MODUL 2 NOTA GEOMORFOLOGI

MODUL 2
ULANGKAJI
BERFOKUS

942/1

BAHAGIAN A
GEOGRAFI ALAM SEKITAR FIZIKAL

TEMA 2: SISTEM GEOMORFOLOGI

Bil Tajuk Halaman
2.1 2-3
PENGENALAN KEPADA PROSES
2.2 GEOMORFOLOGI 4-7
2.2.1 KONFIGURASI BENTUK BUMI 7-15
2.2.2 15-27
2.2.3 BATUAN 28-36
2.3
PROSES ENDOGENETIK 37-42
2.3.1
2.3.2 HANYUTAN BENUA 43-48
2.3.3 49-63
2.3.4 PEMBENTUKAN LANSKAP DI KAWASAN TROPIKA 64-74
2.4 LEMBAP 74-78

LULUHAWA

PERGERAKAN JISIM

LEMBANGAN SALIRAN

PINGGIR PANTAI

KAITAN SISTEM GEOMORFOLOGI DENGAN
MANUSIA

1|Page

2.1 SISTEM GEOMORFOLOGI ( KAJIAN BENTUK BUMI )
HASIL PEMBELAJARAN
a) menerangkan proses geomorfologi (luluhawa, hakisan, pergerakan jisim,
pengangkutan, dan pemendapan)

Satu bidang sains bumi yang mengkaji interaksi antara proses,faktor dan bentuk
muka bumi yang terhasil di permukaan bumi secara saintifik.
Geomorfologi berkait rapat dengan disiplin-disiplin sains bumi seperti bidang fizik,
meterologi, kimia, geologi, pedagogi, biologi dan sebagainya.

PROSES GEOMORFOLOGI
semua proses fizikal, kimia dan biologi yang bertanggungjawab membentuk,
memperkembang dan mengubah bentuk muka bumi atau pandang darat fizikal sama
ada secara makro atau mikro.

PROSES-PROSES GEOMORFOLOGI
PROSES EKSOGENIK

proses yang berlaku di luar bumi atau dipermukaan bumi.
proses eksogenik dapat mengukir dan mengubah bentuk muka bumi.
proses yang berlaku dalam sistem eksogenik ialah
1. Luluhawa
Luluhawa merupakan proses penguraian atau pereputan dan pemecahan batuan
menjadi butiran lebih kecil secara in-situ dan semulajadi oleh agen-agen luluhawa.
2. Hakisan
Proses penghausan/ pengukiran /penggondolan muka bumi oleh agen hakisan seperti
air, ombak, angin dan glasier.
3. Pergerakan jisim
pergerakan bahan regolit menuruni cerun bukit akibat daya tarikan graviti.
4. Pengangkutan
Pemindahan sisa hakisan dan luluhawa serta bahan muatan lain dari satu tempat ke
tempat lain oleh agen seperti air mengalir, ombak,arus, dan glasier
5. Pemendapan
Proses yang berlaku apabila bahan muatan menjadi pegun, terlonggok dan tidak
diangkut oleh agen seperti air mengalir, ombak, angin dan glasier.

2|Page

PROSES ENDOGENIK
Proses yang berpunca dari dalam perut bumi, mampu membentuk serta mengubah
permukaan bumi melalui proses

1. Proses metamorforsisme
melibatkan perubahan struktur dan tekstur kimia batuan.
haba dan tekanan tinggi mengakibatkan batuan bertukar menjadi lebih keras dan
bernilai.
contoh batu marmar, intan dan kristal.

2. Lipatan kerak bumi
Proses kedutan atau lenturan lapisan kerak bumi oleh tenaga mampatan dan himpitan

3. Gelinciran/sesaran
Proses jatuhan, kenaikan dan perselisihan yang berlaku ke atas kerak bumi.
Berpunca daripada tegangan dan himpitan yang dialami kerak bumi.
Akibatnya ada blok bumi yang terangkat membentuk gunung bongkah dan yang jatuh
membentuk lurah gelinciran.
Berlaku anjakan lapisan kerak bumi secara mendatar atau menegak.

4. Aktiviti gunung berapi
meliputi aktiviti magma di dalam kerak bumi dan proses letusan gunung berapi apabila
magma meletus keluar dari dalam kerak bumi.

5. Pergerakan plat tektonik / hanyutan benua
proses pergerakan kepingan plat kerak bumi secara bertembung atau bercapah
akibat arus perolakan di bawah lapisan kerak bumi atau lapisan astenosfera berlaku
secara beransur-ansur dan akhirnya membentuk benua dan lautan pada hari ini.

6. Gempa bumi
Gempa bumi berlaku apabila ada perlanggaran atau pencapahan plat tektonik.
Hal ini demikian kerana kedudukan kerak bumi yang terletak di atas astenosfera
menyebabkannya berada dalam kedudukan terapung.
Gempa laut kuat di laut menghasilkan tsunami.

3|Page

2.2 KONFIGURASI BENTUK BUMI

Hasil Pembelajaran
a. menghuraikan struktur dan kandungan lapisan bumi
b. mengenal pasti taburan daratan dan lautan.

1. Kerak Bumi Ciri Kimia

Ciri Fizikal a. Sial
i. Lapisan paling luar bumi dan paling nipis kaya dengan silika dan aluminium.
ii. Ketebalan 5-40km contohnya batuan gneus yang
iii.Terbahagi kepada dua lapisan utama cerah (granit dan gabro) dan batuan
iaitu: mendak ( syil dan batu pasir )

a. Sial- kerak benua , ketebalan 30 b. Sima
hingga 40km, ketumpatan 2.7g/mᶟ kaya dengan silika, magnesium dan
ferum (besi ), batuan bes.
b. Sima – kerak lautan, ketebalan 5
hingga 10km, ketumpatan 3.0g/mᶟ

2. Mantel Ciri Kimia

Ciri Fizikal kaya dengan batuan jenis granit, basalt
Lapisan pertengahan yang tidak stabil. olivin, ultramafik dan piroksin
batuan damam lapisan ini dalam bentuk
separuh cecair dan merangkumi 83%
isipadu bumi.
dipisahkan daripada kerak bumi oleh
ketakselanjaran mohorovicic.
ketebalan 2870km.
Ketumpumpatan ( atas 3-3.37g/mᶟ,
bawah 4.3-5.5g/mᶟ
suhu kira-kira 800-1600ᵒC

4|Page

3. Teras Bumi ( terdiri dari teras luar dan teras dalam )

Ciri Fizikal Ciri Kimia
kaya dengan besi dan nikel
Lapisan paling dalam yang dipisahkan
dari mantel oleh ketakselanjaran
Gutenberg
ketebalan 3471 km
suhu mencapai 3000ᵒC
Ketumpatan antara 12 g/mᶟ hingga 13
g/mᶟ

a) Teras Luar

Ciri Fizikal Ciri Kimia
besi dan nikel
ketebalan 2250km
dalam bentuk cecair
ketumpatan antara 10.0 g/mᶟ hingga
12.3 g/mᶟ
suhu kira-kira 3000ᵒC

b) Teras dalam

Ciri Fizikal Ciri Kimia
ketebalan 1221km besi dan nikel
dalam bentuk pepejal
ketumpatan antara 13.3 g/mᶟ hingga
13.6 g/mᶟ
suhu kira-kira 5000ᵒC

TABURAN DARATAN DAN LAUTAN

TABURAN DARATAN

Daratan merujuk kepada semua jenis tanah atau daratan yang timbul dari
permukaan aras laut termasuk bahagian daratan berhampiran laut yang cetek dan
tenggelam yang dinamakan pentas benua.
Dengan keluasan 148,647,000 km², daratan merangkumi 29% daripada permukaan
bumi.
Pulau-pulau dan gugusan pulau termasuk dalam istilah daratan atau benua ini.
Terdapat tujuh kawasan daratan yang diistilahkan benua di permukaan bumi iaitu
benua Afrika, Amerika Utara, Amerika Selatan, Asia,Eropah, Australia (termasuk new
Zealand) dan Antartika.

5|Page

BENTUK MUKA BUMI DARATAN TERDIRI DARIPADA;

1) Sistem gunung lipat dan banjaran gunung
melibatkan kedutan lapisan kerak bumi akibat daripada kuasa tekanan dan asakan
terhadap kerak bumi.
berlaku sejak 600 juta tahun yang lalu menghasilkan gunung lipat muda dan lipat tua.

2) Tanah pamah
tanah rendah dengan ketinggian 0-30 meter dari aras laut.
bahagian ini berkeadaan rata dan diliputi oleh tanah lanar, tanah pasir dan tanah
gambut.

3) Dataran Tinggi
merujuk kepada kawasan tanah tinggi yang mempunyai puncak agak rata dan luas.
mempunyai bahagian tepi yang bercerun curam dan bertebing tinggi.
contohnya dataran tinggi Deccan dan Arab.

TABURAN LAUTAN

Laut dan lautan merupakan himpunan air masin yang sambung menyambung
meliputi permukaan bumi yang dibatasi benua ataupun kepulauan yang besar.
Dengan keluasan 335,258,000 km², lautan merangkumi 71% daripada permukaan
bumi.
Enam lautan utama dunia ialah Lautan Pasifik, Lautan Atlantik, Lautan Hindi , Lautan
Antartika ( atau Lautan Selatan ) dan Lautan Artik.
Kawasan perairan masin yang lain yang lebih kecil saiznya dikenali sebagai laut
(antaranya Laut China Selatan, Laut Sulu, dan Laut Merah )
Bahagian lautan terdiri daripada;
a. Tubir benua

 tubir benua merujuk kepada bahagian dasar laut yang bercerun curam dan
terletak antara pentas benua dan zon laut dalam.

 kecuramannya antara 5ᵒ hingga 27ᵒ dan menganjur ke laut hingga
sedalam 3 700 meter.

 permukaannya mempunyai pelbagai bentuk yang kompleks seperti
jurang,bukit-bukit dan permatang-permatang dasar laut.

b. Jurang Lautan
 merupakan bahagian lautan yang paling dalam iaitu antara 7000 meter
hingga 11000 meter.
 Terbentuk akibat pergerakan bumi dasar laut seperti gerakan tektonik
yang menyebabkan satu bahagian dasar laut mengalami hentaman dan
seterusnya terjatuh dalam kerak bumi.
 Terdapat beberapa jurang yang terkenal seperti Jurang Mariana dan
Jurang Mindanao yang terletak berhampiran perairain Filipina.
 Jurang-jurang lain ialah Jurang Jawa, Jurang Puerto Rico dan Jurang
Jepun.

6|Page

c. Permatang dan rabung dasar laut
 Terbentuk akibat proses gelinciran, lipatan, aktiviti gunung berapi dasar
laut, dan proses orogenik.
 Kejadian gelinciran menghasilkan gunung bongkah dasar laut , proses
lipatan di dasar laut menghasilkan rabung dasar laut dan pengeluaran
lava gunung berapi dan proses orogenik akan menghasilkan banjaran-
banjaran gunung sepertimana di daratan.
 Satu contoh permatang dan rabung dasar laut ialah Permatang Tengah
Atlantik yang menganjur dari timur laut ke tenggara Lautan Atlantik.
 Terdapat puncak-puncak yang ketinggian melebihi 1000 meter, lurah dan
teres-teres.

d. Dataran Tinggi Dasar Laut
 Merujuk kepada kawasan-kawasan tanah tinggi di dasar laut yang
mempunyai puncak yang rata dan luas.
 Di puncak dataran tinggi ini terdapat gunung-gunung berapi perisai,
gunung dasar-dasar laut dan gunung datar dasar laut.
 Contohnya dataran Tinggi Albatross di Lautan Pasifik, Dataran Tinggi
Syechelles di Lautan Hindi dan Dataran Tinggi Azores di Lautan Atlantik
Utara.

e. Pentas benua
 Pentas benua merupakan kerak bumi yang terdapat di pinggir benua,
bercerun landai hingga ke tubir benua.
 Cetek dengan kedalamannya kurang daripada 180 meter.
 Terdiri daripada pelbagai bahan mendapan laut seperti tanah lanar, liat,
kelodak, pasir dan sisa hidupan yang mati seperti cengkerang

2.2.1 BATUAN

Hasil Pembelajaran
a. menyatakan jenis batuan (igneus, enapan, dan metamorfosis)
b. menghuraikan proses pembentukan jenis batuan
c. menjelaskan perkaitan antara jenis batuan dengan konfigurasi bentuk bumi

BATUAN

Himpunan galian-galian dalam kumpulan-kumpulan batuan seperti batuan igneus,
enapan dan metamorfosis yang membentuk bahagian kerak bumi atau litosfera dan
biasanya dalam keadaan berpadu, padat dan keras.

CIRI-CIRI BATUAN

1. Komposisi batuan

Setiap jenis batuan mempunyai kandungan mineral yang berbeza dari segi sifat
fizikal dan kimia.
Terdapat batuan yang mengandungi sejenis mineral sahaja.
Contohnya batu kapur yang mengandungi mineral kalsit.
Batuan yang mengandungi banyak mineral seperti batu granit yang mengandungi
mineral feldspar, kuartza dan mika.

7|Page

2. Tekstur batuan (jalinan )

tekstur merujuk kepada saiz dan bentuk hablur atau butiran mineral yang
membentuk batuan.
sifat tekstur adalah kasar, halus dan licin bergantung kepada saiz hablur atau butiran
mineral di dalam sesebuah batuan.
Sebagai contohnya, batuan granit bertekstur kasar, batuan riolit bertekstur halus dan
batuan obsidian bertekstur licin.

