Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
uSMntuPkKelas VII
I Nyoman Suka Ardiyasa
Buku Pelajaran Bahasa Bali
᭚ᬉᬤᬶ ᬬᬦᬰᬵᬲ᭄ᬢ � ᭟
Udiana Sastra
untuk SMP Kelas VII
Penulis:
I Nyoman Suka Ardiyasa
Editor:
Dr. I Nyoman Suwija, M. Hum.
Penata Letak:
Ida Bagus Komang Sudarma
Ilustrasi Sampul:
I Wayan Eka Sudam Bariana
Ilustrasi:
I Wayan Eka Sudam Bariana
Ida Bagus Komang Sudarma
PANGAKSAMA
Om Swastyastu
Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa, buku basa
Bali puniki prasida kapuputang. Sasuratan buku puniki matetujon nyayagayang
materi ajah sané manut ring aab jagaté, taler anut ring wewidangan kakuub
palajahan basa lan sastra Baliné. Buku puniki pacang prasida pinaka dasar
kaweruhan lan kawagedan, sané kanggén nglimbakang paplajahan basa, aksara
miwah susastra Bali ring sekolah menengah pertama wekasan.
Ring buku puniki, para sisia pacang nincapang kawagedan gumanti prasida
nglimbakang kaweruhan sareng sisia SMP sané jagi malajahin basa Bali. Antuk
buku puniki para sisia kaaptiang mangda ngamolihang tuntunan sané becik
gumanti tetujon mlajahin basa lan sastra Baliné prasida kalimbakang. Yadiastun
kantun kirang, buku puniki sampun kasurat madasar teori ilmu basa lan sastra
Bali, nganuti kurikulum 2013 saha kajangkepin soal-soal pinaka latihan.
Sang nyurat ngangkenin mungguing daging buku puniki sampun janten
kantun akéh kakiranganipun. Antuk punika, banget katunasin mangda lédang
sang sané ngwacén buku puniki miwah sang maraga sujana ring widang basa,
aksara lan sastra Bali, ngicénin paweweh gumanti bénjangan prasida sayan
paripurna.
Om Santih, Santih, Santih, Om.
Dénpasar, 1 Juni 2016
Sang Sinurat
iii
II. Pidarta PETA KONSEP
I. Gatra Bali 1. Nguratiang Teks III. Aksara Bali IV. Ngwacén
Pidarta ring Software Aksara Bali
1. Nguratiang Teks
Gatra Bali 2. Ngwikanin indik 1. Ngwikanin indik 1. Nguratiang Teks
Wirasan Kruna Soroh Aksara Bali Maaksara Bali sané
2. Mligbagang indik matema Lingkungan
Wirasan Kruna 3. Ngwikanin indik 2. Ngwikanin Tata Cara
Sajeroning Gatra Teges miwah Nyurat Aksara Bali 2. Nyelehang Daging
Bali Wangun Pidarta Nganggén Program Wacana Maaksara
Bali Simbar Bali antuk Nyaurin
3. Nyelehin indik 4. Ngwikanin indik Pitakén
Daging Gatra Bali Tetikesan Pidarta 3. Mlajah Nyurat
antuk Nyawis Aksara Bali ring 3. Mligbagang indik
Pitakén 5. Ngwikanin Soroh Komputer Piteket sané Kaung-
Pidarta Manut Tata gahang Sajeroning
4. Nyutetang Daging Cara Maktayang Wacana Maaksara
Gatra Bali Bali
6. Maosang Indik
5. Nyeritayang Dag- Panuréksan Pidarta 4. Mligabagang indik
ing Gatra Bali Pasang Aksara Bali
7. Mligbagang indik
6. Maktaang Conto Tema miwah 5. Maosang Pikolih
Gatra TV ring Amanat Sajeroning Pabligbagan ring
Ajeng Kelas Pidarta Ajeng Kelas/Presen-
tasi
8. Presentasi indik
Pabligbagan Tema
miwah Amanat
9. Maktayang Pidarta
Materi IX. Pupuh
Bahasa Bali
1. Nguratiang Teks Mas-
Kelas VII kumbambang
2. Ngwikanin indik
Wewidangan Sekar Alit
miwah Pada Lingsa
3. Ngerereh Pada Lingsa
Sajeroning Pupuh
4. Ngendingang Pupuh
Maskumbambang
V. Paribasa Bali VI. Satua Bali VII. Cerpén VIII. Puisi Bali
Anyar
1. Nguratiang Cerpén 1. Nguratiang Satua 1. Nguratiang Teks
sané Madaging I Lutung Teken I Cerpén 1. Nguratiang Puisi
Paribasa Bali Kekua Bali Anyar maaksara
2. Nyelehang Daging latin
2. Nyelehang Daging 2. Ngrereh Kruna Sukil Cerpén
Cerpén antuk 3. Ngrereh Struktur 2. Mirengang Wacénan
Nyawis Pitakén 3. Nlatarang indik Puisi Bali Anyar
Instrinsik Teges Cerpén Maaksara Latin
3. Nyelehin indik 4. Ngakit Gambar
Pamiteges Paribasa 4. Nyelehin indik 3. Nyelehang Piteket
Bali Satua Kadadosang Ceciren Cerpén sané Kaunggahang
Satua sané Jangkep ring Sajeroning Puisi
4. Ngwikanin indik 5. Nyelehin Indik 5. Nyelehin indik Bali Anyar Maaksara
Luir Paribasa Bali Teges, Soroh miwah Unsur Instrisik Latin
Ceciren Satua Cerpén
5. Ngwedar Daging 6. Maktayang Satua 4. 3Nlatarang indik
Pabilgbagan indik ring Ajeng Kelas 6. Menganalisis miwah Teges Puisi Bali
Nyawis Pitakén sané Mligbagang indik Anyar
Sampun Kakaryanin/ Unsur Instrinsik
Presentasi Sajeroning Cerpén 5. Nlatarang indik
Uger-Uger Ngwacén
iv Puisi Bali Anyar
6. 3.Nguratiang Puisi
Bali Anyar Maaksara
Bali
7. Mirengang Wacénan
Puisi Bali Anyar
Maaksara Latin
Daging Cakepan
PANGAKSAMA................................................................ iii
PETA KONSEP................................................................. iv
DAGING CAKEPAN........................................................... v
Bab I Gatra Bali............................................................... 1
3.1.1 Miarsayang Teks Gatra Bali......................................................................2
3.1.2 Mligbagang Wirasan Kruna ring Gatra Bali..........................................3
3.1.3 Nyelehin indik Daging Gatra Bali antuk Nyawis Pitakén....................3
3.1.4 Nyutetang Daging Gatra Bali..................................................................4
4.1.1 Nyeritayang Daging Gatra Bali ...............................................................4
4.1.2 Ngwedar Conto Gatra TV ring Ajeng Kelas........................................... 4
Bab II Pidarta.................................................................. 7
3.2.1 Nguratiang Teks Pidarta ..........................................................................8
3.2.2 Ngwikanin indik Wirasan Kruna.........................................................10
3.2.3 Teges Miwah Wangun Pidarta Teges Pidarta..................................11
3.2.4 Tetikesan Mapidarta...............................................................................13
3.2.5 Ngwikanin Soroh Pidarta Manut Tata Cara Maktayang .................13
3.2.7 Mligbagang tema miwah amanat Pidarta ...........................................14
4.2.1 Presentasi indik Tema miwah Amanat ...............................................15
4.2.2 Maktayang Pidarta.................................................................................15
Bab III Aksara Bali ring Software................................... 17
3.2.1 Ngwikanin indik Soroh Aksara Bali ....................................................18
3.3.2 Nyurat Aksara Bali Nganggén Program Bali Simbar.........................22
4.3.1 Malajah Nyurat Aksara Bali ring Komputer!......................................24
v
Bab IV Ngwacén Aksara Bali........................................... 27
3.4.1 Wacénan Teks Palemahan Maaksara Bali............................................28
3.4.2 Nyaurin pitakén Indik Daging Wacénan............................................29
3.4.3 Mligbagang Piteket Sajeroning Wacana ............................................30
3.4.4 Pasang Aksara Bali.................................................................................31
4.4.2 Maosang Pikolih Pabligbagan ring Ajeng Kelas/Presentasi.............35
Bab V Paribasa Bali........................................................ 37
3.5.1 Lagu Pop Bali ..........................................................................................38
3.5.3 Pamiteges Paribasa Bali..........................................................................40
3.5.4 Ngwikanin indik Luir Paribasa Bali ....................................................40
3.5.5 Kruna Wilangan......................................................................................42
3.5.5 Ngwedar Daging Pabligbagan indik Nyawis Pitakén
sané Sampun Kakaryanin/Presentasi ................................................45
Bab VI Satua Bali........................................................... 47
3.6.1 Nguratiang Satua I Lutung Tekén I Kekua...........................................48
3.6.2 Ngrereh Kruna Sukil .............................................................................49
3.6.3 Ngrereh Unsur Instrinsik......................................................................50
4.6.1 Ngakit Gambar Satua Kadadosang Satua sané Jangkep...................50
3.6.4 Nyelehin Indik Teges, Soroh miwah Cecirén Satua...........................52
4.6.2 Maktayang Satua ring Ajeng Kelas......................................................53
Bab VII Cerpén.............................................................. 55
3.7.1 Nguratiang Téks Cerpén ........................................................................56
3.7.2 Nyelehang Daging Cerpén ...................................................................58
3.7.3 Nlatarang indik Teges Cerpén .............................................................59
3.7.4 Nyelehin indik Ceciren Cerpén ...........................................................59
3.7.5 Nyelehin indik Unsur Instrisik Cerpén...............................................60
4.7.1 Nyelehin Unsur Instrinsik Cerpén.....................................................61
vi
Bab VIII Puisi Bali Anyar................................................ 63
3.8.1 Nguratiang Puisi Bali Anyar maaksara Latin....................................64
3.8.2 Mirengang Wacénan Puisi Bali Anyar Maaksara Latin...................65
3.8.3 Nyelehang Piteket sané Kaunggahang ring Sajeroning Puisi
Bali Anyar Maaksara Latin..................................................................65
3.8.4 Nlatarang indik Teges Puisi Bali Anyar.............................................66
3.8.5 Nlatarang Uger-Uger Ngwacén Puisi Bali Anyar.............................66
3.8.4 Miarsayang Puisi Bali Anyar Maaksara Bali......................................67
3.8.7 Mirengang Wacénan Puisi Bali Anyar ..............................................68
3.8.8 Pasang Aksara Bali ...............................................................................68
4.8.1 Maktayang Puisi Bali Anyar..................................................................72
Bab IX Pupuh................................................................. 73
3.9.1 Nguratiang Téks Pupuh Maskumbambang ........................................74
3.9.2 Sekar Alit miwah Padalingsa...............................................................75
4.9.1 Ngerereh Padalingsa Sajeroning Pupuh..............................................78
4.9.2 Ngendingang Pupuh Maskumbambang.............................................78
PAMUPUT...................................................................... 81
DAFTAR PUSTAKA......................................................... 82
GLOSARIUM.................................................................. 85
vii
viii
GBaba1tra Bali
Kompetensi Dasar
3.1 Memamahi gatra Bali yang disimak
dari media cetak/tulis
4.1 Menceritakan kembali dangan
bahasa sendiri gatra Bali secara
lisan maupun tulisan secara san-
tun dan percaya diri.
