İslam-dünyasında-yenilik-cəhdləri

Vüqar Əliyev

İSLAM DÜNYASINDA
YENİLİK CƏHDLƏRİ

Bakı-2018

Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin
DK-733d-09/15 saylı, 07 dekabr 2018-ci il tarixli razılıq məktubuna

əsasən nəşr edilmişdir

Vüqar Əliyev
İslam dünyasında yenilik cəhdləri

3

Giriş

Şübhəsiz ki, bütün bəşər tarixində daim zamanın şərtlərinə uyğun
olaraq, islahatlar və yenilik cəhdləri olmuşdur. Dövrün tələbləri ilə
qarşı-qarşıya qalanda cəmiyyətlər öz qayda-qanunlarına, adət və
ənənələrinə müəyyən dəyişiklik etmək məcburiyyətində qalırlar.
Dünyada ən çox ardıcıllara malik olan İslam dininin daşıyıcıları
da öz növbəsində zaman ilə birgə addımlamaq üçün müəyyən
islahatlar aparmışdır. Bunun ilk addımları hələ Abbasilər xilafətinin
hakimiyyəti zamanında atılmışdır. Müasir dövrdə bəzi şəxslərin İslam
dinini donuq, hərəkətsiz kimi təsvir etməsi heç də həqiqətə uyğun
fakt deyildir. Əsasən ilk əsrlərdə müsəlmanlar dünya sivilizasiyasının
bəlkə də ən aktiv və dinamik hissəsini təşkil edirdilər. Zamanla
yaranmış tarixi şəraitə görə bu inkişaf tempi tədricən azalmış, sonra
isə statik hal almışdır. Bunun səbəblərini araşdırmaq çox vaxt və
zəhmət tələb edən bir işdir. Lakin, bununla bərabər həmin səbəblərin
heç də birmənalı olmadığını da iddia etmək mümkündür. Bütün bu
deyilənləri ümumiləşdirsək, İslam dünyası çox keşməkeşli bir tarixi
şəraitdən keçdiyinə görə fərqli vəziyyətlərdə bir-birinə bənzəməyən
reaksiyalar göstərmək məcburiyyətində qalmışdır.

Kitabça, təxminən XIX əsrin əvvəllərindən XX əsrin birinci
yarısınadək olan 150 illik bir zaman kəsiyini özündə ehtiva edir.
Həmin dövr dünya tarixində olduğu kimi İslam dünyasında da ən
mühüm və çətin dövrlərdən sayılmalıdır. İctimai quruluş dəyişiklikləri
səbəbindən orta əsrlərdən yeni dünyaya qədəm basan cəmiyyətlər
baş verən dəyişikliklər qarşısında məcburi reaksiya göstərmək
məcburiyyətində qalmışlar.

4

Kitabçanın mahiyyətindən göründüyü kimi İslam dünyasında
yenilik deyildikdə əsasən iki amil nəzərdə tutulmalıdır. Bunlar
avropalaşma-qərbliləşmə və bundan sonra da millətçilik
düşüncələrinin yayılmasıdır. Belə ki, yeniliklərə məruz qalan əksər
müsəlman ölkələri qəribə səslənsə də, eyni yolu getmişdilər. Düzdür,
bütün Üçüncü Dünya ölkələrində olduğu kimi, müsəlman ölkələrində
də Avropa dəyərlərinə qarşı bir ikrah hissi mövcuddur. Lakin İslam
coğrafiyasını təşkil edən dövlətlər bəzən könüllü, bəzən isə məcburi
şəkildə bu yolu qəbul etmişlər.

Bu kiçik araşdırmada İslam dünyasında baş verən yenilikçi
hərəkatların hamısına toxunmaq mümkün deyildir. Onlardan ən
mühümlərindən söz açmaq zənnimizcə məsələnin mahiyyətini
anlamaq üçün kifayət edir. Şübhəsiz ki, yazılmış bütün əsərlərdə olduğu
kimi bu kiçik kitabçada müəyyən qədər yanlışların, diqqətsizliklərin
olması labüddür. Həm də kitabçada səsləndirilən fikirlər subyektiv
xarakter daşıya bilər və səsləndirilmiş fikirlərin hər birinin ancaq
həqiqəti əks etdirdiyini iddia etmək də o qədər də inandırıcı olmazdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu qədər geniş bir mövzu haqqında cildlər
dolusu əsərlər yazmaq mümkündür. Müəllif oxuyucudan bütün
yanlışlıqlar barədə əvvəlcədən üzr istəyir. Həm də bununla birlikdə
kitabçanın ərsəyə gəlməsində öz köməyini əsirgəməyən şəxslərə öz
dərin minnətdarlığını bildirir.

5

İslam dünyasında islahat aparılmasının
başlanğıc mərhələsi

Qeyd etmək lazımdır ki, müsəlman dünyası əsrlərlə Qərblə
rəqabətdə olmuş, bu mübarizədə hər iki tərəf də bəzən digəri qarşısında
uğur qazansa da, üstünlükləri daimi olmamışdır. Lakin XVIII əsrdən
etibarən Qərb dünyası üstünlüyü tamamilə əlinə almış, belə demək
mümkündürsə, bu zamandan sonra onların arasında uçurum yaranmış
və get-gedə daha da böyümüşdür.

Bu məsələdə ən çox diqqəti cəlb edən faktları misal kimi göstərsək,
o dövrdə müsəlmanların ən qüdrətli dövlətlərindən olan Osmanlı
İmperiyası süquta uğramağa başlamış və bununla da avropalılar
qarşısında daimi müvəffəqiyyətsizliklərə düçar olmuşdur. Həmçinin
digər böyük müsəlman ölkələri olan Səfəvilər və Moğol dövlətləri də
həmin dövrdə mövcudluqlarına son qoymuşdular. Bütün bunlara görə
bəzi dövlət başçıları əvvəlki sistemi olduğu kimi qoruyub-saxlamaq
məqsədlərini güddüklərindən bu kimi problemləri həll etməkdə heç
də maraqlı olmamışdılar.

Bu yöndə diqqəti cəlb edən məsələlərdən biri Fransa komandanı
Napoleonun 1799-cu ildə demək olar ki heç bir çətinlik çəkmədən
Misiri işğal etməsi oldu. Əsrlər boyunca düşmən qüvvələrin
təhdidlərinə məruz qalmayan və müsəlman dünyasının ürəyi rolunu
daşıyan Yaxın Şərq regionu ilk dəfə yad mədəniyyətdən gələn
orduların qarşısında aciz qaldı. Bu da öz növbəsində dövlət rəsmiləri
və mütəfəkkirlərin əvvəlki sistemin qorunub-saxlanmasına olan
inamını azaltdı. Şübhəsiz ki, Osmanlı dövlətində ilk islahat tədbirlərini
bu işğaldan dərhal sonra, elə Misiri idarə edən və fransızlarla uğursuz

6

şəkildə mücadilə etməyə çalışan Osmanlı sultanı III Səlim atmışdır.
Doğrudur elə ondan əvvəlki müddətdə də Osmanlı dövləti ardıcıl
olaraq Avstriya və Rusiyaya qarşı müharibələrdə məğlubiyyət acısını
dadmışdı. Lakin bu adı çəkilən ölkələr sözün əsl mənası ilə Qərb
mədəniyyətini və onun texniki gücünü təmsil etmirdilər. Fransanın
və daha sonra Böyük Britaniyanın təcavüzkar siyasəti nəticəsində
zamanla müsəlman ölkələri müstəmləkəyə çevrilmişdilər.

Elə həmin dövrlərdə İslam dünyasında yenilikçilik ilə birlikdə
reaksiyanın, keçmişə qayıdışın əsasları qoyulmağa başlamışdı. XVIII
əsrdə Ərəbistanda vəhhabilik cərəyanının ortaya çıxmasından sonra,
zaman ərzində bu tipli reaksioner və dini ideologiya ilə yüklənmiş
siyasi çıxışların sayları da atmışdır. Bu cür ideya daşıyıcıları
cəmiyyətdə təbəddülat yaratmaqla bütün islahat tədbirlərinə qarşı
çıxır və islahat tərəfdarları ilə daimi münaqişə zəmini yaradırdılar.

İlkin olaraq İslam dünyasında o dövrlərdə daha çox mərkəz sayılan
Osmanlı İmperiyasında baş verən dəyişikliklərə nəzər salacağıq.