3. Struktur batuan (susunan ).

Merujuk kepada susunan hablur mineral dalam batuan.
Struktur batuan dikelaskan kepada :
i. Struktur berhablur

 susunan hablur begitu padat hinggakan tidak terdapat ruang kosong.
 semua hablur tersusun secara rapat dan menjadikan batu tersebut teguh dan

jitu seperti batuan granit.

ii. Struktur serpih

 Susunan hablur tidak teratur dan terdapat ruang kosong antara hablur
tersebut.

 Ruang kosong ini diisi oleh bahan perikat penyimen lain yang menyimenkan
hablur-halur tersebut.

 Batuan seperti ini biasanya terdiri daripada jenis batuan mendak seperti batu
konglomerat dan brekia.

4. Rekahan dan ira batuan

Rekahan dan ira merujuk kepada satah atau sempadan perikatan antara hablur-
hablur mineral yang membentuk batuan tersebut.
Batuan yang mempunyai banyak rekahan dan ira batuan, maka batuan tersebut
merupakan jenis batuan yang tidak teguh dan lemah kerana rekahan merupakan
garis kelemahan batuan.
Proses-proses geomorfologi khususnya luluhawa akan bermula pada rekahan atau
ira batuan.
sebagai contohnya, batu kapur yang mengandungi banyak rekahan secara menegak
dan mendatar merupakan batuan lembut yang mudah diluluhawakan.

5. Warna batuan

Batuan yang berwarna gelap dibentuk oleh mineral yang berwarna gelap.
Batuan yang berwarna gelap mempunyai haba pendam yang tinggi kerana bersifat
menyerap haba, contoh gabro, obsidian dan basalt.
Batuan yang berwarna cerah dibentuk oleh mineral yang berwarna cerah.
Batuan ini membalikkan haba. contoh granit dan pumis.

6. Keporosan batuan

Keporosan merujuk kepada keupayaan air untuk menyusup masuk atau meresap
masuk melalui liang-liang pori batuan.
Jika batuan mempunyai peratus liang pori yang tinggi seperti batu kapur, maka
batuan ini dikatakan poros.
Keadaan ini memudahkan batuan diluluhawakan atau mengalami hakisan khususnya
secara larutan.

8|Page

JENIS BATUAN

1. Batu igneus

Batuan igneus terbentuk hasil dari penyejukan dan pembekuan magma dan lava
sama ada di dalam kerak bumi dan dipermukaan bumi.
Terbahagi kepada dua jenis iaitu
a) Igneus rejahan

 terbentuk akibat penyejukan dan pembekuan magma di dalam rekahan kerak
bumi.

 Juga dikenali sebagai igneus jalar dalam.
 contoh: granit, gabro dan riolit.

b) Igneus terobosan

 terbentuk akibat penyejukan dan pembekuan lava di luar permukaan bumi.
 Juga dikenali sebagai igneus jalar luar.
 contoh : riolit, basalt dan pumis.

JENIS-JENIS BATU IGNEUS REJAHAN DAN TEROBOSAN

Jenis Contoh warna Kandungan Tekstur Asid/bes Bentuk Contoh
Granit Cerah Mineral kasar Muka bumi kawasan
Igneus Gabro Gelap utama kasar asid
Rejahan Basalt Gelap Halus bes Tanah Banjaran
Gelap Feldspar, Bes tinggi, Titiwangsa,
Igneus Obsidian Kuartza, Berkaca Asid banjaran Gunung
terobosan Cerah dan mika gunung Ledang
Pumis Berkaca Bes
Feldspar, Daik, lereng Gunung
piroksin, curam, Sematan ,
dan olivin kawasan Sarawak
pergunungan
Piroksin, Pulau
feldspar, Pulau Jawa,
dan olivin gunung Pulau
berapi di Hawai.
Feldspar lautan Taman
Lereng Negara
Feldspar curam Yellow
Stone,
Tanah USA
Tinggi Kawasan
Gunung
Berapi

9|Page

2. BATU ENAPAN

enapan bahan yang terdiri daripada pelbagai komposisi dalam bentuk berlapis-lapis
yang terbentuk dalam jangka masa yang lama.

Jenis Contoh Ciri Bentuk kawasan Huraian
batuan batuan Muka bumi Pulau
Jenis konglomerat Komposisi : Permatang Redang Kebanyakan batuan
Klastik kerakal, batu dan gunung jenis klastik terdiri
Batu pasir tongkol, Pulau daripada bahan-bahan
Jenis kelikir Tebing Langkawi enapan seperti pasir,
Kimia Syal Tinggi dan kelikir, kelodak dan
Tekstur - dataran lempung. Batuan
Batu garam kasar tinggi klastik seperti batu
pasir dan batu syal
Gipsum Warna - terbentuk melalui
batuan cerah proses pemadatan
dan penyimenan
Komposisi- bahan-bahan enapan.
pasir Struktur serpih mudah
dilihat pada batuan
Tekstur - enapan klastik jenis
kasar konglomerat.

Warna - Cerun Pulau
cerah landau, Langkawi
Komposisi – lembah dan
lempung tanah
pamah
Tekstur-
halus Tasik-tasik Laut Mati Batuan jenis kimia
cetek berasal daripada
warna- Habsyah,
gelap atau Afrika bahan mineral yang
merah- dan New dilarutkan oleh air
kuning Mexico semasa proses
Komposisi –
natrium penguraian atau
klorida pemecahan batuan.

Tekstur- Batuan garam ialah
halus suatu contoh batuan

Warna – kimia.Batuan garam
geap atau terbentuk apabila aair
merah- yang mengandungi
kuning
Komposisi – garam seperti natrium
gipsum klorida dan kalsium

Tekstur – karbonat tersejat.
Kasar

warna –
gelap

10 | P a g e

Jenis Batu Kapur Komposisi- Landskap Lembah Batuan enapan yang
Organik Batu arang kalsit karst Kinta,
Ipoh, berasal daripada
Tekstur – Tanah Perak lapisan-lapisan benda
kasar pamah hidup berjuta tahun
pinggir laut Batu
warna - Arang, dahulu dikenali
gelap Selangor sebagai batuan
Komposisi- dan
hasil Pahang enapan organik. Batu
pereputan kapur yang terdiri
tumbuhan daripada sisa

Tekstur- cengkerang haiwan
kasar dan terumbu karang

Warna - merupakan salah satu
gelap contoh batuan
organik. Hablur kalsit

yang membentuk batu
kapur boleh di dapati

di Malaysia.

PROSES YANG PENTING DALAM PEMBENTUKAN BATUAN ENAPAN

a) Proses pemadatan

Berlaku apabila bahan-bahan mendapan seperti pasir, lumpur dan lain-lain terkumpul
secara berlapis-lapis dan semakin tebal.
Lapisan bawah akan mengalami tekanan daripada lapisan atas apabila bahan
enapan menjadi semakin tebal.
Lama-kelamaan bahan-bahan enapan tersebut menjadi mampat dan merekat antara
satu sama lain membentuk batuan dalam tempoh masa yang lama.

b) Proses penyimenan

Pengumpulan bahan enapan seperti pasir, lumpur dan lain-lain memberi tekanan
pada enapan dari lapisan atas menyebabkan air akan keluar seterusnya
meninggalkan bahan perekat.
Proses penghabluran mineral berlaku dan bertindak mengikat mineral-mineral kasar,
tersimen bersama-samanya sebagai batuan enapan.

3. BATU METAMORFOSIS

Batuan yang asalnya batuan igneus atau enapan yang telah mengalami perubahan
sama ada daripada segi tekstur dan komposisi kimia atau kedua-duanya akibat
daripada tekanan yang tinggi, dan suhu yang tinggi.
Terbahagi kepada dua jenis:
i. Metamorfosis serantau

 Terbentuk akibat tekanan dan mampatan terhadap batuan asal dalam
rekahan batuan.

 Kuasa himpitan disebabkan oleh pergerakan ke atas kerak bumi seperti
lipatan kerak bumi.

11 | P a g e

ii. Metamorfosis sentuhan

 Terbentuk apabila batuan asal dalam kerak bumi bersentuh dengan magma
atau lava yang sangat panas.

 Tindak balas kimia dan perubahan kandungan mineral menjadikan batuan
tersebut berubah menjadi batuan metamorfosis yang bersifat amat keras,
bersinar dan bernilai tinggi.

 Batuan metamorfosis lebih ketara berbeza daripada batu asalnya dari segi
struktur, tekstur, warna dan kandungan mineral.

 Contoh batu asal dan batu metamorfosis

Batuan Asal Batuan Metamorfosis
Syal Syis
Grafit
Batu Arang Gneis
Granit
Grafit Berlian
Marmar
Batu Kapur kuarzit
Batu pasir

PENGARUH BATUAN TERHADAP PEMBENTUKAN KONFIGURASI BENTUK BUMI

Kumpulan batuan metamorfosis seperti batu marmar, gneis dan batuan igneus seperti
riolit, gabro yang teguh dan tahan kepada kegiatan huluhawa dan hakisan akan
menghasilkan bentuk-bentuk muka bumi yang menonjol seperti gunung-ganang,
banjaran gunung, bukit, air terjun, tebing tinggi, tanjung dan permatang.
Batuan enapan seperti syal, batu kapur, gipsum dan kaolin lebih lembut dan mudah
terluluhawa dan dihakis oleh agen-agen hakisan akan menghasilkan bentuk muka
bumi yang melekuk seperti lurah dan lembah.

KEPENTINGAN BATUAN SEBAGAI SUMBER ALAM

BATUAN IGNEUS
1.Basalt

yang terluluhawa membentuk tanah láva bes yang subur dan sesuai untuk
penanaman padi.
2.Granit
yang terhakis membentuk tanah aluvium yang subur untuk penanaman padi.
3. Granit
yang keras dan padu diguna sebagai bahan asas sektor pembinaan bangunan, jalanraya.
4.Granit
yang mudah didapati banyak diguna dalam pelbagai kegunaan domestik seperti batu
asah, batu giling, lesung, batu nisan.
5.Granit
yang keras dan tahan hakisan membentuk air terjun, jeram dan tanjong
menggalakkan aktiviti pelancongan.
6.Granit
yang mudah dapat juga selalu diguna dalam aktiviti rekreasi seperti batu Seremban,
dan lastik
7. Granit
timbunan granit menggalakkan aktiviti perlombongan kuari batu.

12 | P a g e

BATUAN ENAPAN
1.Arang batu

diguna sebagai bahan api dan juga mengalakkan aktiviti perlombongan bahan api.

2. Batu kapur
dilombong untuk membuat simen.
menggalakkan aktiviti kuari batu kapur dan juga perindustrian kilang membuat
simen dan bata simen.

3. Batu kapur
yang dibuat simen juga menggalakkan pelbagai aktiviti pembinaan seperti bangunan,
jambatan dan terowong.

4.Batu kapur
digunakan untuk meneutralkan keasidan tanah-menggalakkan pertanian

5. Gua batu kapur
mempunyai pemandangan karst seperti stalagtit dan stalagmit yang unik dan
menarik menggalakkan aktiviti pelancongan.

6.Tanah liat
yang sudah dibentuk diguna dalam industri seramik membuat pasu dan bata merah.

7. Batu pasir
yang mempunyai kandungan kuarzit diguna dalam industri membuat barangan kaca.

8. Batu kaolin
simen putih yang lembut dan mudah dibentuk diguna dalam industri tembikar dan
plaster siling.

9.Fosfat
diguna dalam indusri membuat baja urea

10.Natrium klorida (bata garam)
digunakan dalam masakan.

BATUAN METAMORFOSIS
1. Batu marmar

yang bersifat keras, berkilat dan mempunyai corak berjalur sesuai diguna sebagai
jubin lantai dan menggalakkan sektor pembinaan.
2. Bata marmar berkilat dan mempunyai corak berjalur
juga sesuai diguna untuk membuat kraftangan menggalakkan Industri Kecil dan
Sederhana (IKS) dan aktiviti pelancongan

3. Berlian yang bersifat amat keras
diguna sebagai mata gerudi dalam perlombongan petroleum dan pembinaan
terowong.

4. Batu permata
dijadikan aksesori , contohnya hiasan batu cincin.

13 | P a g e

5. Grafit
diguna dalam indusri membuat bateri, pad brake, dakwat dan mata pensil.

6. Slat
diguna untuk membuat atap genting, batu nisan, komponen papan suis dan papan
tulis

7. Antrasit
bahan bakar di kilang dan rumah

8. Kuarziti
indusri membuat barangan kaca dan kristal

KITARAN BATUAN
Kitaran batuan menjelaskan bagaimana sesuatu jenis batuan berubah ke batuan lain
dan kepada jenis batuan asal

KESAN EKSPLOITASI BATUAN KEPADA ALAM SEKITAR FIZIKAL

1. Pencemaran alam sekitar
Aktiviti perlombongan pasir di kawasan sungai menyebabkan pencemaran air.
Perlombongan kuari melepaskan debu menyebabkan berlaku pencemaran udara.

2.Kemerosotan sumber
Penebangan pokok untuk menjalankan aktiviti perlombongan batuan telah
menyebabkan hilangnya sumber flora dan fauna serta menjejaskan sumber air
bersih.

3.Perubahan pandang darat fizikal
Kawasan hutan diteroka bagi mendapatkan sumber batuan menyebabkan kawasan
hutan menjadi gondol.

4.Perubahan kepada iklim mikro
Pembukaan kawasan perlombongan dengan hilangnya tumbuhan menyebabkan
suhu kawasan setempat meningkat.