Indikator Sumber: http://lifolitan.com
3.1.1 M iarsayang gatra Bali ring média
cetak miwah elektronik
3.1.2 M ligbagang wirasan kruna
sajeroning gatra Bali
3.1.3 N yelehang indik daging gatra Bali
3.1.4 N yutetang daging gatra Bali
4.1.1 N yeritayang daging gatra Bali
4.1.2 N gwedar imba berita TV ring
ajeng kelasé.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Napi ké alit-alité naenin ngwacén gatra Bali ? yening
polih, gatra Bali napi sané kawacén ?
Ring Bab 1 puniki alit-alité pacang ngamolihang indik
Gatra Bali. Tetujoné mangda alit-alité uning ring kawénte-
nan gatra Bali ring média cetak/tulis saha mangda prasida
nyaritayang indik daging gatra sané sampun kawacén.
Ring panglimbak jagaté mangkin, yening ngrereh gatra
nénten malih méweh sakadi dumun. Mangkin informasi
sané marupa gatra sampun akéh kawéntenannyané. Sakadi ring
média cetak utawi ring média elektronik. Yening ring média cétak
gatra punika prasida kapolihang ring koran.
Yening meled ngamolihang gatra sané mabasa Bali alit-alit prasida
polih ring koran Bali Post miwah Koran Pos Bali sané terbit nyabran rahina
Redité. Kénten taler yening meled ngamolihang gatra ring média elektronik alit-alit
prasida ngamolihang gatra ring Radio, Televisi miwah ring internet. Makasami piranti
punika nénten méweh karereh ring aab jagaté mangkin. Ring Sor puniki imba média sané prasida
kanggen ngamolihang gatra.
3.1.1 Miarsayang Teks Gatra Bali
Indayang Piarsayang teks gatra Bali ring sor puniki!
Demam Berdarah
Dibi sanja ring siaran TV-né wénten kapiragi
orti indik ipun pinungkan “demam berdarah” sané
sampun makéh mancut urip para janané. Pinung-
kané puniki sampun nglimbak ring sawengkon Bali.
Kirang langkung sampun 500 diri wargané sané
keni sungkan puniki. Minakadi ring Denpasar 125
diri, ring Badung 75 diri, ring Buleleng 75 diri, ring
Gianyar 125 diri, ring Karangasem 25 diri, ring Negara 25 diri, miwah ring Klungkung 25 diri.
Santukan makéh warga sané keni demam berdarah mawinan sal-salé ring rumah sakit nénten
mresidayang nampung.
Sungkan “demam berdarah” puniki kalimbakan olih legu “Aedes Aegypti” sané seneng
idup ring toya-toya sané ening tur madegdegan. Nabdabang indiké punika pamrentahé
sampun mapangarah ring para janané mangda mabersih-bersih ring genah nyané soang-
2
Bab I Gatra Bali
soang. Utaminyané mersihin genah-genah leguné mataluh. Minakadi mresihin bak mandi,
selokan, utawi genah toyané sabilang minggu. nagingin “abate” ring genah-genah toyané,
nanem kopok wiadin botol-botol sané nénten manggé. Lianan ring utsaha punika pamrentahe
sampun taler ngawentenang “pengasapan utawi lumbrah kasengguh fogging” ring genah
wargané sané keni demam berdarah.
Kasurat Olih : I Wayan Wésta
3.1.2 Mligbagang Wirasan Kruna ring Gatra Bali
Indayang rereh artos kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos kruna puniki pinaka silih
tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité ring kosa basa Bali.
No Kruna Artos Kruna
1 mancut urip ...
2 sungkan ...
3 piragi ...
4 sawewengkon ...
5 mapangarah ...
3.1.3 Nyelehin indik Daging Gatra Bali antuk Nyawis
Pitakén
Indayang cawis pitakén ring sor, nganutin gatra ba duur!
1. Napi murdan gatra ring ajeng ?
Cawisan:..................................................................................................
2. Legu napi sané ngranayanang para janané keni sungkang demam berdarah?
Cawisan:..................................................................................................
3. Napi pidadab pamrentahé majeng ring para janané mangda nenten keni sungkan deman
berdarah ?
Cawisan:..................................................................................................
4. Ring dija legu “Aedes Aegypti” biasané seneng idup ?
Cawisan:..................................................................................................
5. Lianan ring bersih-bersih napi utsaha pamrentahé mangda para janané nenten keni
demam berdarah ?
Cawisan:..................................................................................................
3
Udiana Sastra
3.1.4 Nyutetang Daging Gatra Bali
Risampuné alit-alité ngwacén gatra Baliné ba duur mangkin duru-
sang cutetang daging gatra Bali punika.
Genah Makarya
4.1.1 Nyeritayang Daging Gatra Bali
Mangkin, durusang ceritayang daging gatra Bali sané sampun kawacén punika ring
ajeng kelas mangda makasami sametoné uning ring daging gatra punika.
Pangresep Indik Gatra Bali
Gatra utawi orti Bali inggih punika saluiring gatra utawi orti sané
madaging peristiwa utawi kejadian sané faktual, penting miwah
prasida mawinan uratian ring sajeroning sang sané ngwacén
miwah sang sané miragiang taler nganggen basa Bali pinaka basa
pengéntérnyané.
Manut panglimbaknyané gatra punika wénten saking :
a) Média Elektronik sakadi televisi, radio, internet miwah sané lianan
b) Média Cetak sakadi koran, majalah miwah sané lianan
4.1.2 Ngwedar Conto Gatra TV ring Ajeng Kelas
Ri sampuné alit-alit ngwacén gatrané ring ajeng, napiké wénten sané mapikayunan
mlajah dados présenter TV. Yening wenten mapikayunan ring sor puniki alit-alit
pacang malajah dados presenter TV antuk ngwacén scrip gatra sané sampun kasagayang. Sané
patut keuratiang yening alit-alite dados presenter TV inggih punika tata basa Bali sané baku sekadi
4
Bab I Gatra Bali
ring dija ngangen titik, miwah koma. Selanturnyané taler patut keuratiang sor singgih basa, sané
cen patut kasinggihang miwah kasorang.
Mangkin indayang wacén script gatrané ring sor. Yening wénten sané nenten kauningin durusang
takénang ring guruné soang-soang.
JUDUL : NYAGA KALESTARIAN PALEMAHAN
PRESENTER
RASA ELING KRAMA SAJRONING NYAGA KALESTARIAN PALEMAHAN DAHAT
KABUATANG/ UTAMINIPUN RING PADESANAN // PUNIKA MAWINAN KABUATANG
PENDAMPINGAN SAHA PELATIHAN SAKING PEMERINTAH MAJENG KRAMA//
........................SINC...........................
RASA ELING KRAMA MAJENG KALESTARIAN PALEMAHAN KANTUN KATUREKSAIN
KIRANG/ SEKADI SANE KAPANGGIHIN SERAHINA/ KANTUN AKEH KRAMA SANE
NGAWAG NGUTANG LELUU/ WIADIN NGESENG LELUU NYANTOS RING NGESENG
ALAS // NYANTENANG PARINDIKAN PUNIKA/ MANUT AKADEMISI/ I DEWA
GEDE SURADHA/ PARINDIKAN PUNIKA MUATANG URATIAN AGENG SAKING ANGGA
PEMERINTAH// MANUTNYANE PEMBEKALAN WIADIN PENYADARTAHUAN PATUT
SERING KALAKSANAYANG/ MELARAPAN ANTUK NYARENGANG KRAMA/ INGGIAN
RING PANGRENCANA IPUN NYATNOS RING MRETENIN WEWIDANGAN IPUN SOANG-
SOANG//
........................SINC...........................