7

Sultan II Mahmudun islahatları

XIX əsrin əvvəllərində siyasi və hərbi məğlubiyyətlər nəticəsində
ərazi itkilərinə məruz qalan Osmanlı İmperiyası bu kimi hallara
son qoymaq üçün bir sıra islahatlara əl atmalı oldu. İlkin olaraq
Orta əsrlərdən qalan qurumlardan olan Yeniçəri Ocağı çətinliklə və
çox sayda insanın ölümü bahasına ləğv edildi. Bu hadisə Sultan II
Mahmudun mütləq hakimiyyətini elan etməsi və islahatlara başlaması
üçün vacib və zəruri olan addımlardan idi. Belə ki, yeniçərilər zamanın
nəbzinə uyğunlaşa bilmir, qədimdən qalan ənənələrlə hərbi təlimlər
keçir, müasir strategiyanı öyrənmək istəmir, nəticədə isə dövrünə
görə müasir təlimlər keçən və müxtəlif hərbi strategiyalardan istifadə
edən Avropa ordularına asanlıqla məğlub olurdular. Həmçinin müasir
üsullarla ordu quruculuğuna əl atan dövlət xadimləri və sultanlar da
onların qurbanına çevrilirdilər. Burada kiçik bir haşiyə çıxaraq qeyd
edilməlidir ki, yeniçərilər hələ orta əsrlərdən başlayaraq öz istəkləri
və ambisiyaları ilə uyğunlaşmayan şəxslərin hakimiyyəti zamanı
asanlıqla onlara qarşı gələrək “qazan qaldırırdılar” (dövlətə qarşı
qiyam edirdilər). Bu üsyanların böyük əksəriyyəti uğurla nəticələnirdi.
Belə ki, ölkənin əsas silahlı qüvvəsi olan yeniçərilər hakimiyyətdə
olan sultanı devirir, onun yerinə isə şərtlərinə cavab verən şəxsi
taxta oturdurdular. Həmin yeni sultan isə yeniçərilərin tələbləri ilə
uyğunlaşmağa məcbur olurdu. Uyğunlaşmadıqda isə yenidən “qazan
qaldırma” prosesi təkrarlanırdı.

Həmçinin o da qeyd olunmalıdır ki, yeniçərilər yeni sultan taxta
çıxdığı zaman yüksək məbləğdə mükafat alırdılar. Buna görə də
sultanların tez-tez taxta çıxması onların şəxsi marağında idi. Bundan

8

başqa yeniçərilərin əsas gəlir qaynaqlarından biri də müharibə zamanı
ələ keçirilən yerlərin yağmalanmasından ibarət idi. Dövlət zəiflədikcə,
daha yeni əraziləri ələ keçirməyin əksinə, əlində olan torpaqları
itirməyə başladıqda bu mənbədən məhrum olan yeniçərilər bunun
yerinə İstanbul şəhərində yaşayan əhalidən reket gəlirləri toplamağa
başlamışdılar. Bu isə öz növbəsində bütün təbəələrinin hamisi rolunda
görünən sultanın imicinə mənfi zərbə endirirdi.

Yuxarıda sadalanan yeniçəri üsyanlarından sonuncusu 1807-ci
ildə yeni növ ordu yaratmaq istəyən, Avropaya səfirlər göndərərk,
onlarla əlaqələr qurmağa çalışan, müxtəlif islahatlar həyata keçirmək
arzusunda olan Sultan III Səlimin taxtdan endirilməsi olmuşdur. Bu
hadisə o zaman gənc olan II Mahmudun xatirələrində özünə mühüm
yer etmişdir. Bütün bunlara görə də o, əlinə imkan düşən kimi 1826-cı
ildə əhalini ayağa qaldırdı, xəzinədə saxlanılan Peyğəmbər bayrağını
çəkdi və Yeniçəri ocağını top atəşilə dağıtdırdı. Əhali bu qərarı ruh
yüksəkliyi ilə qarşılayaraq, əllərinə keçən yeniçəriləri yerindəcə
öldürdü. Nəticədə 20 minə yaxın yeniçəri öldürüldü. Bu hadisə tarixdə
“Vaqiei-Xeyriyyə” (Xeyirli hadisə) adı altında qaldı.

Yeniçərilərin ləğvindən sonra Sultan II Mahmud ilk iş kimi yeni,
Avropa təlimləri ilə formalaşmış bir ordu qurdu. Bu ordu alaylara
bölünürdü, rütbələr Avropa ordularında olduğu kimi verilirdi.
Sultanın həyatının sonuna doğru bu ordunun sayı yüz minə çatırdı.
Ordu dövrünə uyğun olaraq artilleriya, süvari, piyada, minaaxtaran və
başqa hissələrə bölünmüşdü.

Sultan həmçinin idarəetmə sahəsində də islahatlar apardı. Yerli
idarəçilərin (valilərin) statusu dəyişdirildi. Onlar hansısa ərazinin
mütləq hakimliyi yerinə dövlətin təyin etdiyi məmurlara çevrildilər.

9

Əvvəllər valilərin getdikləri yerlərdə vergi toplayaraq bununla
məişətlərini davam etdirmək ənənəsinə son qoyuldu və onlara aylıq
məvacib təyin olundu. Mərkəzi idarəetmə aparatı isə orta əsrlərdən
qalma sistemin ləğv edilərək, yerini Avropa ölkələrindəkinə bənzər
sistemlə əvəzləndi. Divan təşkilatı aradan qaldırıldı, vəzirlərin yerinə
nazirlər təyin olundu, nazirliklər yaradıldı. Sədrəzəm sultanın mütləq
iradəli vəkili olmaq yerinə, nazirliklərə rəhbərlik edən baş nazirə
çevrildi. Həmçinin qazıların əlindən bir sıra səlahiyyətləri alındı,
Avropa ölkələrində daimi səfirliklər təsis edildi, xaricə gedənlər üçün
pasport alınması qaydası gətirildi.

Sultan 1829-cu ildə ən mühüm islahatlardan olan “Qiyafə
qanunu”nu elan etdi. Bu qanuna əsasən ənənəvi paltarların yerinə
Avropa üslubunda paltarların geyinilməsi məcburi hala gətirilmiş,
din xadimlərindən başqa hər kəsin əmmamə, əba geyinməsi qadağan
olunmuş, məmurların şalvar və pencək geyinməsi əmr edilmiş, baş
geyimi də fəslə əvəz olunmuşdu. Bu islahatlar xalq içərisində narazılıq
yaratsa da, ciddi müqavimətlə üzləşmədi.

Bundan əlavə II Mahmud əhalinin siyahıya alınmasını təşkil etdi,
poçt təşkilatını qurdu. Ölkədədki bütün poçt bölmələrini mərkəzi
təşkilata tabe etdi. Poçt arabalarının daha rahat hərəkət etməsi üçün
yeni yollar saldırdı. Həmçinin dövlətin əvvəlki dövrlərindən qalmış,
vəzifədən çıxarılmış şəxslərin əmlakının müsadirə edilməsi ənənəsinə
son qoydu. II Mahmud bunlardan başqa qocalar və imkansızlar üçün
qocalar evləri təsis etdi. Dövlətin hər tərəfində məktəblər açdırdı.
Digər bir fərmanla isə həftənin cümə axşamı gününü məmurlar üçün
istirahət günü elan etdi. Onun bu fərmanına qədər məmurlar həftənin
bütün günləri işləmək məcburiyyətində idilər. Həmçinin xəstəxanalar

10

açılmış, tibb təhsili verən müəssisələr işə başlamış, xəstəliklərlə
mübarizə edilməsi üçün müasir üsullardan istifadə olunmasına qərar
verilmişdi.

Sultan həmçinin iqtisadi islahatlara da start vermişdi. Ölkədə
ilk dəfə olaraq idxalda sərbəstlik elan edilmiş, Avropa ölkələri ilə
yeni ticarət müqavilələri imzalanmış, vahid gömrük rüsumu təyin
olunmuşdu. Yerli sənayeni inkişaf etdirməyə çalışan bir sıra fabriklər
də açdırmışdı.

Təhsil sahəsində islahat aparan II Mahmud ibtidai təhsili ölkə
əhalisi üçün məcburi hala gətirmişdi. Həmçinin rüşdiyyə adı altında
orta məktəblər də açılmışdı. Avropa universitetlərində təhsil almaq
üçün çox sayda tələbə göndərilmişdi. “Təqvimi-Vəqaye” adı altında
ilk dövlət qəzeti nəşr edilmişdi.

