86
ภาพที่ 59 ภาพคัดลอกจติ รกรรมฝาผนงั ภายในเจดยี ประจําทศิ ตะวนั ตก วดั เจดยี เจด็ แถว
ศรีสัชนาลัย
ทมี่ า : เสมอชยั พลู สวุ รรณ, สญั ลักษณในงานจิตรกรรมไทยระหวางพทุ ธศตวรรษท่ี 19 ถึง 24
(กรุงเทพฯ : สํานักพิมพมหาวทิ ยาลยั ธรรมศาสตร, 2539), 1.56.
พระพิมพประเภทแผง
พระพิมพประเภทดังกลาวปรากฏลักษณะของการแสดงภาพพระพุทธ
ประวัติที่ชัดเจนตามเนื้อหาในพุทธประวัติ โดยแสดงผานรูปแบบพระพิมพประเภทแผงที่ปรากฏ
ภาพตนไม ภาพพระพุทธรูปปางตางๆ รวมถึงภาพพระสาวก และภาพบุคคล (ภาพท่ี 60 ) ซึ่งพระ
แผงกลมุ ดงั กลา วมผี ูศึกษาวานาจะเปนภาพพุทธประวัติตอนยมกปาฏิหาริย62ท่ีเนนภาพพระลีลาเปน
ประธาน ลักษณะเดียวกับภาพยมกปาฏิหาริยที่จระนํามณฑปวัดตระพังทองหลาง สุโขทัย (ภาพที่
61) อยางไรก็ตามยังคงมีการนํารูปแบบพระแผงทรงส่ีเหลี่ยมมนยอดโคงแหลมซ่ึงเปนรูปแบบท่ี
นิยมสืบเนื่องมาจากพระพิมพลพบุรีมารวมใช แตมีการปรับเปล่ียนจุดกึ่งกลางที่จากเดิมนิยมทํา
เปนพระพุทธรูปปางมารวิชัยขนาดใหญ มาเปนพระพุทธรูปลีลาในซุมหนานางอยูในตําแหนง
ประธานของพิมพ (ภาพที่ 62) และเปนที่นาสังเกตวารูปแบบพระพุทธรูปลีลาในซุมเรือนแกวท่ีอยู
ในตําแหนงประธานของพระแผงเปนรูปแบบเดียวกับพระพิมพซุมหนานาง (ภาพที่ 63) ซึ่งจาก
ลักษณะดังกลาวอาจเปนตัวอยางหน่ึงท่ีแสดงใหเห็นถึงการนําแมพิมพของพระพิมพแตละประเภท
มาจัดองคป ระกอบใหมจนกลายเปน อีกรปู แบบหนงึ่ ของพระแผง
62 รงุ โรจน ธรรมรุงเรือง, “ยมกปาฏิหาริยทวี่ ดั ราชบูรณะ,” เมอื งโบราณ 30, 1
(มกราคม- มีนาคม 2547) : 114-120.
87
ภาพที่ 60 พระพิมพป ระเภทแผง อิทธพิ ลศิลปะสุโขทัย จากกรพุ ระปรางควดั ราชบรู ณะ
พพิ ธิ ภัณฑสถานแหง ชาตเิ จาสามพระยาพระนครศรีอยธุ ยา
ภาพที่ 61 ภาพพุทธประวตั ติ อนยมกปาฏหิ ารยิ ท ่ีสาวัตถี มณฑปวัดตระพังทองหลาง สโุ ขทยั
ท่ีมา : พิริยะ ไกรฤกษ, ศลิ ปะสโุ ขทยั และอยุธยา ภาพลกั ษณท ีต่ อ งเปลี่ยนแปลง (กรงุ เทพฯ :
บรษิ ทั อมรินทรพ รนิ้ ตงิ้ แอนดพ ับลิชชงิ่ จํากัด, 2545), 81.
88
ภาพท่ี 62 พระพมิ พประเภทแผง อทิ ธพิ ลศิลปะสุโขทยั จากกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ
ทม่ี า : กรมศิลปากร, พระพุทธรูปและพระพิมพในกรพุ ระปรางควัดราชบูรณะ จงั หวพั ระนครศรี
อยุธยา (พระนคร : หางหุน สว นจํากัดศวิ พร, 2502), 153.
ภาพท่ี 63 พระพิมพซ มุ หนานาง อิทธิพลศิลปะสโุ ขทยั จากกรุพระปรางคว ัดราชบูรณะ
ที่มา : กรมศิลปากร, พระพุทธรูปและพระพิมพใ นกรพุ ระปรางควัดราชบรู ณะ จงั หวพั ระนครศรี
อยธุ ยา (พระนคร : หางหุนสว นจาํ กัดศวิ พร, 2502), 143.
89
3.2.2.2 พระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย ระยะที่ 2 กลุมที่ 2 พระพิมพกลุมนี้มี
รูปแบบศิลปะสุโขทัยผสมอยูมาก เชน รูปแบบพระพุทธรูป ลวดลายประเภทลายพันธุพฤกษา
ลักษณะเดียวกับพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัยกลุมท่ี 1 แตในสวนขององคประกอบหลักของ
พิมพยงั คงเปนรปู แบบทสี่ บื เน่ืองมาจากอิทธิพลศลิ ปะลพบุรี เชน รปู แบบซุมทรงบรรพแถลง และ
รูปแบบซุมเรือนแกว อยางไรก็ดีเราไดจําแนกประเภทของพระพิมพกลุมดังกลาวน้ีออกเปนแตละ
ประเภท คอื พระพิมพป ระเภทประดบั ซมุ และ พระพมิ พป ระเภทแผง
พระพิมพประเภทประดับซุม พระพิมพประเภทดังกลาวประกอบดวย
ซมุ รปู แบบตางๆ คอื ซุม ทรงบรรพแถลง และ ซมุ เรอื นแกว ดังจะไดท าํ การศกึ ษาตอ ไป
พระพมิ พซุมทรงบรรพแถลง พระพิมพแบบดังกลาวเปนรูปแบบ
ท่ีสืบเน่ืองมาจากพระพิมพอิทธิพลศิลปะลพบุรี แตในสวนของรายละเอียดประดับบนพระพิมพ
แบบดังกลาวน้ีมีความแตกตางออกไปจากรูปแบบเดิม ซึ่งรวมถึงรูปแบบซุมทรงบรรพแถลงของ
พระพมิ พก ลมุ นท้ี ่ีไมป รากฏการประดบั ชอฟา และใบระกาทม่ี ลี ักษณะเปน ครีบเรียงรายเหนอื กรอบ
ซุม รวมถงึ เกดิ ความนิยมประดบั แถวลายเม็ดประคําในกรอบซมุ ซ่ึงเปนรูปแบบที่ไมนิยมปรากฏใน
พระพิมพอิทธิพลศิลปะลพบุรี (ภาพที่ 64 ) การแสดงออกของรูปแบบดังกลาวอาจหมายถึง
พัฒนาการทางดานรูปแบบอยางหน่ึงของซุมทรงบรรพแถลงในสมัยอยุธยาตอนตนท่ีมีรูปแบบ
บางอยางตางกับซุมทรงบรรพแถลงในศิลปะลพบุรี ซึ่งอาจเน่ืองมาจากความหางทางดาน
ระยะเวลาจึงสงผลใหความเครงครัดในดานองคประกอบของซุมทรงบรรพแถลงแบบในศิลปะ
ลพบุรีลดนอยลง พรอมกับการรับเอาอิทธิพลศิลปะสุโขทัยเขามาผสมผสาน อยางไรก็ตามเปนท่ี
นาสงั เกตวาลกั ษณะลายทปี่ ระดบั กรอบซุมกลมุ นโี้ ดยเฉพาะลายเมด็ ประคํา จะมีความสอดคลอ งกบั
ลายท่ีประดับในซุมหนานางของพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย รวมถึงการประดับแจกันดอกไม
บริเวณเสารองรับกรอบซุมทั้งสองขาง (ภาพท่ี 65) และในพระพิมพบางพิมพมีการประดับลาย
ดอกไมกลีบซอนดานบนกรอบซุม (ภาพที่ 66 ) ซึ่งลักษณะดังกลาวเปนรูปแบบที่มีอยูมากในพระ
พิมพอ ทิ ธิพลศิลปะสโุ ขทัยดวยเชนกัน (ภาพท่ี 67)
90
ภาพท่ี 64 พระพมิ พซุม ทรงบรรพแถลง อิทธพิ ลศลิ ปะสุโขทยั จากกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ
ทม่ี า : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรปู และพระพิมพใ นกรพุ ระปรางควัดราชบูรณะ จงั หวดั
พระนครศรอี ยธุ ยา (พระนคร : หา งหุนสว นจํากัดศวิ พร, 2502), 461.
ภาพท่ี 65 พระพมิ พซ ุม ทรงบรรพแถลง อทิ ธพิ ลศลิ ปะสุโขทยั จากกรพุ ระปรางควดั ราชบูรณะ
ที่มา : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรูปและพระพมิ พในกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ จงั หวดั
พระนครศรีอยธุ ยา (พระนคร : หา งหนุ สว นจํากัดศวิ พร, 2502), 285.