DANE NGAWEWEHIN/ SAJRONING NYAGA KALESTARIAN PALEMAHAN/ PRASIDA
KAKAWITIN SAKING UNDAGAN KULAWARGA/ MELARAPAN ANTUK MRETENIN BECIK
TETAMANAN RING PEKARANGAN//
RATIH ANGGORO LAN SUTA ARDANA/ BALI TV//
Pituduh
I. Indayang rereh kruna-kruna sukil sané wénten ring conto gatra TV ring ungkur.
No Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
3 ... ... ...
4 ... ... ...
5 ... ... ...
II. Indayang alit-alité melajah mirengang, tur nguratiang daging conto gatrané punika, selan-
turnyané alit-alité mangda saka siki ngwacén conto gatrané punika ring ajeng kelas.
III. Yening sampun uning tata cara ngwacén gatra Bali sané sampun kacontohin, indayang alit-alité
5
Udiana Sastra
ngrereh malih gatra Bali sané wénten ring koran, radio utawi sané lianan soang-soang tetiga
(3) gatra/orti punika.
Ngringkes
Ri sampuné wus mlajah tur sampun ngrespang Bab I, durusang bligbagang sareng timpal-tim-
palé pikolih palajahan sajeroning ngwacén miwah maktaang teks gatra Bali inucap. Napi pikenohné
ri sampuné alit-alité sampun mlajahin gatra Bali punika.
Icenin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksananyang, kirang ngresepang miwah
sampun nglaksananyang, semaliha nénten ngresepang lan nenten nglaksananyang manut ring
sané rasayang alit-alite.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun miarsayang miwah ngwacén gatra Bali ring média
cetak miwah elektronik
2 Titiang sampun resep ring wirasan kruna sajeroning gatra Bali
3 Titiang sampun uning indik daging gatra Bali
4 Titiang sampun prasida nyutetang daging gatra Bali inucap
5 Titiang sampun prasida nyaritayang daging gatra Bali
6 Titiang sampun prasida ngwedar imba berita TV ring ajeng kelas
Keterengan :
1. Ngresepang miwah nglaksanayang
2. Kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang
3. Nénten ngresepang nanging sampun nglaksanayang
Mulatsarira
Sasampuné maljahin indik gatra Bali alit-alité medué cutetang indik palajahiné puniki. Mangkin
durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab I puniki. Cutetan sané karyanang alit-
alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin selami parikrama
paplajahané puniki.paplajahané puniki.
1. Napi sané pikayunin alit-alité ri sampuné malajahin gatra Bali napi malih ring aab jagaté
mangkin ?
2. Napi pamargi sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa miwah aksara Baliné
puniki, makacihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi
Wasa antuk sampun mapaica tetamian sané dahat luih sakadi basa miwah aksara Bali?
6
PBaibd2arta
Kompetensi Dasar
3.2 Memahami teks pidato, wacana ber-
bahasa Bali dengan baik dan benar.
4.2 Mengapresiasi teks pidato berbahasa Bali
dengan memperhatikan struktur tata bahasa
yang baik dan benar.
Indikator Sumber: http://shinonome-go.cocolog-nifty.com
3.2.1 Nguratiang teks Pidarta.
3.2.2 Mligbagang indik wirasan kruna.
3.2.3 Nyelehang indik daging gatra Bali
3.2.4 Ngwikanin indik teges miwah wangun
Pidarta
3.2.5 Ngwikanin indik tetikesan pidarta.
3.2.7 maosang indik panuréksan pidarta.
3.2.7 Mligbagang indik tema miwah amanat
sajeroning pidarta.
4.2.1 Maosang/Presentasi indik pabligbagan
tema miwah amanat.
4.2.2 Ngwedar Pidarta.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Sakadi panglimbak pangajahan Basa Bali ring aab jagaté mangkin rumasa
ngancan ngamecikang. Basa Bali sampun ngancan makéh sané ngawigu-
nayang, nénten ring wewidangan informal kématen. Silih tunggil kawagedan
sané kaplajahin ring widang pendidikan formal wantah kawagedan mabasa
Bali, inggih punika mapidarta. Pidarta punika wantah panyambung lan
pangiket baos ring sajeroning acara sané kamargiang, taler ring sajeroning
mapidarta basa Bali nyihnayang kawagedan I raga nganggé bas Bali sané
prasida kalimbakang ring makudang-kudang acara sakadi : pamargin lomba
mapidarta, acara wanti warsa sekolah miwah sané tiosan.
Duaning asapunika mangda alit-alité uning indik pidarta, indayang cawis
pitakén ring sor puniki!
1. Babaosan sakadi asapunapi sané kabaos pidarta?
Cawisan:...................................................................................
2. Ring dija prasida kapanggihin anak mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
3. Sira sané ketah mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
4. Napi sané ketah kabaosang rikala mapidarta?
Cawisan:...................................................................................
3.2.1 Nguratiang Teks Pidarta
Indayang uratiang teks pidarta ring sor puniki !
NGULATI BALI “CLEAN AND GREEN”
Om Swastyastu
Ida dané, para manggala, miwah para guru
panuntun sané wangiang titiang. Taler para pamilet lomba
mapidarta sané tresna asihin titiang. Ring galahé sane becik
puniki ten lali titiang ngaturang suksmanin manah majeng
ring Ida Sang Hyang Widi Wasa dwaning iraga sareng sami
ngamolihang kerahayuan miwah kerahajengan kénten
taler para manggala sekolah sané sampun ngicenin titiang
galah jagi ngaturang pidarta ring rahina becik puniki. Pidarta sané jagi baktyang titiang
nganinin indik “Ngulati Bali Clean and Green.
Saking dumun, sampun akéh pidabdabé sané kamargiang antuk krama Baliné mangda
jagat Baliné setata makanten “clean and green”. Kamanah antuk titiang, clean mateges bersih
8
Bab II Pidarta
utawi resik, green mateges hijau, gadang lom utawi dayuh, saha sida ngulangunin. Dadosnyané,
sesanti clean and green puniki madué patitis mangda wewidangan jagat Baliné setata makanten
resik, mawastu sida nayuhin tur ngulangunin.
Palemahan sané resik, asri, lestari,
tur dayuh, banget pisan kaaptiang
kanggén nyanggra pawangunan
widang pariwisata budaya, pinaka
sumber devisa sané utama pisan.
Mangkin tunasang titiang, napi
ké sujati séktor pariwisatané sané
banget kaandelang ring Bali?
Yéning sayuakti, sapunapi iraga
patut niténin? Napi jagi banggyang
palemahan druéné cemer, nénten Sumber: https://baliprorealty.com/
asri malih? Majanten patut kaupapira mangda setata resik tur asri, kanggén nudut pikayunan
wisatawané rauh ka Bali.
Sajeroning utsaha ngrajegang jagat Baliné, krama Baliné ketah nginggilang sepat siku-siku
sané mawasta Tri Hita Karana (tetiga sané mawinan jagaté degdeg rahajeng miwah sukerta
santi). Yéning mawali ka murdan pidarta puniki, tetuek sané patut kautamayang wantah
pawangunan widang palemahan. Sajeroning ngupapira widang palemahan, kantun akéh
wénten wicara minakadi indik cemernyané toya miwah ibu pertiwi, polusi udara, indik sampah
organik, miwah indik global warming.
Ida dané sané wangiang titiang.
Mangkin pinunas titiang, pamekas ring
para yowana makasami, mangda saking
alit iraga sareng ngremba lelingsiré,
midabdabin karesikan miwah kaasrian
palemahan jagat druené. Yéning nénten
iraga pacang ngrerisakin saha ngrajegang,
sapasira malih? Napi ké wong dura negari?
Sumber: http://riauheadline.com/ Doh para ipun pacang kayun mamahayu
jagat. Wantah iraga sareng sami sané patut urati utawi glitik, ngresikin pakarangan, ngresikin
tlajakan soang-soang, ngresikin got-got mangda nénten sampetan.
Ida dané miwah para pamilet sané singgihang titiang, Sajeroning niténin palemahan,
saking dumun parajana Baliné sampun kaloktah pinaka masyarakat gotong royong,
nginggilangpasuka-dukan miwah panyamabrayan, sagilik-saguluk salunglung sabayantaka,
paras-paros sarpana ya.
Sajeroning ngulatiang palemahan sané resik miwah asri, pidabdab krama Baliné sekala
miwah niskala. Sekamiwahé, sang ngawerat mikukuhin sesanti clean and green. Tegesipun,
saking alit patut krama Baliné urati ring tatakrama niténin palemahan sané asri, resik, tur
9
Udiana Sastra
dayuh. Niskamiwahé, ngupapira bhuana agung antuk ngamargiang bhuta yadnya sané
matetujon ngrestitiang jagaté mangda setata rahajeng. Kawewehin antuk masegeh nyabran
Kajeng Kliwon, macaru agung nyabran tileming kasanga, ngamargiang upacara tumpek
wariga, miwah sané lianan. Punika sami matetujon gumanti jagaté degdeg rahajeng, pinaka
daerah tetujon wisata sané ngwetuang dévisa utama.
Ida dané sareng sami, pinaka pacutetan atur titiangé i wawu, prasida
aturang titiang kadi asapuniki.
1) Clean and green wantah sesanti sané kanggén nuldulin pikayunan krama
Baliné, mangda setata nguratiang karesikan palemahan jagat Baliné pinaka
genah tetujon wisata.
2) Sané patut ngrajegang sesanti clean and green puniki wantah
i krama Bali, saking alit-alit miwah para yowana rauhing para lelingsir
druéné mangda jagaté setata degdeg rahajeng.