11

Tənzimat dövrü

Sultan II Mahmud 1839-cu ildə vəfat etdi. Ondan sonra taxta
çıxan Əbdülməcid atasının islahat tədbirlərini davam etdirdi və 3
noyabr 1839-cu ildə dövrünə adını verəcək olan “Tənzimat fərmanı”nı
elan etdi. Bu fərman Osmanlı İmperiyasının müasir təcrübədən
faydalanması və inkişaf etməsi üçün irəliyə doğru atılan böyük bir
addım, ictimai və siyasi anlamda dəyişiklikləri özündə ehtiva edən
fakt kimi qiymətləndirilmişdir. Fərmanın nəticəsində ölkə təbəələrinin
hüquqlarının qorunması irəli sürülmüşdü. Bütün insanların can və
malının toxunulmazlığının qorunmasına zəmanət verilmişdi. Həmçinin,
vergilərin toplanması zamanı hər kəsin imkanının nəzərə alınacağı
barədə qərar verildiyi bildirilmişdi. Heç kəsin mühakiməsiz edam
edilməyəcəyi elan olunmuş, bununla da sultanların əlində olan “siyasi
qətl” institutuna son verilmişdi. Fərman müəllifləri dövlətin idarə
etdiyi xalqı vahid ideologiya ətrafında toplamasının zəruriliyini dərk
edirdilər. Buna görə də onlar “osmanlıçılıq” fikrini irəli sürmüşdülər. Bu
din və etnik mənşəyindən asılı olmayaraq bütün ölkə əhalisini özündə
birləşdirən ideya hesab olunurdu. Qeyri-müsəlmanlara münasibətdə
işlədilən rəiyyət (sürü) sözü təbəə ilə əvəzlənmişdi. Qeyd etmək
lazımdır ki, “Tənzimat dövrü” islahatları daha çox hüquqi zəmində
həyata keçirilirdi. Çünki, ölkənin hüquqi sistemi orta əsrlərdən miras
qalmışdı və dövrünün tələblərinə cavab vermirdi.

Tənzimat islahatları Osmanlı İmperiyasını Avropa dövlətlərinə
bir qədər də yaxınlaşdırdı. İrəli sürülən osmanlıçılıq ideyası Fransa
Burjua İnqilabından sonra ortaya çıxan vətənpərvərlik və millətçilik
anlayışlarına yaxın bir fikir idi. Bu islahatların mənşəyində ölkəni

12

inkişaf etmiş dövlətlərlə bir cərgəyə qoymaq fikri dayanırdı. Qeyd
olunmalıdır ki, islahatları sürətləndirən amillərdən ən mühümlərindən
biri Osmanlı dövlətinin keçmiş müstəmləkəsi olan Misirlə yaranan
münaqişə idi. Belə ki, Osmanlı İmperiyasının Misirə vali təyin
etdiyi Məhəmməd Əli Paşa ölkədə islahatların həyata keçirilməsinin
zəruriliyi fikrinə mərkəzi hakimiyyətdən əvvəl gəlmişdi. Orduda və
dövlət idarəsində əhəmiyyətli dəyişikliklərə nail olan Paşa 1833 və
1841-ci illərdə Osmanlı İmperiyası ilə iki dəfə müharibəyə girmiş və
müvəffəqiyyət qazanaraq Konya şəhərinə qədər irəliləyə bilmişdi.
Bundan qorxuya düşən mərkəzi hakimiyyət Avropa dövlətlərinin
köməyi ilə onu geri oturtsa da, Misirdəki iqtidarına son qoya
bilməmişdi. Bununla da Osmanlı İmperiyasının Misir üzərindəki
hakimiyyəti faktiki olaraq sona çatmışdı.

Fərmandan keçən iyirmi ilin ərzində ard-arda bir sıra islahat
tədbirləri həyata keçirilmişdi. Belə ki, 1840-cı ildə yeni Cəza Qanunu
qüvvəyə minmiş, dünyəvi əsaslarla təşkil olunmuş nizamiyyə
məhkəmələri təsis olunmuşdu. 1847-ci ildə quldarlıq və qul ticarəti
tamamilə ləğv edilmişdi. 1856-cı ildə dinindən asılı olmayaraq bütün
vətəndaşların hüquqları bərabərləşdirilmiş, qeyri-müsəlmanlardan
cizyə alınması praktikasına son qoyulmuşdu. Həmçinin, onların
dövlət idarələrində çalışmasının önü açılmış, din dəyişdirməyə görə
ölüm cəzası verilməsi ortadan qaldırılmışdı.

1845-ci ildə Daxili İşlər, 1850-ci ildə Səhiyyə və 1857-ci ildə
isə Təhsil Nazirlikləri yaradılmışdı. 1854-cü ildə İstanbul Bələdiyyəsi
təşkil edilmiş, 1857-ci ildə Torpaq Məcəlləsi yazılmış, 1844-cü ildə
isə Osmanlı bayrağı və himni qəbul edilmişdi. 1848-ci ildə Universitet
və pedoqoji məktəblər açılmış, 1851-ci ildə isə Elmlər Akademiyası

13

təsis olunmuşdu. 1859-cu ildə isə İdarəetmə məktəbi açılmışdı. 1870-
ci ildə qız müəllimləri hazırlayan pedoqoji məktəb təsis edilmişdi.

Həmçinin 1840-cı ildə dövlətin rəsmi olaraq keçirdiyi təqvim
dəyişdirilmiş, hicri-qəməri təqvimi rumi təqvimlə əvəzlənmişdi.
Rumi təqvim də öz başlanğıcını hicrətdən (Məhəmməd peyğəmbərin
Məkkədən Mədinəyə köçməsi) götürsə də, 1840-cı ildən etibarən
günəş təqviminə əsaslanmışdı. Bu ənənəvi dini təqvimin dini
bayram və mərasimlərin xaricində gündəlik həyatda istifadəsinə son
qoyulması anlamını daşıyırdı.

Tənzimat islahatları ilə məcburi hərbi xidmətin vaxtı maksimum
dörd illə məhdudlaşdırılmışdı. 1856-cı ildə qeyri-müsəlmanlara da
orduda hərbi xidmət keçmə haqqı verilmişdi. 1867-cı ildə hərbi-dəniz
nazirliyi yaradılmış, 1869-cu ildə isə orduda vəzifə üzrə yüksəlməyə
imkan verən dəyişiklik qəbul edilmişdi.

Həmçinin Maliyyə Nazirliyi Fransanın nümunəsindən istifadə
edilərək yenidən qurulmuş, 1841-1842-ci illərdə ilk dəfə büdcə
hazırlanmış, kağız pullar çap edilmişdi. 1855-ci ildə Osmanlı İmperiyası
tarixində ilk dəfə Böyük Britaniyadan borc almışdı. 1850-ci ildə ticarət
və kommerisya məcəlləsi qəbul edilmişdi. Bu məcəllədə ilk dəfə olaraq
faiz, məhdud məsuliyyətli cəmiyyət kimi ticari terminlər işlədilmişdi.
1856-cı ildə Mərkəzi Bank, 1866-cı ildə isə ticarət birjası açılmışdı.
1857-ci ildə özəl nəşriyyatların açılımasına razılıq verilmişdi.

Tənzimat islahatları ilk fərmandan sonra 1856-cı ildə elan edilən
və İslahat fərmanı kimi tanınan ikinci fərmanla daha da inkişaf etdi. Bu
fərmanın verilməsindəki əsas məqam isə onun Krım müharibəsindən
sonra dövlətin üzləşdiyi təzyiq qarşısında atdığı məcburi addım kimi
qiymətləndirilməsidir.

14

1867-ci ildə Sultan Əbdüləziz ilk dəfə olaraq Avropaya səyahət
edən sultan kimi tarixə düşdü. O, bu səfərindən daha da böyük Avropa
heyranı kimi qayıtmışdı.

Osmanlı cəmiyyətinin əsrlərdən bəri yaşadığı və alışdığı üsul
və ənənələrdən uzaqlaşması heç də müqavimətsiz baş tutmamışdır.
Bir sıra müsəlmanlar bu addımları firəngləşmə və kafirləşmə kimi
görürdülər. Ailələr uşaqlarını məcburi hərbi xidmətə yollamaqdan
imtina edirdilər. Ən qəribə görünən faktlardan biri isə pravoslav
xristianların bu islahatlara qarşı olması idi. Bunun səbəbi isə o idi
ki, pravoslavlar əvvəlki qayda ilə dövlət içərisində özünəməxsus
statusa malik idilər. İndi isə onların hüquqları digər xristianlarla
eyniləşdirilirdi.

Əcnəbi ölkələrdən isə Britaniya və Fransa bu islahatlara dəstək
verirdi, Rusiya isə ona qarşı çıxırdı. Onlar Osmanlı İmperiyasının bu
islahatlarla güclənəcəyini düşünürdülər.

