Bab V Paribasa Bali
5) 75 (telung benang) 6) 100 (satus)
7) 150 (kerobelah) 8) 175 (lebak)
9) 200 (satak) 10) 400 (samas)
11) 800 (domas) 12) 1000 (siu)
13) 1200 (nembangsit) 14) 1400 (pitung bangsit / siu samas)
15) 1600 (sepa) 16) 1800 (sia bangsit / siu domas)
Indayang wacén wilangan angka-angka ring sor nganggén basa alus!
1) Ida biang numbas kain kasa 6 meter aji Rp 1.200,00
2) Kucitidané kaadol aji Rp 250.000,00
3) Timpal titiangé ring Kelas XI IPA, lanang 23 diri; istri 28 diri.
4) Balé dauh titiangé kabaos mawasta tiang 9.
5) 100 ping 9 pateh ring 900.
6) Titiang naur jinah Komité Rp 3.000.000,00
7) Duk tanggal 28 April 1979 kamargiang tuwur Eka Dasa Rudra.
8) Wawu 9 tiban titiang jenek ring Perumnas Monang Maning.
9) Belin tiangé nyicil motor, mayah DP tuah Rp 3.000.000,-
10) Akuda akéh jinahé 175 ping 1.600?
3. Kruna Wilangan Pahan
Kruna pahan mawiwit saking kruna lingga pah sané mateges dum, pecah, utawi bagi.
Dadosipun kruna wilangan pahan mateges saluir kruna bahasa Bali sané nyinahang pah-pahan
utawi bilangan pecahan (basa Indonesia). Kruna wilangan pahan ring basa Bali ketah kasurat
nganggén huruf kadi conto ring sor puniki.
1) Belin tiangé maan nyilih pis limang juta, tiang baanga atenga.
2) Ia pekel maduman, adinné baanga abagi ia nyuang telung bagi.
3) Embok baanga ngidih lengis apahteluan botol ban Luh Rai.
Indayang makarya lengkara antuk kruna wilangan pahan ring sor!
1) (atenga) ......................................................................................
2) (atugel) ......................................................................................
3) (asibak) ......................................................................................
4) (apahtigan) ......................................................................................
5) (apahteluan) ......................................................................................
43
Udiana Sastra
4. Kruna Wilangan tan Janten
Kruna wilangan tan janten mateges saluir kruna basa Baliné sané nyinahang pupulan barang
miwah sarwa maurip sané akéhipun durung utawi nénten pastika. Uratiang conto-conto
ring sor puniki!
1) Makiré ngelah gaé gedé ngelah baas tuah abedik.
2) Maan mancing bé limang ukud suba ngorahang liu.
3) Ningting kayu amonto ajaka abanjar.
4) Ia mula demit gati, tuah acengit adinné baanga ngidih baas.
5) Aketélan sing ada lengisa, apa anggon ngoréng bé jani?
Indayang makarya lengkara antuk kruna wilangan tan janten puniki!
1) (akecritan) .....................................................................................
2) (apanimpug) .....................................................................................
3) (adésa) .....................................................................................
4) (akéh) .....................................................................................
5) (akidik) .....................................................................................
5. Kruna Wilangan Panta
Kruna wilangan panta inggih punika kruna basa Baliné sané nyinahang panta utawi tingkatan
wilangan mawinan ring basa Indonesia kabaos bilangan tingkat.
Conto wilangan panta:
1) ékan (satuan) 6) ketén (ratusribuan)
2) dasan (puluhan) 7) yutan (jutaan)
3) atusan (ratusan) 8) baran (puluh jutaan)
4) péonan (ribuan) 9) ingelan (ratus jutaan)
5) laksan (puluh ribuan) 10) miliaran (miliardan).
Conto lengkara sané madaging wilangan panta:
1) Kema nyilurang pipis ban dasa-dasan anggon sesari!
2) Ia dadi calég jani, suba atusan juta koné nelahang pipis.
3) Mara malali ka swalayan ajak keluarga, jeg yutan nelahang pipis.
4) Yen jani dadi calon bupati, paling bedik miliaran sedia modal.
6. Kruna Wilangan Papastén
Kruna wilangan papastén wantah kruna basa Baliné sané pastika nyantenang akéh-akidik
pupulan barang. Uratiang conto kruna wilangan pepastén sané macetak séndéh ring sor
puniki!
1) Aji kuda beli meli bébék aukud?
2) Jemakang mémé tikeh abidang di jinengé!
3) Kema meli biu aijas kal anggon ngejangin banten!
4) Luh Rai kilangan anting-anting emas apasang.
44
Bab V Paribasa Bali
5) Taluh siap Baliné abungkul aji telung tali rupiah.
Indayang makarya lengkara antuk kruna wilangan papastén ring sor!
1) (akélan) ......................................................................................
2) (apacek) ......................................................................................
3) (agébéng) ......................................................................................
4) (adiri) ......................................................................................
5) (akatih) ......................................................................................
Pituduh
Indayang rereh artos Paribasa ring sor puniki. Panegepné
a. abidang
No Lengkara b. aampin
1 Luh Rai ngalih don basé . . . . c. alunggah
2 I Bapa ngubuh sampi . . . . d. amuncuk
3 Ia masesangi ngaturang tipat . . . . e. abungkul
4 Aji kuda meli tikeh . . . . f. aakit
5 Aji kuda taluh siap baliné . . . ? g. apahteluan
6 Mara . . . koné tajené suba ojog polisi. h. akélan
7 Iang meli busung . . . lakar anggon pénjor. i. ajuta
8 Ajak liu meli jukut kangkung tuah . . . . j. aseet
9 Tiang ka Jawa mabekel tuah . . . .
10 Lengi enyuhé enu tuah . . . pucung.
3.5.5 Ngwedar Daging Pabligbagan indik Nyawis
Pitakén sané Sampun Kakaryanin/Presentasi
Ri sampuné alit-alit wusan ngaryanin indik tugas-tugas sané wénten ring ajeng
sané mangkin durus wedar daging pabligbagané ring ajeng kelas! sametoné sané
lianan mangda nguratiang.
45
Udiana Sastra
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Ri sampuné wus malajahin tur ngresepang Bab 5 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih palajahan sajeroning wacana miwah paribasa Bali ring ajeng. Icénin tanda céntang ring
kolom ngresepang tur nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang semaliha
nénten ngresepang miwah nénten nglaksayanag manut ring sané rasayang alit-alit.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep indik basa lan aksara Bali pianak wairasan budaya
daerah lan Nasional madaging kaweruhan miwah nuntun budi
pekerti.
2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
3 Titiang resep ring cerpen sané madaging paribasa Bali.
4 Titiang sampun prasida nyelehin indik daging cepén antuk nyawis
pitakén.
5 Titiang sampun prasida nyelehin pamiteges paribasa Bali miwah
ngwikanin luir paribasa Bali.
Keterangan:
1 : Ngresepang lan nglaksanayang.
2 : Kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : Nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulat Sarira
Sasampuné ngwacén cerpen sané madaging paribasa Bali miwah soroh paribasa Bali ring ajeng,
pastika alit-alité medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin
indik paplajahan ring Bab 5 puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap,
kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
46
BSaabt6ua Bali
Kompetensi Dasar
3.6 M emahami isi prosa Bali Purwa
(Satua).
4.6 M endemonstrasikan isi prosa Bali
Purwa (Satua).
Indikator
3.6.2 N grereh kruna sukil .
3.6.3 N grereh struktur instrinsik.
3.6.4 N yelehin indik teges, soroh
miwah ceciren satua.
4.6.1 N gakit gambar satua kadadosang
satua sané jangkep.
4.6.2 M aktayang satua ring ajeng kelas.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Dumun, yening mirengang indik satua, akéhan para janané mapikayunan
satua punika wantah srana kaanggén cerita sedurung pianakné sirep. Nanging
mangkin para janané sampun rered pisan ngicenin pianakné satua dwaning
para janané akéh sané nénten uning ring cerita-cerita satua punika. Yening
rereh ring sajeroning satua sané wénten duk ilu, satua punika pinaka sarana
kaanggen nelebang sajeroning pendidikan pakerti.
Nah mangkin, napiké alit-alit sadurung sirep kari kacenin satua olih
reramané?
Yening kari, satua napi sané kaicenin? indayang ceritayang !
3.6.1 Nguratiang Satua I Lutung Tekén I Kekua
Indayang uratiang miwah wacén satuané ring ring sor puniki !
I Lutung tekén I Kekua
Ada tuturan satua, I Lutung tekén I Kekua. I Lutung sedek mesayuban di beten kayuné.
Dingeha I Kekua nyeselan iba kené munyine, “beh kené suba lacur. Masan ujan-ujan keweh
pesan ngalih amah. Yen mekelo kené, sing buungan awaké lakar mati”. Mara dingeha munyi
keto I Lutung inget. Lantas tongosé ento kepaekin. Tepukina I Kekua berag acum, saja mirip
tuna amah. Laut I Lutung ngomong nimbal, “Ih Kekua, suud monto meseselan. Awaké
nepukin tongos melah, dauh tukad Cengcengé ada pondokan. Ento pondokné I
Kaki Perodong. Di sisin abianné misi punyan biu. Abulan ané suba liwat, awaké
maan mentas ditu.
Biuné liu ané wayah-wayah, mirib jani suba pada nasak”. Beh prajani ilang
seduké I Kekua mara ningeh orta keto. Demen kenehné lakar maan ngamah biu
nasak. Laut ia mesaut enggal “Aduh sang Lutung, yen keto apa kaden melahné.