Ida dané sinamian, kadi asapunika, titiang prasida matur ring galahé sané becik
puniki. Makakirang langkung atur pidartan titiang, lugrayang titiang nglungsur agung rena
pangampura. ten lali titiang ngaturang suksmaning manah antuk uratian ida dané sareng
sami. Inggih, puputin titiang antuk ngojarang parama santih.
Om Santih Santih Santih Om.
Kaketus saking Wacika Sari 1 Karya Dr. Drs I Nyoman Suwija,M.Hum
.
3.2.2 Ngwikanin indik Wirasan Kruna
Indayang rereh artos basa Indonesia kruna sané ring sor puniki. Ngrereh artos
kruna puniki pinaka silih tunggil pamargi mangda sayan nincap kawruhan alit-alité
ring kosa basa Bali.
No. Kruna Alus Kruna Andap Kruna Bahasa Indonesia
1 para manggala para pejabat ...
2 guru panuntun guru pembina ...
3 para pamilet anaké ané milu ...
4 wangiang titiang hormatin iang ...
5 tresnasihin titiang tresnain iang ...
6 jagra winungu tutur, pabesen ...
7 ngulangunin ngliangin ...
8 manut sesanti anut tekén slogan ...
9 resik lan asri kedas tur luih ...
10 pakibeh jagat alikan gumi ...
10
Bab II Pidarta
Nyawis Pitakén
Ri sampuné ngwacén pidartané ring ajeng, indayang cawis pitakéné ring sor
puniki !
1. Napi tegesnyané clean and green punika?
Cawisan:...................................................................................................
2. Napi tetujon/patitis sesanti Bali clean and green punika?
Cawisan:...................................................................................................
3. Napi mawinan pamidarta ngambil murda “Bali clean and green”?
Cawisan:...................................................................................................
4. Napi kocap sumber devisa utama ring Bali?
Cawisan:...................................................................................................
5. Napi ké sané kabaos sepat siku-siku pawangunan jagat Baliné?
Cawisan:...................................................................................................
3.2.3 Teges Miwah Wangun Pidarta Teges Pidarta
Pidarta inggih punika daging pikayunan sané kawedar ring sang sareng akéh sané matetujon
mangdané indik napi sané kawedar punika prasida karesepang antuk sang sané mirengang.
Mapidarta puniki mabuat pisan kaplajahin ring tingkat SMP duaning ring lomba nyastra Bali,
pastika wénten lomba mapidarta sané pamiletnyané para siswa tingkat SMP.
Wangun Pidarta
Sajeroning nyurat pidarta, patut kauningin format sané manut, mangda madaging:
(1) murdan pidarta, (2) purwaka/pamahbah, (3) daging pidarta, lan (4) pamuput
pidarta.
1. Murdan pidarta (judul), patut kasurat manut topik utawi téma sané sampun kajantenang
2. Purwaka/Pamahbah, kawedar pinaka pendahuluan sané madaging:
a. Pangastuti, nganggén panganjali umat, Om Swastyastu.
b. Matur suksma, majeng ring sang sané ngicénin galah
c. Ngaturang Pangayubagia, majeng ring Ida Hyang Widhi Wasa.
3. Daging pidarta, manut téma pidarta sané kajantenang.
4. Pamuput pidarta, sané madaging atur indik:
a. Nyutetang daging bebaosan.
b. Nunas pangampura, mantuk ring saluir kakirangannyané.
c. Matur suksma mantuk ring uratian para pamiarsa
d. Salam pamuput, sané ketah nganggén parama santih.
11
Udiana Sastra
Wangun Pidarta Ngulati Bali “Clean And Green”
Murdan pidarta (judul) Om Swastyastu
Purwaka/Pamahbah Ida dané, para manggala, miwah para guru panuntun sané wangiang
titiang. Taler para pamilet lomba mapidarta sané tresna asihin titiang.
Daging pidarta Ring galahé sane becik puniki ten lali titiang ngaturang suksmanin
manah majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa dwaning iraga sareng
Pamuput pidarta sami ngamolihang kerahayuan miwah kerahajengan kenten taler para
manggala sekolah sané sampun ngicenin titiang galah jagi ngaturang
pidarta ring rahina becik puniki. Pidarta sané jagi baktyang titiang
nganinin indik “Ngulati Bali Clean and Green.
Saking dumun, sampun akéh pidabdabé sané kamargiang antuk
krama Baliné mangda jagat Baliné setata makanten “clean and green”.
Kamanah antuk titiang, clean mateges bersih utawi resik, green mateges
hijau, gadang lom utawi dayuh, saha sida ngulangunin. Dadosnyané,
sesanti clean and green puniki madué patitis mangda wewidangan jagat
Baliné setata makanten resik, mawastu sida nayuhin tur ngulangunin.
...........nyantos paragraf 7
Ida dané sareng sami, pinaka pacutetan atur titiangé i wawu, prasida
aturang titiang kadi asapuniki.
1) Clean and green wantah sesanti sané kanggén nuldulin
pikayunan krama Baliné, mangda setata nguratiang karesikan
palemahan jagat Baliné pinaka genah tetujon wisata.
2) Sané patut ngrajegang sesanti clean and green puniki wantah i
krama Bali, saking alit-alit miwah para yowana rauhing para
lelingsir druéné mangda jagaté setata degdeg rahajeng.
Ida dané sinamian, kadi asapunika, titiang prasida matur ring
galahé sané becik puniki. Makakirang langkung atur pidartan titiang,
lugrayang titiang nglungsur agung rena pangampura. Ten lali titiang
ngaturang suksmaning manah antuk uratian ida dané sareng sami.
Inggih, puputin titiang antuk ngaturang parama santih.
Om Santih Santih Santih Om.
12
Bab II Pidarta
3.2.4 Tetikesan Mapidarta
Sajeroning maktayang pidarta, mangda napi
sané kawedar prasida kauratiang saha mangda
prasida nudut kayun sang sané miarsayang, sang orator patut
taler nguratiang tetikesan mapidarta. Minakadi ring sor
puniki.
Agem-ageman utawi tetikesan rikala mapidarta :
1. Wicara, inggih punika ngeninin indik topik utawi tema
pidarta sané jagi kabaktayang, mangdane prasida nudut
kayun para pamiarsa.
2. Wiraga, inggih punika semita lan laras sang sané
maktayang. Sumber: http://gaedegambarist.blogspot.co.id
3. Wirama, inggih punika intonasi suara sané anut ring
punggelan lengkara mangdane prasida kapiragi lengut.
4. Wirasa, inggih punika ritatkala maktayang pidarta kacihnayang antuk rasa mangdane daging
pidarta sané kabaktayang punika prasida nuek rasa nyujuh tuas sang sané mirengang.
5. Wesata, inggih punika nyobiahang tur nglimbakang pidarta antuk pikayun sang sané
mapidarta.
3.2.5 Ngwikanin Soroh Pidarta Manut Tata Cara
Maktayang
Ring sajeroning pidarta, wénten makudang-kudang tatacara, sajeroning maktayang
pidarta, makadi ring sor puniki:
1. Pidarta kawacén (manuskrip) pinarta sané sampun maduwé naskah utawi teks, rikala mapi-
darta raris kawacén, pidarta punika sampun kaparidabdabang, tur ring sajeroning mapidar-
ta puniki sida antuk nganggén téks, riantukan sang sané mapidarta sampun siaga jangkep
sareng naskah sané kawacén.
2. Pidarta keapalang (memoriter), inggih punika pidarta sané sampun kaparidabdabang
langkungan, tur ring sajeroning pacang mapidarta sang sané mapidarta nénten nganggén
téks sané lisan/kawacén. Pidarta puniki sujatinnyané sampun karencanayang, sampun mad-
uwé teks, raris teks punika keapalang. Ring sajeroning mapidarata, sang mapidarta nénten
ngawacén tur nénten makta teks.
3. Pidarta dadakan (impromtu), inggih punika pidarta sané kalaksanayang ring sajeroning aca-
ra sakadi acara pawiwahan. Pidarta puniki sida mamargi ri antukan sang sané pacang map-
idarta punika nadaksara kasudi maktayang pidarta.
4. Pidarta ringkesan (ekstempore/skema) utawi pidarta sané kabaktayang nganggén ringkesan.
13
Udiana Sastra
Pituduh Ngraga
Indayang saurin pitakéné ring sor !
1. Napi teges pidarta punika?
Cawisan:.....................................................................................................
2. Napi kawigunan pangajahan pidarta ring sekolah?
Cawisan:.....................................................................................................
3. Terangang napi sane kebaos pidarta ringkesan!
Cawisan:.....................................................................................................
4. Napi punika pidarta memoritér?
Cawisan:.....................................................................................................
5. Sambatang tur terangan uger-uger ngwangun pidarta!
Cawisan:.....................................................................................................
3.2.7 Mligbagang tema miwah amanat Pidarta
Ri sampuné alit-alite ngawacén pidarta sané mamurda ‘’Ngulati Bali Clean and Green’’ ring
ajeng, mangkin indayang surat tema miwah amanat pidartané punika ring sor puniki!
Genah Makarya
14
Bab II Pidarta
4.2.1 Presentasi indik Tema miwah Amanat
Sesampuné alit-alit ngerereh tema miwah amanat ring pidartané ring ajeng durus
mangkin presentasiang ring ajeng kelas mangda sameton sané lianan uning indik
tema miwah amanat pidartané ring ajeng.