Həmçinin 1859-cu ildə bir qrup şəxs tərəfindən yaradılan “Fədailər
Cəmiyyəti” adlı gizli təşkilat dövlət çevrilişi etmək niyyətində idi.
Onlar Əbdülməcidi öldürərək, onun yerinə Əbdüləzizi taxta çıxarmaq
və şəriətə uyğun olan bir hökümət təsis etmək niyyətində idilər.
Hökümət bu təşkilatdan vaxtında xəbər tutdu və təşkilatın üzvlərini
zərərsizləşdirə bildi. Bu hadisə Osmanlı tarixinə “Kuleli hadisəsi” adı
altında daxil oldu.

15

Konstitutsiya uğrunda hərəkat

XIX əsrin II yarısından etibarən müxtəlif Avropa ölkələrində təhsil
alan, oradakı azad mühitlə, söz azadlığı, mətbuat azadlığı, müxtəlif
insan və vətəndaş azadlıqları ilə tanış olan Osmanlı ziyalıları bu
hüquqlara öz ölkələrində də sahib olmaq fikrinə düşmüşdülər. Osmanlı
İmperiyası çoxsaylı etnik, dini və sosial qrupların konqlomeratından
ibarət olan bir təşkilat idi. Burada təbəələrə qarşı müxtəlif dini və
sosial məhdudiyyətlər tətbiq edilirdi. Hakimiyyət mütləq olaraq
sultana məxsus idi. O, dövləti öz bildiyi kimi, istək və arzularına
uyğun idarə edirdi. Dövlət təşkilatında onun qərarlarına nəzarət edə
biləcək hansısa qurum mövcud deyildi.

Avropa təsiri altında olan ziyalılar sultanın hakimiyyətini
məhdudlaşdıracaq, xalqın geniş kütlələrinin maraqlarını həyata
keçirəcək parlament təsis etmək üçün fəaliyyət göstərmək niyyətində
idilər. Həmçinin dini və milli azlıqlar da öz hüquqlarını qoruyacaq,
dövlət idarəsində söz sahibi olacaqları qanunun təsisində maraqlı
idilər.

Burada müxtəlif Avropa ölkələrinin fəaliyyətinə də nəzər
salmaq lazım gəlir. Şübhəsiz ki, onlar Osmanlı İmperiyasında daha
rahat şəkildə öz istəklərini diktə edə bilmək üçün müəyyən qeyri-
sabitliyin yaranmasında maraqlı idilər. Bu dövrlərdə Osmanlı dövləti
Avropada “xəstə adam” adını daşıyırdı. Onun tamamilə ortadan
qaldırılması, ərazisinin bölüşdürülməsi barədə planlar irəli sürülürdü.
Uzun onilliklər ərzində Böyük Britaniyanın baş naziri vəzifəsində
bir-birilərini əvəz edən Qladston və Benjamin Dizraeli bu məsələ
ətrafında diametral fərqli fikirlərə malik idilər. Belə ki, Benjamin

16

Dizraeli Balkan yarımadası və Yaxın Şərqdə Rusiyanın irəliləməsinin
qarşısında durmaq üçün Osmanlı İmperiyasının qorunmasının
vacibliyini irəli sürürdüsə, Qladston bunun tam əksinə olaraq, onun
tamamilə ləğv edilməsi və ərazilərinin müxtəlif dövlətlər tərəfindən
ilhaq edilməsinin Böyük Britaniyanın maraqlarına cavab verdiyi
düşüncəsini müdafiə edirdi. Avropanın digər ölkələri də Osmanlı
dövlətinin gələcəyi barədə müxtəlif fikirlərə malik idilər. Bu məsələ
ətrafındakı fərqliliklər 1853-56-cı illərdəki Krım müharibəsi və daha
sonra 1877-78-ci illərdə baş verən Rusiya-Türkiyə müharibəsinin
həllində yaşanan münaqişələrdə özünü göstərmişdi. Burada
mövzudan azacıq kənara çıxaraq qeyd edilməlidir ki, 1877-78-ci
illərdəki müharibə (bu hadisə Osmanlı tarixində “Doxsan Üç Hərbi”
kimi qalmışdır) nəticəsində Osmanlı Dövləti Rusiya qarşısında tam
məğlubiyyətə uğramış və bağladığı San-stefan sülh müqaviləsinə
əsasən çox böyük ərazi itkiləri və kontributsiyaya məruz qalmışdı.
Bu müqavilə nəticəsində Rusiyanın regionda çox güclənəcəyini
görən Avropa ölkələri həmin tendensiyanın qarşısını almaq üçün
Berlin Konqresini çağırmışdılar. Həmin konqresin qərarlarına əsasən
Osmanlı İmperiyasının ərazi itkiləri azaldılmış, əvəzində o, Kipri
Böyük Britaniyaya, Bosniyanı isə Avstriya-Macarıstana güzəştə
getməli olmuşdu. Bu konqres Rusiya İmperiyasının müharibənin
nəticəsində əldə etdiyi dividentləri də azaltmışdı.

Avropa ölkələrinin haqqında Osmanlı Konstitutsiyaçılıq
mövzusundan bəhs edilən bir araşdırmada bu qədər danışmağımızın
səbəbi, həmin hadisələrin heç də steril bir ortamda baş vermədiyini
göstərmək üçündür. Şübhəsiz ki, bəzi Avropa ölkələri bu məsələdə
Osmanlı İmperiyasına qarşı cəbhə alarkən, bir qismi mütləqiyyətin

17

hökm sürdüyü Osmanlı İmperiyasının onların maraqlarına cavab
verdiyi fikrində idilər.

Sözügedən hadisələrin başlanğıcı 1865-ci ildə “Yeni Osmanlılar”
adlı gizli təşkilatın yaradılması ilə başlamışdır. Bu təşkilatın üzvləri
arasında dövlət xadimləri olan Ziya Paşa, Hüseyn Avni Paşa, Mustafa
Fazil Paşa, ədib və jurnalistlər Namiq Kamal və İbrahim Şinasi yer
alırdılar.Təşkilatın üzvləri qərb mütəfəkkirlərinin, xüsusilə Monteskyö
və Russonun, həmçinin Fransa Burjua İnqilabının təsiri altında idilər.
Onların fikirləri konstitutsiya elan edilməsi, parlamentin çağırılması,
islahatların keçirilməsi, sultan hakimiyyətinin məhdudlaşdırılması,
həmçinin söz və mətbuat azadlığının təmin edilməsi ətrafında
cəmləşmişdi. Təşkilat üzvləri Osmanlı milliyyətçiliyini (etnik və
dini mənşəyindən asılı olmayaraq, bütün ölkə vətəndaşlarını özündə
birləşdirən ideologiya) təbliğ edirdilər. Bu təşkilat 1867-ci ildə ləğv
edildi və onun üzvləri xaricə qaçdılar. Onlar burada da fəaliyyətlərini
davam etdirərək Londonda “Hürriyyət” adlı qəzet nəşr etdirdilər. Bu
təşkilat Osmanlı İmperiyasında islahatlar aparılmasını tələb edən ilk
ictimai qurum olması etibarilə səciyyəvidir. Qeyd etmək lazımdır
ki, təşkilatın üzvləri xalqın geniş kütlələrinin deyil, yalnız yüksək
təbəqənin təmsilçiləri idilər. Lakin onların təbliğatı konstitusiyaya və
parlament ideyalarının geniş ziyalı kütlələr arasında populyarlaşmasına
xidmət etdi.

18

Konstitutsiyanın elan edilməsi
və parlamentin çağrılması

1875-ci ildə serblər və bolqarlar Osmanlı İmperiyası əleyhinə
üsyan qaldırdılar. Bu üsyanlar tezliklə yatırıla bilmədi və sadə xalqın
içərisindən çox sayda insan həlak oldu. Avropa mətbuatında Osmanlı
İmperiyasının yerli xristianlara qarşı qətliam siyasəti yürütməsi
barədə xəbərlər yayılmağa başlamışdı. Bu tendensiya cəmiyyət
içərisində narahatlıq yaradan fakt kimi qiymətləndirildi. 1876-cı ilin
may ayında İstanbul şəhərində etiraz nümayişləri başladı. Nəticədə
isə Sədrəzəm və Şeyxülislam vəzifələrinə yeni insanlar təyin
olundu. Yeni Osmanlılar Təşkilatının üzvü olan Hüseyn Avni Paşa
da orduya rəhbərlik etməyə başladı. Bu hadisədən istifadə edən Yeni
Osmanlılar Sultan Əbdüləzizi taxtdan endirmək qərarına gəldilər.
Həmin ilin 30 may günü əsgərlər tələbələrlə birlikdə sarayı mühasirə
altına almışdılar. Əbdüləziz taxtdan endirilmiş, yerinə isə V Murad
sultan elan edilmişdi. Bu hadisələrdən beş gün sonra keçmiş sultan
Əbdüləziz biləkləri kəsilmiş halda tapıldı. Onun intihar etdiyi xəbəri
yayıldı, bir neçə gün sonra isə arvadı da vəfat etdi. Bu ölümlərdən
çevriliş üzvlərinin məsuliyyət daşıdığına inanan padşahın arvadının
qardaşı Çərkəz Həsən 1876-cı il,15 iyunda hökümət iclasına basqın
edərək Hüseyn Avni Paşanı və Xarici İşlər Naziri Mehmet Rəşid
Paşanı qətlə yetirdi. Bu hadisələrin təsiri ilə Sultan V Muradda psixi
pozğunluq əmələ gəldi və onun vəzifəni daşıya bilməyəcəyinə əmin
olan islahatçılar onun yerinə konstitutsiya elan edəcəyinə söz verən II
Əbdülhəmidi taxtda oturtdular.

