатын), олар
ды өзіне жақындатуға, тартуға (немесе тарткан сиякты лып
көрінуге тырысты. Бірқатар жағдайларда ол тіпті ола рға өзінің
органдарының жекелеген функцияларын беріп, оларға күқық
қолдану және құқық қорғау туралы ғана емес, сондай-ақ
нормативтік-құқықтық актілерді басып шығару өкілеттігін де
берген болатын. Еңбек халык ко миссариаты мен оның жергілікті
органдары жойылып, олар дың функциялары кәсіподақтарға
берілген, ал ВЦСПС еңбек қорғау, техника қауіпсіздігі, өндірістік
санитария мәселелері жөніндегі міндетті қаулыларды басып
шығару қүқығын алған 1933 жылы осылай болған. Қоғамдық ұйым
спорттық қоғамдар мен ұйымдардың одағы бірқатар уақыт (1959 -
1964 жж.) сол кезде жойылып кеткен физ культура және спрот
жөніндегі комитеттің және оның жергілікті органдарынын
функцияларын аткарып, орнын алмастырды. Қандай да бір
қоғамдық ұйымға мемлекеттік органның барлық функцияларын
емес, тек жекелеген міндеттері мен өкілеттерін орындауды жүктеу
тәжірибеде қолданылды. Мысалы, жолдастық соттар кейбір усак
күкык бұзушылықтар туралы істерді карай алатын еді, ал ерікті
халык жасқашылары қоғамдық тәртіпті бузу фактілерін құртуға
құқылы болатын. Сауда, қоғамдық тамақтанды ру, тұрғын үй-
коммуналдық қызмет мекемелерінің жұмы сына қоғамдық
бақылаулардың түрлі нысандары пайдала нылды.
Басшылық етуші партия, мемлекет, кәсіподақ және ком сомол
органдарының жиі кабылданатын бірлескен қаулыла ры жүрттың
бәрінің есінде болар. Мүндай актілердің артық шылығы болып,
олардың өздеріне мемлекеттік органдардың серіктесі болған
құрылымдардың моральдық-қоғамдық беделі мен заң күшін
үйлестіргендігінде-мыс деп саналды. Алайда ол жағдайларды
бірлескен актілер демократизмнін тек сыр тқы көрінісін гана жасап,
партия мен оның органдарының бөлінбейтін үстемдігін сырт көзден
жасырды. Мұндай актілерді қабылдау кезінде қоғамдық ұйымдар
дербес дауыс күқығын (әсіресе - бірлескен актілердің өздеріне
қолайсыз тармактарына қарсы қарсылық білдіру құқығы) пайдаланғ
ан жок.
Мемлекет пен қоғамдық ұйымдардың өзара іс-әрекетінің аталған
нысандары бірте-бірте сирек қолданыла бастады, со сын қоғамның
демократияландырылу кезеңінен және окімшілік-әміршілдік
жүйенің ыдыраған кезінен бастап мүлдем күшін жойды. Ол аз
болса, уақыт өткен сайын мем лекет пен қоғамдық ұйымдар бір
бірінен алшақтай бастады, бұл олардың қызмет өрісінің айқын
шектелуі, өкілеттігі және функциясы мен бір бірінің ісіне өзара
араласпау идеясы нан туындап отырған жағдай. Мемлекет пен
қоғамдық үйымдардың жақындасуы тек бүл үшін экономикалық
әлеуметтік және ұйымдастырушылық алғышарттары дай
ындалғанда, ең бастысы ақылға қонымды шекте дайындал ғанда
ғана мүмкін.
Мемлекеттік істермен мемлекеттік органдар, ал қоғам дық істермен
қоғамдық ұйымдар айналысуы керек деген принцип Қазақстан
Республикасының соңғы жылдардағы Конституциялары мен
заңдарында дәйектілікпен баянды етіле бастады. Мысалы, қазіргі
қолданылып жүрген Конституци ямызда қоғамдық және
мемлекеттік институттардың бірігіп кетуіне жол берілмейді
делінген (5-баптың 1-тармағы). Қоғам дық бірлестіктердің заң
алдында бірдей екіндігін атап өте келіп, Конституция қоғамдық
бірлестіктер ісіне мемлекеттің және мемлекет ісіне қоғамдық
бірлестіктердің заңсыз ара ласуына, қоғамдық бірлестіктерге
мемлекеттік органдардын қызметін жүктеуге, қоғамдық
бірлестіктерді мемлекеттік қар жыландыруға жол берілмейді деп
тура айқындап берді (5 баптың 2-тармағы). Бұл ережелер
мемлекеттің қоғамдық үйымдарға қатынасы жөніндегі саясатының
негізін құрайды.
Қазіргі кезде мемлекет қоғамдық ұйымдарға қатысты
төмендегідей өкілеттіктерді орындайды:
1.Тіркеу өкілеттігі, оны жүзеге асырмайынша қоғамдық
үйымдардың қызметі заңсыз.
2. Байқауды жүзеге асыру жөніндегі өкілеттік, ал кейбір
мәселелер бойынша - қоғамдық ұйымдардың қызметіне бакылау
жасау. Қоғамдық ұйымдардың қызметінің мәртебесі мен шегін
жалпы нормативтік реттеу жөніндегі өкілеттік. Сонымен мем лекет
қоғамдық ұйымдар аттап өте алмайтын бірқатар тый ым салуларды
белгілейді, оларға істеуге болатын әрекет тер тізімін қарастырады,
олардың құқықтары мен жалпыға танылған міндеттерін,
мемлекеттік органдармен өзара әре кет нысандарын баянды етеді,
басқаша айтқанда, олар қүры лып, қызмет істеп және дамитын
құқықтық өрісін айқын дайды.
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Книга 1
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search