4.2.2 Maktayang Pidarta
Indayang mangkin, alit-alit baktaang pidarta sané né mamurda ‘’Ngulati Bali Clean
and Green’’ ring ajeng, wusan punika sameton sané lianan mangda nureksain indik
tetikesannyané.
Ngringkes
Ri sampuné wusan mlajah tur sampun ngresepang daging bab II, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning malajahin pidarta .Napi pikenohné risampuné alit-alité
malajahin pidarta Bali punika.
Icénin tanda céntang ring kolom ngresepin tur nglaksananyang, kirang ngresepang miwah
sampun nglaksananyang, samaliha nénten ngresepang miwah nénten nglaksananyang manut ring
sané karasayang.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun miarsayang miwah ngwacén teks pidarta.
2 Titiang sampun resep ring wirasan kruna-kruna sajeroning pidarta.
3 Titiang sampun uning indik teges, wangun, tetikesan niwah tata
cara ngwedar pidarta..
4 Titiang sampun prasida molihang tema, amanat miwah prasida
nuréksain sametoné sané maktayang pidarta ring ajeng kelas.
5 Titiang sampun prasida mapidarta ring ajeng kelas.
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
15
Udiana Sastra
Mulatsarira
Sasampuné mlajahin indik pidarta Bali alit-alité madué pacutetan indik palajahiné puniki.
Mangkin durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring bab II puniki. Cutetan sané kasurat
mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin selami parikrama paplaja-
hané puniki.
1. Napi sané kapikayunin alit-alité ri sampuné mlajahin indik pidarta?
2. Napi pidabdab sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa miwah aksara Baliné
puniki, maka cihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi
Wasa antuk sampun mapaica tetamian sané dahat luih sakadi basa miwah aksara Bali?
16
BAakb 3sara Bali
ring Software
Kompetensi Dasar
3.2 Mengkalsifikasikan Aksara Bali
dengan software.
4.2 Mendemonstrasikan aksara Bali
dengan mengenalkan software.
Indikator
3.3.1 Nyelehang wangun aksara ring
software.
3.3.2 Ngwikanin indik tata cara nyurat
aksara Bali ring software.
4.3.1 Nyurat ring aksara Bali ring
software.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Kawéntenan aksara Baliné sayan sué sayan nglimbak, napi malih ring
era globalisasi puniki. Yéning sané riin média sané kanggén nyurat aksara Bali
wantah daun rontal, raris wawu nglimbak ring média kertas. Mangkin sampun
nyurat aksara Bali nincap ring média elektronik minakadi komputer utawi laptop.
Program punika kabaos program Bali Simbar.
Malarapan téknologi Bali Simbar punika, banget kaaptiang mangda para
yowanané prasida malajahin aksara Bali sakakidik, malarapan média elektronik.
Téknologi aksara Bali sané nganggén média elektronik puniki prasida nanginin
.pikayunan para yowanané kayun malajahin aksara Bali Font Bali Simbar puniki
kawetuang, wantah matetujon, mangda aksara Bali prasida kaadungang ring
aksara-aksara sané wénten ring dura negari.
1. Napiké alit-alité sampun polih nyurat aksara Bali ring komputer utawi ring
laptop?
2. Napi pikobet-pikobet sané kerasayang ri kala nyurat aksara Bali ring
komputer?
Ring bab puniki alit-alité pacang ngamolihang indik tata cara nyurat
aksara Bali ring komputer utawi ring laptop sané nganggén program Bali Simbar.
3.2.1 Ngwikanin indik Soroh Aksara Bali
Aksara tegesipun lambang utawi gambar suara. Ring masyarakat Hindu-Bali aksara punika
nénten ja huruf utawi kruna biasa, nanging aksara punika wantah lambang Ida Bhatara utawi dados
kanikayang ngyasayang Ida Bhatara. Aksara punika taler dados dasar/simbol pamijilan miwah
ngamademang. Aksara puniki madué genah miwah fungsi sosial religius sané ngraksa budaya Bali
miwah pinaka pangraket iraga masameton ring sajeroning Agama Hindu-Bali. Yéning nénten
wénten aksara, masyarakat Bali punika sakadi kaiicalan kasujatian déwéknyané. Mawinan aksara
punika patut ngamolihang jejuluk Mahkota Kebudayaan Bali.
18
Bab III Aksara Bali ring Software
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kaangén nyurat sajeroning aksara Bali. Aksara
punika wénten kalih soroh kawastanin:
1. Aksara suara (vokal)
2. Aksara Wianjana (konsonan)
Salanturnyané aksara punika kapalih dados tigang soroh luiripun:
3. Aksara wréastra inggih punika aksara sané kanggén nyuratang baasa Bali lumrah, upami :
urak, pipil, pangéling-éling, miwah sané lianan.
4. Aksara swalalita inggih punika aksara sané kanggén nyuratang basa kawi, Jawi Tengahan,
Sanskerta. Upami : Kidung, Kakawin, Parwa, miwah Sloka.
5. Aksara modré inggih punika aksara sané kanggén nyuratang indik kadiatmikan. Upami :
Japa Mantra.
Aksara Wréastra
ᬳ᭞ ᬦ᭞ ᬘ᭞ ᬭ᭞ ᬓ᭞ ᬤ᭞
a na ca ra ka da
ᬢ᭞ ᬲ᭞ ᬯ᭞ ᬮ᭞ ᬫ᭞ ᬕ᭞
ta sa wa la ma ga
ᬩ᭞ ᬗ᭞ ᬧ᭞ ᬚ᭞ ᬬ᭞ ᬜ᭞
ba nga pa ja ya nya
Gantungan miwah Gémpélan
... ... ... ... ... ...
᭄ᬳ ᬦ᭄ ᭄ᬘ ᬭ᭄ ᭄ᬓ ᬤ᭄
a na ca ra ka da
... ᭄ᬢ ...᭄ᬲ ... ᭄ᬯ ... ᬮ᭄ ... ᬫ᭄ ... ᭄ᬕ
ta sa wa la ma ga
... ᬩ᭄ ... ᭄ᬗ ...᭄ᬧ ... ᬚ᭄ ...᭄ᬬ ... ᭄ᬫ
ba nga pa ja ya nya
Panganggé Aksara
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki
kaepah dados tigang (3) soroh, minakadi: penganggé suara, penganggé arda suara, dan penganggé
tengenan.
1. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara wianjana (konsonan)
masuara (vokal).
19
Udiana Sastra
Suara Pendek (Suara Hreswa) Suara Panjang (Suara Dirgha)
...ᬶ = ulu ...ᬷ = ulu sari
... = suku ... = suku ilut
ᬸ ᬹ
ᬾ ... = taléng ᬿ ... = taléng marépa
ᬾ ...ᬵ = taléng tedong ᬿ ...ᬵ = taléng marépa matedong
...ᭂ = pepet ...ᬵᭂ = pepet matedong
...ᬀ = ulu ricem
...ᬁ = ulu candra
6. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah masuara
luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi:
...᭄ᬬ᭞ = nania, mawit saking suara [ ia ]
... ᭞ᬭ᭄ = guung, mawit saking suara [ ra ]
... ᬺ᭞ = guung macelek mawit saking suara [ rĕ ]
...᭞᭄ᬮ = gantungan la
...ᬯ᭄᭞ = suku kembung
Conto : 3. ᬓᬺ ᬱ᭄᭞ᬡ =Kresna
4. ᬲᬢᬯ᭄᭞ = satua
1. ᬧᬸᬢᬭ᭄᭞ = putra
2. ᬧ᭄ᬮᬯ᭞ = plawa
7. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana,
inggih punika :
¨¨¨*¾ cecek, mawit saking aksara [ ng ]
¨¨¨;¾ bisah, mawit saking aksara [ r ]
20
Bab III Aksara Bali ring Software
¨¨¨(¾ surang, mawit saking aksara [ h ]
¨¨¨/ adeg-adeg, kaanggé ngematiang utawi negul aksara
Conto : 4,sw;. = sawah
5,blu n/. = bulan
1, sw,u* = sawung
2, ece* c*, = céngcéng
3, sw( , = sarwa
8. Aksara Swalalita
Aksara swalalita inggih punika aksara Bali sané kaanggé nyurat basa Kawi, basa Kawi
Tengahan, miwah basa Sansekerta, minakadi kidung utawi kekawin. Aksara swalalita kakepah
dados aksara suara (huruf vokal) miwah aksara wianjana (huruf konsonan).
a. Aksara suara (vokal)
Á, õ, ÷, ÷o, ú, úo, 6, ü, 3, 3o,
a ā i ī u ū e ai o au
b. Aksara wianjana (konsonan)
Aksara wianjana (huruf konsonan) kaepah dados limang warga aksara, minakadi: kantia,
talawia, murdania, dantia miwah ostia.
9. Aksara Modré
Aksara Modré punika sering kabaos aksara suci, satukan aksara punika kanggén nyurat
indik kadiatmikan sekadi rerajahan, ulap-ulap, miwah sahananing pralambang ring upakara
yadnya. Aksara modré santukan pinaka pralambang (simbol) dadosné nénten keni antuk
ngwacén. Ring sor puniki conto aksara modré:
21
Udiana Sastra
Pituduh Ngraga
Indayang salin kruna kruna ring sor puniki antuk aksara Bali
No Aksara Latin Aksara Bali
1 tunjung ...
2 bungkung ...
3 pejah ...
4 melaib ...
5 bangkung ...
6 godel ...
7 durma ...
8 kucit ...
9 jepun ...
10 sandat ...