Nanging kéngkénang kema, sawireh pondoké ento joh. Tukad Cengcengé
linggah, buina keweh pesan liwat”. Mara keto munyiné I Kekua,
lantas I Lutung memunyi, “Beh belog iba Kekua. Cai kaden dueg
ngelangi. Yen ajak cai satinut, jalan kema sibarengan. Gandong
awaké, ngaliwat tukad. Cai ngantosang beten dibong-
kolné, yen maan biu tetelu, cai abesik, deweké
dadua”.
Gelising satua, majalan koné ia ajaka dadua.
Tusing mekelo pajalané, neked ia di sisin tukad
Cengcengé. Ngénggalang I Lutung magandong di tundun
kekuané. Ngesir pajalan I Kekua nuut yeh, wiréh ia dueg
ngelangi. I Lutung negak duur tunduné, sambilanga kejen-
gat-kejengit. Disubané neked di sisin tukadé lantas subarengan
tuun, tur saget ada ngenah pondok. Pondokné ento gelah I Kaki Perodong. Lantas ia tolah-to-
lih natasang Kaki Perodong.
48
Bab VI Satua Bali
Kakenehang baan I Lutung pondoké
suung. Di lantas I Lutung ngenggalang menek
punyan biuné ané sedeng mabuah nasak. I
Kekua ngantosang di bongkol punyan biune.
Gelisang satua I Luung ngempok biu masé
ané tasak duang bulih tur peluté maké dadua,
I Kekua baanga kulitné dogen. Sedeng iteh
I Lutung ngamah biu, lantas I Kali Prodong teka, tur ngomong “Bah né I Lutung ngamah
biuné, jani kar matiang!”. Ditu lantas I Kekua mengkeb di batan punyang biune. Kaki Prodong
teka ngaba tumbak lanying. Pejalané adeng-adeng ngintip I Lutung. I Lutung kaliwat kendel
kenehné. Ia tusing naen téken kaukan bayané, nu iteh ngamah biu nasak di punya. Sedeng
iteha I Lutung ngamah biu lantas kasapeg baan arit olih Kaki prodong tur beneng lambungné.
Ditu lantas I Lutung ulung maglebug ké tanahé tur ia mati. Bangken I Lutung tadtada ka
pondokné. Keto upah anaké demen mamaling tur nguluk-nguluk timpal.
3.6.2 Ngrereh Kruna Sukil
Risampuné ngwacén miwah ngresepang satua sané mamurda “ I Lutung tekén I Kekua”
durusang blibagang sareng sametoné indik teges kruna-kruna sané sukil, surat ring sor puniki !
No Kruna Sukil Artos Basa Bali Artos Bahasa Indonesia
1 ... ... ...
2 ... ... ...
... ... ... ...
dst ... ... ...
Ri sampuné wusan ngwacén satua “ I Lutung tekén I Kekua” ring ajeng, napiké sampun alit-al-
ité presida ngresepang daging lan suksmanipun? Mangdané presida kauningin amunapi sampun
ngresepang daging satua ring ajeng, indayang suarin pitakéné ring sor puniki !
1. Napi murdan satuané ring ajeng ?
Cawisan:.............................................................................................
2. Siré sané masayuban ring punyan kayuné ?
Cawisan:.............................................................................................
3. Napi mawinan I Kekua nyeselin iba ?
Cawisan:.............................................................................................
4. Kija ajakiné I Kekua téken I Lutung ?
Cawisan:.............................................................................................
5. Di tukad napi I Lutung ngelangi ajak I Kekua ?
Cawisan:.............................................................................................
6. Kéngkén carané I Kekua ngajak I Lutung ngliwatin tukad?
Cawisan:.............................................................................................
7. Nyen ngelah abian biuné ané lakar aliha téken I Lutung ?
Cawisan:.............................................................................................
8. Kéngkén solahné I Lutung tekén I Kekua disubané ngamah biu?
49
Udiana Sastra
Cawisan:.............................................................................................
9. Apa anggona nyepeg I Lutung tékén Kaki prodong ?
Cawisan:.............................................................................................
10. Kéngkén penadiné yéning anaké demen mamaling tur nguluk-nguluk timpal ?
Cawisan:.............................................................................................
3.6.3 Ngrereh Unsur Instrinsik
Pragina/ Wasta Satua " I Lutung tekén I Kekua"
Tokoh
... Parilaksana Becik Parilaksana Kaon
tokoh
utama ... ... ...
... ... ...
... ... ... ...
4.6.1 Ngakit Gambar Satua Kadadosang Satua sané
Jangkep
Ri sampuné alit-alit ngwacén satuané baduur, mangkin durus urutan gambar puniki mangda
presida dados satua sané jangkep !
SATUA I LUTUNG Tekén I KEKUA
123
50
Bab VI Satua Bali
4 56
7 89
10 11 12
51
Udiana Sastra
13
Genah Makarya
Ilustrasi: Roy Prismayudi
3.6.4 Nyelehin Indik Teges, Soroh miwah Cecirén Satua
Teges Satua
Satua inggih punika soroh carita sané marupa satua sané wénten ring sajeroning rakyat Bali,
sampun ketah duk ilu ring pakraman, nénten madaging paséngan (aran) sang pengawi/pengarang/
penulis. Satua puniki nénten kauningin utawi tan kejanten ipidan kakaryanin. Satua (dongéng)
taler kaparinama volkloor, folklore, folktale, satua parajana, utawi cerita rakyat.
Soroh Satua
Satua-satua ring Bali dados kaparak dados pitung soroh inggih punika
1. S atua sami soroh buron/binatang (fabel)
Upama : Sang Lutung-Sang Kekua, I Empa - I Angsa, I Cicing - I Kambing, I Bojog - I Kekua.
2. Satua Buron miwah manusa
Umpama : Crukcuk Kuning, Siap Selem, Tantri Kamandaka, I Botol tekén I Samong, Ni Diyah
Tantri, Cangak Mati Lobané, Pan Cubling, Anggling Darma.
3. S atua manusa miwah manusa
Umpama : Pan Balang Tamak, I Belog, I Dempu Awang, Pan Ketumpit, Pan Bungkling, Ni
Wayan Taluh, Pan Angklung Gadang, Durma.
4. Satua Dewa miwah manusa
Umpama : I Lengar, I Bintang Lara, Bagus Diarsa, Raré Singar, I Sigir Jalma tuah Asibak, Raja
Pala.
5. Satua Dewa miwah Raksasa
Umpama : I Tuung Kuning.
6. Satua Dewa miwah Buron
Umpama : Ni Diyah Tantri, Tantri Kamandala.
7. S atua manusa, Déwa, miwah Buron
Umpama : Cupak Grantang, Bawang Kesuna.
52
Bab VI Satua Bali
Cecirén satua
Cecirén satua Bali rikala masatua ring alit-alité inggih punika :
1. P eséngan (adan, nama) sang pangawi nénten kauningin utawin kengkebang, nénten kaung-
gahang (anonim).
2. Madué unteng satua sané patut rereh suksmané (satua makulit, makna tersirat) sekadi : pen-
didikan, piteket, pitutur, filsafat, agama, sosial, adat, skala, niskala, miwah sané lianan)
3. Nganggén kruna pamahbah : ada koné tuturan satua, ada koné orah-orahan satua.
4. Nganggén kruna : lantas, laut, suud kéto suba kéto, pamuput, goak maling kuud-satua bawak
suba suud.
5. Yan kasatuayang wénten kruna panyambung “Maan’!
6. Teges sané kasinahang (unténg satua, téma) sané patut katulad indik: pendidikan budi pak-
erti, tata laksana, parisolah, manah, cinta kasih, tresna asih, tulung tinulung, gotong royong,
karmaphala.
Tugas Ngraga
Indayang cawis pitakéné ring sor puniki
1. Satua biasané kasatuayang majeng ring?
Cawisan:....................................................................................................
2. Napi teges satua punika ?
Cawisan:....................................................................................................
3. Satua keparak dados pitung soroh indayang carca!
Cawisan:....................................................................................................
4. Indayang icén conto satua sané tokohnyané manusa miwah nénten manusa!
Cawisan:....................................................................................................
5. Peséngan (adan, nama) sang pangawi nénten kauningin utawin kengkebang, nénten
kaunggahang (anonim) rumasuk ring?
Cawisan:....................................................................................................
4.6.2 Maktayang Satua ring Ajeng Kelas
Ri sampuné alit-alit ngwacén miwah mligbagang indik satua “I Lutung tekén I
Kekua” mangkin durus baktaang satua punika ring ajeng kelasé.
53
Udiana Sastra
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Ri sampuné wus malajahin tur ngresepang Bab 6 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih palajahan sajeroning wacana ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang tur
nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang samaliha nénten ngresepang miwah
nénten nglaksayang manut ring sané rasayang alit-alit.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinaka wairasan budaya
daerah lan Nasional madaging kaweruhan miwah nuntun budi
pekerti.
2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
3 Titiang sampun nglaksanayang sikap, sosial sekadi subakti ring guru
manut kadi sané mungguh ring satuané ring ajeng.
4 Titiang sampun ngresep nguratiang miwah ngwacén satuané ring
ajeng.
5 Titiang sampun presida ngrereh miwah ngakit gambar mangda
dados satua sané jangkep.
Keterangan:
1 : Ngresepang Lan Nglaksanayang.
2 : Kirang Ngresepang Lan Sampun Nglaksanayang.
3 : Nenten Ngresepang Nanging Sampun Nglaksanayang.
Mulatsarira
Sasampuné malajahin ngwacén satua “I Lutung tekén I Kekua”, pastika alit-alité medué cutetang
indik plajahan puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab 6 puniki.
Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané
kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
54
BCabe7rpén
Kompetensi Dasar
3.7 M emahami téks prosa Bali anyar
(cerpén) dengan baikt
4.7 M enyajikan kembali téks cerpén
dengan bahasa sendiri baik secara
lisan mupun tulisant
Indikator
3.7.1 Nguratiang téks cerpén.
3.7.2 N yelehang daging cerpén.
3.7.3 N latarang indik teges cerpén
3.7.4 N yelehin indik ceciren cerpén.
3.7.5 N yelehin indik unsur instrisik
cerpén.
4.7.1 M enganalisis miwah mligba-gang
indik unsur instrinsik sajeroning
cerpén.
4.7.2 M aosang indik daging baligbagan
unsur instrinsik sajeroning cerpén/
presentasi.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring bab puniki alit-alité pacang ngwacén crita bawak utawi sané
lumbrah kasengguh cerpen. Ring sajeroning cerpen sampun pastika akeh
medué nilai-nilai sané prasida kaanggen sesuluh meparilaksana. Napiké
alit-alit naenin ngwacén cerpen ? yening naenin cerpén napi sané polih
kawacén indayang ceritayang. !
Ring sor puniki pacang kamedamiwahg cerpén sané mamurda “Bom”.
3.7.1 Nguratiang Téks Cerpén
Indayang uratiang miwah wacén cerpén ring sor puniki !
BOM
Sumber: hotels.ng
“Uli mara depak waton kanti jani suba makumpi tur boké mawarna dadua, tumbén
jani pekak ningeh, tur muktiang ada bom makeplug di gumi Baliné,” kéto Pekak Landung
makaengan ngajak truna-trunané sambil negak di batan jinengé. Pekak Landung biasa maor-
tan-ortan ditu sambilangé magambel rindik, masliahan suud magaé uli carik.
Pekak Landung kaloktah kaukina Pekak Véteran di banjarné, mapan mula ia pejuang
dugas jaman penjajah i pidan. Yadiastun suba mayusa ulung dasa tiban, Pekak Véteran enu
ceteng, enu nyidaang ka carik tur réncang majamiwah, sakéwala tusing bisa masandal, tusing
bisa manjus di WC, tusing bisa ngajeng capcay miwah sakancan dadaaran ané modéren.
Kaucap Pekak Véteran sawiréh semangat pejuangné tusing taén luntur. Yén ada anak
nyambatang “merdéka ngormat” nyingkir prajani Pekak Véteran nglejit bangun uli pasaréan,
tur malaib menékang lima ngormat padidi, ento awinan di banjarné liu anaké nyambatang
Pekak Véteran kadéwan-déwan dadi pejuang.
Ri sedek sakit ngebus dingin raganné, jag prajani ilang tur seger yan ningeh anak nyam-
batang “merdéka”. Tan bina cara babotoh, yén tusing ada tajén, prajani ngaku sakit awak
sabuku-buku, batis lemet, tusing jaen madaar, sakéwala suba ningeh ada tajén jag prajani
ngléjat bangun tur seger tusing perlu maubad ka dokter.
Cucunné ané di pisaga madan Madé Lanus masih milu di jinengé ngorta tur matakon.
“Kak i pidan ngidang majalan neked ka margané, yén majalan apané ané kenyel?” Ningeh
56
Bab VII Cerpén
patakon cucunné buka kéto Pekak Véteran ngadébras bangun tur masaut, “Gumi Baliné
linggah ané tusing taén bakat entasin pekak, turin pekak entasin baan majalan batis, tusing
cara cerik-ceriké jani mara majalan apanimpug suba ngaku kenyel. Pekak i maluan nyingkir
idih-idih, di kénkénné basangé tusing kena apa-apa, ujan panesan, kéto pekak nasarin gumi
apang ada puponin buka jani.” Seken sajan ortanné Pekak Véteran.
Ada truna-truna ané lénan bénjul nyautin.
“Dong Pekak ngelah pengalaman luas, luas kema-mai?”
“Pekak mula mapengalaman luas, gumi Baliné makejang suba bakat entasin, sajaba gumi
Indonésiané tusing nawang,” kéto buin Pekak Véteran negesin, sada ajum.
Ningeh munyin Pekak Véteran kéto, makejang truna-trunané kedék katundun, tusing
bani sanget mesuang kedék apang Pekak Véteran tusing tersinggung utamanné pedih.
“Yan anak tua-tua i pidan, yaning suba luas ngliwatin pasih sinah suba kasengguh bani,
liwatan gumi janiné ané madan Bernéo, Selebes, miwah Sasak, mapan gumi merdéka cara jani
madan gumi Indonésia,” nglantur Pekak Véteran nuturang paundukané i maluan. Pekak
Véteran nyritayang dugas raganné nglawan serdadu Nica, Nipon, miwah Belanda. Pekak taén
koné maplalian bom di pasisi Sanuré sakéwala bomé tusing dadi makeplug mapan gumi Baliné
madasar baan besi wresani turmaning manusané tetep beneng papinehné tekén Ida
Sanghyang Widi.
Dugas jaman penjajah i maluan, granat, bom, peluru koné maura dini ditu, sakéwala
tusing dadi makeplug. Ento ané ngranayang Pekak Landung marasa nek, sesek tangkahné
mara ningeh cucunné ané madan Madé Yasa, cucu marep mara ngelah pianak aukud kena
musibah bom Bali II di Jimbaran.Tuah ageté tusing dadi kepung, lacuré tusing dadi kelidin, jelé
melah, aget lacur mula sing dadi palasang di guminé. Mirib suba ada duang tiban makeloné
makuli dadi satpam di Jimbaran. Uli sekat ento sakabedik ngidaang menahin paon, ngridit
Honda tur menahin sanggah kamumiwahné ané suba tuduh. Cucunné anak mula tusing
madasar apa.
“Kak benahin sanggah kemumiwahé kéto uug, mapan sanggah
kaucap sirah utawi duur, yan duuré tusing melah sinah i raga paling,”
kéto abetné Madé Yasa dugas enu idup ngajakin pekakné menahin
sanggah. Di subanné sanggahné pragat, jani cara matingtingan ortanné,
krana Madé Yasa jani kena musibah buka kéto, kené bom uli téroris.
Pekak Véteran tusing ngidaang ngebang sebet kenehné, sabilang
inget tekén cucunné ané tusing ngelah bapa sawiréh maluan suba
ngalahin mati. Sakéwala Madé Yasa ninggalin pretisentana aukud muani
suba mayusa atiban. Ento ané ngranayang rena kenehné Pekak Véteran.
Apa buin mantun cucunné nyak ngidep munyi ngyasang pianak miwah
kurenanné ané tusing enu.
Tuah saja buka tuturé, pajamiwah matiné tusing kena baan masaurin, tusing tawang
buin mani buin puan, anak urip baan nyilih, kéto anaké nyambatang. I pidan Pekak Véteran
tusing kena bom penjajah, nanging jani cucunné kena bom téroris di subanné guminé merdéka.
“Lén dedalu lén tetani, lén né malu lén né jani, yan i malu idupé kajajah baan wangsa
Belanda miwah Nipon, kéwala jani patuh masih kajajah, nanging adanné lén. Ada anak ngorang
kajajah baan agama, ada anak nyambat baan kaliangan gumi. Liu anaké dueg ngraos agama,
liu anaké makenta nglaksanayang puasa, liu anaké apal isin sastra, nanging iegé ngancan
nglaléang. Maling dini ditu, perampok lemah bolong, hélm beten sadelé masih bakat baana
57
Udiana Sastra
nyemak, mirib ené madan gumi kali yuga, gumi suba wayah, clebingkah batan biu, gumi
linggah ajak liu, ajak liu marebut amah, liu anaké ngaku paling dueg, paling bagusa. Ané soléh
dingeh di kupingé térorisé koné ngaku akuanga suargan yan suba maan ngamatiang jlema
lénan. Papineh manusané jani saja suba mabading, kangin orahanga kauh masih guguna, anak
bajang ganteng, né muani anak tua ubanan suba biasa yaning suba ada pipis. Truna-trunané
jani yan baang pis bolong rejuna, mabalik adepa tekén torisé tukaranga aji dolar, orahanga
barang antik. Yan suba maan dolar mara ngalih tunangan,” miwahtang sajan Pekak Véteran
ngamigmig.
Truna-trunané ané ningeh, ada kedék, ada masih ané madalem Pekak Véteran ané
setata nutur di jinengé. Yan i pidan Pekak Véteran ningeh anak nyambatang “merdeka” nglejit
bangun, jani yan ada anak nuturang ada bom, ada téroris Pekak Véteran ngamikmik padidi
nemah pastu téroris.
“Dumadak téroris numitis dadi lelintah dadi iis-iisan poh, kalablab di kawah, dumadak
enggal kuskusa!”
“Tusing ja kuskusa, kéwala éksekusina,” truna-trunané nyautin.
Karipta olih (I Wayan Suda) Guru SMKN Kubu, Bangli
Indayanang rereh artos kruna sukil saking cerpéné ring ajeng!
No Kruna Sukil Artos
1 depak waton ...
2 ulung dasa tiban ...
3 réncang majamiwah ...
4 bangun nglejit ...
5 ngadebras ...
6 kasengguh ...
7 pretisentana ...
8 turmaning ...
9 kaloktah ...
10 rena ...
3.7.2 Nyelehang Daging Cerpén
Ri sampuné alit-alit ngwacén téks cerpén ring ajeng, durus mangkin cawis pitakéné
ring sor puniki!
1. Napi murdan cerpéné ring ajeng ?
Cawisan:...................................................................................................