5.Kemusnahan habitat
Penebangan pokok untuk menjalankan perlombongan kuari telah menjejaskan
habitat flora dan fauna

6.Kemusnahan flora dan fauna/spesises
Penebangan pokok untuk menjalankan perlombongan kuari telah menjejaskan flora
dan fauna dalam hutan.
Haiwan hilang sumber makanan dan habitat akan menyebabkan hidupan mati.

7.Pergerakan jisim
Aktiviti meletupkan batuan di kawasan cerun bukit menyebabkan berlakunya
kejadian tanah runtuh

8. Menjejaskan kesuburan tanih
Penebangan pokok untuk menjalankan aktiviti perlombongan telah menyebabkan
hakisan tanih.
Permukaan tanih yang subur terhakis dibawa oleh larian air permukaan ke dalam
sungai atau cerun bukit semasa hujan.

14 | P a g e

2.2.2 PROSES ENDOGENIK
Hasil pembelajaran
a. menyatakan konsep dan proses endogenik
b. menjelaskan proses pembentukan bentuk bumi Lipatan dan kesannya
c. menjelaskan proses pembentukan bentuk bumi gelinciran dan kesannya
d. menjelaskan proses pembentukan bentuk bumi gunung berapi dan kesannya
KONSEP ENDOGENIK
Merujuk kepada tenaga yang berasal dari dalam bumi terhasil daripada tekanan
dan arus perolakan magma di mantel yang menyebabkan gangguan tektonik di
kerak dan permukaan bumi.
PROSES ENDOGENIK
Merujuk kepada proses pembentukan bentuk muka bumi dengan sumber tenaga
berpunca dari dalam bumi.
Proses pembentukan muka bumi terjadi melalui aktiviti gerakan bumi seperti
lipatan, gelinciran, letusan gunung berapi, gempa bumi dan tsunami
LIPATAN KERAK BUMI
Lipatan merujuk kepada proses kedutan atau lenturan lapisan kerak bami akibat
proses mampatan/himpitan pada kerak bumi yang terhasil daripada arus
perolakan di lapisan mantel dari dua arah

PROSES LIPATAN KERAK BUMI
Pergerakan magma di lapisan astenosfera yang terletak di atas mantel
membentuk arus perolakan kuat menyebabkan plat bumi bergerak secara
perlahan atau kuat.
Semasa plat tektonik bertembung, tolakan mewujudkan satu asakan plat-plat dari
dua hala yang bertentangan yang menyebabkan lapisan kerak bumi tersebut
terhimpit dan terlipat.

15 | P a g e

Bentuk muka bumi Iipatan

1. Antiklin
Bahagian kerak bumi yang dipaksa naik ke atas dikenali sebagai antiklin yang
membentuk kemuncak gunung lipat.

2.Siklin
Bahagian batuan lemah yang dipaksa ke bawah dikenali sebagai siklin yang
membentuk lurah gunung lipat.

3.Lipatan rebah
Lipatan rebah mempunyai dua cerun yang tidak seimbang.
Lipatan ini terjadi akibat tindakan daya mampatan yang lebih kuat di satu bahagian
berbanding bahagian sebelahnya.

4.Lipatan lampau
Lipatan lampau ialah keadaan lipatan tertekan dan berot ke depan

5.Lipatan simentri
Lipatan simenti mempunyai cerun yang seimbang di kedua-dua belah
Lipatan tersebut terjadi disebab tindakan daya mampatan yang sama kuat di kedua-
dua belah kerak bumi.

6. Lipatan tidak simentri
Lipatan tidak simentri merujuk kepada lipatan yang mana salah satu daripada
cerunnya lebih curam berbanding cerun bersebelahannya yang lebih landai

JENIS-JENIS LIPATAN

KESAN LIPATAN
KESAN KEPADA ALAM SEKITAR FIZIKAL.
1. Membentuk banjaran gunung lipat
2. Membentuk muka bumi beralun dan pamah.
3. Membentuk pelantar benua di dasar laut.
4.Membentuk kawasan tadahan air
5. Membentuk kawasan lembangan saliran
6. Membentuk sungai balik muda
7.Mempengaruhi pembentukan hujan bukit dan angin cinuk
8. Mempengaruhi suhu di kawasan tanah tinggi.
9 Menggalakkan pertumbuhan hutan tropika dan mewujudkan habitat semulajadi

16 | P a g e

KESAN KEPADA AKTIVITI MANUSIA:
1.Menggalakkan aktiviti pertanian

tanah tinggi-tanaman hawa sederhana
tanah tinggi-padi bukit
tanah pamah-padi sawah
tanah pamah beralun- getah dan kelapa sawit
2.Menggalakkan aktiviti pelancongan
antiklin menggalakkan aktiviti mendaki gunung
mempunyai suhu yang nyaman
aliran sungai deras membentuk air terjun dan jeram

3.Menggalakkan aktiviti perlombongan
antiklin membawa mineral dari dasar kerak bumi ke bahagian atas kerak bumi.
proses metamorfisme akibat mampatan hasilkan batuan metamorfik.
banjaran gunung lipat kaya dengan mineral seperti bijih besi, kuprum dan perak.
longgokan minyak dan gas asli juga terperangkap di bahagian lintap mungkum

4.Menggalakkan aktiviti perikanan
antiklin di dasar laut membentuk pelantar benua- pertumbuhan terumbu karang
sistem sungai dan tasik - perikanan air tawar.

5. Menggalakkan aktiviti perhutanan
tanah tinggi pertumbuhan hutan hujan tropika(khatulistiwa) untuk pembalakan
aliran sungai - penghanyutan kayu balak hutan tropika
sumber perubatan tradisional, herba dan madu lebah/kelulut

6.Menggalakkan aktiviti pembinaan
sinklin dan tanah pamah sesuai dibina petempatan dan jalan raya.
antiklin sesuai dibina kubu pertahanan.

7.Menggalakkan penghasilan tenaga
air sungai deras -Kuasa Elektrik Hidro

8. Bekalan air domestik
antıklın membentuk kawasan tadahan air sesuai untuk dibina empangan

9.Membentuk sempadan semulajadi
banjaran dan sungai yang dibentuk oleh lipatan berperanan sebagai sempadan
semulajadi.

17 | P a g e

GELINCIRAN
Proses perubahan atau pergerakan kedudukan lapisan kerak bumi atau lapisan
batuan secara mendatar atau menegak yang dihasilkan oleh daya tegangan atau
mampatan.

1.Gelinciran biasa
Kuasa tegangan yang bertindak dari lapisan kiri dan kanan batuan menyebabkan
kedua-dua bahagian lapisan meregang dan merekah di bahagian gelinciran.
Ini menyebabkan satu bahagian terangkat ke atas dan satu lagi jatuh ke bawah

2.Gelinciran songsang
Kuasa mampatan yang bertindak ke atas batuan dari dua arah yang bertentangan
menghasilkan dua garis gelinciran yang selari.
Kedua-dua bongkah terangkat dan meninggalkan bahagian tengah di bawah.

3.Gelinciran rabak
Terjadi apabila berlakunya daya mampatan dan tegangan pada kerak bumi.
Bahagian kerak kemudiannya menjadi retak.
Bahagian kerak bumi bergerak secara melintang dari kedua-dua arah bertentangan.
Satu bahagian kerak bumi akan tertolak ke hadapan.
Pergerakan ini tidak melibatkan kenaikan atau penurunan kerak bumi.
Gelinciran rabak tidak melibatkan kewujudan cerun pada kerak bumi.

18 | P a g e

BENTUK MUKA BUMI GELINCIRAN
1.Gunung bongkah (horst)

Gunung yang terhasil akibat penurunan bongkah di kiri kanan atau kenaikan
bongkah di tengah-tengah.
Contoh horst ialah Gunung Hunsruck, Vosges dan Black Forest di Eropah.
2. Lurah gelinciran (graben)
Dua bentuk bongkah naik ke atas membentuk lurah di tengahnya
Contoh graben ialah Lurah Gelinciran Afrika Timur yang terbentuk apabila Plat Arab dan
Plat Afrika bergerak ke arah bertentangan menjauhi antara satu dengan yang lain

3. Pembentukan cerun gelinciran
Cerus curam yang terbentuk selepas berlakunya kenaikan atau penurunan kerak bumi.

4.Tebing/tubir tinggi
Satu lapisan turun ke bawah dan meninggalkan lapisan asal dan mewujudkan tebing

5.Teras gelinciran
Berlaku beberapa siri kenaikan atau penurunan membentuk teres.

6. Jurang gelinciran di dasar laut.
Regangan dua lapisan kiri dan kanan mewujudkan jurang.

7. Pantai tenggelam/timbul
Kesan daripada gelinciran biasa (mengangkat atau menurun pelantar benua)

KESAN KEPADA AKTIVITI MANUSIA

1.Menggalakkan aktiviti pertanian
tanah tinggi-tanaman hawa sederhana
tanah tinggi-padi bukit
tanah pamah-padi sawah

2. Menggalakan aktiviti perikanan
horst di dasar laut membentuk pelantar benua-pertumbuhan terumbu karang

3. Menggalakkan aktiviti perlombongan
cerun di horst mendedahkan mineral yang tersimpan jauh dalam kerak bumi

4. Menggalakkan aktiviti perhutanan
tanah tinggi - pertumbuhan pokok tropika untuk aktiviti pembalakan.
hutan tropika yang kaya dengan pelbagai spesies flora menyediakan sumber
perubatan tradisional, herba dan madu

5.Menggalakkan aktiviti pembinaan
graben sesuai dibina petempatan dan jalan raya.
dataran tinggi sesuai dibina rumah api dan stesen pencerap angkasa.

6.Menggalakkan aktiviti pelancongan
gunung bongkah menggalakkan aktiviti mendaki gunung dan paragliding.
Gunung bongkah mempunyai suhu yang nyaman.
gelinciran di bahagian sungai membentuk air terjun.

19 | P a g e

PEMBENTUKAN GUNUNG BERAPI
Gunung berapi terbentuk hasil daripada batuan yang cair di bawah kerak bumi
(bahagian mantel) akibat daripada keadaan suhu yang sangat panas di kawasan
tersebut.
Batuan cair ini yang dikenali sebagai magma akan naik kerana tekanan yang sangat
tinggi di kawasan tersebut.
Magma ini kemudiannya keluar ke permukaan bumi ( dikenali sebagai lava) melalui
rekahan batuan atau lohong gunung berapi lalu membentuk gunung berapi.

BAHAN YANG DIKELUARKAN OLEH LETUSAN GUNUNG BERAPI

1. Lava
Letusan gunung berapi mengeluarkan lava.
Lava ialah magma yang mengalir di permukaan bumi.
Terdapat dua jenis lava gunung berapi iaitu lava bes dan lava asid.

Ciri-ciri lava Lava asid Lva bes
Tahap kecairan Sangat likat atau pekat, melekit Cair dan mengalir dengan laju
dan mengalir dengan perlahan
Tahap pembekuan sahaja Lambat membeku dan dapat
Cepal membeku di permukaan mengalir lebih jauh di
Kandungan mineral bumi. permukaan bumi.
Takat peleburan Jarak alirannnya adalah dekat Kaya dengan besi dan
Suhu Kaya denga silika magnesium.
Kadar Letupan Mempunyai takat lebur yang
Mempunyai takat lebur yang rendah
tinggi 1100ᵒC - 1200ᵒC
800ᵒC - 1000ᵒC Letupan kecil kerana gas-gas
Kuat kerana banyak yang berada di bawah
mengandungi gas yang berada di tekanan tinggi dalam lava ini
bawah pengarug tekanan tinggi. adalah sedikit.

2. Bahan piroklastik
Bahan piroklastik terdiri daripada serpihan batuan dan batu tongkol.
Bongkah batuan atau serpihan batuan berdiameter dari beberapa sentimeter hingga
30 sentimeter

3. Gas
Gas ialah bahan asas yang dikeluarkan oleh gunung berapi di peringkat awal
letusannya.
Lebusan gunung menghasilkan gas seperti karbon dioksida, nitrogen dioksida,
karbon manoksida, silfur dioksida dan klorin.

4. Debu
Di peringkat kedua, debu gunung berapi akan dihamburkan.
Hamburan debu bergantung kepada kekuatan letusan.
Adakalanya debu gunung berapi dihamburkan.
Hamburan debu bergantung kepada kekuatan letusan.
Adakalanya debu dihamburkan setinggi beberapa kilometer.

20 | P a g e

JENIS GUNUNG BERAPI
1.Gunung berapi hidup

Gunung berapi yang selalu meletus dan sangat aktif, terdapat kira-kira 500 buah
gunung berapi yang aktif di dunia.
Dua pertiga daripada gunung berapi yang aktif terletak di Lingkaran Api Pasifik.
Contoh gunung berapi yang masih aktif ialah Gunung Etna, Gunung Pelee, Gunung
Mayon, Gunung Stromboli, Gunung Pinatubo dan Gunung Krakatoa.

2.Gunung berapi mati
Gunung berapi yang tidak aktif dan tidak akan meletus lagi walaupun pernah
meletus.
Sebagai contoh Gunung berapi Kilimanjaro di Afrika

3.Gunung berapi pendam
Gunung berapi yang pernah meletus dan akan meletus lagi pada masa hadapan.
Gunung berap meletus sekali-sekala dalam jangka masa panjang
Contoh gunung berapi pendam ialah Gunung Berapi Fuji Yama di Jepun dan
Gunung Berapi Vesuvius di Itali

JENIS LETUSAN
1.Letusan Iceland

Magma jenis basalt yang keluar, tidak likat, nipis dan membentuk permukaan yang
hampir rata.
Letusan ini kecil dan senyap.