91
ภาพท่ี 66 พระพมิ พซ มุ ทรงบรรพแถลง อทิ ธพิ ลศิลปะสโุ ขทัย จากกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ
ที่มา : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรปู และพระพิมพในกรพุ ระปรางควดั ราชบรู ณะ จงั หวัด
พระนครศรีอยธุ ยา (พระนคร : หางหุน สว นจาํ กัดศวิ พร, 2502), 387.
ภาพที่ 67 พระพมิ พซมุ หนา นาง อิทธพิ ลศิลปะสโุ ขทัยจากกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ
ท่มี า : กรมศิลปากร, พระพทุ ธรูปและพระพิมพใ นกรพุ ระปรางควดั ราชบรู ณะ จงั หวัพระนครศรี
อยธุ ยา (พระนคร : หา งหนุ สว นจาํ กดั ศวิ พร, 2502), 498.
จากพัฒนาการทางดานรูปแบบซุมทรงบรรพแถลงของพระพิมพ
กลุมนี้ท่ีคลี่คลายรูปแบบมาจากซุมทรงบรรพแถลงศิลปะลพบุรี พรอมกับมีความนิยมประดับ
ลวดลายพันธพฤกษามากขึ้น และจากพัฒนาการที่เกิดข้ึนน้ีอาจเกิดจากแรงบันดาลใจจากอิทธิพล
ศิลปะสุโขทัย ซึ่งสอดคลองกับรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพท่ีมีความบอบบาง และการวาง
อิริยาบถท่ีดูออนชอยตามแบบพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัย ซึ่งเปนรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพ
ท่ีพบมากในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ดังนั้นมีความเปนไปไดวารูปแบบพระพิมพซุมทรงบรรพ
92
แถลงแบบดังกลาวน้ีนาจะนิยมอยูในชวงคร่ึงหลังพุทธศตวรรษที่ 20 หรือในคราวสรางปรางค
ประธานวดั ราชบูรณะ
พระพิมพซุมเรือนแกว พระพิมพแบบดังกลาวเปนรูปแบบท่ีพัฒนา
สืบเน่ืองมาจากอิทธิพลศิลปะลพบุรี และมีรูปแบบท่ีพัฒนาขึ้นมาอยางเดนชัด คือ ลักษณะของซุม
เรือนแกวท่ีมีทรวดทรงออนชอยขึ้น และดานบนกรอบซุมไมนิยมประดับรัศมี (ภาพที่ 68) ความ
ออนชอยที่เกิดขึ้นนี้สวนหน่ึงอาจเน่ืองมาจากการตัดสวนรัศมีเหนือกรอบซุมออก และเนนกรอบ
ซุมใหด ลู ่นื ไหลไปตามพระวรกายขององคพ ระ รวมถึงการเขามามีบทบาทของเสนโคงในลักษณะ
ของลวดลายพันธุพ ฤกษา (ภาพท่ี 69 )
ภาพที่ 68 พระพิมพซ มุ เรอื นแกว อิทธิพลศิลปะสุโขทัยจากกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ
พิพิธภัณฑสถานแหง ชาตเิ จา สามพระยา พระนครศรอี ยธุ ยา
93
ภาพท่ี 69 พระพมิ พซมุ เรอื นแกว อทิ ธพิ ลศิลปะสุโขทัยจากกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ
ทม่ี า : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรูปและพระพมิ พใ นกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ จังหวัพระนครศรี
อยธุ ยา (พระนคร : หา งหุนสว นจํากัดศวิ พร, 2502), 479.
สําหรับพัฒนาการที่เกิดขึ้นดังกลาอาจเนื่องมาจากอิทธิพลศิลปะ
สุโขทัย หรืออิทธิพลศิลปะจีนที่เขามามีบทบาทตอรูปแบบงานศิลปกรรมในคราวสรางปรางค
ประธานวัดราชบูรณะ และในกรณีของลายเม็ดประคําที่นิยมประดับเรียงรายในกรอบซุมแบบนี้
เปนลักษณะลายแบบเดียวกับลายที่นิยมประดับในพระพิมพซุมหนานาง ซ่ึงเปนพระพิมพอิทธิพล
ศิลปะสุโขทัย และเปนอีกรูปแบบหนึ่งที่พบมากในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ประกอบกับพบ
การประดับแจกันดอกไมรวมกับพระพิมพประเภทซุมเรือนแกวแบบดังกลาวนี้ในบางพิมพ ก็
นาจะเปน รปู แบบของอิทธิพลศิลปะสุโขทัย สอดคลองกับจิตรกรรมผนังกรุประธานพระปรางควัด
ราชบูรณะ ท่ีเขียนภาพพระพุทธเจาปางมารวิชัยประทับในซุมประภามณฑลท่ีมีแจกันดอกไม
ประดบั บริเวณพระเพลา (ภาพที่ 70, ภาพลายเสนที่ 7)
ดังนั้นจะสังเกตเห็นไดวารูปแบบซุมเรือนแกวของพระพิมพแบบ
ดังกลาวน้ี สวนหน่ึงเปนรูปแบบท่ีถายทอดมาจากอิทธิพลศิลปะลพบุรี และมีอีกสวนหน่ึงที่เปน
รูปแบบพัฒนาข้ึนเอง โดยรับเอาอิทธิพลศิลปะสุโขทัยเขามาผสม ประกอบกับพระพิมพลักษณะ
ดังกลาวพบมากในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ จึงอาจสันนิษฐานไดวารูปแบบซุมเรือนแกวท่ี
ประดับบนพระพิมพแ บบน้ีนา จะเปน รูปแบบในชวงครงึ่ หลังพทุ ธศตวรรษท่ี 20 หรอื ในคราวสราง
ปรางคป ระธานวัดราชบรู ณะ
94
ภาพท่ี 70 จติ รกรรมฝาผนัง ภาพพระพุทธเจา ในซมุ เรอื นแกว ในกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ
พระนครศรอี ยุธยา
ภาพลายเสนที่ 7 พระพุทธเจา ในซุมเรอื นแกว ใตพ มุ โพธิ์พฤกษ จติ รกรรมฝาผนัง
ในกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ พระนครศรอี ยุธยา
พระพมิ พประเภทแผง
สําหรับพระพิมพประเภทแผงกลุมดังกลาวน้ีปรากฏความหลากหลาย
ทางดานรูปทรงที่ไมเจาะจงแตทรงสี่เหล่ียมโคงมนปลายแหลมแตอยางเดียว หากแตมีรูปทรง
สามเหลี่ยม (ภาพที่ 71) รวมถงึ ทรงเจดยี เ ขามาผสม (ภาพที่ 72) โดยที่พระแผงแตละทรงลวนแตเปน
ภาพพระพุทธรูปหลายองคประทับน่ังเรียงรายกันเปนแถวตามแนวความคิดเร่ืองอดีตพุทธเจา
95
ลักษณะเดียวกับพระพิมพประเภทแผงหมวดท่ี 1 ท่ีไดรับอิทธิพลมาจากศิลปะพุกาม และ ศิลปะ
ลพบุรี
อยางไรก็ตามจะสังเกตเห็นวาพระพิมพประเภทแผงกลุมดังกลาวปรากฏ
เฉพาะลักษณะพระพุทธรูปประทับน่ังเรียงรายกัน ซึ่งตางกับพระพิมพประเภทแผงอิทธิพลศิลปะ
สุโขทยั กลุมท่ี 1 ทม่ี ักจะนําลักษณะพระแผงที่ประกอบดว ยพระพุทธรปู อริ ิยาบถตางๆมาจดั เปน ภาพ
เรื่องราวในพทุ ธประวัตติ อนสาํ คญั โดยเฉพาะฉากเหตกุ ารณต อนยมกปาฏหิ ารยิ
ซ่ึงจากขอสังเกตดังกลาวแสดงใหเห็นถึงคติในการสรางพระพิมพ
ประเภทแผงของพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัยกลุมท่ี 2 ที่ยังคงมีแนวความคิด และ รูปแบบท่ีอาจ
เช่ือมโยงไดกับพระพิมพประเภทแผงอิทธิพลศิลปะลพบุรีท่ีนิยมทําออกมาในลักษณะพระพุทธรูป
หลายองคป ระทับน่ังเรียงรายกนั ตามคตเิ รือ่ งอดีตพทุ ธเจา
ภาพที่ 71 พระพมิ พป ระเภทแผง อิทธิพลศลิ ปะสโุ ขทัย จากกรุพระปรางคว ัดราชบรู ณะ
ที่มา : กรมศิลปากร, พระพทุ ธรูปและพระพมิ พในกรุพระปรางคว ัดราชบรู ณะ จงั หวัพระนครศรี
อยธุ ยา (พระนคร : หา งหุน สว นจาํ กัดศวิ พร, 2502), 315.
96
ภาพท่ี 72 พระพมิ พป ระเภทแผง อทิ ธิพลศลิ ปะสโุ ขทัยจากกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ
ท่ีมา : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรูปและพระพิมพใ นกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ จงั หวพั ระนครศรี
อยุธยา (พระนคร : หางหุนสว นจํากัดศวิ พร, 2502), 316.