3.3.2 Nyurat Aksara Bali Nganggén Program Bali
Simbar
Pemahbah
Ring aab jagaté mangkin program nyurat aksara Bali ring komputer utawi ring laptop sampun
akéh kawéntenannyané. Program-program punika sakadi program Bali Simbar, Smart Font Bali
Galang, Program Noto Sans Balinese, Geguratan miwah sané lianan. Dumun, sadurung aksara
Bali ngranjing ring program komputer utawi laptop sampun wénten sasuratan aksara Bali sané
nganggén mesin ketik miwah mesin percetakan (metal-type) sané kakaryanin olih Van Der Tuuk
ring warsa 1827. Para sujana akéh nyobyahang aksara Bali cetak (metal-type) kapertama punika
wantah aksara sané kakaryanin olih Van Der Tuuk punika.
Selanturnyané ring warsa 1993, Ir. I Madé Swatjana ngamedalang program nyurat aksara Bali
kapertama ring komputer utawi ring laptop sané kawastanin Program Bali Simbar. Program Bali
Simbar punika taler sampun akéh polih
wewehan (penyempurnaan), saking Bali
Simbar-A, Bali Simbar-B, nglantur Bali
Simbar Dwijendra sané pinaka program
pinih anyar.
Pabinayan program Bali Simbar-A, Bali
Simbar-B sareng Bali Simbar Dwijendra
wantahringtatacarapangetikannyané,dumun
yening ngetik aksara Bali nganggen Bali
Simbar-A, Bali Simbar-B meweh ri kala jagi
nuréksain. Yening nganggén Bali Simbar
22
Bab III Aksara Bali ring Software
Dwijendra, ri kala jagi nuréksain wantah celek (tekan) enter,
samian lengkara lan kruna sané kaketik punika mauwah dados
aksara Bali. Samaliha, program Bali Simbar versi pinih anyar ring
warsa 2009 sampun kategepin antuk sistem koréksi. Dadosné kruna
miwah lengkara sané sampun kauwah dados aksara prasida digelis
kakoréksi.
Ring samping puniki, pinaka conto bentuk-bentuk aksara
Bali ring soang-soang program sané sampun wénten ring aabé
mangkin.
Tata Cara Nyurat Bali Simbar ring Komputer utawi
ring Laptop
Yening alit-alité meled nyurat aksara Bali ring komputer
utawi ring laptop, alit-alit sedurungné patut nginstal program
punika ring komputer. Yening komputeré sampun madaging
program Bali Simbar alit-alit wantah nganggén kémanten.
Luir Program Nyurat Aksara Bali
Mangda prasida nyurat aksara Bali ring komputer, alit-alit patut instal program sané prasida
kaanggén nyurat aksara Bali ring software. Program nyurat aksara Bali ring software wénten maku-
dang-kudang soroh sekadi :
a. Bali Simbar DJ
b. Bali Galang
c. Bali Simbar DJ OL
d. Bali Simbar DJ Black
Tata Cara Nyurat Aksara Bali ring Software.
Tata cara nyurat Aksara Bali ring software antuk program Bali Simbar DJ inggih punika :
1. Sané nganggén Microsoft Word 2000 / 2003.
b. Klik Tools.
c. Klik Auto Correct.
d. Ring jendéla Auto Correct icalang sami tanda contréng.
e. Ring jendéla “AutoFormat As You Type” icalang tanda contréng ring :
1) “Straight quotes” with “smart quotes”.
2) “Symbol characters (--) with symbol (—).
f. Ring Jendela “Auto Format” icalang tanda contréng sané pateh sakadi point
4 ring arep.
2. Sané nganggén Microsoft Word 2007.
a. Klik Officé Button ring bucu kiwa.
b. Klik Word Options.
c. Klik Proofing.
d. Klik AutoCorrect Options.
23
Udiana Sastra
e. Icalang sami tanda contréng ring Auto Correct.
f. Ring Jendéla “Auto Format As You Type” icalang tanda contréng ring :
1) “Straight quotes” with “smart quotes”.
2) “Symbol characters (--) with symbol (—).
4.3.1 Malajah Nyurat Aksara Bali ring Komputer!
Indayang surat gending dadong dauh ring sor puniki nganggén software Bali
Simbar!
dadong dauh,
ngelah siap putih,
suba metaluh reko,
minab ada limolas taluhné,
nanging lacur adanak nepukin,
anak cerik-cerik….anak cerik-cerik,
kaliwat rusit ipun
Ngringkes
Ri sampuné wusan mlajah tur sampun ngresepang bab III, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning mlajahin Aksara Bali ring Software .
Napi pikenohné ri sampuné alit-alité sampun mlajahin Aksara Bali ring Software punika.
Dagingin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksananyang, kirang ngresepang
miwah sampun nglaksananyang, semaliha nénten ngresepin miwah nénten nglaksananyang manut
ring sané rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun nguratiang miwah nyelehin wangun aksara Bali
2 Titiang sampun resep indik tata cara nyurat aksara Bali ring Software
3 Titiang sampun presida nyurat aksara Bali nganggén Software
24
Bab III Aksara Bali ring Software
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulatsarira
Sesampuné maljahin indik aksara Bali ring software alit-alité medué cutetang indik palajahiné
puniki. Mangkin durus surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab III puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki.
1. Napi sané kapikayunin alit-alité risampuné malajahin indik aksara Bali ring software, napi
malih ring aab jagaté mangkin ?
2. Napi pemargi sané patut kalaksanayang sajeroning ngrajegang basa lan aksara Baliné puniki,
maka cihna subakti, ngaturang parama suksma majeng ring Ida Sang Hyang Widi Wasa
antuk sampun mapaicé tetamian sané dahat luih sekadi basa lan aksara Bali?
25
Udiana Sastra
26
NBagb 4wacén Sumber: archive.org
Aksara Bali
Kompetensi Dasar
3.2 Memahami bacaan tentang lingkungan berhuruf
Bali.
4.2 Menceritakan kembali wacana dengan bahasa
sendiri secara lisan maupun tulisan secara santun
dan percaya diri.
Indikator
3.4.1 N guratiang teks maaksara Bali sané nganggén
tema lingkungan.
3.4.2 N yelehang daging wacana maaksara Bali.
3.4.3 Mligbagang indik piteket sané kaunggahang
sajeroning wacana maaksara Bali.
3.4.4 M ligabagang indik pasang aksara Bali.
4.4.1 N gwacén teks maaksara bali sané nganggén tema
lingkungan.
4.4.2 M aosang pikolih pabligbagan ring ajeng kelas/
presentasi.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Kawagedan ngwacén puniki banget pisan kaptiang ring sang sapa sira ugi
sané sampun mlajahin basa Bali. Kawagedan ngwacén sané ring bahasa Indonesia
kabaos keterampilan membaca, ring paplajahan basa Bali wénten kekalih, inggih
punika kawagedan ngwacén wacénan Bali sané masurat huruf Latin miwah
wacénan sané masurat antuk aksara Bali. Sané biasa karasayang méweh antuk mu-
rid-miridé wantah ngwacén basa Bali sané masurat aksara Bali.
Napiké alit-alit ngerasayang méweh yening ngwacén wacénan maaksara Bali ?
Yening meweh, napi ngranayang méweh ? indayang wedarang !
Ring Bab puniki alit-alit pacang mlajah ngwacén teks maaksara Bali sané
matema lingkungan. Risampuné ngwacén teks maaksara Bali punika alit-alit
mangda presida nyaritayang malih daging teks inucap ring ajeng kelas.
3.4.1 Wacénan Teks Palemahan Maaksara Bali
Indayang piarsayang miwah wacén teks ring sor puniki !
smæ;¾pÞskiÓ /
smæ;p¾ sÞ kiÓ æinkpieKÿbt) ßj%kòsrÓ yi næòmhn/.
punki mwni nbÐ wu tr*¾ sehl¾s& myi n\eá nn)Ónwå gå¡t*¾smæ;p¾ ÞskiÓ /.
smæ;¾pÞsiÓkutwiheN(ÿgnikßtøeYÿsnŠÏ¾*smæ;¾eH(ÿgnikŠend\
nòÐ bu(¾.
smæ;pÞsiÓk¡àwt¾*gl;¾dsZÿenoÓ sæZÿtusn(Ùsm\Ñsmæ;¾pÞsiÓkæÉsid
òb(u.¾
eyn&¾smæ;¾pÞsÓikŠenewn)ÓnÐtuZÿ)é l/,mjnÓ)enÂn)Ónæinkpm(gøsen
bc) ki /,snÓ¡knégø\)Ùtwu ¾*ePÿlsu ilnæÉsdi \eHÿn¾k* )eshtn/.
sjbpunik,ptutÓøt)nin)¾ãcik)ãcik/,senh)eZÿÇ nßruppÞsÓik/,sen
28
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
h)eZÇÿ enÂn)ÓnæÞsÓik/,senh)eZÿÇ nŠmæeHÿ( gnik/. sluw¨¾smæ
;eNÿeNÿ( gnikætutÐpupul*¾r&¾g)n;¾smæeh.yé ns¾& eneHÿg( nki æsÉ di
keHÿl;d¾ eDÿsæpu eu koÐ emæos/.
hn¡ÓkæieKÿb)tæuniksmæuns)ptutñensmihn\áptutŠynehl¾&
sj)eRÿn¾&ZÿgkÏsiknæòmhn)ßlrpnnÓ¡ekÂn)Ónåwg¡åt¾*smæ;¾pÞsÓi
k/.