2.Letusan Hawai
Bahan yang paling banyak keluar ialah laya bes yang cair.
Lava ini ditolak keluar dalam bentuk pancutan sebagai bom, percikan api dan jatuh
semula menghasilkan kon percikan.
Lava ini bersifat nipis dan jika mengalir, maka alirannya jauh sebelum membeku.

3.Letusan Stromboli
Letusan sederhana dan berterusan.
Lava yang telah beku dihambur keluar dalam bentuk ketulan-ketulan.
Jarak antara letusan-letusan mengambil masa beberapa minit sahaja.

4 Letusan Vulcan
Lava letusan Vulcan lebih likat dan membeku dengan cepat. Letusannya lebih kuat
dan jarak antara letusan mengambil masa yang lebih lama.
Semasa letusan, lava yang likat akan berkecai menjadi bahan-bahan yang lebih
kecil.

5.Letusan Vesuvius
Letusan lebih kuat dan menghambur keluar magma dengan banyak.
Letusan yang kuat ini disebabkan oleh pengumpulan dan tekanan gas yang kuat
sebelum lava keluar.
Magma yang terpancut keluar mencapai ketinggian hingga beratus meter.

21 | P a g e

6.Letusan Pliny
Letusan yang banyak mengeluarkan bahan piroklastik yang terdiri daripada bongkah
dan serpihan batu.
Letusannya lebih kuat berbanding dengan Vesuvius.
Letusan ini mengeluarkan sedikit sahaja debu dan lava

7. Letusan Pelee
Letusan Pelee mengeluarkan lava yang sangat likat dan letupan yang lewat
Lava yang keluar tidak terhambur sebaliknya mengalir atau meleleh di sepanjang
rekahan dan alur-alur yang terdapat di dinding gunung berapi tersebut.

BENTUK MUKA BUMI JALAR DALAM
Bentuk muka bumi igneus jalar dalam terhasil apabila aliran magma bergerak ke
atas, mengalir dan membeku di dalam lapisan-lapisan kerak bumi

1. Daik
Apabila magma yang panas daripada lapina mantel mengalir ke luar dan menembusi
lapisan batuan seterusnya membeku secara menegak sama ada dalam lapisan
kerak bumi atau di permukaan bumi.
Ketebalannya antara 2 - 6 meter
Panjang daik juga berbeza-beza dan dapat mencapai hingga beberapa kilometer
jauh ke dalam bumi.

2. Sil

Magma membeku secara mendatar di antara lapisan batan di dalam kerak bumi
terutama bagi batuan mendak.
Sil lebih nipis dan selari dengan lapisan batuan.
Contoh sil yang terkenal ialah Great Whin Sil di Utara England.

3. Lapolit
Magma membeku di dalam lapisan kerak bumi mengikut lengkung kerak bumi dan
kelihatan seperti piring .
Bahagian tengahna lebih tebal berbanding kedua-dua bahagian hujungnya.

22 | P a g e

4. Pakolit
Magma membeku di bahagian puncak lintap mangkum (antiklin) atau bahagian dasar
lintap lendut (siklin).
Ia berbentuk seperti kanta.

5. Lakolit
Magna membeku di dalam lapisan kerak bumi secara kubah yang mempunyai satu
lohong bawah .
Contoh lakolit ialah Gurung Henry di Utah, Amerika Syarikat

6.Batolit
Terbentuk hasil daripada sekumpalan magma yang membeku secara besar-besaran
di dalam kerak bumi.
Komposisi utama batolit ialah batu granit.
Batolit membentuk jisim granit yang besar yang menjadi teras sebuah gunung

BENTUK MUKA BUMI JALAR LUAR
Bentuk muka bumi yang terbentuk daripada lava yang membeku di permukaan
bumi.
Ia dicirikan oleh aktiviti gunung berapi yang meletus dan memuntahkan lavanya

1.Kon lava bes
Bercerun landai kerana lava bes adalah air dan mampu mengalir jauh sebelum
membeku.
kaya dengan mineral terutama ferum atau besi.
Juga dikenali sebagai gunung berapi perisai
Contoh kon gunung berapi lava bes ialah Gunung Berapi Mauna Loa di Hawai dan
Gunung Berapi Merapi di Indonesia.

2.Kon lava asid
Bercerun curam kerana lava asid yang likat dan cepat membeku kerana tidak
mampu mengalir jauh.
Contoh kon gunung berapi lava asid ialah Gunung Berapi Vesuvius dan Gunung
berapi Etna di Sicily, Itali,

3. Kon abu
Kon abu berbentuk cekung dan curam.
Kon abu terdiri daripada bahan-bahan seperti debu, abu dan serpihan batu atau batu
tongkol yang keluar semasa letusan gunung berapi yang dikenali sebagai aliran
piroklastik dan bom gunung berapi.
Contoh kon abu ialah Gunung Berapi Pinatubo di Filipina.

4. Krater atau kawah
Kawah besar yang terbentuk di puncak gunung berapi akibat letusan gunung berapi.
Semakin kuat letupan maka semakin luas puncak gunung yang mampu dihancurkan
dan kesannya krater yang lebih besar akan terhasil.
Apabila magma membeku kawah tersebut menakung air dan membentuk tasik
kawah atau krater.

23 | P a g e

5.Kaldera
Terbentuk akibat cantuman beberapa krater gung berapi yang terletak berhampiran
antara satu sama lain.
Siri letupan gunung berapi akan memusnahkan setiap krater dan seterusnya krater-
krater tersebut akan bercantum antara satu sama lain membentuk tasik kawah yang
sangat besar yang dinamakan kaldera.
Contoh kaldera ialah Danau Toba di Indonesia.

6.Kon komposit
Terdiri daripada pelbagai jenis kon lava dan abu yang keluar dari pelbagai lohong di
sekeliling gunung berapi.
Kon-kon kecil terbentuk menerusi rekahan-rekahan batuan di sekeliling gunung
tersebut.
Sebahagian kon mengeluarkan lava asid atau bes dan sesetengahnya
mengeluarkan debu-abu dan bahan piroklastik

7. Palam gunung berapi
Sesebuah daik akan mengalami proses gondolan khususnya hakisan apabila
terdedah ke permukaan bumi.
Jika daik tersebut lebih keras berbanding dengan batuan sekitar maka daik tersebut
akan teguh berdiri sebagai palam.

8.Dataran tinggi lava
Terbentuk apabila lava mengalir keluar ke permukaan bumi melalui satu rekahan
atau bebarapa siri rekahan yang kemudiannya menyejuk dan membeku secara
besar-besaran di atas permukaan bumi.
Proses pengaliran lava biasanya berlaku secara senyap tanpa melibatkan letupan.
Contohnya Dataran Tinggi Deccan di India

FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEPELBAGAIAN RUPA DAN BENTUK
GUNUNG BERAPI

1. Jenis lava
Lava bes yang sifatnya cair, mengalir laju, lambat menyejuk dan membeku akan
dapat mengalir dalam jarak yang jauh akan membentuk gunung berapi perisai yang
bercerun landai dan bersaiz besar.
Contohnya berapi Mason Loa dan Mauna Kea di Hawai.
Lava isid pula dengan sifatnya yang sangat likat, mengalir perlahan , cepat menyejuk
dan membeku akan menghasilkan gunung berapi yang bercerun curam.

2.Jenis bahan yang dikeluarkan
Piroklas kasar menghasilkan cerun yang curam
Piroklas yang halus menghasilkan cerun yang landai

3.Jenis, sifat, jumlah lohong gunung berapi
Jumlah lohong gunung berapi yang banyak menghasilkan cerun yang landai.
Satu lohong gunung berapi menghasilkan cerun yang tinggi atau curam

24 | P a g e

4 Sifat dan jenis letusan
Letusan yang kuat akan memusnahkan lohong gunung berapi dan menghasilkan
kawah besar dan lebar.
Letusan yang perlahan atau lemah menghasilkan puncak kon tinggi

5.Jumlah bahan yang dikeluarkan
Jumlah bahan yang dikeluarkan banyak menghasilkan cerun yang landai.
Jumlah bahan yang dikeluarkan sikit menghasilkan cerun yang curam.

6.Usia gunung berapi
Semakin tua, semakin landai disebabkan oleh proses gondolan.

7.kekerapan letusan
Lebih banyak letusan akan menghasilkan kawah yang lebih besar dan cerun yang
landai.

8.Tempoh masa letusan
Letusan yang lama menghasilkan cerun yang landai
Letusan yang pendek menghasilkan cerun yang curam.

KESAN GUNUNG BERAPI

KESAN KEPADA ALAM SEKITAR FIZIKAL

1.Datara lava
Dataran lava terbentuk apabila lava mengalir keluar ke permukaan bumi melalui satu
rekahan atau beberapa siri rekahan mengalami penyejukan dan pembekuan.

2.Pembentukan batuan igneus dan metamorfosis
Pembentukan batu igneus dan metamorfosis hasil daripada penyejukan dan
pembekuan lava

3. Geiser
Stim daripada mata air panas dan geiser boleh digunakan untuk menggerakkan
turbin lalu menghasilkan tenaga elektrik geoterma.

4. Tsunami
Gegaran akibat letusan gunung berapi di dasar laut berupaya untuk mewujudkan
kejadian tsunami

5. Hujan asid
Gas sulfur dioksida terhasil akibat letusan gunung berapi akan bertindak balas
dengan wap air menyebabkan berlakunya hujan asid.

6. Jerebu
Jerebu berlaku apabila letusan gunung berapi mengeluarkan abu dan debu ke
atmosfera.

25 | P a g e

7. Peningkatan suhu
Letusan gunung berapi mengeluarkan asap yang mengandungi bahan pencemar
seperti gas karbon dioksida.
Gas karbon dioksida menghalang bahangan bumi kembali semula ke angkasa lepas
menyebabkan peningkatan suhu.

8.Kebakaran hutan
Aliran lava yang panas apabila merentasi kawasan hutan boleh menyebabkan
berlakunya kebakaran kawasan hutan tersebut.
Akibatnya ekosistem hutan musnah dan sekaligus mengganggu sistem rantaian
makanan di kawasan tersebut.

9.Kerosakan habitat
Aliran lava yang panas apabila merentasi kawasan hutan boleh menyebabkan
berlakunya kebakaran kawasan hutan tersebut.
Akibatnya ekosistem hutan musnah dan menyebabkan kerosakan habitat.

KESAN KEPADA AKTIVITI MANUSIA

1. Pertanian
Dataran lava yang kaya dengan tanah lava bes menggalakkan penanaman padi
sawah.
Aliran lava dan piroklastik memusnahkam tanaman di lereng gunung berapi.
Jerebu dan timbunan sulfur akibat letusan gunung berapi jenis abu menggangu
proses fotosintesis

2. Pelancongan
Bentuk muka bumi unik seperti karwah, tasik kawah dan geiser menggalakkan aktiviti
pelancongan

3.Sumber tenaga
Sumber tenaga geoterma iaitu stim yang diperoleh daripada mata air panas dan
geiser dapat digunakan menggerakkan turbin bagi menghasilkan tenaga elektrik.
Contohnya, aktiviti penjanaan tenaga elektrik geoterma di Iceland.

4.Penyelidikan
Fenomena letusan gunung berapi dan keunikan bentuk muka bumi menggalakkan
aktiviti penyelidikan.

5.Perlombongan
Timbunan sulfur menggalakkan aktiviti perlombongan sulfur.
Penghasilan batuan igneus dan metamorfosis akibat tindakan gunung berapi
menggalakkan aktiviti kuari batu

6.Perhutanan
Lereng gunung berapi yang kaya dengan hutan tropika menggalakkan aktiviti
pembalakan hutan tropika yang kaya dengan pelbagai spesies flora menyediakan
sumber perubatan tradisional, herba dan madu.

26 | P a g e

7.Perikanan
Kaldera menjadi kawasan kegiatan akuakultur ikan air tawar seperti yang dijalankan
di Tasik Danau Toba, Indonesia

8.Perubatan
Abu dan lampur gunung berapi menjadi sumber bahan perubatan tradisional dan
produk kosmetik.

9.Aktiviti harian
Letusan gunung berapi dan kejadian jerebu mengganggu aktiviti harian seperti
persekolahan dan urusan ke tempat kerja.

KESAN KEPADA MANUSIA

1.Kehilangan nyawa
Letupan gunung berapi boleh menyebabkan bencana alam seperti gempa bumi,
gelinciran dan tsunami.
Bencana alam seperti ini boleh menyebabkan banyak nyawa manusia terkorban.
Contohnya, letupan gunung berapi Krakatoa yang mengorbankan beribu-ribu nyawa
penduduk di kawasan gunung berapi tersebut dan di kawasan sekitarnya.

2.Kerosakan harta benda
Kejadian letusan gunung berapi juga menyebabkan kemusnahan harta benda seperti
tempat kediaman, kenderaan harta benda, dan lain-lain yang dimiliki oleh penduduk
di sekitarnya.

3.Kerosakan Infrastruktur
Aktiviti gunung berapi menyebabkan jalan raya, jalan kereta api, bekalan elektrik,
kemudahan perhubungan telefon dan bekalan air terputus dan musnah

4.Gangguan aktiviti barian
Letusan gunung berapi dan kejadian jerebu mengganggu aktiviti harian seperti
persekolahan dan urusan ke tempat kerja.

5. Menjejaskan aktiviti manusia
Letusan gunung berapi dan kejadian tsunami mengganggu aktiviti ekonomi
penduduk setempat seperti pertanian, perikanan dan pelancongan yang boleh
menyebabkan kehilangan sumber pendapatan.