2. Ring dija ceritané baduur kaceritayang ?
Cawisan:...................................................................................................
58
Bab VII Cerpén
3. Sira sané kaceritayang ring cerpéné punika ?
Cawisan:...................................................................................................
4. Napi senjatané sané kanggén ngarap tanahn umané tekén I Madé Sukasta ?
Cawisan:...................................................................................................
5. Napi mawinan sekaa subaké pabriak kedek ngedekin ningalin I Madé Sukasta ?
Cawisan:...................................................................................................
6. Sira sané tepukina tekén I Madé Sukasta ngajak toris ké umané?
Cawisan:...................................................................................................
7. Napi mawinan I Robert melali keumahné I Madé Sukasta ?
Cawisan:...................................................................................................
8. Anggéna napi I Robert numbas tanah di desa I Madé Sukasta ?
Cawisan:...................................................................................................
9. Ri sampuné I Robert ngwangun Vila ring desané I Madé Sukasta siré sané dados pegawai irika ?
Cawisan:...................................................................................................
10. Napi unteng bebaosan cerpéné ring ajeng durus wedar !
Cawisan:...................................................................................................
3.7.3 Nlatarang indik Teges Cerpén
Teges Cerpén
Sakadi sampun kaunungin, kasusastraan Bali kabinayang dados susastra Bali purwa miwah
susastra Bali anyar. Kasusastraan Bali Purwa marupa karya-karya sastra sané sampun wenten
saking dumun minakadi gancaran, tembang, miwah sloka-sloka palawakya. Raris sajeroning Ka-
susastraan Bali Anyar wenten karya sastra marupa puisi miwah prosa. Puisi Bali Anyar masaih
ring puisi basa Indonesia, kawacen nenten nganggen tembang sakadi ring puisi Bali Purwa sané
mawangun tembang. Puisi Bali Anyar, akeh barisnyané nenten kaiket utawi bebas.
Wangun prosa Bali Anyar pateh sakadi gancaran ring sastra Bali purwa. Prosa Bali anyar masaih
ring prosa Indonesia, sané marupa cerpén, novel, miwah drama tur sering kabaos cerita fiksi.
Dadosnyané cerpén Bali punika wantah sinalih tungil karya sastra Bali anyar mawangun prosa
sané ceritannyané cutet. Nyritayang kahuripan tokohnyané wantah akidik, nenten jangkep kadi
ring novel. Punika sané mawinan cerpén puniki sering kabaos satua bawak utawi cutet. Dados-
nyane, cerpén Bali punika wantah karya sastra Bali anyar mawangun gancaran sané ceritannyané
bawak utawi cutet.
3.7.4 Nyelehin indik Ceciren Cerpén
Manut Sumarjo lan Saini sané pinaka cihnan cerpén inggih punika:
1. ceritannyané bawak utawi cutet,
2. masifat rekaan (fiction),
3. masifat naratif, miwah
4. madué kesan tunggal.
59
Udiana Sastra
3.7.5 Nyelehin indik Unsur Instrisik Cerpén
Unsur intrinsik Cerpén inggih punika unsur sané wenten ring tengaing cerita. Unsur-unsur
intrinsik cerpén minakadi:
1. Tema ingih punika unteng bebaosan sané wenten ring cerita punika.
2. Sudut pandang inggih punika tata cara pengawi nyaritayang tokoh-tokohyané.
3. Latar(setting) inggih punika genah kelaksanayang cerita punika.
4. Amanat inggih punika pabesen sané pacang karauhang pengarang sajeroning ceritannyané
5. Alur (plot) inggih punika dudonan peristiwa utawi kejadian sané ngwangun cerita.
Alur Cerpén kakepah dados tetiga inggih punika:
1. Alur maju inggih punika dudonan peristiwa sané urutannyané manut ring urutan dedauh
cerita sané mamargi.
2. Alur mundur inggih punika dudonan peristiwa sané urutannyané nenten manut ring urutan
dedauh cerita sané mamargi mabading.
3. Alur campuran inggih punika alur maju lan alur mundur sané madukan ring cerita punika.
Unsur Ekstrinsik Cerpén
Unsur ekstrinsik cerpén inggih punika unsur-unsur sané wenten ring sisin karya sastra sake-
wanten nenten langsung mempengaruhi wangun utawi sistem organism karya sastra punika.
Unsur ekstrinsik minakadi:
1. Nilai-nilai ring tengahing cerita (agama, budaya, politik, ekonomi)
2. Latar belakang kahuripan pengawi
3. Situasi sosial ritatkala cerita punika kakawin.
Nguji Pangresep
Indayang cawis pitakén ring sor!
1. Napiké cerpén utawi satua bawak punika?
Cawisan:...............................................................................................
2. Cerpén ring sajeroning dagingnyané kapalih dados makudang unsur?
Cawisan:...............................................................................................
3. Téma inggih punika?
Cawisan:...............................................................................................
4. Sorohan alur kaepah dados makudang soroh?
Cawisan:...............................................................................................
5. Kewangun antuk napi kéwanten cerpén punika?
Cawisan:...............................................................................................
60
Bab VII Cerpén
4.7.1 Nyelehin Unsur Instrinsik Cerpén
Ri sampuné alit-alité ngwacén cerpén ring ajeng sané mangkin durus rereh tokoh-tokoh miwah
piyeket sané wenten ring cerpéné beduur !
Tokoh Wastan Tokoh Napi sané patut katulad
No ... ...
... ...
1 ... ...
2 ... ...
...
dst.
Pabesen sané wénten ring cerpéné baduur
Ngringkes
Ngiring Mabligbagan
Risampuné wus malajahin tur ngresepang Bab 7 puniki, durusang bligbagang sareng sametoné
pikolih paljahan sajeroning cerpéné ring ajeng. Icenin tanda centang ring kolom ngresepang tur
nglaksayang, kirang ngresepang miwah sampun nglaksanayang semalihé nénten ngresepang miwah
nénten nglaksayanag manut ring sané rasayang alit-alit.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang resep indik basa lan aksara Bali pinak wairasan budaya daerah
lan Nasional madaging kaweruhan miwah nuntun budi pekerti.
2 Titiang ngaturang parama suksma ring Ida Sang Hyang Widhi Wasa
antuk sampun mapica tetamian utawi warisan budaya sané marupa
basa Bali.
61
Udiana Sastra
No. Pangresep lan Panglaksana 123
3 Titiang sampun nglaksanayang sikap, sosal sekadi subakti ring guru
manut kadi sané mungguh ring cerpénné baduur.
4 Titiang sampun ngresep nguratiang miwah ngwacén cerpénné ring
ajeng.
5 Titiang sampun presida ngrereh miwah miwah nyawis pitakon sané
wénten ring ajeng.
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulatsarira
Sasampuné malajahin indik cerpén, sampun pastika alit-alité medué cutetang indik plajahan
puniki. Mangkin tegerang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab 7 puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki!
62
BPaubi8si Bali Anyar
Kompetensi Dasar
3.8 M emahami puisi Bali anyar beraksara
Latin dan beraksara Bali.
4.8 M embawakan puisi Bali anyar beraksara
Latin dan beraksara Bali.
Indikator
3.8.1 N guratiang puisi Bali anyar maaksara
Latin.
3.8.2 M irengang wacénan puisi Bali anyar
maaksara Latin.
3.8.3 N yelehang piteket sané kaunggahang
ring sajeroning puisi Bali anyar ma-
aksara Latin.
3.8.4 N latarang indik teges puisi Bali anyar.
3.8.5 N latarang indik uger-uger ngwacén puisi
Bali anyar.
3.8.6 N guratiang puisi Bali anyar maaksara
Bali.
3.8.7 M irengang wacénan puisi Bali anyar
maaksara Bali.
3.8.8 Nlatarang indik Pasang aksara Bali .
4.8.1 M aktayang puisi Bali anyar.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
Ring Bab puniki alit-alit pacang malajah indik puisi Bali modern sané
matetujon mangda uning miwah waged mapuisi Bali. Napiké alit-alit naenin
ngwacén utawi ngaryanin puisi Bali modern ?
Ring sor puniki pacang kaicenin conto puisi Bali modern sané maaksara
Latin miwah maaksara Bali.
3.8.1 Nguratiang Puisi Bali Anyar maaksara Latin
Ngiring uratiang miwah wacén téks pusi Bali anyar ring sor puniki becik-be-
cik mangda prasida ngresepang wirasanipun.
Leluu
Liu nyamané sing rungu,
Ulah-aluh ngutang leluu,
Luuné makacakan dini-ditu,
Ngaé kumuh lan mabo bengu.
Ulian luu tukadé dadi daki,
Ngaé macet got di sisin margi,
Ngaé banjir yén ujan cara jani,
Luuné dadi pikobet ngaé polusi.
Yén luuné ento beneh kaolah,
Luung baan mamilah-milah,
Palemahané kedas lan melah,
Sing ngusak udara, yéh, lan tanah.
Sameton tiangé ajak makejang,
Jalan bareng-bareng ngrunguang,
Luuné di tongos ané beneh kutang,
Jagaté kedas ngaé seger lan liang.
Karipta antuk Madé Suar Timuhun (20 Nopémber 2013)
64
Bab VIII Puisi Bali Anyar
BALI SANTHI SUTREPTI
Dija tongos sané santhi
Dija tongos sané sujati
Anggén genah mabakti
Anggén genah ngrastiti bakti
Sané patut kaaci
Sané patut kapti
Ring ibu Pertiwi
Ring Ida Sang Hyang Widhi
Genah sané santhi lan sutrepti
Tuah wantah di Bali
Gemah ripah loh jinawi
Mula sampun saking nguni
Baliiiiii................