อยางไรก็ตามพระพิมพประเภทแผงกลุมดังกลาวนี้บางสวนเกิดขึ้นจาก
การนําแมพิมพของพระพิมพแตละประเภท ท้ังในสวนของพระพิมพซุมทรงบรรพแถลง และซุม
หนานางที่ประดับพุมโพธ์ิพฤกษและฉัตร รวมถึงพระพิมพแบบซุมเสมาทิศ มาจัดเรียงกันในทรง
สามเหลี่ยม (ภาพท่ี 73) ประเด็นท่ีนาสนใจของพระพิมพแบบน้ีคือ รูปแบบพระพิมพแตละ
ประเภทท่ีรวมประกอบเปนพระแผงมีลวดลายประดับท่ีสอดคลองกัน เชน ลายเม็ดประคํา หรือ
การประดับแจกันดอกไมบ รเิ วณเสาเรอื นแกว ซึง่ ลกั ษณะดังกลา วแสดงถงึ พระพมิ พแ ตล ะประเภท
มีอายุรวมยุคเดียวกัน ถึงแมวาบางพิมพจะมีรูปแบบที่สืบทอดมาจากอิทธิพลศิลปะลพบุรี แตก็มี
การปรับเปลี่ยนลวดลายบางอยางที่แตกตางไปจากอดีต ซ่ึงอาจเนื่องมาจากกระแสอิทธิพลศิลปะ
สโุ ขทัยทเ่ี ขา มาในอาณาจักรอยธุ ยา
97
ภาพที่ 73 พระพมิ พป ระเภทแผง อิทธพิ ลศลิ ปะสุโขทัย จากกรุพระปรางคว ดั ราชบรู ณะ
ทม่ี า : กรมศลิ ปากร, พระพทุ ธรปู และพระพมิ พ ในกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ จังหวพั ระนครศรี
อยธุ ยา (พระนคร : หา งหุน สว นจํากดั ศวิ พร, 2502), 308.
3.2.3 ขอ สันนิษฐานในการกาํ หนดอายรุ ปู แบบพระพมิ พ
พระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัยหมวดดังกลาวน้ีมีรูปแบบที่สอดคลองกันคือ พุทธ
ลกั ษณะของพระพทุ ธรูปบนพระพิมพที่ดูออนชอยบอบบางคลายพระพุทธรูปศิลปะสุโขทัย แตใน
สวนของรปู แบบพระพมิ พกลับปรากฏความหลากหลายของรายละเอียดที่ประดับบนพระพิมพ ดัง
พิจารณาไดจากพระพิมพประเภทประดับซุม ซึ่งประกอบดวย ซุมหนานาง และซุมทรงโคง ตาม
แบบศิลปะสุโขทัย รวมถึงซุมทรงบรรพแถลง และ ซุมเรือนแกวแบบท่ีสืบเนื่องมาจากศิลปะ
ลพบุรี ซ่ึงจากรูปแบบของซุมท่ีแตกตางกันนี้อาจแสดงออกถึงอิทธิพลทางศิลปะท่ีรับสืบทอดมา
จากตางสายกัน ดังน้ันเราอาจแบงรูปแบบพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย ระยะที่ 2 ออกเปน 2
กลุมดวยกนั คือ กลุมพระพมิ พท ีม่ รี ะเบยี บเชนเดยี วกบั พระพิมพศิลปะสุโขทัย และกลุมพระพิมพท่ี
มีระเบียบสืบเนื่องมาจากพระพิมพอิทธิพลศิลปะลพบุรี อยางไรก็ตามประเด็นสําคัญของพระ
พิมพหมวดดังกลาวอยูตรงการปรากฏรูปแบบที่สอดคลองกันในดานของการเขามามีบทบาทของ
อิทธิพลศิลปะสุโขทัยคอนขางมาก ทั้งในสวนของรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพ การจัดวาง
รายละเอียดบนพระพมิ พ รวมถึงลักษณะลวดลายที่ประดบั บนพระพิมพซ ง่ึ มกั เปน ลายประเภทพนั ธุ
พฤกษา ซึ่งลวดลายท่ีคลายกันดังกลาวนี้แสดงใหเห็นถึงรูปแบบท่ีนิยมในชวงระยะเวลาเดียวกัน
จึงไดจ ัดรูปแบบพระพิมพทง้ั สองกลมุ อยูในหมวดเดียวกนั
98
ในการกําหนดอายุรูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวนอกจากการศึกษาพุทธลักษณะ
ของพระพุทธรูปบนพระพิมพเปนหลักใหญแลว ยังตองอาศัยการศึกษารายละเอียดตางๆบนพระ
พิมพรวมดวย โดยเฉพาะลักษณะซุมรูปแบบตางๆ ซึ่งจากการศึกษารูปแบบพระพุทธรูปบนพระ
พิมพหมวดดังกลาวปรากฏรูปแบบของพระพุทธรูปแบบอูทองรุนท่ี 3 ซ่ึงเกิดจากการมีลักษณะของ
พระพุทธรูปแบบสุโขทัยเขามาผสมมากขึ้น จึงสงผลใหพระพักตรเปนรูปไข พระวรกายดูออน
ชอยขึ้นอยางชัดเจน สําหรับพุทธลักษณะแบบดังกลาวนอกจากจะปรากฏบนพระพิมพแลวยัง
ปรากฏในพระพุทธรูปท่ีพบจากกรุพระปรางควัดราชบูรณะดวยเชนกัน ซึ่งเปนท่ีนาสังเกตวา
พระพุทธรูปแบบอูทองรุนท่ี 3 ถูกพบมากกวาพระพุทธรูปแบบอ่ืนๆ63 และอาจเปนไปไดวา
พระพทุ ธรูปในลกั ษณะดังกลา วนเ้ี ปนรปู แบบท่ีนยิ มอยูในชวงคราวสรา งพระปรางคว ัดราชบรู ณะ
ในสวนของการศึกษารูปแบบซุมที่ประดับบนพระพิมพหมวดดังกลาวนี้ ปรากฏ
ความโดดเดน ทรี่ ูปแบบซมุ หนานางท่มี ลี ักษณะ และลวดลายประดับ ใกลเ คียงกับกรอบซมุ หนา นาง
ประดับจระนําภายในกรุปรางคประธานวัดราชบูรณะ นอกจากน้ีพระพิมพประเภทซุมเรือนแกว
ปรากฏการประดับแจกันดอกไมทั้งสองขางของซุม ซ่ึงเปนรูปแบบที่ตางกับรูปแบบพระพิมพซุม
เรือนแกวในอิทธพิ ลศลิ ปะลพบุรอี ยางชัดเจน แตกลับพบรูปแบบดังกลาวนี้ในจิตรกรรมฝาผนังรูป
พระพุทธเจาในซุมเรือนแกวท่ีพบในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ จากความสอดคลองระหวาง
รูปแบบศิลปะบนพระพิมพหมวดดังกลาว กับรูปแบบงานศิลปกรรมท่ีพบภายในกรุพระปรางควัด
ราชบูรณะ แสดงถงึ ชว งระยะเวลาในการสรางทีใ่ กลเ คยี งกัน และมอี ทิ ธพิ ลศลิ ปะสุโขทัยผสมผสาน
อยูเชนเดียวกัน ดังน้ันรูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวอาจมีอายุอยูในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่
20 โดยเฉพาะในชว งรชั กาลสมเดจ็ พระนครินทราธริ าช ถึง สมเดจ็ เจาสามพระยา (พ.ศ.1952-1991)
นอกจากนี้รูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวมักจะปรากฏอิทธิพลศิลปะจีน
โดยเฉพาะพระพิมพแบบซุมเสมาทิศ ท่ีมีลักษณะลายดอกไมกลีบซอนแบบจีนประดับบนยอดซุม
(ลักษณะคลายดอกโบต๋ัน) ประกอบกับพระพิมพบางองคมีอักษรจีนจารึกอยูดานหลัง ท่ีมัก
กลาวถึงคนในราชวงศหมิงไดรวมกันสรางพระพิมพ64 ซึ่งจากขอมูลดังกลาวแสดงถึงการเขามามี
บทบาทของอิทธิพลศิลปะจีนในสมัยอยุธยาตอนตน โดยเฉพาะในสมัยสมเด็จพระนครินทราธิราช
เม่ือครั้งที่ครองเมืองสุพรรณบุรีใน พ.ศ.1920 ก็เคยเดินทางไปราชสํานักจีน สืบเนื่องจนเม่ือ
63 หมอ มเจา สภุ ทั รดศิ ดิศกุล, “โบราณวตั ถทุ ี่คนพบจากพระปรางคว ดั ราชบรู ณะรุน ท2่ี ,”
ใน พระพุทธรปู และ พระพมิ พใ นกรพุ ระปรางคว ดั ราชบูรณะ จังหวดั พระนครศรอี ยธุ ยา, 16.
64 กรมศลิ ปากร, พระพุทธรปู และพระพิมพ ในกรุพระปรางคว ดั ราชบูรณะ จังหวดั
พระนครศรอี ยธุ ยา, 41-42.