27 | P a g e

2.2.3 HANYUTAN BENUA

Hasil pembelajaran
a) menyatakan Teori Hanyutan Benua (Teori Awal, Teori Peluasan Dasar Lautan, dan Teori
Tektonik Plat)
b) menghuraikan Teori Tektonik Plat
c) menghuraikan taburan dan bukti kejadian hanyutan benua.

HANYUTAN BENUA
Satu teori / andaian yang menyatakan bahawa benua-benua di dunia sekarang
berasal dari satu benua daratan, telah dan masih berpisah di antara satu sama lain.

TEORI HANYUTAN BENUA
A) TEORI AWAL (HIPOTESIS ALFRED WEGENER)

Taburan benua mengikut teori hanyutan benua.
(i) 200 - 225 juta tahun yang lalu

Kira-kira 200 juta tahun lampau terdapat hanya satu benua di permukaan bumi
dikenali sebagai Pangea.
Pangea dikelilingi oleh sebuah lautan purba yang dikenali sebagai Panthalasta
(merupakan lautan hari ini)

(ii) 180-200 juta tahun yang lalu
Pangea ini kemudiannya berpecah menjadi dua benua dan bergerak secara
perlahan-lahan meninggalkan antara satu sama lain.
Membentuk benua Laurasia di hemisfera utara dan Gondwanaland di hemisfera
selatan.
Laurasia mengandungi bemua-benua seperti Amerika Utara, Eropah dan Asia
sementara Gondwanaland meliputi benua Amerika Selatan, Afrika, Semenanjung
Arab, India dan Australia.

(iii) 135 juta tahun yang lalu
Proses hanyutan benua telah berlaku dengan lebih giat.
Pada masa ini, benua Amerika Selatan mula bergerak meninggalkan Afrika dan
benua kecil India pula hanyut ke arah utara menghampiri benua Asia.
Benua Australia bergerak ke arah timur dan berpisah daripada Antartik.

(iv) 65 juta tahun yang lalu
Proses hanyutan benua berlaku dengan lebih serius.
Pada masa ini Amerika Selatan bergerak lebih jauh meninggalkan benua Afrika.
Benua Afrika hanyut 10 darjah ke arah timur dan menghampiri benua Asia.
Benua kecil lndia terus hanyut ke arah utara menghampiri benua Asia.
Benua Australia terus bergerak meninggalkan Lautan Atlantik.

(v) 50 juta tahan yang lalu sehingga sekarang
Pada masa ini benua Amerika Utara berpisah daripada benua Eropah.
India telah bersambung dengan Asia manakala Amerika Utara dan Selatan
bercantum semula.
Saki baki tanah daratan yang hanyut tertinggal lalu membentuk pulau-pulau atau
gugusan pulau seperti Kepulauan Asia Tenggara, Madagascar, Hindia Barat dan
Kepulauan Pasifik

28 | P a g e

B) TEORI PELUASAN DASAR LAUTAN
Teori ini berdasarkan penemuan permatang dan lurah di dasar laut.
Magma yang panas daripada bahagian mantel sentiasa tertolak naik ke bahagian
kerak bumi di dasar lautan.
Dasar lautan kemudiannya mengalami retakan yang dikenali sempadan percapahan.
Arus perolakan dari lapisan mantel terus menolak magma secara berterusan
menyebabkan magma tersebut memenuhi retakan (rekahan) tersebut lalu membeku
dan membentuk permatang dasar laut.
Pergerakan magma yang berlaku secara berterusan menyebabkan retakan menjadi
semakin membesar, kesannya dasar laut lama akan tertolak ke arah kedua-dua
belah bagi membolehkan dasar laut baru lebih besar terbentuk.
Dasar laut dikatakan telah mengalami proses rebakan.
Teori ini dibuktikan dengan kajian terhadap batuan di dasar lautan.
Batuan yang terletak berhampiran dengan permatang lautan didapati lebih muda
berbanding dengan batuan yang terletak lebih jauh dari permatang lautan

C) TEORI TEKTONIK PLAT
Teori ini menyatakan kerak bumi terbahagi kepada beberapa plat/ kepingan besar.
Plat / kepingan seolah terapung di atas astonesfera (mantel) dan bergerak secara
bertembung bercapah dan berselisih
Terdapat dua jenis plat iaitu plat benua dan plat lautan.
7 plat benua yang besar seperti Plat Pasifik, Amerika Utara, Plat Amerika Selatan,
Plat Eurasia, Plat Afrika, Plat Indo-Australia dan Plat Antartika
Manakala plat benua yang kecil seperti Plat Nazca, Plat Cacos, Plat Filipina, Plat
Karibia, Plat Arab, Plat Scotia dan lain-lain.
Plat Lautan adalah seperti Plat Pasifik dan Plat Antartika
Plat-plat ini terapung di atas lapisan mantel dan arus peròlakan daripada bahagian
mantel ini akan sentiasa menggerakkan plat-plat tersebut.
Pergerakan plat berlaku sangat perlahan dan plat bergerak pada arah yang
berbeza-beza antara satu sama lain.

29 | P a g e

PERGERAKAN PLAT-PLAT DALAM PELBAGAI ARAH MEWUJUDKAN
i) Pertembungan plat
ii) Pencapahan plat
iii) Perselisihan plat

1) Pertembungan plat
Pergerakan plat-plat tektonik secara bertembung.
Terdapat tiga jenis pertembungan plat
a) Plat benua dengan plat benua
 Pertembungan plat benua dengan plat benua menghasilkan gunung lipat.

b) Plat lautan dengan plat lautan
 Pertembungan plat lautan dengan plat lautan menyebabkan plat yang tumpat
terjunam ke bawah dan membentuk jurang lautan
 Plat yang terjunam akan mengalami pencairan dan peleburan akibat daripada
suhu dan tekanan yang tinggi lalu membentuk barisan gunung berapi di dasar
laut.
 Kemudian membentuk pulau menerusi proses pengangkutan kerak bumi.
 Contoh: Kepulauan Jawa dan Kepulauan Filipina.

c) Plat lautan dengan plat benua
 Pertembungan plat lautan dengan plat benua di mana plat lautan yang lebih
tumpat akan terbenam ke bawah dan membentuk jurang lautan
 Plat lautan mencair membentuk magma menghasilkan gunung berapi.
 Sementara di benua terbentuk gunung lipat yang selari dengan jurang lautan

2) Pencapahan Plat
Pergerakan plat tektonik secara pencapahan membentuk permatang tengah lautan
hasil daripada penyejukkan dan pembekuan magma di dasar laut.

3 ) Perselisihan Plat
Perselihan plat menyebabkan pergerakan plat menghasilkan gempa bumi

BUKTI TEORI HANYUTAN BENUA

(i) keselanjaran garis pantai antara benua
Garisan pinggir pantai di beberapa benua boleh dicantumkan walaupun kedudukan
benua-benua kini adalah jauh dan dipisahkan oleh lautan.
Pantai timur Amerika Selatan dengan pantai Barat Afrika boleh dicantum dengan
kemas. "JIGSAW PUZZLE"

(ii) Bukti geologi
Terdapat persamaan jenis dan usia batuan dan yang tersimpan di antara benua
berlainan.
Emas yang dilombong di Kolar, India sama usianya (2,400 juta tahun) dengan emas
yang terdapat di Kalgoorlie, Australia

30 | P a g e

(iii) Bukti iklim purba
Terdapat persamaan kesan iklim yang sama di antara benua berlainan.
Mendapan glasier Pra Kambrian yang terdapat di Katanga, Barat laut Afrika sama
jenis dengan mendapan glasier yang dijumpai di Lavras, Brazil (kedua-duanya
berusia antara 600-800 juta tahun)

(iv) Bukti fosil
Terdapat persamaan fosil tumbuhan dan binatang purba dari jenis dan usia yang
sama di benua yang berlainan.
Fosil dinosaour dari Zaman Jurasik telah ditemui di Amerika Utara, Amerika Selatan,
Afrika Selatan dan China adalah sama dari segi jenis dan usia.

(v) Bukti sistem gunung lipat
Terdapat persamaan ciri banjaran di antara benua yang berlainan.
Banjaran Kaledonia yang terdapat di sebelah barat Greenland mempunyai sifat yang
sama dengan Tanah Tinggi Scandinavia di barat laut Eropah

(vi) Bukti Paleomagnet
Pengukuran yang telah dibuat berhubung dengan kemagnetan fosil yang ditemui
menunjukkan kutub magnet utara telah berubah sejauh 21 000 km dari sebelah barat
Amerika Utara ke sebelah utara Asia dan kawasan artik.
Fenomena ini berlaku pada masa pra-kambrian hingga ke zaman Pertengahan
Tersier.

(vi) Bukti oseanik
Bahan mendak lautan yang paling tua iaitu berusia kira-kira 160 juta tabun telah
ditemui di Lautan Pasifik dan Lautan Atlantik.
Kedua-dua bahan mendak adalah seusia dan jenis yang sama.

31 | P a g e

DEFINISI GEMPA BUMI
Gegaran kerak bumi secara tiba-tiba akibat daripada pergerakan plat tektonik yang
berlaku sama ada pencapahan, pertembungan atau perselisihan yang
membebaskan gelombang seismik.

KEJADIAN GEMPA BUMI
Gempa bumi ialah pergerakan atau gegaran kerak bumi secara tiba-tiba di kawasan
sempadan plat tektonik.
la berlaku di pinggir plat apabila dua plat bertembung, berselisih atau berpisah dan
tergelincir.
Tenaga yang dihasilkan terkumpul di dalam kerak bumi kerana tidak dapat keluar ke
permukaan bumi.
Akbatnya gelinciran berlaku dan tenaga yang terpendam itu akan terlepas secara
tiba-tiba.
ini menyebabkan bahagian bumi berkenaan bergegar dan berlakunya kejadian
gempa bumi.
Mengikut pengkaji gempa bumi berlaku setiap hari tetapi kerana gegarannya kecil
dan berlaku di kawasan yang tiada penduduk, maka tiada berlaku banyak kerosakan
dan tiada mangsa.
Titik di mana sempadan plat yang pecah dipanggil fokus gempa bumi, manakala titik
yang terletak di atas permukaan bumi iaitu yang secara menegak di atas fokus
dipanggil epicenter (pusat gempa bumi )
Apabila sesuatu plat pecah dan putus ia akan mengeluarkan gegaran seismik yang
boleh membawa kerosakan beribu-ribu km dari epicenter.
Ukuran kekuatan gempa bumi diukur dengan alat seismograf dalam bacaan skala
ritcher diperkenalkan oleh Charles Ritcher 1935

Berdasarkan nilai skala ricther, kesan atau impak daripada sesuatu kejadian gempa bumi
dapat dikenalpasti

Skala Richter Kesan akibat daripada gegaran gempa bumi
0-1.9
Boleh dikesan pada alat seismograf tetapi tiada impak ke atas muka
2.0 – 2.9 bumi
3.0 – 3.9
4.0 – 4.9 Objek yang tergantung seperti lampu dan kipas bergoyang

5.0 – 5.9 Gegaran dapat dirasai seperti dilintasi kenderaan berat

6.0 - 6.9 Tingkap bangunan pecah dan objek-objek kecil seperti gelas, pinggan
dan mangkuk boleh jatuh
7.0 – 7.9
Gegaran pada bangunan boleh dirasai. Perabot besar boleh berubah
8.0 - 8.9 tempat
9.0 ke atas
Struktur bangunan rosak, bangunan boleh terajak dari tapak asal, dan
paip bawah tanah pecah

Keretakan pada permukaan tanah, tanah runtuh, jalan raya terputus,
dan bangunan runtuh

Muka bumi terbelah, jambatan runtuh dan bangunan runtuh atau ranap

Keseluruhan struktur bangunan, jambatan, rumah kediaman dan premis-
premis yang lain runtuh, ranap dan musnah kesemuanya

32 | P a g e

FAKTOR YANG MENYEBABKAN TERJADI GEMPA BUMI
(a) Gempa tektonik

disebabkan pelepasan tenaga secara tiba-tiba apabila plat-plat tektonik mengalami
pencapahan , pertembungan dan perselisihan.

(b) Gempa vulkanik
Terjadi semasa letusan gunung berapi yang sangat kuat.
Magma akan bergesel, merempuh dan memecahkan batuan yang ada di sepanjang
lohong semasa bergerak ke permukaan bumi.
Kesan pergerakan magma dan pemecahan bahan tersebut di dalam lohong akan
menyebabkan gegaran yang boleh menghasilkan gempa bumi.

KESAN GEMPA BUMI
Kesan gempa bumi kepada alam sekitar fizikal

1. Kejadian tsunami
Akibat gempa bumi yang terjadi di dasar laut berupaya untuk mewujudkan
pergerakan ombak kuat.
Pergerakan ombak akan menjadi semakin tinggi apabila memasuki kawasan yang
cetek.
Tolakan ombak secara berterusan di bahagian belakang di perairan cetek akan
meninggikan ombak yang berada di hadapan.
Kenaikan ketinggian ombak secara tiba-tiba akan menyebabkan air laut berhampiran
pinggir pantai akan mengundur ke laut untuk tempoh beberapa minit sebelum ianya
melanda semula ke pantai dalam bentuk ombak pembinasa.
Contohnya gempa bumi yang berlaku di Laut Andaman, pada 26 Disember 2004,
telah menghasilkan kejadian ombak luar biasa atau tsunami setinggi 30 meter.
Ombak tsunami ini telah meragut ribuan nyawa dan memusnahkan banyak kampung
di sepanjang pantai Sumatera, Thailand, Bangladesh, Malaysia dan India

2. Pergerakan jisim
Gempa bumi telah menghasilkan gegaran yang kuat terhadap kerak bumi
menyebabkan ketidakstabilan tanah terutamanya di kawasan cerun dan seterusnya
menyebabkan berlakunya gerakan jisim seperti tanah runtuh.