Baliiiii.................
Punika anaké nyambatang
Sampun kaloktah lan kakasubang
Antuk seni lan budaya
Sané nénten kasengsaya
Karipta antuk Ida Bagus Madé Wisnu Parta
3.8.2 Mirengang Wacénan Puisi Bali Anyar Maaksara
Latin
Risampuné alit-alité nguratiang miwah ngwacén puisiné ring ajeng mangkin durus
pirengan bapak utawi ibu guru ngicenin conto ngwacén puisiné puniki!
3.8.3 Nyelehang Piteket sané Kaunggahang ring
Sajeroning Puisi Bali Anyar Maaksara Latin
Wusan ngwacén puisiné ring ajeng, mangkin durus rereh piteket napi sané kanggunggahang
ring makekalih puisiné ring ajeng.
No Murda Puisi Bali Anyar Piteket sané Kaunggahang
1 Leluu ...
65
Udiana Sastra
2 Bali Santhi Sutrepti
...
3.8.4 Nlatarang indik Teges Puisi Bali Anyar
Sajeroning buku Sari Bahasa dan Sastra Indonésia, Maskurun (1993: 82) maosang kria sastra
puisi inggih punika wangun awi-awian sastra sané kaiket antuk rima, ritma, miwah akéh baris saha
kasinahang antuk basa sané padet. Palajahan puisi ring susastra Bali madaging indik puisi Bali
purwa (tradisional) miwah puisi Bali anyar (modern).
Sajeroning Majalah Medan Bahasa sané mabasa Bali, kasurat puisi basa Bali kapretama antuk
Suntari Pr. mamurda Basa Bali. Puniki pinaka tunggak utama panglimbakan susastra puisi Bali
anyar. Puisi Bali anyar puniki masaaih ring puisi mabasa Indonésia. Sajeroning ngwacén puisi Bali
anyar, nénten nganggén tembang sakadi ring puisi Bali purwa.
Manut ring penelitian sané kalaksanayang olih Bapak I Nyoman Darmaputra duk warsa 1910-an
sampun wénten medal Kasusastran Bali Anyar. Kasusastran Bali Anyar sané marupa satua-satua
ketusan. Duk warsa 1913, I Madé Pasek ngamedalang buku mamurda “Tjatur Perenidana, buku
punika madaging 46 sasuratan marupa eksposisi, deskripsi, miwah narasi (cerita). Duk warsa 1916,
malih ngamedalang buku mamurda “Anéka Roepa Kitab Batjaan, mamuat 33 sasuratan marupa
narasi/cerita pendek sané ngambil bantang crita marupa mamadat, mabuk-mabukan, karmapha-
la, miwah sané lianan. Cerpén-cepén I Madé Pasek luiré : Ayam Mapalu, I Keliud teken I Tragia”,
“Pemadat”, Keneh Jujur Dadi Mujur“ miwah sané lianan. Salanturnyané, duk warsa 1925, Mas
Nitisastro ngamedalang cerpén mamurda” Loba muah Anak Ririh” ring cerpén dané sané
mamurda Anak Ririh nyritayang parindikan Pan Karsa sané banyol, sané geginanipun sadina-dina
dados juru sémér. Kadasarin antuk pikolih-pikolih sané kapanggihin olih dané, sakadi ring ajeng,
raris I Nyoman Darmaputra (2000) maosang sastra Bali Anyar sampun embas duk warsa 1910-an
sané marupa cerpén. Wangun kesusastraan Bali Anyar sakadi ring sor puniki luire: Puisi, cerpén,
Novél/Roman muah Drama.
Sajaba punika, ring panglimbak salanturipun akéh pisan sampun kasurat puisi Bali anyar ring
makudang-kudang cakepan pupulan puisi Bali minakadi:
1. Puisi “Idup lan Mati” antuk I Madé Sanggra
2. Puisi “Sasih Karo ring Bali” antuk I Madé Taro
3. Puisi “Galang Bulan” antuk Ketut Putra
4. Puisi “Mati Nguda” antuk Putu Sedana
5. Puisi “Margarana” antuk I Wayan Rugeg Nataran
6. Akéh malih sané lianan.
3.8.5 Nlatarang Uger-Uger Ngwacén Puisi Bali Anyar
Indik uger-uger ri tatkala jagi ngwacén puisi modern prasida kasurat sakadi ring sor puniki!
1. Pidabdab narka utawi nafsir indik daging utawi tetuek suksman puisiné inggih punika
66
Bab VIII Puisi Bali Anyar
kawastanin Wirasa utawi interprestasi.
Riantukan ring sajeroning awi-awian puisi modern wirasan utawi suksmannyané pada
matiosan nganutin pikardin sang sané ngripta puisiné, minakadinnyané:
a. Wénten sané madaging indik ksinatrian
b. Wénten sané madaging indik kalulutan
c. Wénten sané madaging indik kasengsaran
d. Wénten sané madaging indik kaasrian,
e. Wénten sané madaging indik kritik sosial miwah sané tiosan.
2. Ring sajeroning ngwacén puisi patut sang sané jagi ngwacén punika nelebang dumun antuk
minayang suara nengen, suara ardhasuara, suara cendek utawi suara lantang, tur ring saje-
roning ngwacén sawyakti mangdané tatas kapireng olih sang sané manonton inggih punika
kawastanin wirama utawi olah vocal.
3. Ri kala ngwacén puisi semu utawi tata wedana patut kanutang majeng ring watak utawi
suksman daging puisi sané kawacén inggih punika kawastanin semita utawi ekspresi.
4. Gaya utawi gerakan angga patut kanutang taler ring kawéntenan semitané, antuk pidabdab
sakadi: mamargi, malinggih, matimpuh, miwah sané tiosan, mangda sida kapanggihin leng-
ut, pangus miwah nglangenin ri kala ngwacén inggih punika kawastanin wiraga utawi olah
tubuh.
5. Sajeroning ngwacén puisi, mangdané sang sané ngwacén sumeken tatas majeng ring
tetuek bebaosan miwah unteng pikayun sané wénten ring puisiné, ring dija sapatutnyané
matanjekan utawi mararian taler ring dija patutnyané ngwacén gelis, riantukan saking
piteges wates lengkarané punika sang sané ngwacén sida sada alon mangsegan angkihan
inggih punika kawastanin wates lengkara.
3.8.4 Miarsayang Puisi Bali Anyar Maaksara Bali
Indayang miarsayang miwah wacén puisiné ring sor puniki!
<wldø iblø.
blkø høk)tÙl,ø
hlu yø nlÙ øswhwø høkmÉ enmbk,øÓ
bkÓsø khøÓ ulyø nÓËdsi i,
\ehbkÓømds(eg\Š,i
tush&¾ lu øynà¡lekeTÿ,
kggu uhlu øynhejÙr,
klk×ny¾n* \s¾& &n¾ w¾*hp,
eHÿZÿ* ¾missi rni &¾ttÙssu il,
tteÙ ndditt) eu wk×tÙkø ,
67
Udiana Sastra
tus¾&twu ;s¾ tÙkunhentnægun,
kttu ur*¾bhnhÏø rm,
hrø gwn;Ó ¾n)rmi hensbu ktmsi k&¾\uni,
ptutɱru;¾juj;u ¾,
mkhgm) nmå ¾(gyø s¾* dÙ m¾( mhgm,
ksureTÿl;ø ¾:
medsm) rys.
Pakéling
bakti = bk,Óø satwa =st,Ù
tradisi = tdÉ isi, swadarma =sÙdm¾( ,
géngsi = g\) Ši, rerama =Ïrm,
tattwa = tt,ÛÓ Bali =blø,
satwika = støÙk, ageman =hgm) n/,
3.8.7 Mirengang Wacénan Puisi Bali Anyar
Risampuné alit-alié nguratiang miwah ngwacén puisiné ring ajeng mangkin durus pirengan
bapak utawi ibu guru ngicenin conto ngwacén puisiné puniki !
3.8.8 Pasang Aksara Bali
Tengenan
Pasang aksara Bali tegesnyané uger-uger sané kangén nyurat ring sajeroning aksara Bali.
Tengenan inggih punika aksara wianjana sané suara vokalnyané nénten wénten utawi aksara
wianjana sané nengen. Contonnyané bisah, cecek, surang miwah adeg-adeg. Yéning bandingin
sareng aksara Dewanagari, bisah kawigunannyané pateh sareng wisarga, cecek kawigunannyané
pateh sekadi anusuara, adeg-adeg kawigunannyané pateh sekadi tanda wirama.