Pakéling
smæhæÞskiÓ / = sampah plastik eHÿ( gnki / = organik
pòmhn/ =palemahan ePÿlsu i = polusi
\wg/ = ngawag kÏski n/ = karesikan
ktuZÿ)é l/ = kantunjel eKÿemæos/ = kompos
heNÿ( gnik/ anorganik pieKÿb)t/ = pikobet
3.4.2 Nyaurin pitakén Indik Daging Wacénan
Indayang saurin pitakéné ring sor puniki !
1. Napi murdan wecanané ba duur ?
Cawisan:..................................................................................................
2. Napi pikobet sampah plastiké majeng ring palemahan?
Cawisan:..................................................................................................
3. Napi mawinan nénten dados ngutang sampah plastik sembarangan?
Cawisan:..................................................................................................
4. Kudang tiban sampah plastik punika pacang sida lebur?
Cawisan:..................................................................................................
5. Indayang icénin conto sampah organik miwah anorganik ?
Cawisan:..................................................................................................
29
Udiana Sastra
3.4.3 Mligbagang Piteket Sajeroning Wacana
Risampuné alit-alit ngwacén wecanané ba duur idayang rereh piteket sané
kawedar, wusan punika indayang magilihan ngwacén ka ajeng kelasé!
Ngiring Kayunin !
Gambar 1
Indayang ceritayang gambar ring sor, sané cén patut miwah cén sané iwang !
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Gambar 2
Uratiang gambar ring sor ! Sané cén patut ! Durus bligbagang.
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
Genah Makarya
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
30
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
3.4.4 Pasang Aksara Bali
Pasang aksara Bali inggih punika uger-uger nyurat aksara Bali. Aksara punika
wénten kalih warna kawasanin
1. Aksara Suara (vokal)
2. Aksara Wianjana (konsonan)
1. Aksara Suara (Vokal)
Aksara suara inggih punika aksara sané daweg kawangun suara (nafas) sané medal saking
paparu nénten kapialangan ring sajeroning ngamedalang suara.
Aksara suara sajeroning aksara Bali luir ipun :
..ᬵ ᭞ = tedong masuara a
...ᬶ ᭞ = ulu masuara i
... ᬸ᭞ = suku masuara u
ᬾ...᭞ = taléng masuara é
ᬾ...ᬵ᭞ = taléng tedong masuara o
...ᭂ᭞ = pepet masuara e
Aksara suara kara luiripun :
Á, õ, ÷, ÷o, ú, úo, 6, ü, 3, 3o,
a ā i ī u ū e ai o au
2. Aksara Wianjana (Konsonan)
Aksara h, n, c, r, k, d, t, s, w,
Gantungan ...,À ...Â, ...Ç, ...,É ...Ð, ...Ñ, ...Ó, ...æu , ...Ù,
Suarané ha/a na ca ra ka da ta sa wa
31
Udiana Sastra
Aksara l, m, g, b, \, p, j, y, z,
Gantungan
Suarané ...Þ, ...,ß ...,á ...ã, ...,å ...æ, ...é, ...ê, ...ñ,
la ma ga ba nga pa ja ya nya
a. Wangun Gantungan b , wangun gantungannyané ...ã,
\, wangun gantungannyané ...å,
h, wangun gantungannyané ...À ,ÿ p , wangun gantungannyané ...æ,
n , wangun gantungannyané ..., j , wangun gantungannyané ...,é
c , wangun gantungannyané ...Ç, Œ , wangun gantungannyané ...ê,
r , wangun gantungannyané ...É, Zÿ , wangun gantungannyané ...ñ,
k, wangun gantungannyané ...,Ð `, wangun gantungannyané ...,Õ
d , wangun gantungannyané ...Ñ, x,wangun gantungannyané ...,Å
t , wangun gantungannyané ...Ó, v, wangun gantungannyané ...,ä
sÿ, wangun gantungannyané ...uæ, f, wangun gantungannyané ...â,
w , wangun gantungannyané ...,Ù ], wangun gantungannyané ...Ö,
l , wangun gantungannyané ...,Þ œ, wangun gantungannyané ...,È
m , wangun gantungannyané ...,ß
g , wangun gantungannyané ...,á
b. Wangun Gémpelan Ï, wangun gantungannyané ...»,
[,wangun gantungannyané ...×,
p, wangun gantungannyané ...æ,
s, wangun gantungannyané ...Š,
3. Panganggé Aksara
Panganggé aksara utawi busana aksara inggih punika pangéling suara. Penganggé puniki kepah
dados tiga (3) tigang soroh, minakadi : penganggé suara, penganggé ardasuara, dan penganggé
tengenan.
a. Panganggé Suara
Panganggé suara inggih punika lambang aksara sané ngawinang aksara/konsonan
(wianjana) suara/berbunyi vocal (suara).
32
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
Suara Pendek (Suara Hreswa) Suara Panjang (Suara Dirgha)
...ᬶ = ulu ...ᬷ = ulu sari
...ᬸ = suku ...ᬹ = suku ilut
ᬾ ... = taléng ᬿ ... = taléng marépa
ᬾ ...ᬵ = taléng tedong ᬿ ...ᬵ = taléng marépa matedong
...ᭂ = pepet ...ᭃ = pepet matedong
...ᬀ = ulu ricem
...ᬁ = ulu candra
b. Panganggé Ardasuara
Panganggé Ardasuara inggih punika gantungan sané maanggé dados vokal miwah
masuara luluh. Penganggé arda suara kaepah dados limang soroh minakadi:
...᭄ᬬ᭞ = nania, mawit saking suara [ ia ]
... ᭄ᬭ᭞ = guung, mawit saking suara [ ra ]
... ᭞ᬺ = guung macelek mawit saking suara [ rĕ ]
...ᬮ᭄᭞ = gantungan la
...᭄ᬯ᭞ = suku kembung
Conto : ᬢᬺ ᬱ᭞᭄ᬡ =tresna
ᬧᬵᬭ᭄ ᬡ᭞ = prana ᬲᬢ᭄᭞ᬯ = satua
ᬧᬯᬮ᭄ ᭞ = plawa
c. Panganggé Tengenan
Panganggé tengenan puniki wantah panganggé sané mawit saking tengenan wianjana,
inggih punika :
¨¨¨*¾ cecek, mawit saking aksara [ ng ]
¨¨¨;¾ bisah, mawit saking aksara [ r ]
¨¨¨(¾ surang, mawit saking aksara [ h ]
33
Udiana Sastra
¨¨¨/ adeg-adeg, kaanggé ngematiang utawi negul aksara
Conto :
suw,¾u* = suwung buwu,¾* = buwung
sn¾¨ , = sirna Œ¾(m, = dharma
k;ø ¾kø;,¾ = kihkih sb;) ¾, = sabeh
snn/, = sanan msn/, = masan
Pituduh
Indayang surat kruna-kruna ring sor puniki antuk aksara Bali
1. sampah plastik = ...................................................................................
2. sampi = ...................................................................................
3. subak = ...................................................................................
4. carik = ...................................................................................
5. tabia = ...................................................................................
6. teba = ...................................................................................
7. abian = ...................................................................................
8. blauk = ...................................................................................
9. regaji = ...................................................................................
10. arit = ...................................................................................
Indayang surat lengkarané ring sor puniki antuk aksara Bali !
Conto sampah organik inggih punika don biyu, canang, miwah bunga tunjung.
Aksara Bali: ............................................................................................................................................... ������
Yening sampah plastik katunjel presida ngawetuang polusi.
Aksara Bali: ............................................................................................................................................... ������
34
Bab IV Ngwacén Aksara Bali
Sampah organik presida kaolah dados pupuk kompos.
Aksara Bali: ............................................................................................................................................... ������
Sajeroning nyaga karesikan palemahan melarapan antuk nénten ngawag ngutang sampah
Aksara Bali: ............................................................................................................................................... ������
Titiang tusing demen ngutang sampah di tukadé.
Aksara Bali: ............................................................................................................................................... ������
4.4.2 Maosang Pikolih Pabligbagan ring Ajeng Kelas/
Presentasi
Ri sampuné alit-alit ngwacén miwah mljahin indik teks maaksara Bali sané
matéma Lingkungan mangkin indayang bligbagang indik pikolih napi sané presida
kesobyangan majeng ring sametoné sané lianan. Durus presentasiang ring ajeng
kelas!
Ngringkes
Ri sampuné wus mlajah tur sampun ngresepang Bab IV puniki, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng.
Icenin tanda centang ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semalihé nénten ngresepang
nénten nglaksanayang manut ring sané rasayang alit-alite.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun nguratiang miwah sampun presida ngwacén teks
maaksara Bali sané nganggén téma lingkungan
2 Titiang sampun nyelehin daging wacana maaksara Bali miwah
sampun nyuratang ring lembar kerja
3 Titiang sampun resep indik piteket sané kaunggahang sajeroning
wacanan maaksara Bali inucap antuk nyobyahang miwah
nglaksanayang ring sekolah miwah ring jero soang-soang
4 Titiang sampun resep indik pasang aksara Bali miwah sampun
presida nyurat kruna miwah lengkara nganutin ring pasang aksara
Bali
5 Titiang sampun presida maosang pikolih pabligbagan ring ajeng
kelas
35
Udiana Sastra
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sesampuné mljahin ngwacén wecanané maaksara Bali sané matema lingkungan, pastika alit-al-
ité medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik papla-
jahan ring Bab 5 puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan,
miwah kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
36
PBaabr5ibasa Bali
Kompetensi Dasar
3.5 Memahami paribasa Bali dalam
sebuah karya sastra seni.