3. Kenaikan dan kejatuhan aras laut
Gempa bumi boleh menyebabkan berlakunya gelinciran pada kerak bumi.
Sekiranya gempa bumi tersebut menyebabkan berlakunya pengangkatan daratan
berhampiran pinggir laut maka aras laut akan jatuh.
Tetapi sebaliknya gempa bumi tersebut menyebabkan kejatuhan daratan maka aras
laut akan meningkat.

4. Memusnahkan hutan pinggir pantai.
Tsunami yang terhasil akibat gempa bumi di dasar laut akan menyebabkan air
masuk ke dalam hutan hutan pinggir pantai.
Kesannya hutan-hutan pinggir pantai akan dicemari dengan air masin.
Keadaan ini boleh menyebabkan kemusnahan hutan tersebut.

5. Memusnahkan ekosistem laut.
Ombak yang kuat hasil kajadian tsunami boleh memusnahkan terumbu karang di
laut.
Kemusnahan terumbu karang menyebabkan kawasan pembiakan hidupan laut
musnah.

33 | P a g e

Kesan Gempa Bumi Kepada Aktiviti Manusia

1. Aktiviti pengangkutan
Gegaran akibat gempa bami menyebabkan berlakunya kerosakan kepada jalan
raya, jalan kereta api, lapangan terbang.
Kesan daripada kerosakan tersebut menyebabkan sistem pengangkutan darat dan
udara tergendala.

2. Aktiviti pertanian
Gegaran akibat gempa bumi menyebabkan berlakunya tanah runtuh di kawasan
cerun.
Tanah runtuh menyebabkan kegiatan pertanian di kawasan cerun terganggu dan
musnah.
Kejadian tsunami akibat bumi dasar laut menyebabkan air laut masuk ke kawasan
pertanian berhampiran pinggir pantai.
Apabila air masin memasuki kawasan pertanian, tanaman yang ditanam akan mati
dan musnah.

3. Aktiviti perikanan
Gempa bumi yang berlaku di dasar laut akan membentuk gelombang besar
( tsunami) yang berbahaya kepada kegiatan perikanan pinggir pantai.
Tsunami turut memusnahkan karang di laut.
Kemusnahan terumbu karang menyebabkan kawasan pembiakan ikan dan hidupan
laut terganggu.
Kesannya dalam jangka masa panjang hidupan di laut berkurangan.

4. Aktiviti pelancongan
Gempa bumi boleh merosakkan kawasan-kawasan pelancongan, kemudahan
pengangkutan dan perhubungan boleh menjejaskan aktiviti pelancongan

5. Aktiviti perlombongan
Gempa bumi boleh memusnahkan kawasan-kawasan perlombongan, pelantar-
pelantar minyak di kawasan laut, menjejaskan aktiviti perlombongan.

Kesan Gempa Bumi Kepada Manusia
1. Kemusnahan harta benda.

Gegaran akibat kejadian gempa bumi berupaya untuk meruntuhkan bangunan,
memusnahkan kenderaan dan harta benda manusia,
Kejadian tsunami akibat gempa bumi akan menenggelamkan kawasan petempatan
penduduk dan sekaligus memusnahkan harta benda penduduk.

2. Kehilangan nyawa.
Runtuhan bangunan dan tanah runtuh akibat gegaran gempa bumi akan
menyebabkan kehilangan nyawa.
Tsunami yang melanda pantai di samping memusnahkan tempat kediaman manusia,
ianya turut meragut nyawa manusia.
Laporan Gempa Bumi Besar dalam sejarah yang dicatatkan adalah di China 1976
(kematian 255 000 orang), Jepun 1923 (kematian 143 000 orang ), Peru 1970
(kematian 66 000 orang) dan Iran 1990 (kematian 50 000 orang).

34 | P a g e

3. Trauma/fobia
Manusia yang pernah mengalami kesan akibat gempa bumi dan tsunami
menghadapi kesan psikologi yang hebat.
Kebanyakan daripada mereka takut melihat laut dan menjalankan aktiviti berkaitan
dengan laut.

4. Sistem bekalan air, elektrik dan perhubungan
Gegaran yang terhasil akibat gempa bumi akan menyebabkan tiang elektrik dan
telefon tumbang.
Gegaran juga menyebabkan saluran paip air pecah. Kesannya kemudahan asas
tersebut akan terganggu dalam tempoh yang tertentu,

5.Menjejaskan aktiviti manusia
Gempa bumi telah merosakan jalan raya menyebabkan aktiviti pengangkutan dan
pelancongan terjejas.

TSUNAMI
Ombak besar yang terhasil akibat daripada gempa bumi di dasar laut, letusan
gunung berapi di dasar laut dan hempasan meteor di laut.

PROSES KEJADIAN TSUNAMI
Gempa bumi di dasar laut, letusan gunung berapi di dasar laut dan hempasan
meteor di laut menghasilkan tenaga yang kuat yang memindahkannya ke air laut lalu
membentuk gelombang yang besar.
Ombak ini mempunyai kelebaran melebihi 200 km dan bergerak dengan laju
beberapa ratus kilometer sejam.
Apabila gelombang tsunami tiba di kawasan lautan yang kedalamannya makin
mengurang, halajunya akan turut menjadi kurang tetapi ketinggian ombak akan
bertambah.
Ketinggian ombak tsunami di tengah laut adalah satu meter, tetapi ketinggian
tsunami dapat melebihi 15 meter apabila menghampiri pantai.
Ketika ombak sedang bergulung, lurutan ombak menarik semua air laut di tepi pantai
hingga menyebabkan pantai kelihatan surut.
Selepas itu, lurutan tersebut melepaskan semula air yang ditarik dengan kuat dan
menghempas pantai sehingga hingga mengakibatkan kerosakan yang teruk di
kawasan pinggir pantai yang terlibat.
Kerosakan ini menjangkau jauh ke daratan

35 | P a g e

Kesan Tsunami Terhadap Alam Sekitar Manusia

1.Kemusnahan harta benda.
Apabila ombak besar melanda kawasan-kawasan perumahan akan menyebabkan
harta benda manusia seperti rumah,kereta dan perabot hilang dan musnah.

2. Kematian dan kecederaan
Kejadian tsunami telah menyebabkan beratus ribu nyawa manusia terkorban dan
tidak kurang juga yang cedera.
Gelombang tsunami yang menyebabkan kehilangan nyawa paling ramai direkodkan
berlaku selepas letupan gunung berapi Krakatoa pada tahun 1883.
Dianggarkan seramai 36,000 orang mati disebabkan letupan tersebut yang
menghasilkan ombak setinggi 12 tingkat bangunan

3.Trauma atau gangguan psikologi
Ramai penduduk yang kehilangan anggota keluarga dan saudara mara.
Keadaan ini meninggalkan kesan atau gangguan psikologi atau trauma yang amat
besar kepada mereka yang terselamat

4. Menjejaskan aktiviti manusia
Tsunami juga menyebabkan kawasan-kawatan pertanian dicemari oleh air masin.
Keadaan ini menjadikan tanah tidak subur, Sebagai contohnya, garam laut telah
memusnahkan beribu-ribu hektar sawah padi dan ladang pisang di Sri Lanka kerana
dimasuki oleh air laut akibat tsunami pada 26 Disember 2004 di Utara Sumatera

5.Kemusnahan kemudahan infrastruktur
Tsunami menyebabkan kemusnahan yang ketara kepada infrastruktur sesebuah
bandar.
Kemudahan jalan raya, paip air, perhubungan dan sebagainya akan musnah dan
dengan itu menyebabkan penduduk mengalami kesukaran bergerak dan berhubung
antara satu kawasan dengan kawasan yang lain.

6.Penyakit
Usaha membersihkan kawasan yang dilanda tsunami mengambil masa yang lama
dan dengan itu, bangkai- bangkai binatang dan mayat-mayat yang bertaburan boleh
menyebabkan berlakunya penyebaran atau wabak penyakit.

36 | P a g e

2.3 PEMBENTUKAN LANDSKAP DI KAWASAN TROPIKA LEMBAP
2.3.1 LULUHAWA

Hasil Pembelajaran
a) Menghuraikan jenis serta proses luluhawa fizikal ( mekanikal), kimia dan biologi.
b) Menghuraikan faktor yang mempengaruhi luluhawa.
c) Menjelaskan kesan luluhawa terhadap pembentukan landskap dan terhadap aktiviti manusia.

PROSES LULUHAWA
Luluhawa ialah proses pereputan, penguraian dan pemecahan batuan secara
semula jadi dan secara insitu.

JENIS-JENIS LULUHAWA
1. Luluhawa fizikal (mekanikal)

Luluhawa fizikal ialah proses penguraian/ pereputan dan pemecahan batuan menjadi
lebih kecil/halus secara fizikal tanpa menyebabkan perubahan kandungan kimia
batuan.
Berlaku secara in situ oleh agen luluhawa
Proses-proses luluhawa fizikal ialah:
( i) Pengelupasan
berlaku kepada batuan yang berlapis-lapis.
Pemanasan pada waktu siang menyebabkan lapisan luar panas dan mengembang.
Pada waktu malam suhu yang rendah, lapisan luar akan mula mengecut.
Proses berulang-ulang akan menyebabkan batuan pecah secara lapisan demi
lapisan.

(ii) Penyepaian bebutir
Batuan yang mempunyai banyak jenis mineral akan mempunyai tahap
pengembangan yang berbeza.
Mineral yang gelap akan menyerap habis lebih cepat berbanding mineral putih.
Proses yang berulang-ulang dan berterusan akan menyebabkan batuan akan
bersepai secara berbutir.

37 | P a g e

(iii) Pelepasan tekanan.
Batuan yang berada di bawah permukaan bumi mengalami tekanan tinggi dari
lapisan atas muka bumi.
Apabila tekanan di atasnya berkurangan disebabkan hakisan menyebabkan batuan
tersebut terdedah di permukaan bumi.
Pendedahan ini menyebabkan batuan tersebut mengembang akibat daripada
tekanan berkurangan.
Batuan ini kemudiannya merekah dan retak.
Lama kelamaan rekahan tersebut semakin besar dan batuan tersebut pecah.

(iv) Penyepaian bongkah.
Batuan yang mempunyai rekahan yang bersegi empat akan menyerap haba pada
waktu siang dan berlaku pengembangan batuan.
Sementara pada waktu malam ketika suhu jatuh, batuan akan mengalami
pengecutan.
Proses yang berulang-ulang menyebabkan batuan pecah secara bongkah

(v) Tindakan fros
Berlaku di kawasan sederhana atau di kawasan tanah tinggi.
Air yang berada di dalam rekahan batuan membeku ketika suhu jatuh di bawah takat
beku
Ini menyebabkan air dalam rekahan akan membeku menyebabkan pengembangan
10%.
Rekahan akan menjadi semakin besar.
Ais di dalam rekahan cair apabila tiba musim panas atau suhu sekitar meningkat
melebihi 0°C menyebabkan dinding rekahan mengalami tegangan.
Proses beku cair yang berulang-ulang meyebabkan batuan tersebut pecah.

38 | P a g e

(vi) Proses basah kering
Berkesan di kawasan tropika yang mengalami musim hujan dan kering yang nyata.
Semasa musim hujan, batuan akan basah dan mengembang manakala semasa
musim kering sejatan akan berlaku ke atas batuan tersebut menyebabkan batuan
tersebut mengecut.
Proses basah dan kering yang berlaku secara berulang dalam tempoh tertentu akan
menyebabkan batuan tersebut merekah dan akhirnya pecah.
Proses basah kering juga berlaku di kawasan pinggir laut tropika lembap.
Semasa air pasang batuan di kawasan pinggir pantai akan basah dan mengembang
manakala semasa air laut surut batuan pinggir pantai akan terdedah kepada
pancaran matahari yang terik menjadikannya kering semula.
Proses basah kering ini berlaku secara berulangkali dan akhirnya menyebabkan
batuan pinggir pantai merekah dan kemudian pecah.

(vi) Proses penghabluran garam
Di kawasan gurun panas kandungan mineral garam sangat tinggi dalam batuan.
Hujan yang turun sekali sekala akan membentuk takungan air garam hasil larutan
garam pada batuan.
Bahang matahari yang panas akan menyejat larutan garam sehingga membentuk
hablur garam.
Pembekuan garam ini menyebabkan ia mengembang dan membesarkan rekahan
batuan. Lama kelamaan batuan tersebut pecah.

2) Luluhawa kimia
Proses luluhawa kimia ialah proses pereputan, penguraian dan pemecahan batuan
secara in situ yang menyebabkan perubahan secara kandungan kimia dan saiz
batuan.

Proses-proses luluhawa kimia adalah:
(i) Larutan

Air hujan akan melarutkan batuan yang lembut seperti batu garam, batu kapur dan gipsum.
Suhu yang panas akan mempercepatkan proses larutan.
Contohnya air hujan atau asid karbonik telah melarut permukaan batu kapur tersebut
lalu menghasilkan larutan kalsium bikarbonat.
(ii) Pengoksidaan
Oksigen yang terdapat dalam udara dan air akan menyebabkan mineral seperti besi
akan teroksida dan mudah hancur.
Unsur lain yang akan teroksida seperti sulfur, fosfat dan magnesium.
Proses pengoksidaan kerap berlaku di kawasan tropika lembap di mana batuan yang
mengandungi besi yang terluluhawa telah menghasilkan tanih laterit.