Simbol Alfabét Fonétis Genah Sasuratan Wastan
Internasional Aksarané
...ᬄ [h] ring ungkur aksara bisah
...ᬃ [r] ring duur aksarane surang
68
Bab VIII Puisi Bali Anyar
...ᬂ [ŋ] ring duur aksarane cecek
...᭄ - ring ungkur aksara adeg-adeg
1T.e nTgeenngane\na,nrin[gnkgec]apᬗp,anguntat kruna, mauah dados cecek ...ᬂ upami:
pucung =puc*,u blulang =b¡Þl*,
rendang = ÏnÑ,* barang =br*,
a. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané wianjanané pateh tur makakalih polih tengenan
\, makakalih dados cecek ...ᬂ yadiastun sampun kaanusuarayang utawi polih seselan
[-er-]miwah [-el-], upami:
cangcang = cc* *, nyangcang =zc* *,
béngbéng = ebe* b*, bréngbéng = ebÉ*eb*,
b. Tengenan \,ring kecap pangawit kruna lingga sané aksara wianjanannyané mabinayan,
kantun manggeh tengenan\,upami :
bungsil = b\u Šil«, panggang =p\,*á
blungking = b¡Þ\* Ð&, jangkrik =j\ÐkiÉ «
c. Tengenan \, ring kecap pangawit kruna-kruna ring sor mauah dados cecek ...ᬂ anggen
ngicalang pasang tumpuk tiga, upami:
angklung = hk* ,*¡Þ sungklit = sku* Þit/,
jungkling = j*uk,&Þ nyungkling = zk*u Þ&,
d. Wastan genah ring sor puniki kaangken saking kalih kruna, upami:
pangkungtibah = p\¡t*Ð ib;,
pangkungkarung = p\k*¡Ð r,*u
2S.a lTueirninggetnenagnen[ra]nᬭr, mauah dados surang (...(), upami:
sekar = s)k(, gelar = gl) ,(
69
Udiana Sastra
karma =k(m, pidarta = pdi (q,
3. Tae. nTgenegneannan[hh],ᬳring kecap panguntat kruna mauah dados bisah (.....;), upami:
puseh =pus);, kaliakah =klihk;,
lebih = 2bi;, seseh =eses;,
b. Saluiring kruna lingga kalih kecap sané aksara wianjanannyané pateh tur makakalih polih
tengenan h,makakalih mauah dados bisah (...;) yadiastun sampun kaanutang, upami:
cahcah =c;c;, nyahcah =z;c;,
kohkoh =ekoeko;, ngohkoh =e\o;eko;,
c. Tengenan h,ring kecap pangawit kruna lingga sané kecap aksara wianjanannyané
mabinayan, kantun manggeh tengenan h, upami:
cihna = chi Â, brahmana =bÉohßx,
lahru = lh±,É bahni =bhÂi,
d. Wastan genah ring sor puniki sinengguh saking kalih kruna, upami:
Asahdurén =hs;deu rn/,
Asahgobleg =hs;egoebÞg/,
4. Adeg-adeg ...᭄
a. Ring panguntat kruna, upami:
adan = hdn/, budal = bdu l/,
malaib =mlhib/, kajengklok = keje* kÞok/,
b. Ring panguntat pahan lengkara utawi panguntat lengkara, upami:
Dugasé nulis lamaran, I Nyoman mecik peléngan.
dugesnlu isÞmrn/,hiezomnßc) ei kæel\n/.
Emboké ngadep poh di peken.
he) MãÿekÂ\d)epæo;dip)k)n/.
c. Ring tengahing kruna utawi lengkara kanggén ngicalang pasang aksara tumpuk tiga,
upami:
tamblang =tm/b*,Þ gemblong =egm/ebo*Þ ,
70
Bab VIII Puisi Bali Anyar
samblung =sm/b¡,Þ* Tamblingan =tm/b\iÞ n/,
d. Ring tengahing lengkara kanggén ngamanggehang pasang upami:
I Nyoman Widia.
hei zomn/wdi ê.
Watek ksatriané ngamuk.
wt)k/k×tyiÉ en\muk/.
Pakéling
Adeg-adeg kasurat ring tengahing lengkara kanggén nyinahang aksara
ardasuara sakadi wianjana mangda nénten iwang ngwacén, upami:
Sira sané ngemit rainidané?
sri sen\m) it/rhni dÀi en.
Nguji Pangresep
Indayang salin kruna-kruna ring sor puniki antuk aksara Bali !
No Aksara Latin Aksara Bali
1 bangbang ....
2 bangkung ....
3 blungbang ....
4 bungkil ....
5 malajah ....
6 pongah ....
7 blungking ....
8 ngekoh ....
9 bakwan ....
10 tamblingan ....
71
Udiana Sastra
4.8.1 Maktayang Puisi Bali Anyar
Ri sampuné alit-alit wusan ngwacén miwah mligbagang indik
puisi Bali anyar sané maaksara Latin miwah maaksara Bali
ring ajeng, mangkin durus baktayang silih sinunggil puisi punika
ring ajeng kelas. Sametoné sané lianan mangda nguratiang.
Ngringkes
Ri sampuné wusan malajah tur sampun ngresepin daging bab 8 puniki, durusang bligbagang
sareng sametoné pikolih palajahan sajeroning puisi Bali anyar ring ajeng. dagingin tanda céntang
ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semaliha nénten ngresepang nénten nglaksanayang
manut ring sané rasayang alit-alité.
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun miarsayang miwah sampun prasida ngwacén Puisi
Bali Anyar.
2 Titiang sampun Mirengang Wacénan Puisi Bali Anyar
3 Titiang sampun resep miwah prasida nyelehang piteket sané kaung-
gahang ring sajeroning puisi Bali Anyar
4 Titiang sampun resep indik teges puisi Bali Anyar
5 Titiang sampun resep indik uger-uger ngwacén puisi Bali Anyar
6 Titiang sampun resep indik pasang aksara Bali miwah sampun
prasida nyurat kruna miwah lengkara nganutin pasang aksara Bali
7 Titiang sampun prasida maosang pikolih pabligbagan ring ajeng
kelas
Keterangan:
1 : Ngresepang lan nglaksanayang.
2 : Kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : Nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
Mulatsarira
Sasampuné mlajahin ngwacén wecané maaksara Bali sané matema lingkungan, pastika alit-alité
medué cutetang indik plajahan puniki. Mangkin indayang surat sané kapikayunin indik papla-
jahan ring bab 8 puniki. Cutetan sané karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan,
miwah kawagedan sané kapolihin salami parikrama paplajahané puniki!
72
PBaub p9uh
Kompetensi Dasar
3.9 M emahami kasusastraan
Bali purwa (pupuh).
3.9 Membaca téks pupuh
maskumbambang.
Indikator
3.9.1 N guratiang téks pupuh
maskumbambang.
3.9.2 N gwikanin indik
wewidangan sekar alit
miwah padalingsa.
4.9.1 N gerereh padalingsa
sajeroning pupuh.
4.9.2 N gendingang pupuh
maskumbambang.
Udiana Sastra
Ngwangun Pangresep
“Magending sambilang malajah, malajah sambilang magending” kénten anaké
akéh ngorahang. Napiké yakti sapunika ? Ring Bab puniki alit-alit pacang malajah
magending. Napiké alit-alit naenin mageding macepat ? yéning naenin pupuh napi
sané kagendingan ? Napi pikenohné wusan magending puniki ? durus ceritayang !
3.9.1 Nguratiang Téks Pupuh Maskumbambang
Indayang uratiang pupuh Maskumbambang ring sor puniki, wusan punika durus
pirengang bapak/ibu guru ngicénin conto nembangan !
Pupuh Maskumambang
1. Belog tutut
Kéto solahnyané yukti,
Tusing ngelah daya,
Satata gawénnya pelih,
Nanging tusing ngelah jengah.
2. Cai Tarka,
Kema ka toko digati,
Né pipisé aba,
Beliang mémé abesik,
Colok mecap Ali Baba.
3. Teked jumah
Coloké sing bisa ngendih
Isiné belusan
Méméné pelih mamuny
Aruh belogé mapunya.
74
Bab IX Pupuh
Pupuh MASKUMAMBANG
᭣ ᭣ ᭤᭣ | ᭼
be log tu tut
᭣᭤ | ᭢᭣᭤᭣᭢ | ᭡ ᭼᭼
ké to so lah nya né yuk ti
|
᭢ | ᭤᭡᭦᭡ | ᭢ ᭼ ᭼ ᭼᭡
tu sing nge lah da ya
᭼ᬂ | ᭣ ᭤᭦ | ᭤᭦᭤ ᭦
sa ta ta ga wén nya pe lih
᭤᭦᭡ | ᭢᭢᭡᭦ |᭤ |
na nging tu sing nge lah je ngah
Kaketus saking
Geguritan Suwargita
3.9.2 Sekar Alit miwah Padalingsa
Sekar Alit taler kawastanin geguritan utawi tembang. Geguritan mawit saking kruna
lingga gurit sané maartos ngardi puisi, kruna gurit punika kadwipurwayang dados gegurit, sané
kawewehin antuk pangiring –an.
Geguritan inggih punika carita sané metu saking wit pikayunan sang kawi, sané
mawangun antuk puisi tradisional, sané prasida kagendingan antuk makudang-kudang pupuh.
Artos punika sané prasida minayang ring sajeroning karya sastra peparikan, sané wantah marupa
karya sastra tetedunan (transformasi) saking karya sastra sané sampun wénten riinan. Indik
pupuh-pupuh sané ketah kaanggehang ring sajeroning geguritan, sané lumrah wénten adasa (10)
kuéhnyané, inggih punika:
S : Sinom, Semarandana
M : Maskumambang, Mijil
P : Pucung, Pangkur
G : Ginada, Ginanti
D : Durma, Dandanggula
Indik basannyané nganggé basa Bali macampuh sareng basa Kawi, taler wénten sané nganggé
basa Melayu, miwah basa pasasakan. Indik uger-uger ngwangun geguritan, kaiket olih :
a. Padalingsa, tegesipun kecap wanda miwah wangun suara ring panguntat sajeroning
acarik lan akéh carik sajeroning apada.
b. Guru Wilangan, inggih punika uger-uger kecap wanda sajeroning acarik.
c. Guru Dingdong, inggih punika uger-uger wangun suara panguntat sajeroning acarik.
d. Guru Gatra, inggih punika uger-uger katah carik sajeroning apada.
75
Udiana Sastra
Uger-uger guru wilangan, guru dingdong miwah guru gatra punika patut pisan katelebin olih
sang pacang malajah nembangang sekar alit. Napi mawinan, yéning iwang pangambilé ring sa-
jeroning uger-uger guru wilangan pacang ngawinang tembangé kabawos ngelung, taler yéning
iwang pangambilé ring sajeroning guru dingdong, tembangé kabawos ngandang.