II Əbdülhəmid 23 dekabr 1876-cı ildə Konstitusiya elan etdi.

19

Konstitusiyaya əsasən, ikipalatalı parlament təsis edildi. Aşağı
palata seçilmiş nümayəndələrdən, yuxarı palata – “Əyan Məclisi”
isə sultanın təyin etdiyi insanlardan ibarət idi. Yenə konstitutsiyada
sultanın icraedici və məhkəmə hakimiyyətini əlində cəmləşdirdiyi
qeyd edilmişdi, qanunverici hakimiyyət isə parlamentin əlində
idi. 31 mart 1877-ci ildə parlamentin ilk iclası keçirildi. Bu hadisə
Osmanlı tarixində bir ilk idi. Məslisdə qeyri-müsəlman deputatlar
da iştirak edirdilər. qeyd etmək lazımdır ki, sözügedən hadisələr
zamanı Osmanlı İmperiyası Rusiya ilə amansız müharibə aparırdı. Bu
müharibədə uğursuzluğu bəhanə edən sultan II Əbdülhəmid 14 fevral
1878-ci ildə parlamenti buraxdı və konstitutsiyanı ləğv etdi. Bununla
da Osmanlı İmperiyasında ilk konstitutsiya hərəkatı başa çatdı.

20

Məhəmməd Abduh

Məhəmməd Abduh 1849-cu ildə Misirdə əkinçi ailəsində dünyaya
gəlmişdir. On yaşında Quran öyrənilən bir məktəbə göndərilmişdir.
İki il ərzində Quranı öyrənmiş və  1862-ci ildə Tantadakı Əhmədi
məscidi məktəbinə getmişdir. Təhsil metodlarından çox narazı qalmış,
üç ildən sonra, kəndinə qayıtmış və orada 16 yaşında evlənmişdir.
Evliliyindən qırx gün sonra atası onu məktəbə qayıtmağa məcbur etsə
də, o bununla razılaşmayaraq əmisi Şeyx Dərvişin yanına getmişdir.
Əmisi onun dini elmlərə yiyələnməsinə nail olmuşdur. 1866-cı ildə
“əl-Əzhər” Universitetinə daxil olmuşdur. Bu dövrdə təsəvvüfün
təsiri altında olmuş, günlərlə oruc tutmuş, gecələrin çoxunu ibadətlə
və Quran oxumaqla keçirmişdir.

Həyatındakı ən mühüm dəyişikliklər İslam dünyasının böyük
mütəfəkkiri Cəmaləddin Əfqani ilə  1871-ci ildə başlayan yaxın
dostluğu olmuşdur.  1874-cü ildən etibarən qəzet və jurnallara
məqalələr yazmağa başlamış və 1876-cı ildə iki kitabı nəşr edilmişdir.
Yazılarında ənənəvi alimlərin İslam kəlamı və fiqh mövzusundakı
üsulpərəst və ehkamçı yanaşmasını tənqid etmişdir. O, eyni zamanda
müasir elmlərin tədrisinə və Qərbin inkişaf səbəblərini anlamağa
duyulan ehtiyacı vurğulamışdır. 1877-ci ildə Əzhər Universitetindən
alimlik dərəcəsini almış və elə burada da məntiq və ilahiyyatdan
dərs vermişdir. Burada ustadı Əfqanidən öyrəndiyi məntiqi istidlal
(dəlillərdən hökm çıxarma) və ağıl yürütməyə əsaslanan metodu
tətbiq etmişdir. Müəllim kimi çalışarkən Misir xalqını inkişaf
etdirmək üçün təbliğat aparmağa davam etmişdir.  1879-cu ildə
inqilabçı görüşləri və despotizmi təhdid edən davranışlarına

21

görə vəzifəsindən uzaqlaşdırılmış və doğma kəndinə sürgün
edilmişdir. 1880-ci ildən etibarən iki il rəsmi dövlət qəzeti olan “əl-
Vəqayii’l-Misriyyənin» naşiri kimi çalışmışdır. Ancaq  1882-ci ildə
Əhməd Urabi Paşanın  ingilis və fransız müstəmləkəçilərinə qarşı
qaldırdığı milli hərəkatda məğlubiyyətlə nəticələnən milli üsyana
qoşulduğu şübhəsinə görə Misirdən qovulmuşdur. Livanda bir
müddət yaşadıqdan sonra 1884-cü ildə onu Cəmaləddin Əfqani Parisə
çağırmışdır. Həmin il onlar anti-imperializm, İslam milliyyətçiliyi,
İslam modernizmi, panislamizm kimi mövzularda yazılar nəşr edən
“Urvətu’l-Vusqa” adlı jurnalın nəşrinə başladılar. Jurnal qadağan
edildikdə və Əfqani  1885-ci ildə Parisdən deportasiya edildiyində
görə Abduh İngiltərə və Tunisdə bir müddət yaşamış, daha sonra isə
Beyruta qayıtmışdır. Misirdən məcburi olaraq uzaq qaldığı zaman
kəsiyində (1882-1888) Avropanın inkişafını öz gözləri ilə görmək
imkanı əldə etmişdir.

1888-cu ildə artıq Abduh, mühacir kimi yaşamaqdan yorulmuş
və ustadı Əfqaninin inqilabçı İslami ideallarını itirmişdi.  İqtidar
sahiblərı ilə razılaşmağa və qayıtmasına imkan veriləcəyi təqdirdə
siyasətə qoşulmamağa söz verməyə qərar vermişdir. O, müsəlman
xalqlarının tədricən inkişafı üçün çalışacağına dair Misir iqtidarı
ilə razılaşmışdır. Misirə qayıtdığıında qazı vəzifəsini almış, İslami
məsələlərə dair söhbətlərə və yazılarına davam etmişdir. On il sonra
İslam mövzusundakı mötədil və yenilikçi fikirlərinə görə Misirin baş
müftsi təyin edilmiş və Qanunverici Məclisin üzvlüyünə seçilmişdir.
Altı il ərzində ölümündək bu vəzifələrdə çalışmışdır.

Abduhun İslami islahat hərəkatı üçün tövsiyə etdiyi və ardıcılları
tərəfindən davam etdirilən proqramı dörd başlıq altında ələ alına bilər:

22

İslamın sürətlə yayıldığı ilk günlərinə dönüş üçün Quran və
Hədisin tədrisi, tədris metodlarının müasir düşüncə və elmin işığında
yenidən şəkilləndirliməsi, Misirdəki ali təhsilin islahı, İslamın Qərb
nüfuzuna və xristian hücumuna qarşı müdafiəsi.

Abduhun düşüncəsində Əfqaninin cücərtdiyi ictihad toxumları
inkişaf etmişdir. O, İslamın təqlid bağından qurtulması, bütün
müsəlmanların Quran üzərində çalışmaları və həmçinin İslamın
klassik dövrünün əqli dəlillərlə araşdırılması fikirlərinin təbliği üçün
çalışmışdır. Onun fikrincə, ancaq bu yolla müsəlmanlar öz həyatlarını
və cəmiyyətlərini inkişaf etdirə bilərdilər. İslam adından deyilən
sözlərin (bunu söyləyənlər hətta alimlər olsalar belə) məntiqsiz və
mənasız olduğu təqdirdə, Quranın bunları müqayisə etmə haqqını
bütün müsəlmanlara verdiyini də göstərmişdi. Başqa bir yerdə belə
yazmışdır: “Ona görə əcdada istinad edilən üstünlük, keçmişin
mənasızlıqlarının qorunmasını təmin edən bir bəhanədir və bu kimi
bir yanılmazlıq bəhanəsi insan zəkasına qarşıdır.” Abduh müsəlmaları
davamlı həqiqi İslamın işığı altında təhlilə, fikirləşməyə, problemlərin
anlaşılması üçün məntiq yürütməyə təşviq etmişdir.