39 | P a g e

iii) Pengkarbonan
Air hujan yang menyerap gas karbon dioksida akan menghasilkan asid karbonik.
Asid ini akan melarutkan sebahagian batu kapur yang mengandungi sodium,
potasium, kalsium dan magnesium.
Di kawasan batu kapur ia akan membentuk pandang darat karst.

(iv) Penghidratan.
Melibatkan proses pertambahan molekul air dalam mineral batuan.
Batuan akan mengembang, dan mengalami tegangan hingga menyebabkan
perubahan unsur kimia apabila batuan menyerap air.
Contohnya larutan air ke atas batuan igneus yang mengandungi mineral hematit
membentuk tanah liat atau limonit kuning

(v) Hidrolisis
Hidrolisis adalah proses tindak balas air dengan mineral batuan.
Proses ini berlaku apabila batuan menyerap air dan mengalami tindak balas kimia.
Tindak balas kimia berlaku apabila ion hidrogen (H+) dan ion hidroksil (OH-) dari air
bertindak dengan ion positif dan negatif dari batuan.
Batu granit yang mengandungi mineral kuartza, mika dan felsfar.
Felsfar dan mika akan direputkan oleh proses hidrolis dan bertukar menjadi tanah liat
putih atau kaolin yang lembut

(vi) Celasi
Pereputan bahan akibat penghasilan asid humid dari proses pereputan organik
tumbuhan dan haiwan yang mati.
Asid akan bertindak balas dengan kimia batuan menyebabkan batuan terurai
menjadi butiran halus.

3. Luluhawa Biologi /Boitik
Lululawa biologi ialah proses penguraian dan pemecahan batuan secara insitu oleh
tindakan tumbuhan, haiwan ataupun manusia.
Proses pemecahan batuan boleh berlaku secara kimia atau fizikal

Proses-proses luluhawa biologi ialah:

(i) Tindakan asid bakteria
Akar pokok menyerap air dan mengeluarkan asid organik yang boleh mereputkan batuan.
Pereputan tumbuhan seperti daun, ranting dan lain-lain akan menghasilkan asid humik.
Haiwan seperti teritip akan menghasilkan asid untuk membolehkannya melekat pada
batuan di pinggir laut.
Berlaku penguraian secara kimia.

(ii) Akar tumbuhan
Akar tumbuhan yang menjalar masuk ke dalam rekahan dan membesar akan
menyebabkan batuan pecah.

(iii) Tindakan haiwan
Tindakan haiwan seperti cacing, arnab dan anai-anai mengorek lubang akan
menguraikan tanah tersebut.
Berlaku penguraian secara kimia

40 | P a g e

(iv) Aktiviti manusia.
Penebangan pokok, perlombongan, pembinaan lebuh raya dan sebagainya
memecahkan batuan secara fizikal.
Kerja-kerja pertanian seperti meracun dan membaja akan meningkatkan proses
luluhawa kimia.

FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUH PROSES-PROSES LULUHAWA
(a) Iklim
(i) Hujan

Hujan membekalkan air untuk membolehkan proses luluhawa kimia seperti larutan,
pengoksida,pengkarbonan dan hidrolisis.
Di kawasan tropika lembap luluhawa kimia lebih giat berlaku kerana hujan yang banyak.

(ii) Suhu
Suhu yang tinggi menggalakkan proses larutan, pengembangan dan pengecutan,
basah kering batuan, sejatan dan sebagainya.
Di kawasan beriklim panas dan kering seperti di gurun, luluhawa mekanikal melalui
proses pengembangan dan pengecutan batuan dan proses penghabluran garam
lebih giat berlaku.

(iii) Fros/ibun.
Pembekuan air di dalam rekahan batuan akan menyebabkan pengembangan 10%
Proses yang berulang-ulang menyebabkan rekahan menjadi semakin besar dan
menyebabkan batuan pecah.
Proses luluhhawa mekanikal oleh tindakan ibun adalah lebih giat di kawasan beriklim
sederhana sejuk.

(b) Jenis batuan.
Jika batuan mudah menyerap air maka kadar luluhawa akan meningkat.
contohnya batu kapur.
Rekahan batuan juga dapat mempengaruhi keberkesanan proses luluhawa kerana
rekahan batuan akan memudahkan resapan air dan akar pokok memasuki batuan.

( c ) Mikroorganisma
Tindakan kulat, bakteria dan kulampair yang hidup di atas batuan mengeluarkan asid organik.
Ia melarutkan bahan mineral batuan, mengubah unsur kimia batuan dan
memecahnya menjadi butiran lebih kecil.

(d) Tumbuhan
Akar tumbuhan akan menyebabkan batuan pecah apabila akar membesar di dalam
rekahan.
Hutan yang luas menggalakkan susupan ke dalam tanah akan meningkatkan proses
luluhawa kimia kerana lebih banyak air meresap ke dalam batuan di dalam tanah.

(e) Tindakan manusia
Aktiviti kuari menyebabkan batuan pecah secara fizikal dalam masa singkat
(perlepasan tekanan).
Kegiatan manusia membuka ladang getah dapat menggalakkan luluhawa biologi
melalui bajian akar.

41 | P a g e

Pengunaan baja kimia dalam sektor pertanian menggalakkan luluhawa kimia
kerana nitrogen dan fosfat dalam kimia akan melarutkan mineral di dalam batuan.
(f) Masa
Semakin lama tempoh masa batuan terdedah kepada agen luluhawa, semakin
berkesan tindakan luluhawa.

KESAN LULUHAWA TERHADAP PEMBENTUKAN LANDSKAP DAN TERHADAP
AKTIVITI MANUSIA
(a) Pembentukan pandang darat karst

 Proses pembentukan bentuk bumi di kawasan batu kapur hasil daripada proses
luluhawa kimia yang mengandungi stalaktit, stalakmit, tiang kalsit, sungai bawah
tanah dan sebagainya.

 Contoh gua yang mempunyai bentuk muka bumi batu kapur (karst) ialah Gua Niah
dan Mulu di Sarawak, dan Batu Caves di Selangor.

(b) Kegiatan pertanian
 Lapisan regolit yang tebal subur untuk kegiatan pertanian.
 Contohnya tanah laterit hasil pengoksidaan dalam luluhawa kimia sesuai untuk
tanaman getah dan kelapa sawit.

(c) Kegiatan perindustrian
 Tanah liat (kaolin) menjadi bahan mentah untuk industri tembikar.
 Batu Kapur menjadi bahan mentah untuk industri simen

(d) Kegiatan pelancongan
 Hasil luluhawa kimia di kawasan batu kapur ialah pandang darat karst.
 Pemandangan yang menarik dan unik menarik ramai pelancong

(e) Penyelidikan dan Pembangunan
 Menyediakan ruang untuk menjalankan kajian berkaitan geomorfologi seperti dalam
bidang geografi dan geofizik.

(f) Perlombongan batu kapur dalam sektor pembuatan simen
untuk aktiviti pembinaan petempatan.

42 | P a g e

2.3.2.PERGERAKAN JISIM

Hasil pembelajaran
a) Menyatakan jenis pergerakan jisim
b) menghuraikan proses pergerakan jisim
c) menjelaskan faktor yang mempengaruhi pergerakan jisim
d) menjelaskan kesan pergerakan pergerkan jisim terhadap alam sekitar manusia dan terhadap aktiviti manusia

PERGERAKAN JISIM
Pergerakan jisim ialah pergerakan atau pengangkutan bahan atau regolit dari atas
cerun ke bawah cerun akibat daripada tarikan graviti.

Jenis pergerakan jisim

1. aliran cepat
merupakan pergerakan jisim seperti aliran lumpur, tanah dan batu runtuh yang
berlaku secara tiba-tiba dan cepat tanpa dijangka.
Antaranya ialah aliran lumpur dan gelungsoran/ tanah runtuh

2. aliran perlahan
merupakan pergerakan jisim yang berlaku dalam tempoh masa yang lama
disebabkan kecerunan yang kurang

Proses Pergerakan Jisim

1. Aliran Cepat :
i. Aliran tanih atau lumpur.
Aliran tanih atau lumpur merujuk kepada pergerakan tanih atau lumpur yang yang
sangat lembap secara tiba-tiba daripada atas cerun
tanah yang bercampur air hujan bergerak menuruni cerun dalam bentuk aliran
lumpur.
Aliran ini biasanya berlaku di kawasan yang sering menerima hujan yang lebat
seperti di kawasan tropika lembap

ii. Gelongsoran / tanah runtuh
Pergerakan ini berlaku di kawasan cerun yang sangat curam seperti di kawasan
tebing tinggi.
Ia berlaku secara cepat atau tiba-tiba.
Terdapat berberapa jenis gelonsoran seperti gelonsoran tanah dan gelongsoran
batuan.

43 | P a g e

2. Aliran perlahan
i) Kesotan Tanah
Regolit seperti batuan dan tanah di cerun terlebih dahulu terluluhawa
menyebabkan regolit tersebut longgar dan peroi.
Batuan atau tanah ini kemudiaannya bergerak secara amat perlahan menuruni
cerun yang landai ( 10º hingga 20º ) akibat tarikan graviti bumi.
Pergerakan ini tidak dapat dikesan melalui mata kasar sebalik dapat dilihat
melalui bukti-bukti seperti batang pokok yang bengkok, tiang elektrik, pagar dan
tembok yang condong.

ii) Gelangsaran tanah
Pergerakan ini merupakan pergerakan tanih dan batu tongkol
berlaku di kawasan beriklim sejuk akibat proses pencairan salji.
Salji yang cair bertindak sebagai bahan pelincir bagi memudahkan pergerakan
lempung ( tanah yang lembap ) di atasnya.

FAKTOR YANG MEMPENGARUHI PERGERAKAN JISIM

Faktor Pergerakan Jisim : Faktor fizikal
(a) Kecerunan

Cerun yang curam akan menyebabkan berlakunya gerakan jisim cepat dan cerun
yang landai menyebabkan berlakunya gerakan jisim yang perlahan.
Cerun yang curam mempunyai darjah kecuraman antara 45ᵒ - 90ᵒ.
Cerun antara 80ᵒ - 90ᵒ adalah cerun tegak.
Cerun curam mempunyai tarikan graviti yang kuat dan cenderung mengalami
gerakan jisim yang cepat.
(b) Hujan
Kebanyakan kejadian gerakan jisim berlaku selepas hujan yang lebat dan
berpanjangan.
Jumlah resapan dalam tanah di cerun meningkat akan menyebabkan beban yang
tinggi.
Ini menyebabkan cerun jadi tidak stabil dan akhirnya runtuh.

(c) Litupan tumbuhan
Kurang litupan tumbuhan di kawasan cerun menyebabkan susupan lebih tinggi atau
hakisan permukaan lebih cepat.
Tiada akar yang dapat mencengkam tanih di cerun menyebabkan ikatan struktur
tanah menjadi longgar dan akhirnya tanah runtuh berlaku.

(d) Gerakan tektonik
Kejadian gempa bumi yang kuat mampu untuk meruntuhkan struktur batuan dan
tanah di kawasan cerun melalui gegaran gempa bumi dan gegaran gunung berapi.
Hal ini menyebabkan runtuhan batuan dan runtuh berlaku.

44 | P a g e

(e) Jenis batuan
Cerun yang mempunyai batuan yang keras seperti igneus lebih tahan daripada
ancaman runtuhan.
Batuan keras lazimnya bertekstur padat dan sukar diresapi air.
Oleh itu, ia tahan kepada proses luluhawa dam mengurangkan kecenderungan runtuhan.
Cerun yang mempunyai batuan lembut dan poros lebih mudah terluluhawa.
Batuan jenis ini mempunyai struktur berlapis, tekstur yang kasar dan mudah diresapi
air.Dengan itu, runtuhan cerun mudah berlaku.
Contohnya cerun berbatu enapan.

(f) Luluhawa
Proses luluhawa yang giat untuk memecahkan batuan di kawasan cerun akan
mempercepatkan pergeran jisim.

Faktor Pergerakan Jisim : Aktiviti manusia
(a) Pembalakan

Akar tumbahan berfungsi untuk memegang dan mencengkam tanah di cerun.
Apabila pokok di tebang menyebabkan tanah di cerun terdedah dan mudah runtuh.

(b) Pertanian
Pertanian tanpa teres akan mengurangkan kestabilan cerun.
Pertanian melibatkan aktiviti penebangan tumbuhan asal sesuatu kawasan.
Ketiadaan tumbuhan mengurangkan cengkaman akar yang memegang dan
mencengkam tanah di cerun.
Aktiviti pembajakan menjadikan struktur tanah menjadi longgar dan mudah untuk
runtuh.

(c) Perlombongan
Perlombongan kuari melibatkan penggunaan bahan letupan dan kerja-kerja
pengorekan tanah.
Struktur tanah kawasan cerun menjadi longgar.
Gegaran akibat penggunaan bahan letupan menyebabkan tanah di cerun mudah
runtuh.

(d) Pembinaan petempatan
Aktiviti pembinaan petempatan di cerun akan menyebabkan hutan asal kawasan
tersebut ditebang.
Penebangan hutan akan mendedahkan permukaan bumi kepada aktiviti luluhawa
yang menyebabkan tanah di kawasan tersebut menjadi peroi, longgar dan tidak
stabil.
Tanah yang peroi, longgar dan tidak stabil mudah untuk jatuh sekiranya berlaku
gegaran, hujan dan sebagainya.

(e) Pembinaan jalan raya atau lebuhraya
Pemotongan cerun bukit untuk membina jalan raya atau lebuhraya telah
menyebabkan kestabilan tanah terganggu dan pergerakan jisim seperti tanah runtuh
berlaku.