Guru Dingdong/Titi Suara
No Suara Suarannyané
1᭡ ndang
2᭦ nding
3᭡ ndong
4᭢ ndéng
5᭤ ndung
Urutan Guru Dingdong/Titi Suara
᭢ ᭡ ᭤ ᭦ ᭡ ᭢ ᭣ ᭤ ᭦
ndéng ndong ndang nding ndong ndéng ndung ndang nding
Ring sor puniki kasurat wangun pupuh sané kabaos sekar alit miwah uger-ugernyané :
Wastan Uger-Uger Sajeroning Padalingsa miwah Akéh
Pupuh Carik Sajeroning Apada
Sinom 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
Semarandana 8a 8i 8a 8i 8i 8u 8a 8i 4u 8a
Maskumambang 8i 8a 8o 8a 8a 8u 8a
Mijil 4a 8i 6a 8i 8a
Pucung 10i 6o 10e 10i 6i 8a
Pangkur 4u 8u 6a 8i 4u 8a
Ginada 8a 11i 8u 7a 12u 8a 8i
Ginanti 8a 8i 8a 8u 8a 4i 8a
Durma 8u 8i 8a 8i 8a 8i
Dandanggula 12a 8i 6a 8a 8i 5a 7i
10i 10a 8e 7u 9i 7a 6u 8a 12i 7a
Pupuh-pupuh punika ri tatkala ngendingang/ngwacén patut nganutang ring wirasan/ watak
pupuh ipun sakadi :
1. Pupuh Sinom : Mawirasa ramah tamah, tur lengut, taler becik anggén ri kala mapasuitran
miwah ngicénin piteket-piteket.
76
Bab IX Pupuh
2. Pupuh Semarandana : Mawirasa manut kayun, sedih, kaduhkitan saking asmara.
3. Pupuh Mijil : Kanggen ngicénin piteket-piteket, miwah anggén nyinahang kasmaran.
4. Pupuh Maskumambang : Nyinahang wirasa sané sedih, matetangisan.
5. Pupuh Pucung : Mawirasa enduk, tan parasa sané mamuncak, becik anggén ngicénin pite-
ket-piteket.
6. Pupuh Pangkur : Mawirasa daging pikayun sané mamuncak, becik anggén ngicénin pite-
ket-piteket sumeken taler anggén nyinahang kasmaran sané mapucak.
7. Pupuh Ginada : Nyinahang kayun sané kaduhkitan, sedih, merana, kuciwa/kecewa.
8. Pupuh Ginanti : Nyinahang rasa senéng, tresna asih, patut anggén ngicénin ajaran filsafat,
miwah indik kasmaran.
9. Pupuh Durma : Nyinahang watak sané keras, bangras, bendu, muah nyritayang indik payu-
dan.
10. Pupuh Dandanggula : Nyinahang rasa sané alus, makasih-kasihan taler anggén panguntat
karangan.
Pituduh
A. Indayang saurin pitakéné ring sor puniki!
1. Akuda ké akéh carik pupuh Maskumambang?
Cawisan:................................................................................................
2. Akuda ké akéh pupuh sané ketah ring Bali?
Cawisan:................................................................................................
3. Napi ké sané kaboas pada punika?
Cawisan:................................................................................................
4. Napi ké sané kabaos lingsa?
Cawisan:................................................................................................
5. Akuda ké akéh carik apada pupuh Maskumambangé?
Cawisan:................................................................................................
B. Indayang jangkepang lengkarané ring kiwa antuk krunané ring
tengen mangda adung!
1. Aksara i ring titi suara Bali Latin kawacén…. 1. ndung
2. Aksara suara u ring titi suara Bali Latin kawacén…. 2. nding
3. Penganggé aksara suara akéhné…. 3. 6 (nem)
4. Nding-ndong penganggé aksara suara aksara Bali akéhné…. 4. ndung
5. Penganggé suku ring titi suara aksara Bali kawacén…. 5. 7 (pitu)
6. ndang
77
Udiana Sastra
4.9.1 Ngerereh Padalingsa Sajeroning Pupuh
Alit-alité sampun malajahin indik pupuh Maskumambang, sané mangkin indayang rereh
padalingsa pupuh Kumambang ring sor puniki !
Pupuh Pada Lingsa
Jalan dadab 4 a
...... ......
Pejalan ragané jani ...... ......
...... ......
Yening salah tindak ...... ......
Dija mirib salah indik
Krana katinggalan kelas
4.9.2 Ngendingang Pupuh Maskumbambang
Indayang mangkin alit-alité siki-siki ngendingang
pupuh maskumambang, sameton sané lianan mangda
nguratiang miwah nelebang daging pupuh sané ka-
gendingan!
Ngringkes
Ri sampuné wus malajah tur sampun ngresepang Bab 9 puniki, durusang bligbagang sareng
sametoné pikolih palajahan sajeroning pupuh maskumambang ring ajeng. Icenin tanda céntang
ring kolom ngresepang tur nglaksanayang, semalihé nénten ngresepang nénten nglaksanayang
manut ring sané rasayang alit-alité
No. Pangresep lan Panglaksana 123
1 Titiang sampun miarsayang miwah sampun prasida ngwacén teks
Pupuh Maskumambang
2 Titiang sampun ngwikanin indik wewidangan sekar alit miwah pada
lingsa
3 Titiang sampun prasida ngerereh padalingsa sajeroning Pupuh
4 Titiang sampun prasida ngendingang Pupuh Maskumbambang
Keterangan:
1 : ngresepang lan nglaksanayang.
2 : kirang ngresepang lan sampun nglaksanayang.
3 : nenten ngresepang nanging sampun nglaksanayang.
78
Bab IX Pupuh
Mulatsarira
Sasampuné malajahin sané matema lingkungan, pastika alit-alité medué cutetan indik palajahan
puniki. Mangkin indayang surat sané kapikayunin indik paplajahan ring Bab 8 puniki. Cutetan sané
karyanang alit-alité mangda manut ring sikap, kaweruhan, miwah kawagedan sané kapolihin salami
parikrama paplajahané puniki!
79
Udiana Sastra
80
PAMUPUT
Basa Bali pinaka sinalih tunggil kebudayaan sané adiluhung sané katamiang
olih para leluhuré, selanturipun swadharma para yowanané mangda ngra-
jegang, ngwerdiang, miwah nglimbakang ring kauripané. Pamargi puniki patut
polih uratian saking para panglingsiré ring kulawarga, ring pakraman, miwah
saking para guru ring sekolah. Sareng sami patut mautsaha bilih-bilih para sisya
ring sekolah mangda setata nincapang kaweruhan miwah kawagedan mangda
presida nglimbakang ajah-ajah gumanti para yowana utawi para sisya oneng
malajahin basa, aksara, miwah aksara Bali.
Buku puniki nartayang indik gatra Bali, kaping kalih pidarta, kaping tiga
aksara Bali ring Software, kaping pat indik ngwacén aksara Bali, kaping lima indik
paribasa Bali, kaping nenem satua Bali, kaping pitu indik cerpén, kaping kutus
indik Puisi Bali Anyar, kaping sia indik Pupuh.
Malarapan buku basa Bali puniki kaaptiang prasida mapakéling ring para sisya
mangda paplajahan basa Bali setata katincapang gumanti basa Baliné setate
nglimbak ring pagubugan para janané. Yan sampun basa, aksara miwah sastra
Baliné setata kaplajahin, kawigunayang janten basa Baline pacang setate ajeg.
81
DAFTAR PUSTAKA
Anom, I Gst Kt, dkk. 2008. Kamus Bali-Indonésia Beraksara Latin Dan Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaa Kota Denpasar.
Asa, I Made. 1985. Paplajahan Sor Singgih Basa Bali Jilid I dan II.
Bagus, I Gst Ngr. 1980. “Aksara Dalam Kebudayaan Bali Suatu Kajian Antropologi”. Orasi
Ilmiah. Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana
������������1983. Proses Pengolahan Daun Lontar Sebagai Bahan Baku Penulisan Aksara Bali.
Denpasar: Fak. Sastra Univ. Udayana.
Bagus Setiawan, A.A. 2001. Buku Panduan Pelestarian Lontar. Denpasar: Dinas Kebudayaan
Provinsi Bali.
������������2002. Skriftorium Naskah Tradisional Désa Sibang Kaja. Denpasar : Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������2014. Sekar Mahanten. Denpasar: Dwijaya Mandiri.
Budha Gautama. 1983. Pralambang Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2005. Tata Sukerta Basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2007. Kasusastraan Bali Cakepan Panuntun Mlajahin Kasusastraan Bali. Surabaya:
Paramita.
������������2007. Panuntun Pelajaran Gending Bali. Denpasar: Kayu Mas.
������������2008. Pedoman uger-uger pasang aksara latin basa Bali dan pasang aksara Bali
basa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
Djiré, I Wayan & I Wayan Roema. 2000. Kumpulan Gending-Gending Bali Jilid I & II. Denpasar:
Cempaka.
Dwipayana, Ade Bayu. 2011. “Kemampuan Mengarang pupuh Maskumambang dalam media
rontal oleh siswa kelas X Sma Négeri 5 Denpasar”. Denpasar: Fak. Pendidikan
Bahasa dan Seni IKIP. PGRI Bali.
Gdé Raka, A.A. dkk. 1977. Panca Werdi Jilid I dan II. Denpasar : Yayasan Sabha Sastra Bali.
Ginarsa, Ketut. 1980. Sepintas tentang Sejarah Aksara Bali. Singaraja: Balai Penélitian Bahasa
Cabang I.