O belə deyirdi: “Bu an bütün dinlər arasında İslam dəlilsiz nəyəsə
inananları pisləyən, qətilik (yəqinlik) daşımayan inancları izləyənlərə
xitab edən tək dindir, İslam danışdığında ağla xitab edər və Uca Kitab
xoşbəxtliyin, ağlın həqiqi istifadəsindən keçdiyini bəyan edər.”

Abduhun ağıl və rasionalizm üzərindəki vurğusu diqqətə
alındığında onun İslam və müasir elmlərin (fizika, kimya, biologiya
və s.) Allahın müsəlmanlara doğru yolu tapmaqda kömək etməsi üçün
verdiyi əkiz qardaşlar olduğu düşünülməlidir.

İslam haqqındakı böyük biliyindən əlavə, Abduh sürgündə olarkən

23

Qərbdə etdiyi səyahətlərdən və Qərb intellektual düşüncəsinə dair
oxuduqlarından geniş, sərbəst bir baxış bucağına yiyələnmişdir.
Abduh Əfqani kimi keçmiş uğurlarla fəxr edərək yaşamağın mümkün
olmadığına, müasir dünyanın sürətlə dəyişməsinə görə keçmişi daha
xoşbəxt gələcək naminə bu günlə uyğunlaşdırılmasının zəruri olduğuna
inanmışdır. O, İslamın iki mühim ünsürdən ibarət olduğunu düşünürdü:
Üsul və Füru. Onun fikrinə görə Üsulü’d-din (İslamın təməlləri) iman-
əqidə-fəraiz (edilməsi məcburi olan işlər) və əxlaqdan (bərabərlik, ədalət,
rifah prinsipləri) təşkil olunmuşdur. Üsulü’d-din heç vaxt dəyişikliyə
uğramır. Digər yandan füru, müamələt (insanlar arası münasibətlər) kimi
imanın ikinci növbədə olan ya da özünə bağlı olmayan xüsusiyyələrini
təşkil edir. Buna görə də ictimai, mədəni, iqtisadi və siyasi münasibətlərlə
bağlı işlər müqəddəs deyildir və dəyişdirilə bilərlər.

Müsəlmanları Üsulü’d-din mövzusunda təfəkkür etdirmək üçün
Abduh, Quran təfsiri yazmaq fikrinə düşmüşdür. Vəfat etdiyində
natamam olan, ancaq sonradan tələbəsi Rəşid Rza tərəfindən
tamamlanan Quran təfsirində Abduh, azad (liberal), əqli (rasional),
yenilikçi (modernist) bir üsuldan istifadə etmişdir.

Abduh misirlilərdən ancaq klassik ərəbcə, fiqh və kəlam əsərlərini
oxumalarını istəmirdi. O, eyni zamanda Qərbin dinamik inkişafına
təsir göstərən səbəbləri başa düşə bilmək üçün müasir elmlərin və
Avropadakı dini inkişafın tarixinin də öyrənilməsini arzulayırdı.
Müasir Qərb intellektualizminin İslam ilə uzlaşa biləcəyini
vurğulayırdı. Bunun üçün yazılarında və konfranslarında təməl
İslami qavramlara müsbət və faydalı olan qərbli fikir və ideallarının
sintezini yaratmağa çalışmışdır. O, bu yolda həm misirli aydınların
çoxunun dindar, səmimi müsəlmanlar kimi qala bilmələrini, həm də

24

Qərbin onlara təqdim edə biləcəyi ən gözəl şeyi qəbul edib hazırlaya
bilmələrini təmin etdi.

Məhəmməd Abduh 1898-cu ildə “Mənar” adlı aylıq jurnal nəşr
edən Rəşid Rzaya kömək etmiş və bir müddət sonra jurnalı bərabər
çıxarmağa başlamışdılar. Bu jurnalın hakim mövzusu onun bütün
həyatının əsas hədəfini təşkil edən İslamın yenidən izahı və İslam
cəmiyyətinin islahı idi. Mənar jurnalı bir müddət sonra onun İslam
haqqındakı azad və yenilikçi fikirlərini yaymaqda ən əsas vasitə
halına gəlmişdir.

Abduh 1892-ci ildə yeni Misir Xədivi Abbas Hilmidən Əzhər
universitetinin idarə heyətinə üzvlük təklifini aldığında çox
sevinmişdi. O, islami ali təhsili yeni islahatlarla və Əzhərin tədrisatını
yeniləşdirdiyi təqdirdə, dünyanın hər tərəfindəki müsəlman alimlərin,
İslam dünyasının ən məşhur təhsil mərkəzinə axın-axın gələcəklərinə
inanırdı. Beləliklə İslam cəmiyyətini islah etmə işi sürətlə aparıla bilərdi.
Dolayısı ilə Abduhun aşağıdakı islahat təkliflərini irəli sürənlərin
içində Əzhər Universitetinin idarə heyətindəki ən öndə gələn sima
olması təəccüblü deyildir. Sözü gedən təkliflərin bəziləri bunlardır:
Müasir elmlərin tədris proqramına daxil edilməsi, təhsil işçilərinin
əmək haqlarının artırılması, tələbə yataqxanalarının şərtlərinin
yaxşılaşdırılması və saylarının artırılması, yeməkxanalarda tələbələrə
verilən yeməklərin keyfiyyətinin yüksəldilmsi, universitetdəki səhiyyə
xidmətləri üçün bir dispanser və xəstəxana qurulması, Əzhər vəqfinin
yenidən tərtib edilməsi və yaxşılaşdırılması, Əzhər Şeyxinin məmur
və xidmətçilərin saylarının artırılması, tətillərin say və müddətinin
azaldılaraq təhsil müddətinin 4 aydan 8 aya qədər artırılması, bütün
tələbələr üçün məcburi klassik ərəbcə dərslərinin təşkil edilməsi

25

və kitabxanalardakı kitabların artırılması. Bu islahatlardan bəziləri
həmin dövrdə tətbiq edilərkən, bəziləri Abduhun ölümündən sonra
həyata keçirilmişdir.

1899-cu ildə Xədiv Abbas Hilmi, Abduha Misir baş müftiliyini
təklif etdi. Bununla o, Misirdə şəriətin ən üstün rəsmi səlahiyyətli şəxsi
olurdu və onun fətvaları qanuni səlahiyyət qazanırdı. O, bu vəzifəsindən
əldə etdiyi üstünlüklə bütün İslami məhkəmə (fətva) sisteminin islahı
və İslam hüququnun gözdən keçirilməsi mərhələsini başlamışdır.
Sələflərinin əksinə müftülük binasının qapılarını hər bir fərdin, xalqın
üzünə açdı. Onun xüsusən üç fətvası çox məşhurdur: Bir fətvasında
o müsəlmanlara yəhudi və xristianlar tərəfindən kəsilən heyvanların
ətinin yeyilə biləcəyinə izin verdi. Çünki onlar Əhli-Kitabdırlar. Bir
digər fətvasında o faiz verən banklara müsəlmanların pul qoymalarının
caiz olduğunu göstərmişdir. Bu fətvaların üçüncüsündə Quranın bir
kişinin dörd qadınla evlənməsinə izin verdiyinə baxmayaraq, bunu
qəbul etmədiyini ifadə etdi. Ayrıca Quran kişilərə qadınlarının hamısı
ilə eyni davranmalarını nəsihət etməkdədir. Bu Abduha görə, dolaylı
da olsa çoxevliliyin qəbul edilmədiyinin isbatıdır. Çünki, aydındır ki,
heç bir kişinin bütün qadınlarına eyni davranışı sərgiləməsi mümkün
deyildir. Buna bənzər şəkildə Abduh talaq (boşamanın) müsəlman
kişilər tərəfindən tək tərəfli və istədikləri zaman mənfi şəkildə istifadə
edilməsinə qarşı çıxmışdır. O, qəti surətdə Quranın kişi və xanımı
arasındakı münaqişələr zamanı tərəfsiz vasitəçilərin araya girməsini
əmr etdiyini irəli sürmüşdür. Onun fikrincə, tərəflər arasındakı
münaqişələri həll edən məhkəmənin razılığı olmadan boşanmaya icazə
verilməməlidir. XIX əsr İslam dünyasında qadının əhəmiyyətsiz və
zəif vəziyyəti Abduhu hədsiz dərəcədə mütəəssir edirdi. O, demişdir:

26

“Dinimizin qadına verdiyi haqların fərqində olmayan müsəlmanlar
qadının təhsili mövzusunda yanıldıqlarından biz də qadının təhsilinə
mane olduq.” Bu inkaredilməz bir həqiqətdir ki, Misir baş müftisi kimi
əldə etdiyi yüksək vəzifə sayəsində Abduh İslam yenilikçiliyinin təkcə
vətənində deyil, bütün İslam dünyasında mötəbər və təsirli bir hərəkat
kimi qəbul olunmasına imkan yaratmışdır.