4.5 Mendemonstarsikan paribasa Bali
dalam sebuah karya sastra seni (lagu
pop Bali).
Indikator
3.5.1 Mirengang tembang sané madaging
Peparikan miwah Wewangsan.
3.5.2 Ngwikanin indik Peparikan miwah
Wangsalan basa Bali
4.5.1 Ngaryanang wewangsalan miwah
peparikan
4.5.2 Ngwedar daging pabilgbagan indik
Peparikan miwah Wangsalan basa
Bali/presentasi
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring bab 5 puniki alit-alit pacang malajahin indik paribasa Bali. Paribasa
Bali pinaka rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané
kanggén piranti ngawedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Risampuné
alit-alit usan malajahin bab puniki, alit-alit semangdané prasida nganggén
Paribasa Bali puniki ring sajeroning mareraosan, ngaryanin cerpen, utawi imba
sasuratan sané lianan. Ring sor puniki imba karya sastra Bali (lagu pop Bali) sané
nganggén paribasa Bali pinaka panglengut basa. Indayang piarsayang!
3.5.1 Lagu Pop Bali
Judul : Sing Maan Susuk
Artis : A.A. Raka sidan
Album : Album - Song Bererong
Tahun : 2012
Niki cerita dewek tiangé
Ngalih gae di jalané
Dadi guide ngindengin tamu
Keme mai pang maan komisi
Uli semeng nganti ka peteng
Hidupé serasa telah di jalané
Tamuné jani
Suba tusing cara tamu ané pidan
Suba celang ken ajin barang
Tusing ngidang ade né mlegendaang
Unduk lacur déwek titiang
Ané jani lakar ketuturang
Ngaba tamu prancis
Jenengné melengis
Kaden liu ngabe pipis
Ngaba tamu jepang
Celepin ke art shop
Sepanan melaib ngedamplang
Ngaba tamu china
Ye lebian munyi
Cara negen bebek muani
Ngaba tamu belanda
Buine tue-tue
Jeg pragat ajaka nyatua
Hari libur muridé
38
Bab V Paribasa Bali
Mula sing masuk
Aduh lacur guide
Sing man susuk
Ngaba tamu prancis
Jenengné melengis
Kaden liu ngabe pipis
Ngaba tamu jepang
Celepin ke art shop
Sepanan melaib ngedamplang
Ngaba tamu china
Ye lebian munyi
Cara negen bebek muani
Ngaba tamu belanda
Buine tue-tue
Jeg pragat ajaka nyatwa
Hari libur muridé
Mula sing masuk
Aduh lacur guide
Sing man susuk
Pituduh
Ri sampuné alit-alit miarsayang lagu pop Bali ring ajeng, sané mangkin durus rereh Paribasa
napi manten sané wénten ring lagu pop Bali punika!. Yening durung tatas indayang cingakin imba
paribasa ring sor!.
No Lengkara Soroh Paribasa
1 ... ...
2 ... ...
3 ... ...
4 ... ...
5 ... ...
6 ... ...
7 ... ...
8 ... ...
9 ... ...
10 ... ...
39
Udiana Sastra
3.5.3 Pamiteges Paribasa Bali
Paribasa Bali inggih punika rerasmén basa pinaka panglengut bebaosan utawi gegonjakan sané
kanggén piranti ngwedar daging pikayunan, nganggén imba-imba. Ri kala maosang kahanan jadma,
kaimbayang antuk kahanan barang utawi buron. Puniki pacang prasida ngwetuang pakayunan
senéng, jengah, duka, utawi éling.
Kawéntenan paribasa Baliné ngranjing ring susastra tutur ‘lisan’, rauh mangkin kantun maurip
ring pambyaran, sakéwanten pungkuran puniki sampun akéh sané kasurat mawangun sténsilan
miwah cétakan. Ketut Ginarsa (1985) maosang nganggén murda Paribasa Bali sané kamedalang
antuk Balai Penélitian Bahasa Singaraja. Wayan Simpen, AB (1982) maosang nganggén murda
Bhasita Paribasa, kamedalang antuk PT Mabakti Denpasar, Nengah Tinggen (1988) nganggén
murda Anéka Rupa Paribasa Bali, kamedalang antuk Percétakan Rhika Dewata Singaraja.
Majalaran kawéntenan buku-buku sané kabaos iwawu, rauh mangkin kawéntenan paribasa Baliné
kepah dados nembelas, inggih punika: (1) sesonggan, (2) senggakan, (3) sloka, (4) sawangan, (5)
pepindan, (6) sesimbing, (7) sesemon, (8) cimpedan, (9) raos ngempelin, (10) wangsalan, (11)
parikan, (12) bladbadan, (13) cangkriman, (14) cangkitan, (15) tingkesan, miwah (16) sesapan.
3.5.4 Ngwikanin indik Luir Paribasa Bali
Ring sor puniki jagi kawedar indik wewangsalan miwah parikan. Durusang uratiang miwah
wacén.
1. Parikan
Parikan pateh ring pantun sajeroning basa Indonesia. Parikan kawangun antuk lengkara
petang carik, carik kaping 1 miwah 2 pinaka giing, carik kaping 3 miwah 4 pinaka daging
utawi suksmanipun. Sekadi napi sané kasengguhang olih I.W Simpen, AB. peparikan mawit
saking kruna rik, tun, ntun, dadosné parik pateh sekadi pantun ring basa Indonesia. Ring
sor puniki conto-conto peparikan.
Upami: Balang minyak balang mamedi, balang kaja mawadah lumur.
Lamun nyak jalan malali, tusing joh teked di sanur.
1. Be curik mabasa manis
bungkung pendok sedeng di tujuh
bajang cerik kenyungné manis
selat tembok makita nyujuh
2. Balang minyak balang memedi
balang kaja mawadah lumur
lamun nyak jamiwah melali
tusing joh neked di sanur
40
Bab V Paribasa Bali
3. Guling kidang guling clepuk,
nasi anget mabé guling,
uling pidan tuara katepuk,
bilang inget makite ngeling
4. Ujan bales nguugang rangon
ujan grimis nguugang kubu
budi ngawales sing ada anggon
nyilih pipis tuara kagugu.
5. Keladi nguda lebih tanem
jempiringé kembang diwang
adi nguda sedih kangen
pakirimé kadung juang
2. Wewangsalan
Wewasngsalm mawit saking kruna lingga wangsal, miwah kadwipurwayang miwah polih
pingiring -an dados wewngsalan. Wewangsalan madué sajak (a-a) sané marupa sampiran
miwah daging lengkara. Wangsalan pateh ring tamsil sajeroning basa Indonesia. Wangsalan
kawangun antuk angkepan kruna kalih carik, carik kaping 1 pinaka giing, carik kaping
2 pinaka isi, daging, utawi suksmanipun.Ring tanah Jawi wewangsalan kapatehang ring
peparikan miwah pepantunan. Wewangsalan akeh kawigunayang ring acara pawayangan sané
kadadosang srana nyindir. Ring sor puniki conto wewangsalan.
Upami: Gamongan kladi jae, omongan dadi gae.
1. Ngalih sampi galang bulan
ngalih bati ilang kemulan
2. Jero gedé jero luh
suba gedé ada nguluh
3. Suba bawang buin tambusin
suba tawang buin tandruhin
4. Tai belek tai blenget
suba jelék mara inget
5. Ada tengeh masui kaput
ada kenéh mamunyi takut
6. Jegég ngontél kutuné liu
7. medem bangun ngamah dogén
41
Udiana Sastra
8. tendas lengar matekep kau
9. gumi linggah ajak liu
10. suba tawang buin tandruhin
Pituduh
Indayang rereh artos Paribasa ring sor puniki.
No Paribasa Artos
1 Dum-dum kladi. Nyen ngedum ia nadi.
2 Clebingkah batan biu.
3 Tiing ampél bukuné liu. ...
4 Delem sangut merdah tualén. ...
5 Asep menyan majagau. ...
6 Suba bawang buin tambusin. ...
...
3.5.5 Kruna Wilangan
Kruna wilangan basa Baliné kapah dados nenem soroh, luiripun: (1) kruna wilangan ketékan,
(2) kruna wilangan gebogan, (3) kruna wilangan pahan, (4) kruna wilangan tan janten, (5) kruna
wilangan panta, miwah (6) kruna wilangan pepastén.
1. Parikan
Ring basa Indonesia, kruna wilangan ketékan kabaos bilangan hitung. Inggih punika kru-
na-kruna basa Baliné sané ketah kanggén mapetékan, asiki-asiki, ngawit saking sa utawi besik),
sakadi ring sor.
• sa, dua, telu, pat, lima, nem, pitu, kutus sia, dasa.
• salas, roras, telulas, patbelas, limalas, nembelas, pitulas, pelekutus, siangolas, duang
dasa.
• salikur, dualikur, telulikur, patlikur, selaé, nemlikur, pitulikur, wolulikur,
• sangalikur, telung dasa, telung dasa besik . . . miwah selanturipun.
2. Kruna Wilangan Gebogan
Sané kabaos kruna wilangan gebogan, saluir kruna wilangan sané nyinahang akéh barang
sané kabaos ngebog saha maderbé wasta niri-niri (nénten nginutin wasta kadi dudonan
wilangan ketékan sané tiosan).
Sané ngranjing sorohing kruna wilangan gebogan minakadi:
1) 25 (selaé) 2) 35 (sasur)
3) 45 (setiman) 4) 50 (séket)
42