������������.1985. Paribasa Bali. Denpasar: Kayu Mas.
J. Kersten S V D. 1984. Bahasa Bali. Ende Floréa: Nusa Indah.
Kaler, I Nyoman. Krakah Modré II. Denpasar: Percetakan dan Toko Buku Ria.
Ki Dusun. 2001. Majugjag. Denpasar: Yayasan Sabha Sastra Bali.
Mardiwarsito. 1986. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Ende Florés: Nusa Indah.
Medera, I Nengah dkk. 2003. Imba Mabebaosan Nganggé Basa Bali. Denpasar: Dinas
Kebudayaan Provinsi Bali.
������������. 2005. Kasusastraan Bali. Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali
Nala, I Gst Ngurah. 2006. Aksara Bali Dalam Usada. Denpasar: Upada Sastra.
82
Nala Antara, I Gde. dkk . 2006. Tata Basa Bali Anyar. Denpasar: Dinas Kebuadayaan Provinsi
Bali.
Pasek, I Made. 1999. Carita Tantri. Denpasar: Yayasan Dharma Sastra.
Peréksi, I Made. 1995. Satua Pan Balang Tamak. Denpasar: Cempaka 2
Rémen, I Ketut . 1982. Penuntun Mempelajari Sekar Alit.
Sadha, I Wayan. 2008. Leak Pemoroan. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Sanggra , Made. 2001. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
������������dkk. 2007. Canang Sari. Gianyar: Sanggar Teba Wutu.
Shadeg. 1977. A Basic Balinése Vocabulary. Denpasar: Dharma Bhakti.
Serégeg, I Wayan. 2003. Wyakarana Kawi. Grokgak Buleleng.
Simpen, I Wayan. 1983. Babad Mengwi. Disesuaikan Dengan Ejaan EYD Oleh I Wayan Karji.
Denpasar: Fak Sastra Univ Udayana.
Simpen, I Wayan. 1979. Pasang Aksara Bali. Denpasar: Dinas Pengajaran Daerah Tingkat 1
Bali
Suasta, Ida Bagus. 2002. Bahasa Aksara Bali dalam Agama Hindu. Denpasar: Fak. Sastra.
������������ 2004. Membaca Aksara Bali Dalam Perkembangan Pasang Aksara Bali. Denpasar:
Fak. Sastra Univ Udayana.
Suastika, I Made. 1997. Calon Arang dalam Tradisi Bali. Yogjakarta: Duta Wacana University
Préss.
Subandia, I Made dkk. 2009. Panduan Penulisan Aksara Bali dan Aksara Latin Denpasar:
Balai Bahasa.
Sukrata, Ketut. 1981. Tunjung Mekar Bacaan Huruf Bali Untuk Sekolah-Sekolah Lanjutan.
Denpasar: Mabhakti.
Sura, I Gde & Ida Bagus Sindhu. 1972. Tata Bahasa Kawi. Denpasar : PGA Hindu Négeri
Denpasar.
Suwija, I Nyoman. 2005. Kamus Anggah Ungguhing Basa Bali. Denpasar : Sanggar Ayu Suara.
Tim Penyusun. 1976. Panca Werdi. Denpasar : Yayasan Saba Sastra Bali
Tim Penyusun. 2002. Pedoman Pasang Aksara Bali. Denpasar : Dinas Kebudayaan Propinsi
Bali.
Tinggen, I Nengah. 1973. Ejaan Bahasa Daerah Bali Yang Disempurnakan (Huruf Latin).
Denpasar: Dinas Kebudayaan Provinsi Bali.
������������1984. Tata Basa Bali Ringkes. Singaraja : Toko Buku Indra Jaya.
������������1984. Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali Dengan Huruf Latin dan Huruf Bali.
Singaraja: Rhika Déwata.
������������1986. Sor Singgih Basa Bali. Singaraja: Rhika Déwata.
������������1988. Anéka Rupa Paribasa Bali. Singaraja: Rhika.
������������1993. Tata Basa Bali Wrédi (Sintaksis Basa Bali). Singaraja: Toko Buku Indra Jaya.
������������1993. Celah-Celah Kunci Pasang Aksara Bali. Bubunan: Indra Jaya.
������������2001. Kosa Basa Sor Singgih Basa Bali. Bubunan: Indra Jaya.
83
������������2004. Petunjuk Lomba Cara Menulis Halus Dengan Aksara Bali. Bubunan: Indra
Jaya.
������������2005. Cecimpedan Lan Beladbadan. Bubunan: Singaraja.
������������2005. Kamus Bali Modéren Eka Wakya. Bubunan: Singaraja.
Zoetmulder, PJ. 1982. Kamus Jawa Kuna Indonésia. Jakarta: Gramedia
Yasa, Putu Eka Guna. 2012. “Dinamika Ejaan Aksara Bali dan Penggunaan Bentuk-Bentuk
Bersaing”. (Skripsi Sarjana). Denpasar: Fakultas Sastra Universitas Udayana.
Yasa, Putu Eka Guna dan Nissa Puspitaning Adni. 2015. Aspek Linguistik Dan Mistik Dalam
Rajah Dasa Bayu ; Kearifan Budaya Bendawi Penutur Austronésia Di Bali (Makalah).
Denpasar: Program Magister Linguistik, Program Pascasarjana, Universitas Udayana.
84
GLOSARIUM
Agem – ageman : tetikésan utawi uger-uger ring sajeroning paplajahan, sakadi: puisi,
pidarta, lelampahan, miwah sané siosan.
Aksara : pralambang suara.
Aksara modré : inggih punika aksara kadiatmikan, minakadi: japa, mantra, prélam-
bang (simbol) ring sajeroning upakara keagamaan, doa-doa lan ilmu
gaib.
Alur carita/ plot : pula pali pamargin carita saking pangawit carita nyantos wénten wica-
ra-wicara utawi konflik, sané kajangkepin antuk panguntat carita.
Cerpén : karya sastra sané marupa wangun gancaran (prosa), sané pamargin
caritannyané cutet sané nyaritayang indik kawéntënan kahuripan i
manusa ring jagaté puniki antuk pamargin carita sané madaging wica-
ra-wicara utawi konplik utawi insiden sané kajangkepin ring sajero-
ning pangawit carita nyantos ring kapanguntat carita.
Folkloré : istilah bahasa inggris pateh sakadi pangertian satua.
Geguritan : karya sastra sané kawagun antuk pupuh, sané kaiket olih pada lingsa.
Insiden : wicara-wicara sané mabuat (sané marupa konplik), ring pamargin
karya sastra sané kacaritayang olih sang kawi ring jeroning karya
sastrannyané.
Kolofon : catetan-catetan kapengarangan sané kasurat ring pamuput, sané
kaunggahang ring panguntat sesuratan ental.
Kropak : genah marupa kotak kayu anggén nyimpen ental sané sampun puput.
Kruna tiron : inggih punika kruna sané sampun polih wewehan (afiksasi). Kruna
tiron yéning selehin mawit saking kruna tiru miwah pangiring [- an],
dadosnyané kruna tiron punika tiruan saking kruna lingga.
Latar utawi setting: genah utawi galah pamargin éédan carita sané kacaritayang ring sajero-
ning karya sastra.
Lengkara : inggih punika kawangun antuk kalih kruna utawi lintangan sané
madué ririgan sané pasti tur madué arti.
Lontar : daun saking punyan ental / rontal sané sampun kaproses antuk reramon
, sané dados anggén nyurat aksara bali.
Murda : judul.
Ngatumbah. : wangun aksarannyané galih, tur karupayang antuk wangun aksara sané
pinih alit tur bunder-bunder.
Nyastra : tradisi ngwacén lan mligbagang sastra ring sajeroning genah pasantian,
mabebasan, miwah lomba.
Panganggé aksara : busananing aksara, kaanggé négepang aksara legena mangda prasida
85
Pangrupak kawacén sajangkepnyané.
Pasang aksara : piranti nyurat ental sané marupa lemat utawi pangutik sané landep,
Pasang pageh
Pelik tur kaanggé mabading ri kala nyuratnyané
Pidarta : uger-uger nyurat aksara bali.
Satua : sesuratan aksara sané mula wantah asapunika, nénten dados kaobah.
Sor singgih basa : tiing alit sané panjangnyané kirang langkung 4,5 cm, sané kabolong-
Takepan
Tebek nguda in, tur kanggén nyaketin lontar mangda nénten goyah ri kala nyurat.
Tebek wayah : sahanan daging pikayunan sané mabuat pacang kawedar tur katlata-
Tokoh carita
Usada rang mantuka ring ajeng anak tiosan.
Wariga : carita sané nglimbak ring pakraman, sané kasatuayang antuk tradisi
oral utawi tradisi nyatua.
: anggah ungguhing basa Bali utawi tingkatan berbahasa bali, nganutin
genah lan sapa sira sané pacang nyarengin mabebaosan.
: bilah kayu utawi tiing sané akéhnyané kalih, sané kanggén nyang-
kepin ental sané sampun puput mangda becik macakep.
: sesuratan aksara Bali ring don ental, sané deréng nuek utawi kirang
becik.
: aksara Bali sané masurat ring ental antuk wangun aksarannyané
sampun nuek, nguub miwah sampun becik.
: manusa utawi beburon sané pinaka pragina (tokoh) sané kacaritay-
ang ring sajeroning karya sastra olih sang kawi
: daging lontar indik pangweruhan matetamban (ilmu kedokteran tra-
disional).
: waging lontar indik pangaweruhan palelintangan (astronomi) pinaka
dasar nguruh déwasa hayu.
86
87