(f) Pelancongan
Pembinaan kemudahan pelancongan di kawasan tanah tinggi menyebabkan struktur
tanah berubah.
Ini telah menyebabkan pergerakan jisim seperti tanah runtuh

45 | P a g e

KESAN PERGERAKAN JISIM TERHADAP ALAM SEKITAR MANUSIA DAN TERHADAP
AKTIVITI MANUSIA

(a) Kehilangan nyawa
Tragedi tanah runtuh atau aliran lumpur menyebabkan sejumlah tertentu penduduk
mati akibat tertimbus dalam tanah dan ditimpa oleh runtuhan bangunan.
Misalnya, fenomena tanah runtuh di Bukit Antarabangsa Kuala Lumpur pada 10
Disember 2008, sebanyak enam kematian dilaporkan.
Runtuhan kondominium Highlands Towers pada 11 Disember 1993 telah
mengorbankan 48 orang penghuni.
Tragedi banjir lumpur Pos Dipang, Perak pada 29 Ogos 1996 pula mencatatkan
seramai 38 orang asli mati terbunuh.

(b) Kemusnahan harta benda
Kemusnahan harta benda seperti rumah, kenderaan, bangunan kedai, jalan raya dan
pelbagai kemudahan fizikal menyebabkan kerugian wang ringgit.
Kerajaan perlu membiayai kos membina semula kemudahan tersebut dengan jumlah
yang besar.
Syarikat insurans juga perlu membuat pembayaran pampasan kepada barangan
atau harta benda yang diinsurankan.

(c) Kesan psikologi/ trauma
Penduduk yang terlibat dan masih selamat daripada kejadian tanah runtuh pasti
mengalami kesan psikologi atau trauma kerana kehilangan ahli keluarga dan jiran-
jiran berhampiran.
Setiap kali hujan lebat tiba mereka diburu kebimbangan kerana takut kejadian
seumpamanya berulang lagi.
Terdapat juga penduduk yang berpindah mencari petempatan baru.

(d) Aktiviti ekonomi terjejas
Fenomena gerakan jisim boleh menjejaskan kegiatan harian dan ekonomi penduduk.
Akibat kerosakan harta benda, penduduk tidak dapat melakukan aktiviti rutin seperti
bekerja di pejabat, bertani, menjalankan perniagaan dan seumpamanya.
Jalan perhubungan yang terbatas menyebabkan pengangkutan barangan tidak dapat
dilakukan untuk tempoh tertentu.
Barangan tidak dapat dipasarkan dan bahan mentah tidak dapat dihantar ke kilang.
Bangunan kedai atau kilang yang mengalami kerosakan terpaksa ditangguhkan
operasinya.

(e) Sistem pengangkutan terjejas
Runtuhan yang berlaku di kawasan jalan raya atau lebuh raya memutuskan sistem
perhubungan.
Kerja-kerja membersihkan runtuhan dan membina laluan sementara yang baru
mengakibatkan kesesakan lalu lintas yang teruk.
Jalan mungkin ditutup beberapa hari sehingga kerja membersih selesai dan saki baki
runtuhan cerun dibersihkan.

(f) Sistem perhubungan terputus / terjejas
Telekomunikasi akan terputus dan terjejas apabila tiang-tiang kabel telefon, tumbang
kesan daripada tanah runtuh,

46 | P a g e

(g) Aktiviti domestik terjejas
Kemusnahan infrastruktur seperti bekalan air boleh menganggu aktiviti harian
penduduk .
Contohnya mandi dan memasak.

(h) Kemusnahan infrastruktur/utiliti
Kemusnahan infrastruktur atau utiliti seperti bekalan air dan elektrik terputus,

KESAN PERGERAKAN JISIM TERHADAP ALAM SEKITAR FIZIKAL

(a) Pencemaran air / sumber air terganggu
Kemasukan tanah hasil daripada runtuhan ke dalam sistem sungai menyebabkan
berlakunya pencemaran air.
Setiap pencemaran air dapat dilihat berdasarkan perubahan warna air.

(b) Kemusnahan hidupan akuatik
Pencemaran air telah menyebabkan kemusnahan hidupan akuatik

(c) Kesuburan tanah terjejas
Tanah runtuh telah membawa lapisan permukaan tanah yang subur ke bawah cerun
atau ke dalam sungai.
Ini telah menyebabkan tanah yang tinggal menjadi tidak subur.

(d) Kemusnahan kepada flora dan fauna
Tanah runtuh telah menyebabkan kemusnahan hutan semula jadi di kawasan cerun
berkenaan.
Kemusnahan hutan telah menyebabkan kemusnahan kepada flora dan fauna akibat
kehilangan habitat dan sumber makanan.

(e) kemusnahan habitat
Tanah runtuh telah menyebabkan kemusnahan hutan semula jadi di kawasan cerun
berkenaan.
Kemusnahan hutan telah menyebabkan kemusnahan habitat haiwan.

(f) Sungai menjadi cetek
Kemasukan tanah hasil daripada runtuhan ke dalam sistem sungai menyebabkan
pemendapan di dasar dan sungai menjadi cetek

LANGKAH-LANGKAH MENGAWAL FENOMENA GERAKAN JISIM

Langkah perundangan

(a) Penguatkuasakan undang-undang.
Penguatkuasaan terhadap aktiviti-aktiviti manusia melalui hukuman denda,
kompauan, menyita, penjara terhadap aktiviti yang menyumbang kepada
pergerakan jisim.

47 | P a g e

(b) Memperketatkan akta.
Mewujudkan atau memperkasakan akta yang berkaitan dengan cerun.
Contohnya Akta Pemeliharaan Tanah dan Akta Parit dan Bangunan.

(c) Pemantauan
Pemantauan yang lebih kerap oleh pihak berkuasa tempatan.
Contohnya Jabatan Kerja Raya untuk memantau cerun-cerun yang berisiko tinggi
seperti di sepanjang jalan raya atau lebuh raya.

Langkah bukan perundangan
(a) Menanam tumbuhan tutup bumi

Tumbuhan seperti rumput dan tumbuhan jenis kekacang ditanam di kawasan cerun
yang terlibat dengan pembinaan dan pembangunan.
Akar tumbuhan tersebut memegang dan mencengkam tanah di cerun sekaligus
mengurangkan pergerakan jisim.

(b) Peneresan
Cerun yang diusahakan pertanian dan pembinaan mestilah diteres.
Peneresan akan menstabilkan cerun.
Cerun yang stabil tidak mudah runtuh sekiranya berlaku gegaran

(c) Pembinaan tembok / benteng
Dibina di kawasan kaki cerun bertujuan menahan pergerakan tanah.
Tembok tersebut daripada bahan yang kukuh seperti simen yang telah dikonkrit

(d) Penyimenan permukaan
Keseluruhan permukaan cerun disimen.
Pada permukaan dibuat lubang-lubang bagi mengawal aliran air dalam tanah.
Permukaan cerun yang disimen lebih stabil kerana sifat simen yang kukuh dapat
menahan cerun tersebut daripada runtuh.
Penyimenan permukaan cerun juga dapat mengurangkan susupan air ke dalam
tanah yang bertindak sebagai pelincir dan pemberat.

(e) Sistem Perparitan
Sering digunakan di kawasan lebuh raya
Dibina di setiap teres di lereng bukit yang curam mengikut garis konturnya
Dapat mengatasi masalah air bertakung dan menyusup dalam tanah dan melonggar
dan memberat tanah

(f) Sungkupan plastik
Lapisan plastik digunakan pada cerun yang curam biasanya bagi mengelakkan air
hujan menyusup dan memasuki dalam tanah.
Kaedah ini biasa dapat dilihat di beberapa tempat di sepanjang lebuh raya.
Langkah ini bersifat sementara.

(g) Pendidikan
Pendidikan formal di sekolah seperti pendidikan alam sekitar melalui mata pelajaran
Geografi, Sains Biologi.
Pendidikan tidak formal seperti melalui lawatan, ceramah dan sebagainya.

(h) Kempen kesedaran
Kempen yang dijalankan oleh pihak yang tertentu sama ada melalui media massa,
maklumat melalui risalah dan sebagainya.
Menyedarkan orang ramai tentang kepentingan pengurusan kawasan cerun dengan
berkesan disampaikan dari semasa ke semasa.

48 | P a g e

2.3.3 LEMBANGAN SALIRAN

Hasil pembelajaran
a. Menyatakan maksud Lembangan Saliran.
b. Menghuraikan proses hakisan permukaan
c. Menghuraikan jenis hakisan sungai
d. Menghuraikan cara hakisan sungai
e. Menghuraikan faktor yang mempengaruhi hakisan sungai
f. Mengenal pasti bentuk dan menjelaskan proses pembentukan bentuk muka bumi hakisan
sungai
g. Menghuraikan cara pengangkutan sungai
h. Menghuraikan faktor yang mempengaruhi pengangkutan sungai
i. Menghuraikan faktor yang mempengaruhi pemendapan sungai
j. Mengenal pasti bentuk dan menjelaskan proses pembentukan bentuk muka bumi
pemendapan sungai
k. Menjelaskan pengaruh bentuk muka bumi hakisan dan pemendapan sungai terhadap
aktiviti manusia.

A) Menyatakan maksud Lembangan Saliran.
Meliputi kawasan tadahan air yang disaliri oleh satu sistem sungai, di mana ia
mempunyai rangkaian alur sungai iaitu terdiri daripada sungai induk dan cawangan.
cawangannya yang berakhir di laut atau tasik

B) Menghuraikan proses hakisan permukaan
i. hakisan percikan
Berlaku apabila titisan air hujan yang turun menimpa tanih.
Setiap titisan hujan mempunyai tenaga kinetik dan potensi yang tinggi untuk
melonggarkan struktur tanih atau mencungkil partikel-partikel tanih.
Semakin lebat dan lama tempoh hujan turun, semakin kuat daya hakisan percikan.
Hakisan percikan berkesan di kawasan yang tiada atau kurang litupan tumbuhan.

ii) kepingan
Berlaku apabila air larian permukaan berupaya menghakis lapisan tanah secara
berkeping-keping di permukaan tanah yang kering.
Proses ini menyebabkan tanih kehilangan lapisan subur.

iii) galir
Berlaku apabila air larian permukaan menuruni cerun dan melalui permukaan
tanah yang lembut dan terdedah lalu membentuk alu-alur yang kecil.

iv) galur
Berlaku apabila alur-alur kecil di permukaan bercerun terhakis dan berkembang

sehingga menjadi alu-alur yang lebih besar, kekal dan dalam

Proses hakisan permukaan.
Hakisan ialah proses penghausan yang berlaku di permukaan bumi akibat daripada
tindakan agen-agen yang bergerak seperti air mengalir, angin, ombak dan glasier
kerana wujud tenaga kinetik atau keupayaan untuk mengikis dan mencungkil batuan
permukaan bumi.

49 | P a g e

Faktor fizikal yang mempengaruhi hakisan permukaan
1. Hujan

Hujan yang banyak diterima oleh permukaan bumi menyebabkan tanah menjadi tepu.
Tanah yang tepu meningkatkan tarian air permukaan dan seterusnya meningkatkan
hakisan tanah.
Saiz titisan hujan yang besar menyebabkan berlakunya hakisan jenis percikan.

2.Kecerunan
Kecerunan permukaan bumi yang bercerun curam menggalakkan berlakunya proses
hakisan tanah berbanding dengan permukaan bumi yang bercerun landai.
Permukaan bumi yang bercerun curam menghasilkan air larian permukaan yang
tinggi menyebabkan kemampuannya untuk menghakis adalah tinggi.

3. Litupan tumbuhan
Litupan tumbuhan yang banyak dapat mengurangkan proses hakisan berbanding
dengan permukaan bumi yang tiada atau kekurangan litupan tumbuhan.
Tumbuhan berperanan melindungi permukaan tanah hujan secara terus dan
menguatkan struktur tanah bagi mengelakkan daripada berlakunya proses hakisan.
Proses cegatan silara oleh tumbuhan mengurangkan halaju hujan yang jatuh ke
permukaan bumi dan dapat mengelakkan berlakunya hakisan secara percikan.

4. Jenis bahan atau tanih.
Di kawasan berbatuan keras seperti granit, kejadian hakisan agak kurang berlaku
berbanding dengan kawasan yang berbatu lembut seperti batuan syal.
Tanah yang mempunyai kadar susupan yang tinggi dapat mengurangkan proses
hakisan berbanding dengan tanah yang mempunyai kadar susupan yang rendah.
Tanah yang mempunyai kadar susupan yang rendah menggalakkan proses hakisan
kerana air larian permukaan yang tinggi.

Aktiviti manusia yang mempengaruhi hakisan permukaan

1. Pembalakan
Kegiatan pembalakan menyebabkan permukaan tanah terdedah kepada hujan
secara langsung menghasilkan air larian permukaan yang tinggi kesan ketiadaan
tumbuh-tumbuhan.
Keadaan ini akan mendedahkan permukaan tanih kepada tindakan hakisan yang giat.

2. Aktiviti pertanian
Apabila manusia meneroka cerum bukit untuk kegiatan pertanian kawasan hutan
terpaksa ditebang.
Aktiviti pertanian di kawasan cerun telah menyebabkan tanah terdedah kepada hakisan.
Ketiadaan cengkaman akar pokok akan menyebabkan struktur tanah menjadi
longgar dan mudah dihakis.

3.Pembinaan jalan raya
Cerun bukit yang dipotong dan ditarah menyebabkan lebih banyak air permukaan
cerun bagi melakukan proses hakisan.

50 | P a g e