99
พระองคข้ึนครองราชยในราว พ.ศ.1952 พระองคก็ทรงมีสัมพันธอันดียิ่งกับราชสํานักจีน65ซึ่งจาก
ความสมั พันธดงั กลาวนอี้ าจสงผลตอรูปแบบงานศิลปะท่พี บในกรพุ ระปรางคว ัดราชบูรณะทป่ี รากฏ
อทิ ธิพลศลิ ปะจีนคอ นขางมาก
จากการศึกษารูปแบบศิลปะบนพระพมิ พใ นเบื้องตน สันนษิ ฐานไดว ารปู แบบพระ
พมิ พหมวดดังกลาวมีอายุอยูในชวง คร่ึงหลังพุทธศตวรรษท่ี 20 หรือ ในชวงรัชกาลสมเด็จพระนคริ
นทราธิราช และสมเด็จพระบรมราชาธิราชท่ี 2 (เจาสามพระยา) โดยมีเอกลักษณอยูท่ีการเขามามี
บทบาทของอิทธิพลศิลปะสุโขทัยคอนขางมาก ทั้งในดานรูปแบบพระพิมพ หรือลวดลายประดับ
ซ่ึงอิทธิพลศิลปะสุโขทัยท่ีพบในพระพิมพหมวดดังกลาวนี้มีความชัดเจนมากกวาในพระพิมพ
หมวดอ่ืนๆ ทําใหคิดวาในชวงอยุธยาตอนตนอาจมีการเขามาของกระแสอิทธิพลศิลปะสุโขทัย 2
ชวงดวยกัน โดยชวงแรกอาจเกิดข้ึนหลังจากสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพะงั่ว) ตี
สโุ ขทยั เปนเมืองขึ้นไดในป พ.ศ.192166 ซึ่งสงผลตอรูปแบบพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย ระยะที่
1 สวนในระยะท่ี 2 ซ่ึงเปนระยะที่มีการเขามาของอิทธิพลศิลปะสุโขทัยมากย่ิงข้ึนอาจเกิดข้ึน
ในชวงรัชกาลสมเด็จพระนครินทราธิราช และสมเด็จเจาสามพระยา ดังศึกษาไดจากรูปแบบงาน
ศิลปกรรม และรูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวท่ีพบในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ซึ่งปรากฏ
หลักฐานวาสรางข้ึนใน พ.ศ.1967 โดยสมเด็จเจาสามพระยา และเปนที่นาสังเกตวาหลักฐาน
ทางดานรปู แบบศิลปกรรมท่สี รา งขึน้ ในสมัยสมเดจ็ เจาสามพระยา มกั ปรากฏอิทธิพลศิลปะสุโขทัย
รวมดวยเสมอ รวมถึงรูปแบบเจดียประธานวัดมเหยงค67 ที่ทําเปนเจดียทรงระฆังมีชางลอมตาม
แบบศิลปะสุโขทยั 68
ความชัดเจนของอทิ ธิพลศลิ ปะสุโขทยั ท่ีปรากฏชัดเจนในชวงรัชกาลสมเด็จเจาสาม
พระยา อาจสบื เน่อื งจากความสัมพันธท างดา นการเมืองที่อาจเกี่ยวพันกับระบบเครือญาติ ระหวาง
สุโขทัย กับ อยุธยา ซ่ึงเปนท่ีทราบกันวาสมเด็จเจาสามพระยาทรงมีพระมเหสีเปนเจาหญิงชาว
สุโขทัย รวมถึงสมเด็จเจาสามพระยาก็อาจมีเชื้อสายสุโขทัยผานทางฝายพระมารดาดวยเชนกัน69
65 สืบแสง พรหมบญุ , ความสมั พันธในระบบบรรณาการระหวา งจีนกับไทย (กรงุ เทพฯ :
มลู นธิ ิโครงการตําราสังคมศาสตรแ ละมนษุ ยศาสตร, 2525), 85-104.
66 “พระราชพงศาวดารกรงุ เกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนติ ิ์,” ใน คําใหก ารชาวกรุงเกา
คาํ ใหการขนุ หลวงหาวดั และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบบั หลวงประเสรฐิ อกั ษรนติ ิ์, 445.
67 เรอื่ งเดยี วกนั , 447.
68 สันติ เล็กสขุ มุ , ศลิ ปะอยธุ ยา งานชา งหลวงแหง แผน ดิน, 67-69.
69 พเิ ศษ เจยี จนั ทรพ งษ, “การรวมอาณาจกั รสุโขทยั กบั อยธุ ยา,” : 32-33.
100
ความสัมพันธทางเครือญาติระหวางอาณาจักรทั้งสองนี้ นอกจากจะสงผลตอดานการเมืองแลว ยัง
สงผลโดยตรงตอรูปแบบงานศิลปะท่ีมีอิทธิพลศิลปะสุโขทัยผสมอยูมาก ดังที่ปรากฏในพระพิมพ
หมวดดงั กลาว นอกจากนีใ้ นจงั หวดั สพุ รรณบุรี เมอื งซึง่ ในสมยั อยธุ ยาตอนตนเคยเปนเมืองภายใต
การปกครองของกษัตริยอยุธยาในราชวงศสุพรรณบุรี ก็มักพบพระพิมพท่ีแสดงอิทธิพลศิลปะ
สุโขทัยลักษณะเดียวกับที่พบในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ซึ่งมีทั้งพระพิมพแบบซุมหนานาง
และพระพิมพท่ีทําเปนพระพุทธรูปลีลาในซุมทรงโคง ดังตัวอยางพระพิมพที่พบจากกรุวัดพระศรี
รัตนมหาธาตุ และ วดั ชุมนุมสงฆท่ีเชื่อวาสรางข้ึนสมยั สมเด็จพระนครนิ ทราธริ าช70
ดงั นน้ั จะสังเกตเหน็ วา กษัตริยอยุธยา โดยเฉพาะที่มาจากราชวงศสุพรรณบุรี มักจะ
มีความเกี่ยวของทางดานเครือญาติกับอาณาจักรสุโขทัย ทั้งน้ีเพื่ออาจหวังผลโดยตรงตอการผนวก
ดนิ แดนโดยใชร ะบบเครือญาตทิ ่ีฝายหนงึ่ แทรกซึมครอบงําอีกฝายหนึ่งทีละเล็กทีละนอยจนในที่สุด
อาณาจักรทั้งสองก็สามารถรวมเขาเปนอันหนึ่งอันเดียวอยางม่ันคงในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตร
โลกนาถ71
ผลจากการศึกษารูปแบบศิลปะบนพระพิมพหมวดที่ 3 ระยะท่ี 2 อาจสันนิษฐานได
วา เปน รปู แบบพระพมิ พท่ีนิยมอยูในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ 20 หรือในชวงระยะเวลาของการ
สรางพระปรางควัดราชบูรณะ อันอยูในชวงรัชกาลสมเด็จพระนครินทราธิราช และ สมเด็จพระ
บรมราชาธิราชท่ี 2 (เจาสามพระยา) ซ่ึงก็สอดคลองกับการพบพระพิมพรูปแบบดังกลาวในจังหวัด
ที่มีความเกี่ยวของกบั กษตั ริยคูด ังกลาวโดยเฉพาะจังหวัดสุพรรณบุรี
70 มนสั โอภากลุ , พระกรเุ มอื งสุพรรณ, 51.
71 พิเศษ เจยี จนั ทรพงษ, “การรวมอาณาจกั รสุโขทัยกบั อยธุ ยา,” : 31-37.