Əfqaninin yolunu davam edən Misir baş müftisi müsəlman ya da
qeyri-müsəlmanlar İslamı tənqid etdikləri zaman İslamın müdafiəçisi
olmuşdur. Onun qeyri-müsəlmanlar qarşısındakı İslamı müdafiəsi güclü
və təsirli idi. Bunlardan Fransa xarici işlər naziri Qabriel Anoto və «Əl-
Camia» adlı ərəb jurnalının naşiri Farah Antuna verdiyi cavablar ən gözə
çarpanları idi. Bunlar Abduha Misirdə böyük şöhrət qazandırmışdır.

Abduhun İslami islahat cəhdləri ölümündən sonra onun elmli və
bacarıqlı tələbələrindən Rəşid Rzanın rəhbərlik etdiyi Sələfiyə hərəkatı
ilə davam etdirilmişdir. Sözü gedən hərəkat sələfin, yəni İslamın əsas
məzhəblərinin ortaya çıxdığı klassik dövrdə yaşamış ilk nəsillərin fikir
və ideallarına qayıdıb, onları müasir dövrün tələbləri ilə yenidən izah
etmək məqsədini daşıyırdı. Bu hərəkatın mənsubları sələf terminini
Peyğəmbər və müsəlmanların ilk nəsillər ilə məhdudlaşdıran ifrat
mühafizəkarların inhisarından alaraq, termini İslamın sürətlə yayıldığı
və böyüdüyü ilk dövrlərdəki müsəlmanları da əhatə edəcək şəkildə
geniş qəbul edən liberallara daşımışdılar.

Məhəmməd Abduh Əfqanidən aldığı fikirlərin əksəriyyətini inkişaf
etdirməsinə baxmayaraq bunları ondan daha mötədil, nizamlı, təsirli
və səmimi bir tərzdə ortaya qoydu. Misirdə həyata keçirdiyi islami
islahatlar, dinin sürətlə dəyişən bir dünya ilə ayaqlaşması və bu mesajın
İslam dünyasının digər hissələrinə yayılmasını təmin etmişdir. Beləliklə

27

Abduh ustadı Əfqani ilə birlikdə İslam yenilikçiliyinin qurucularından
biri olma sifətini qazanmış oldu. Nəbil Huri və Abduh Baklini Abduhun
İslami oyanışa verdiyi dəstəyi konkret şəkildə belə ifadə etmişdilər:
“İslam cəmiyyətindəki təfriqələr və qüsurlar nəzərə alındığında Abduh
həm tənqidi, həm də təşviqedici təkliflər təqdim etmişdir. O İslam
haqqında müxtəlif ehtiyac və şəraitlərin ortaya çıxıb böyüməsini
əngəlləmək üçün müxtəlif təfərrüatlar üzərində isrardan qaçaraq ümumi
bir çərçivə təşkil etmişdir. Abduhun baxış tərzinə görə zamanın nəbzini
tutmaq, bu günün keçmişə bağlanması demək deyil, daha çox tənəzzül
dövründə ictimai birliyin zəiflədiyi və əxlaqi dəyərlərin itirildiyi
nöqtədə maddi irəliləmə ilə öhdəsindən gəlinməsi mümkün olmayan
inkişafı təmin etməkdir.”

Məhəmməd Abduh 1905-ci ildə 56 yaşında vəfat etmişdir.

28

Cəmaələddin Əfqani

Şeyx Cəmaləddin (1836-1897) “Əfqani” təxəllüsü daşıdığından
onu çoxları əfqan hesab edirlər. Əfqanıstan hökuməti ona sahib
çıxmış, 1944-cü ildə cəsədi İstanbuldakı məzarından çıxarılmış,
Kabildə torpağa tapşırılmışdır. Seyid titulu daşıdığına görə
tələbələrindən biri onun hətta Peyğəmbər ailəsindən gəldiyini
iddia etsə də, müasirləri onun türk olduğunu özündən eşitdiklərini
yazmışdırlar. Şeyxi yaxşı tanıyan, onunla Parisdə və İstanbulda bir
yerdə yaşamış Əhməd bəy Ağaoğlu (Ağayev) onun türk olduğunu
israr etmişdir. İstanbulda yaşayarkən daim təmasda olduğu böyük
şairlər Mehmet Emin Yurdakul və Mehmet Akif Ərsoy da Şeyxin
türklüyünə əmindirlər. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə “İran Türkləri”
adlı əsərində İran türklüyünün görkəmli nümayəndələri sırasında
birinci olaraq Şeyx Cəmaləddin Əfqaninin adını çəkir və göstərir
ki, bütün Şərqin intibahında bu şəxsin müstəsna rolu olmuşdur. O,
həm də qeyd edir ki, Həmədanın Əsədabad qəsəbəsində indi də
Şeyxin qohumları yaşamaqdadır. Sonralar tədqiqatçılar diqqəti Şeyx
Cəmaləddinin milliyyəti məsələsinə çəkmişlər. Amerikalı tarixçi
Nikki Keddie İran alimlərinin Şeyxi fars saymalarını düzgün hesab
etməmiş, onun ləhcəsinin Azərbaycan türkcəsi olduğunu bildirmişdir.
Məhəmmədtağı Zöhtabi Şeyx haqqında Azərbaycanda ilk dəfə xüsusi
məqalə yazmış, onun Əsədabad qəsəbəsində anadan olduğunu, bir
müddət burada yaşadığını bildirmişdir. Belə bir fikir də mövcuddur
ki, Cəmaləddin əfqani sünnilər arasında nüfuz qazanmaq üçün
mənşəyinin şiə İrandan deyil, Əfqanıstandan olduğunu demişdir.

Şeyx Cəmaləddin (əsl adı Seyid Məhəmməd Səftər oğlu) 1836-

29

cı (ya 1838-ci) ildə Azərbaycanın Həmədan şəhəri yaxınlığındakı
Əsədabad qəsəbəsində doğulmuş, səkkiz yaşınadək burada
yaşamışdır. Atası varlı ruhanilərdən olmuş və Kabil yaxınlığında
mülk sahibi olmuşdur. O, kiçik Cəmaləddini də bura aparmış,
uşaq Kabildə böyüyüb təhsil almışdır. Bəzi fikirlərə görə, buraya
köçmədən öncə uşaq türkcədən başqa bir dil bilmirmiş. O, farca və
ərəbcəni Kabil mədrəsələrində oxuduğu zaman öyrənmişdir. Təhsilini
bitirdikdən sonra Hindistana getmiş, burada ingilis hakimiyyətinə
qarşı qaldırılmış üsyanın (Sipahilər üsyanı) şahidi olmuşdur.
Britaniya imperiyasına qarşı bu qiyam onda imperializmə nifrət
yaratmış, bu hiss ömür boyu onu tərk etməmiş, əksinə, keşməkeşli
həyatını imperializmlə mübarizəyə həsr etmişdir. Cəmaləddin bir
müddət Hindistanda yaşadıqdan sonra Həcc səfərinə çıxmış, geri
qayıdaraq Əfqanıstan əmiri Dostməhəmməd xanın yanında xidmətə
girmişdir. Əmirin ölümündən sonra hakimiyyət uğrunda mübarizədə
o, əmirin oğlu Məhəmməd Əfzəlin tərəfini saxlamış, həmin şəxs də
hakimiyyətə yiyələndikdən sonra Cəmaləddin yeni əmirin vəziri təyin
edilmişdir. Bir qədər sonra əmir taxtdan endirildiyi üçün Cəmaləddin
ölkəni tərk etməyə məcbur olmuş, Hindistan və Qahirə üzərindən
1870-ci ildə İstanbula gəlmişdir. Qahirədə olarkən 7 iyul 1868-ci
ildə mason lojasına girmişdir. İstanbulda onu hörmətlə qarşılamış,
Məclisi-Kəbiri-Məarif (Böyük Maarif Məclisi) və Əncüməni-Danişə
(Elm Cəmiyyəti) üzv təyin etmişlər. O, Osmanlı hökumətinin təhsil
sahəsindəki islahatlar proqramına qatılmışdır. Eyni zamanda İstanbul
Darülfünununda (Universitet) da dərs demiş, bu şəhərin məşhur Sultan
Əhməd və Ayasofya camilərində xütbələr oxumuş, vəzlər vermişdir,
ancaq dövrün şeyxülislamı və başqa din xadimləri onun fikirlərini