บทท่ี 4
บทวเิ คราะห และ สรปุ
พระพิมพจํานวนมากทพี่ บภายในกรพุ ระปรางควัดราชบูรณะ นับเปนหลักฐานสําคัญใน
การทําความเขาใจ และศึกษารูปแบบของพระพิมพในสมัยอยุธยาตอนตน ทั้งน้ีวัดราชบูรณะ
ปรากฏขอมูลทางประวัติศาสตรรองรับเก่ียวกับชวงระยะเวลาในการสรางที่แนชัด โดยพระราช
พงศาวดารกรงุ เกา หลายฉบบั กลาวในทิศทางเดยี วกันวา วัดราชบรู ณะสรา งขึ้นในรัชกาลของสมเดจ็
พระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) ซึ่งก็สอดคลองกับหลักฐานทางศิลปกรรมของปรางค
ประธานวัดราชบูรณะที่มีรูปแบบศิลปะในชวงอยุธยาตอนตน ท้ังน้ีเปนที่ชัดเจนวาวัตถุส่ิงของ
ภายในกรุพระปรางคจะตองสรางข้ึนในคราวสรางพระปรางค หรือมีอยูกอนการสรางพระปรางค
ดงั ตัวอยางพระพิมพศลิ ปะทวารวดี และ พระพิมพศลิ ปะลพบุรี
พระพิมพในกรุพระปรางควัดราชบูรณะปรากฏจํานวน และ รูปแบบที่หลากหลาย
ท้ังน้ีอาจเน่ืองมาจากการท่ีประชาชนท่ัวไปไดมีสวนรวมในการสรางพระพิมพบรรจุภายในกรุพระ
ปรางคคร้ังน้ีดวย ดังปรากฏหลักฐานจารึกดานหลังพระพิมพท่ีมีอักษรไทยแบบสุโขทัย และ
อักษรขอมสมัยอยุธยาตอนตน กลาวถึงรายนามผูสรางพระพิมพ และที่สําคัญคือจารึกอักษรจีน
ดานหลังพระพมิ พท ก่ี ลา วถึงคนจีนในราชวงศเหม็งไดรว มกันสรางพระพิมพน ไ้ี ว ซ่งึ จากเหตุปจ จยั
ดังกลาวจึงสงผลใหพระพิมพในกรุพระปรางควัดราชบูรณะมีรูปแบบที่หลากหลายดวยกัน ซึ่งจาก
ความหลากหลายของรูปแบบพระพิมพในกรุพระปรางควัดราชบูรณะแหงน้ี ชวนใหคิดไดวาใน
สมัยอยุธยาตอนตนอาจมีการพัฒนารูปแบบพระพิมพอยางตอเน่ือง ซ่ึงอาจขึ้นอยูกับระยะเวลา
และอทิ ธิพลทางศลิ ปะท่เี ขา มามีบทบาทในอาณาจกั รอยุธยา
ดังนั้นในการศึกษาพระพิมพในกรุพระปรางควัดราชบูรณะคร้ังน้ีจึงมุงเนนเฉพาะกลุม
พระพิมพที่มีรูปแบบศิลปะในชวงอยุธยาตอนตน เพื่อที่ตองการทราบถึงรูปแบบพระพิมพ และ
พัฒนาการของรูปแบบพระพิมพสมัยอยุธยาตอนตนแตละชวงสมัย จนกระท่ังสามารถทราบถึง
รปู แบบพระพิมพท น่ี ยิ มอยใู นคราวสรางพระปรางคว ัดราชบรู ณะ รวมถึงอทิ ธิพลศิลปะท่ีมีบทบาท
อยูในขณะน้ัน โดยใชการศึกษาจากรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพ รูปแบบประเภทของพระ
พิมพ รวมถึงลวดลายประดับบนพระพิมพ มาเทียบเคียงกับหลักฐานทางประวัติศาสตร และ
โบราณคดี ดังท่ีสามารถจําแนกลําดับวิวัฒนาการทางดานรูปแบบพระพิมพศิลปะอยุธยาตอนตน
ออกเปน 3 หมวดดว ยกนั ดังตอ ไปน้ี
101
102
1. ลําดับวิวัฒนาการทางดานรูปแบบของพระพิมพศิลปะอยุธยาตอนตน ที่จบจากกรุพระปรางค
วัดราชบรู ณะ
1.1 พระพมิ พอ ทิ ธิพลศิลปะลพบุรี (ปลายพุทธศตวรรษท่ี 19 - ตนพทุ ธศตวรรษท่ี 20)
เปน พระพมิ พท ีม่ รี ูปแบบสบื ทอดมาจากศิลปะลพบุรที ั้งในสวนของพุทธลักษณะของ
พระพุทธรูปบนพระพิมพที่สอดคลองกับรูปแบบพระพุทธรูปแบบอูทองรุนที่ 2 รวมถึงรูปแบบ
พระพิมพ และรายละเอียดตางๆที่ประดับบนพระพิมพ เชน รูปแบบซุมทรงบรรพแถลงท่ีมี
องคประกอบคลายกับลักษณะหนาบรรพ (หนาบัน)ในสถาปตยกรรม รวมถึงรูปแบบซุมเรือนแกว
ท่ีมีการประดับใบระกาบนกรอบซุม ถึงแมวาพระพิมพหมวดดังกลาวจะปรากฏอิทธิพลศิลปะ
ลพบุรีอยูมากก็ตาม แตก็มีรายละเอียดบนพระพิมพบางสวนที่ชวนใหนึกถึงอิทธิพลศิลปะพุกาม
โดยเฉพาะการประดับพระสาวก หรือภาพบุคคลกระทําอัญชลี ขนาบท้ังสองขางของพระพุทธเจา
และการประดับพุมโพธิ์พฤกษทรงกลมท่ีดานบนซุม รวมถึงลักษณะรูปทรงส่ีเหล่ียมมนยอดโคง
แหลมของพระพมิ พประเภทแผงที่มปี รากฏมากอ นแลวอยา งมากในศลิ ปะพกุ าม
จากรูปแบบพระพิมพที่สืบทอดมาจากอิทธิพลศิลปะรุนเกา เชน ศิลปะพุกาม และ
ศิลปะลพบุรี ประกอบกับรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพที่เปนรูปแบบของพระพุทธรูปใน
ระยะแรกของอาณาจักรอยุธยา จึงอาจเปนไปไดวารูปแบบพระพิมพดังกลาวเปนรูปแบบท่ีนิยมอยู
ในชวง ปลายพุทธศตวรรษท่ี 19 ถึง ตนพุทธศตวรรษท่ี 20 และจากการเปดกรุพระปรางควัดราช
บูรณะไดพบพระพุทธรูปแบบอูทองรุนที่ 2 ในจํานวนนอย ประกอบกับความไมหลากหลายของ
พระพิมพรูปแบบดังกลาวที่พบในกรุแหงน้ี จึงอาจเปนไปไดวาในชวง พ.ศ.1967 รูปแบบ
พระพทุ ธรูปแบบอทู องรุนที่ 2 และรูปแบบพระพมิ พแ บบดงั กลาวไดค ลายความนยิ มลงไปแลว
1.2 พระพมิ พศิลปะสโุ ขทยั (ตนพุทธศตวรรษท่ี 20- ครึ่งหลังพทุ ธศตวรรษท2ี่ 0)
พระพิมพหมวดดังกลาวมีรูปแบบศิลปะสุโขทัยอยางชัดเจน โดยเฉพาะรูปแบบ
พระพุทธรูปบนพระพิมพที่มีลักษณะคลายพระพุทธรูปหมวดใหญศิลปะสุโขทัย รวมถึงการทํา
ลกั ษณะพระอริ ิยาบถลลี าทีไ่ ดสดั สว นตามแบบศลิ ปะสุโขทัย นอกจากน้ีความนิยมประดับลวดลาย
ประเภทลายพนั ธพุ ฤกษาก็คงมอี ยูทั่วไปบนพระพิมพห มวดดังกลา ว โดยเฉพาะลักษณะการประดับ
แจกันดอกไมบริเวณเสาซุม อยางไรก็ตามรูปแบบซุมเรือนแกวของพระพิมพหมวดดังกลาวมีการ
นํารูปแบบกรอบซุมหนานางท่ีนิยมอยูในศิลปะสุโขทัยชวงปลายพุทธศตวรรษท่ี 19-ตนพุทธ
ศตวรรษท่ี 20 ซึ่งก็อาจสันนิษฐานไดวารูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวเปนรูปแบบที่มีมาแลว
ต้ังแตตนพุทธศตวรรษท่ี 20 เปนอยางนอย และเปนพระพิมพที่เปนรูปแบบเฉพาะ และมีความ
แพรหลายไมมากนัก ทั้งนี้รูปแบบพระพิมพหมวดดังกลาวนอกจากจะพบในกรุพระปรางควัดราช
103
บูรณะแลว ยังพบอีกเปนจํานวนมากในจังหวัดสุพรรณบุรี เชน กรุเจดียวัดชุมนุมสงฆที่อาจสราง
ขึ้นในสมยั สมเด็จพระนครินทราธิราช และ ในกรุพระปรางคป ระธานวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ ซึ่งมี
หลักฐานวาอาจสรางข้ึนในสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 (เจาสามพระยา) เชนเดียวกับปรางค
วัดราชบูรณะ ดงั นนั้ รปู แบบพระพมิ พหมวดดังกลา วมคี วามนยิ มอยใู นชว งคร่งึ หลงั พุทธศตวรรษที่
20 โดยเฉพาะในรัชกาลสมเด็จพระนครินทราธิราช และ สมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 2 ซึ่งเปน
กษตั รยิ ก รงุ ศรอี ยธุ ยาที่มาจากราชวงศส ุพรรณบรุ ี
1.3 พระพมิ พอ ิทธพิ ลศลิ ปะสโุ ขทัย (ตน พทุ ธศตวรรษที่ 20- ครึง่ หลงั พทุ ธศตวรรษท่ี20)
พระพิมพหมวดดังกลาวปรากฏการเขามามีบทบาทของอิทธิพลศิลปะสุโขทัยอยาง
ชัดเจน ดังที่แสดงผานรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพท่ีมีพระพักตรรูปไข พระวรกายมีลักษณะ
ผอมบาง แตอยา งไรกต็ ามพระพิมพห มวดดงั กลาวยงั คงแสดงถึงความแตกตางของรูปแบบพิมพ ที่
อาจเกิดจากความแตกตางทางดานระยะเวลา ซ่ึงสงผลโดยตรงตอรูปแบบศิลปะสุโขทัยท่ีมีอยูมาก
นอยแตกตางกันไปในแตละพิมพ จึงสงผลใหสามารถแยกศึกษาพระพิมพหมวดดังกลาวออกเปน
2ระยะดว ยกนั
1.3.1 ระยะแรก (ชว งคร่งึ แรกของพุทธศตวรรษท่ี 20)
รูปแบบอิทธิพลทางศิลปะรวมถึงการจัดวางรายละเอียดตางๆในพระพิมพกลุม
ดังกลาวมีรูปแบบเดียวกับพระพิมพอิทธิพลศิลปะลพบุรีซ่ึงมีพื้นฐานมาจากอิทธิพลศิลปะพุกาม
และศิลปะลพบุรี โดยแสดงผานรูปแบบพระพิมพประเภทประดับซุมทรงบรรพแถลง และซุม
เรือนแกว และพระพิมพประเภทแผง แตอีกสวนหน่ึงก็มีการพัฒนารูปแบบเพ่ิมข้ึน ท้ังน้ีอาจ
เน่ืองจากการเขามาของกระแสอิทธิพลศิลปะสุโขทัยซึ่งสงผลโดยตรงตอรูปแบบพระพุทธรูปที่มี
ลักษณะพระพักตรรูปไข พระรัศมีเปนรูปเปลว และพระวรกายบอบบางคลายพระพุทธรูปหมวด
ใหญศ ลิ ปะสโุ ขทัย รวมถงึ การนําลักษณะพระพุทธรปู อิริยาบถลลี ามาทําเปน พระพิมพ
อยางไรก็ตามเปนที่นาสังเกตวาพุทธลักษณะของพระพุทธรูปบนพระพิมพ
กลุมดังกลาวถึงจะดูบอบบางตามแบบพระพุทธรูปหมวดใหญศิลปะสุโขทัยก็ตาม แตก็ยังคงมี
ลักษณะสีพระพักตรท่ีดุดัน มีไรพระศก รวมถึงมีพระอิริยาบถที่ดูแข็งกระดาง นอกจากน้ีลักษณะ
พระพุทธรูปลีลาบนพระพิมพกลุมดังกลาวยังคงมีความแข็งกระดาง หรือปรากฏแถบรัดประคด
คาดทับจีบผาหนานางตามลักษณะการครองผาของพระพุทธรูปศิลปะลพบุรี ซึ่งรูปแบบดังกลาว
อาจแสดงถึงอิทธิพลศิลปะสุโขทัยท่ีเขามาในระยะเริ่มแรกของอาณาจักรอยุธยา ท้ังนี้จะเห็นถึง
อิทธิพลทางศิลปะลพบุรที ่ยี ังคงปรากฏอยูมากในพระพิมพก ลุมดังกลา วนี้
104
จากหลักฐานในพระราชพงศาวดารกรุงเกากลาวถึงเหตุการณความสัมพันธ
ระหวางอยุธยากับสุโขทัย ปรากฏอยางชัดเจนในสมัยสมเด็จพระบรมราชาธิราชที่ 1 (ขุนหลวงพะ
งั่ว) พระองคทรงตีเมืองสุโขทัยเปนเมืองข้ึนไดในป พ.ศ.1921 ซึ่งชวงเวลาดังกลาวอาจเปนชวงท่ี
อิทธิพลศิลปะสุโขทัยแพรเขามาในอยุธยาอยางจริงจัง รวมถึงรูปแบบพระพิมพกลุมดังกลาวดวย
เชนกัน และจากการเปดกรุพระปรางควัดราชบูรณะ พบความหลากหลายของรูปแบบพระพิมพ
กลุมดังกลาวพอสมควร จึงเช่ือวารูปแบบพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย ระยะแรก นาจะเกิดขึ้น
ในชวง ตนพทุ ธศตวรรษที่ 20 และยงั คงมีเลื่อยมาถงึ คร่งึ หลังพุทธศตวรรษที่ 20
1.3.2 ระยะที่ 2 (คร่ึงหลงั พทุ ธศตวรรษที่ 20)
พระพิมพหมวดดังกลาวปรากฏอิทธิพลศิลปะสุโขทัยอยางชัดเจนท้ังในสวน
ของพุทธลักษณะพระพุทธรูปบนพระพิมพที่ดูออนชอยตามแบบศิลปะสุโขทัยมากย่ิงข้ึน รวมถึง
ความนิยมรูปแบบพระพิมพท่ีทําเปนภาพพระพุทธรูปลีลาแบบสุโขทัย รายละเอียดตางๆบนพระ
พิมพ เชน รูปแบบซุมหนานาง และ ลวดลายประดับบนพระพิมพก็ยังคงเปนรูปแบบท่ีสืบ
เน่ืองมาจากพระพิมพแบบสุโขทัย โดยเฉพาะความนิยมลวดลายพันธุพฤกษา และลักษณะการ
ประดับแจกันดอกไมบริเวณเสาเรือนแกวท้ังสองขาง อยางไรก็ตามเปนที่นาสังเกตวาพระพิมพ
หมวดดังกลา วนอกจากจะมีรูปแบบทสี่ ืบเนื่องมาจากพระพิมพแบบสโุ ขทัย นอกจากนี้ยังมีรูปแบบ
จากอิทธิพลศิลปะลพบุรีสืบเน่ืองอยูดวยเชนกัน โดยเฉพาะพระพิมพประเภทซุมทรงบรรพแถลง
ซุมเรือนแกว และพระพิมพประเภทแผง แตส่ิงที่ทําใหเราสามารถกําหนดไดวาพระพิมพแบบ
ตางๆเหลานี้มีอายุอยูในชวงเดียวกัน ไดแก รูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพ และความไม
เครงครัดของระเบียบซุมทรงบรรพแถลง และ ซุมเรือนแกวท่ีมีความออนชอยมากขึ้น รวมถึงไม
นยิ มประดบั ชอฟา ใบระกา บนกรอบซุม ประกอบกับลักษณะลายเม็ดประคําท่ีประดับเรียงรายใน
กรอบซมุ ประเภทตางๆซง่ึ ไมเคยปรากฏในพระพมิ พศ ลิ ปะลพบรุ ี
รูปแบบศิลปะบนพระพิมพหมวดดังกลาวน้ีมีความสอดคลองกับงาน
ศิลปกรรมท่ีพบภายในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ โดยเฉพาะรูปแบบกรอบซุมหนานางปูนปน
ประดับซุมในกรุหองท่ี 2 ที่มีลักษณะใกลเคียงกับรูปแบบซุมเรือนแกวบนพระพิมพหมวดดังกลาว
ในสว นของการปรับเปลี่ยนสวนปลายกรอบซุมมาเปนลักษณะกระหนกแบบอยุธยาตอนตน ซึ่งแต
เดิมซุมหนานางในศิลปะสุโขทัยจะเปนกลุมกระหนกวงโคงคลายลายพันธุพฤกษา รวมถึงการ
คนพบพระพุทธรูปแบบอูทองรุนที่ 3 ในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ซ่ึงมีจํานวนมากกวา
พระพุทธรูปแบบอื่นๆ สอดคลองกับรูปแบบพระพุทธรูปบนพระพิมพหมวดดังกลาวที่มีลักษณะ
เดียวกับพระพุทธรูปแบบอูทองรุนที่ 3 ในสวนของพระพิมพแบบซุมเรือนแกว ไมปรากฏการ
ประดับใบระกาบนกรอบซุม และกรอบซุมประดับลายเม็ดประคํา รวมถึงมีการประดับแจกัน
105
ดอกไมทั้งสองขางของซุม สําหรับลักษณะการประดับแจกันดอกไมบริเวณเสาซุมเปนรูปแบบท่ี
นิยมมากในพระพิมพศิลปะสุโขทัย และเปนรูปแบบที่พบมากในงานจิตรกรรมภาพพระพุทธเจา
ภายในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ลักษณะดังกลาวตางกับรูปแบบพระพิมพซุมเรือนแกวอิทธิพล
ศิลปะลพบรุ อี ยา งชดั เจน
ดังน้ันอาจสรุปไดวารูปแบบพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัย ระยะที่ 2 ท้ังใน
กลุมแบบอยางศิลปะสุโขทัย และกลุมแบบอยางอิทธิพลศิลปะลพบุรี ลวนแตปรากฏรายละเอียดท่ี
ใกลเคียงกันท้ังในดานพุทธลักษณะของพระพุทธรูปบนพระพิมพที่ดูออนชอยแบบพระพุทธรูปใน
ศิลปะสุโขทัย รวมถึงลักษณะลวดลายประดับที่นิยมประเภทลายพันธุพฤกษา และการประดับ
แถวลายเม็ดประคําภายในกรอบซุมรูปแบบตางๆ ท้ังในสวนของซุมทรงบรรพแถลง ซุมเรือนแกว
และ ซุม หนานาง ประกอบกบั เปน ที่นา สงั เกตวาพระพมิ พหมวดดังกลาวที่พบในกรุพระปรางควัด
ราชบูรณะมีจํานวนคอนขางมาก และมีความหลากหลายทางดานรูปแบบพิมพที่ปรากฏรูปแบบ
ศิลปะสุโขทัยอันสอดคลองกับงานศิลปกรรมที่พบภายในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ทั้งในสวน
รูปแบบจิตรกรรม รูปแบบซุมหนานางที่ประดับซุมจระนําในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ รวมถึง
รูปแบบพระพุทธรปู บนพระพิมพทส่ี อดคลองกับรปู แบบพระพทุ ธรูปแบบทพี่ บมากในกรดุ งั กลาวน้ี
ดังนั้นจึงอาจสันนิษฐานไดวาพระพิมพหมวดท่ี 3 อิทธิพลศิลปะสุโขทัย นาจะเปนรูปแบบพระ
พิมพที่นิยมอยูในชวง ครึ่งหลังพุทธศตวรรษท่ี 20 หรือในชวงคราวสรางพระปรางควัดราชบูรณะ
โดยเฉพาะในชวงรัชกาลสมเด็จพระนครนิ ทราธิราช และสมเดจ็ เจาสามพระยา
2. รูปแบบนิยมพระพิมพอิทธิพลศิลปะสุโขทัยในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ ความสัมพันธกับ
หลกั ฐานทางประวัติศาสตร
ผลจากการศึกษารูปแบบพระพิมพในเบ้ืองตนช้ีใหเห็นถึงอิทธิพลศิลปะสุโขทัยที่สงผล
ตอรูปแบบพระพิมพจํานวนมากท่ีพบในกรุพระปรางควัดราชบูรณะ โดยเฉพาะรูปแบบพระพิมพ
ที่มีพัฒนาการทางดานศิลปะจัดอยูในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษที่ 20 ซึ่งเปนรูปแบบที่นิยมอยูใน
คราวสรางพระปรางควัดราชบูรณะ สอดคลองกับรูปแบบศิลปกรรมภายในกรุพระปรางควัดราช
บูรณะที่ปรากฏอิทธิพลศิลปะสุโขทัยอยางชัดเจน ท้ังในสวนของรูปแบบงานจิตรกรรมฝาผนัง
และ รปู แบบพระพุทธรูปแบบอทู องรุน ที่ 3 ที่พบเปนจาํ นวนมากภายในกรดุ งั กลาว ส่งิ ตา งๆเหลา น้ี
บงบอกถึงกระแสอิทธิพลศิลปะสุโขทัยที่เขามามีบทบาทอยางมากในชวงคราวสรางพระปรางควัด
ราชบูรณะ ซ่ึงคาบเก่ยี วในระหวางรชั กาลสมเด็จพระนครนิ ทราธิราช และ สมเด็จเจาสามพระยา
ความชัดเจนของอิทธิพลศิลปะสโุ ขทัยที่ปรากฏในชว งรัชกาลสมเด็จพระนครนิ ทราธิราช
และสมเด็จเจาสามพระยา อาจสืบเนื่องจากความสัมพันธทางดานการเมืองท่ีอาจเกี่ยวพันกับระบบ
106
เครือญาติ ระหวางสุโขทัย กับ อยุธยา ซ่ึงเปนท่ีทราบกันวาสมเด็จเจาสามพระยาทรงมีพระมเหสี
เปนเจาหญิงชาวสุโขทัย รวมถึงสมเด็จเจาสามพระยาก็อาจมีเช้ือสายสุโขทัยผานทางฝายพระ
มารดาดวยเชนกัน ความสัมพันธทางเครือญาติระหวางอาณาจักรทั้งสองนี้ นอกจากจะสงผลตอ
ดานการเมอื งแลว ยงั สงผลโดยตรงตอรูปแบบงานศิลปะท่ีมอี ทิ ธิพลศลิ ปะสโุ ขทัยผสมอยูมาก ดังที่
ปรากฏในพระพมิ พหมวดดังกลาว
นอกจากนี้ในจังหวัดท่ีมีความเก่ียวของโดยตรงกับกษัตริยคูดังกลาวมักจะพบพระพิมพ
รูปแบบท่ีปรากฏอิทธิพลศิลปะสุโขทัยเชนเดียวกัน โดยเฉพาะจังหวัดสุพรรณบุรีซ่ึงเปนเมืองท่ี
กษัตริยจากอยุธยาท่ีมาจากราชวงศสุพรรณบุรีเคยปกครองมากอน โดยเฉพาะสมเด็จพระนครินท
ราธิราชท่ีพระองคทรงอาจมีเชื้อสายสุโขทัยดวยเชนกัน ดังนั้นจะสังเกตเห็นวากษัตริยอยุธยา
โดยเฉพาะที่มาจากราชวงศสุพรรณบุรี มักจะมีความเก่ียวของทางดานเครือญาติกับอาณาจักร
สุโขทัย ท้ังน้ีเพื่ออาจหวังผลโดยตรงตอการผนวกดินแดนโดยใชระบบเครือญาติจนในท่ีสุด
อาณาจักรทั้งสองก็สามารถรวมเขาเปนอันหน่ึงอันเดียวอยางม่ันคงในรัชกาลสมเด็จพระบรมไตร
โลกนาถ
ผลจากการศึกษารูปแบบศิลปะบนพระพิมพหมวดที่ 3 อาจสันนิษฐานไดวาเปนรูปแบบ
พระพิมพที่นิยมอยูในชวงครึ่งหลังพุทธศตวรรษท่ี 20 หรือในชวงระยะเวลาของการสรางพระ
ปรางควัดราชบูรณะ โดยอยูในชวงรัชกาลสมเด็จพระนครินทราธิราช และ สมเด็จพระบรม
ราชาธิราชท่ี 2 (เจาสามพระยา) ซึ่งก็สอดคลองกับการพบพระพิมพรูปแบบดังกลาวในจังหวัดที่มี
ความเก่ยี วขอ งกับกษัตรยิ คูดงั กลา ว
107
บรรณานุกรม
ภาษาไทย
กรมศลิ ปากร. จารกึ ในประเทศไทย เลม 5. กรุงเทพฯ : กรมศลิ ปากร, 2529.
. จารกึ สมยั สุโขทัย. กรงุ เทพฯ : กรมศลิ ปากร, 2526.
. นําชมพพิ ิธภัณฑสถานแหง ชาติเจาสามพระยา. กรุงเทพฯ : รงุ ศลิ ปก ารพมิ พ, 2548.
กฤษณ อนิ ทโกศยั . “รายงานการเปดกรุ ในองคพ ระปรางค วดั ราชบูรณะ.” ใน จิตรกรรม และ
ศิลปวัตถุ ในกรุพระปรางควัดราชบูรณะจังหวัดพระนครศรีอยุธยา, 22-28. พระนคร :
กรมศลิ ปากร, 2501.
. “เปด กรุวดั ราชบรู ณะ จงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา.” ใน พระพุทธรูป และพระ
พมิ พ ในกรพุ ระปรางควัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา, 11-14. พระนคร : หาง
หุนสว นจาํ กัดศิวพร, 2502.
ฉา่ํ ทองคาํ วรรณ. “คาํ อานจารึก.” ใน จิตรกรรม และ ศลิ ปวตั ถุ ใน กรุพระปรางคว ดั ราชบรู ณะ
จังหวดั พระนครศรีอยธุ ยา, 60. พระนคร : กรมศิลปากร, 2501.
เชษฐ ติงสัญชล.ี “พระพทุ ธรูปในศิลปะอินเดยี .” เอกสารคําสอนวชิ า 310 211ศิลปะอนิ เดีย และ
317 413 สัมมนาศิลปะอินเดีย ภาควิชาประวัติศาสตรศิลปะ คณะโบราณคดี
มหาวทิ ยาลัยศิลปากร, 2550. (อดั สาํ เนา)
บริบาลบุรีภณั ฑ, หลวง. “ประติมากรรมสมัยอยธุ ยา.” ใน จิตรกรรม และ ศลิ ปวตั ถุ ใน กรุพระ
ปรางควัดราชบรู ณะ จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยา, 41. พระนคร : กรมศลิ ปากร, 2501.
ปรมานชุ ติ ชโิ นรส, สมเด็จกรมพระ. พระปฐมสมโพธกิ ถา. กรุงเทพฯ : หา งหนุ สว นจาํ กดั อาํ นวย
สาสการพิมพ, 2549.
ประเสรฐิ ณ นคร. “จารึกลานทอง วดั พระศรรี ัตนมหาธาตุ สุพรรณบรุ .ี ” ใน อักษร ภาษา จารึก
วรรณกรรม รวมบทนิพนธ “เสาหลักทางวิชาการ” ของ ศาสตราจารย ดร.ประเสริฐ ณ
นคร, 179-187. กรุงเทพฯ : สาํ นกั พิมพมตชิ น, 2549.
. “พิษณุโลกกบั อาณาจกั รสุโขทยั .” ใน ประวตั ศิ าสตรเบ็ดเตล็ด รวมบทนิพนธ “เสา
หลักทางวิชาการ”ของ ศาสตราจารย ดร.ประเสริฐ ณ นคร, 94-98. กรุงเทพฯ :
สํานักพมิ พม ติชน, 2549.
“พระราชพงศาวดารกรงุ เกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนติ ์ิ.” ใน คาํ ใหก ารชาวกรุงเกา คาํ ใหก าร
ขุนหลวงหาวัด และพระราชพงศาวดารกรุงเกา ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พิมพ
คร้งั ที่ 2. กรงุ เทพฯ : สาํ นกั พิมพค ลังวิทยา, 2510.
108
พระราชพงศาวดารฉบับพระราชหัตถเลขา เลม1. พมิ พคร้ังท่ี 7. กรงุ เทพฯ : สํานกั พิมพค ลังวทิ ยา,
2516.
พริ ยิ ะ ไกรฤกษ. ประวัติศาสตรศลิ ปะในประเทศไทย ฉบับคมู อื นักศึกษา. กรงุ เทพฯ : อมรินทร
การพมิ พ, 2528.
มนัส โอภากลุ . พระกรเุ มืองสุพรรณ. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพร ุงวัฒนา, 2516.
มานิต วลั ลิโภดม. “พระพิมพว ดั ราชบรู ณะ.” ใน พระพทุ ธรปู และพระพิมพ ในกรุพระปรางคว ัด
ราชบรู ณะ จังหวัดพระนครศรอี ยธุ ยา, 28-38. พระนคร : กรมศิลปากร, 2502.
ยอรช เซเดส. ตาํ นานพระพมิ พ. พระนคร : ศลิ ปาบรรณาคาร, 2495.
ศรีศักร วัลลโิ ภดม. พระเคร่ืองในเมอื งสยาม. กรงุ เทพฯ : สํานักพิมพมตชิ น, 2537.
ศักดช์ิ ัย สายสิงห. พัฒนาการศลิ ปกรรมสมยั กอนอยธุ ยา พทุ ธศตวรรษที1่ 8-23. กรงุ เทพฯ :
มหาวิทยาลยั ศลิ ปากร, 2549.
. ศิลปะสโุ ขทยั บทวิเคราะหหลกั ฐานโบราณคดี จารึกและศิลปกรรม. พมิ พค รงั้ ท่ี 2.
กรุงเทพฯ : โรงพิมพมหาวิทยาลยั ศลิ ปากร, 2551.
สนั ติ เลก็ สขุ มุ . เจดียความเปน มาและคาํ ศัพทเรยี กองคประกอบเจดียใ นประเทศไทย. พมิ พค รง้ั ท่ี 5.
กรงุ เทพฯ : สาํ นกั พมิ พมตชิ น, 2552.
. เจดียร ายทรงปราสาทยอด วัดราชบรู ณะ จงั หวดั พระนครศรอี ยุธยา. กรงุ เทพฯ :
อมรินทรวชิ าการ, 2541.
. เจดียส มยั สโุ ขทยั ทีว่ ดั เจดียเ จด็ แถว. กรุงเทพฯ : สาํ นักพมิ พเ มืองโบราณ, 2534.
. ประวัติศาสตรศิลปะไทย ฉบับยอ การเร่มิ ตนและการสืบเนือ่ งงานชา งในศาสนา. พมิ พ
ครง้ั ท่ี 2. กรุงเทพฯ : สาํ นักพมิ พเมอื งโบราณ, 2547.
. ววิ ฒั นาการของชั้นประดบั และลวดลายสมยั อยธุ ยาตอนตน . กรงุ เทพฯ : อมรินทรการ
พมิ พ, 2522.
. ศิลปะสุโขทัย. พมิ พค รงั้ ที่ 2. กรุงเทพฯ : สํานักพิมพเ มอื งโบราณ, 2549.
. ศิลปะอยุธยา งานชางหลวงแหง แผน ดนิ . พิมพค รั้งท่ี 3. กรุงเทพฯ : สาํ นักพิมพเมอื ง
โบราณ, 2550.
สันติ เล็กสุขุม และ กมล ฉายาวฒั นะ. จิตรกรรมฝาผนังสมัยอยุธยา. กรงุ เทพฯ : เจริญวิทยก าร
พิมพ, 2524.
สืบแสง พรหมบุญ. ความสมั พันธในระบบบรรณาการระหวา งจนี กบั ไทย. กรุงเทพฯ : มลู นิธิ
โคลงการตําราสังคมศาสตรแ ละมนษุ ยศาสตร, 2525.
109
สุภัทรดศิ ดิศกลุ , หมอมเจา . และ สนั ติ เลก็ สขุ ุม. เทย่ี วดงเจดียท พี่ มา ประเทศผา นประวตั ศิ าสตร
ศลิ ปะและวัฒนธรรม. พิมพคร้งั ที่ 2. กรุงเทพฯ : สาํ นักพิมพมติชน, 2549.
. “โบราณวตั ถทุ ีค่ นพบจากพระปรางคว ัดราชบูรณะ รนุ ท2ี่ .” ใน พระพุทธรูป และพระ
พิมพ ในกรพุ ระปรางคว ัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา, 17-18. พระนคร : กรม
ศลิ ปากร, 2502.
แสง มนวทิ รู . “เรอื่ งพระอดตี พุทธ.” ใน จติ รกรรม และ ศลิ ปวัตถุ ใน กรุพระปรางคว ัดราชบูรณะ
จังหวดั พระนครศรอี ยุธยา, 42-53. พระนคร : กรมศิลปากร, 2501.
อชิรชั ญ ไชยพจนพ านิช. “ประภามณฑลรอบพระวรกายในงานปนู ปนวัดมหาธาตุ และวัดราช
บรู ณะ.” เมืองโบราณ 30 ,1 (มกราคม-มีนาคม 2547) : 122-125.
อไุ รศรี วนศะริน. “จารึกภาษามอญบางหลกั ในภาคตะวันออกเฉียงเหนอื .” ใน ดินแดนไทยจาก
ยุคประวัติศาสตรตอนตนจนถึงคริสตศตวรรษท่ี 15, 501-514. กรุงเทพฯ : มหาวิทยาลัย
ศิลปากร, 2531. (เอกสารประกอบการประชุมทางวิชาการระดับชาติฝรั่งเศสไทย ครั้งท่ี
1).
บทความ
ชาญคณิต อาวรณ. “ร้ิวจีวรแบบธรรมชาติในศิลปะอยุธยา กับขอสันนิษฐานอทิ ธิพลศลิ ปะจนี
หลักฐานจากวัดราชบูรณะและวัดมหาธาตุ.” เมืองโบราณ 35, 1 (มกราคม- มีนาคม
2552) : 62-64.
พิเศษ เจยี จันทรพงษ. “การรวมอาณาจกั รสโุ ขทยั กบั อยุธยา.” เมอื งโบราณ 1 , 2
(มกราคม-มนี าคม 2518) : 32-33.
รงุ โรจน ธรรมรุง เรอื ง. “ยมกปาฏิหาริยท ว่ี ัดราชบรู ณะ.” ใน เมืองโบราณ 30, 1 (มกราคม- มนี าคม
2547) : 114-120.
สนั ติ เล็กสขุ ุม. “เรือนแกว หรอื ซุมคือรปู สญั ลักษณของอาคาร.” ศิลปวฒั นธรรม 16, 12 (ตลุ าคม
2538) : 176 -177.
สภุ ัทรดิศ ดศิ กลุ , หมอมเจา . “รายงานสาํ รวจทางโบราณคดี.” ศลิ ปากร 9 , 3 (กรกฎาคม 2537) :
36-37.
110
วทิ ยานพิ นธ
สวาง สมิ ะแสงยาภรณ. “แบบศลิ ปะท่ปี รากฏในงานจติ รกรรมฝาผนังภายในกรุ ณ พระปรางค
ประธานวัดราชบูรณะ จงั หวดั พระนครศรีอยุธยา.” ศิลปะนิพนธปริญญาศิลปะบัณฑติ
ภาควิชาประยุกตศ ลิ ปศกึ ษา คณะมัณฑนศลิ ป มหาวทิ ยาลัยศลิ ปากร, 2522.
สริ ินุช เรืองชวี ิน. “จติ รกรรมฝาผนังสมยั อยธุ ยาตอนตน ในกรพุ ระปรางคว ัดราชบรู ณะ จงั หวดั
พระนครศรีอยุธยา.” สารนิพนธปริญญาศิลปศาสตรมหาบัณฑิต สาขาประวัติศาสตร
ศิลปะ บณั ฑติ วิทยาลยั มหาวิทยาลยั ศิลปากร, 2549.
เอกสารตา งประเทศ
Hassan Haskia. ANCIENT BUDDHIS ART From BURMA. Singapore : Image Printers Pte
Ltd, 1993.
111
ประวตั ิการศกึ ษา
ชื่อ-สกุล นายนพพล งามวงษว าน
ทีอ่ ยู 16/1 หมู 2 ตาํ บลเทพราช อําเภอบา นโพธิ์ จังหวดั ฉะเชิงเทรา 24140
ประวตั กิ ารศึกษา -ปรญิ ญาศิลปะบณั ฑติ (จติ รกรรม) คณะศลิ ปกรรมมหาวทิ ยาลยั เทคโนโลยี
2550 ราชมงคลรัตนโกสินทร (วิทยาเขตเพาะชา ง)
-ศกึ ษาตอระดบั ปรญิ ญามหาบัณฑิต สาขาประวตั ศิ าสตรศ ลิ ปะ บัณฑิต
2551 วิทยาลัย มหาวทิ ยาลัยศิลปากร