30

zərərli saydıqlarından hökumətin əmri ilə Şeyx 1871-ci ildə yenidən
Qahirəyə dönmüşdür. Din xadimi olmasına baxmayaraq, Şeyx müasir
düşüncəli mütəfəkkir idi. O, İslam aləminin geriləməsi və tənəzzülü
səbəblərini araşdırmış və bu səbəbləri çəkinmədən dilə gətirmişdir.
Onun göstərdiyi səbəblər sırasında yerli parazit, mütləqiyyətçi
hakimiyyətlər mühüm yer tutur. Böyük Fransa inqilabının (1789)
gətirdiyi yeni ideyaları mənimsəmiş Şeyx çıxışlarında respublika,
ədalətli, konstitusion hakimiyyət kimi prinsipləri müdafiə etmişdir.
Şeyxə görə, müsəlman hakimlər xəlifəyə bağlı olmalı idilər. Bu
prinsiplərə riayət etməyənlərin hakimiyyəti devrilməli idi. Hər
müsəlman xalqı milli şüura sahib olmalı, millətçilik fikrinə sarılmalı
idi. Bu iki ilkin şərt (güclü dövlət və güclü millət) daxilində Avropa
ölkələrinin müstəmləkə siyasətinə müqavimət göstərmək mümkün
idi. Şeyx Cəmaləddin müsəlman xalqlarının imperialist dövlətlərə
qarşı mexaniki birləşməsini təbliğ etmirdi. Şeyx “bütün İslam
aləminin yaşaya bilməsi üçün müsəlman millətlərin milli şüura sahib
olmaları lüzumuna inanmışdır”.  Bu dövrdə Şeyxin fikirləri üçün
Misirdə münbit siyasi mühit vardı. Misir müftisi ilə fikirləri üst-
üstə düşmüş, müfti onu mürşidi olaraq qəbul etmişdir. Şeyxlə müfti
İslamda islahatlar, xüsusilə İslam fəlsəfəsi ətrafında fikir alış-verişində
müttəfiq olmuşdular. Şeyx Cəmaləddin onunla birlikdə Qərb mason
lojaları nümunəsində gizli təşkilat qurmağa başladı. Bu təşkilat,
Mehmet Metin Örenə görə, sonralar İslam aləminin siyasi həyatında
mühüm rol oynamış Müsəlman Qardaşları Hərəkatının ilk nüvəsi
oldu. Ərəb millətçiliyinin yaranmasında önəmli rol oynamış Şeyx
Cəmaləddin ingilislərə qarşı təbliğatını da gücləndirmiş, çıxışlarında
Britaniyanın Misirdə müstəmləkə siyasətini sərt tənqid etmişdir.

31

Şeyxin bu fəaliyyətlərindən qorxuya düşmüş ingilis komissarı 1879-
cu ildə onun Misirdən sürgün edilməsinə qərar vermişdir. Bir neçə
il ərzində İstanbul, Moskva, Sankt Peterburq, London və Münhendə
yaşadıqdan sonra Parisə gəlmişdir. Burada ərəbcə iki jurnal nəşr
etdirmiş, ingilis imperializmini kəskin tənqid edən yazılar yazmışdır.
Lakin bu jurnallar Fransa hökumətinin qərarı ilə bağlanmış, Şeyx isə
təqiblərə məruz qalmışdır. Bu arada, 1884-cü ildə Nasirəddin şah
Qacar onu Tehrana dəvət etmiş, burada islahatların aparılmasında
yardımçı olmasını istəmişdir. Tehranda çox qalmayan Şeyx iki ildən
sonra Rusiyaya gəlmiş, burada rus millətçiləri ilə görüşərək onlara
ingilis imperializminə qarşı birgə mübarizə aparmaq təklifi vermişdir.
Eyni zamanda buradakı müsəlman üləması ilə təmas qurmuş, onları
çar Rusiyasına qarşı mübarizəyə təşviq edərək fikirlərini tatar
ruhaniləri ilə bölüşmüşdür.  Mehmet Metin Ören tatarlar arasında
millətçilk fikrinin yayılmasını, xüsusən Şəhabəddin Mərcaninin
Qazan tarixi haqqında məşhur kitabının yazılıb üzə çıxmasını
birbaşa Şeyxin təsiri ilə bağlayır. Yusuf  Akçura da onun tatarlara
təsirini yüksək qiymətləndirir: “Əfqani İslam aləminin hər tərəfinə
düşüncələriylə, sözləriylə, işləriylə çox bərəkətli toxumlar saçmış
və Qərb türklüyündə olduğu kimi Şimal türklüyündə də milliyətçilik
fikrinin inkişafına xidmət etmişdir”. Şeyx Cəmaləddin Rusiyada da
uzun müddət qala bilməmiş, Rusiya çarı ilə görüşdən sonra buranı
tərk etmişdir. Çar bu görüşdə onun İran şahı ilə münasibətləri barədə
soruşubmuş. Şeyx aradakı ziddiyyətləri onun İranda parlament lüzumu
fikrinə şahın razı olmaması ilə izah edib. Çar “şah haqlıdır, kəndlilərin
onun hökumətini idarə etməsinə o, necə razı ola bilər?” demiş, Şeyx
isə “Mən bu fikirdəyəm ki, hər padşah üçün milyonlarla rəiyyətin

32

onu sevməsi ona düşmən olmasından, onun əleyhinə qiyam etmək
fürsətini gözləməsindən yaxşıdır” cavabını vermişdir. Rusiyadan
sonra Şeyx Avropaya getmişdir. Nasirəddin şah onun burada olduğunu
öyrənincə 1889-cu ildə Şeyxi yenidən Tehrana dəvət etmişdir. Burada
dərs və vəzlərinə davam edərkən şah 1891-ci ildə Talbot adlı bir
ingilisə İranda məlum tütün imtiyazı vermiş, bununla yerli bazarın
ciddi narazılığına səbəb olmuşdu. Şeyx Cəmaləddin imtiyaz məsələsi
çıxandan onun qəti əleyhinə olmuş, onun ləğvini tələb etmişdir. Onun
Talbot imtiyazına qarşı açıq mübarizəsi şah sarayını qəzəbləndirmiş,
şahın icazəsi alınaraq onu Osmanlı sərhədinə gətirərək, ölkədən
çıxarmışlar. Osmanlının Bağdad valisi onu hörmətlə qəbul etmiş,
iltifat göstərmişdir. Burada ikən şiələrin baş müctəhidi Mirzə Həsən
Şiraziyə məktubla müraciət etmiş, tütün imtiyazının mahiyyətini izah
etdikdən sonra bu imtiyazın ləğv edilməsi üçün lazım olanları ifadə
edərək ondan lazımi addımlar atmasını istəmişdi. Müctəhid Şirazi bir
fitva ilə xalqın tütündən istifadə etməsi və ticarətini qadağan etmişdir.
Xalq onun boykot çağırışına qoşulmuş, Talbotun tütün imtiyazı ləğv
edilmişdir. Şeyxin xəlifəyə bağlı cümhuriyyət rejimi haqqında fikirləri
geniş yayılmışdı. Mehmet Metin Ören yazılarında “İranda artıq onun
fikirlərinin sahibi vardı. Müctəhidlər və mollalar bu fikirləri qəbul
etmişdi. İranda onun yüzlərcə tələbəsi vardı...” kimi fikirləri qeyd
edirdi.

Bağdaddan Londona gələn Şeyx burada Mirzə Melküm xanın
“Qanun” qəzetində şah hakimiyyətini tənqid edən məqalələr yazmağa
başladı. İran şahının şəxsi xahişi ilə Osmanlı sultanı II Əbdülhəmid
xan 1892-ci ildə London səfiri vasitəsilə Şeyxi xilafət mərkəzində
yaşamağa çagırdı. Şeyxə daimi aylıq (75 qızıl lirə), Nişantaşında

33

bir də bir imarət ayrıldı. Sultan Əbdülhəmidin Şeyxi İstanbula dəvət
etməsinin başqa bir mühüm səbəbi də var idi. Sultan imperatorluğun
varlığını qorumaqda “Osmanlı milləti” fikrini yetərli saymır,
bunun üçün müsəlmanların Osmanlı səltənəti və İslam xilafətinə
bağlanmasını zəruri sayırdı və bu istiqamətdə dövlət daxilində
gərəkli tədbirlər həyata keçirməkdə idi. Xarici siyasətdə isə İslam
birliyi fikrini, yəni panislamizmi dəstəkləməkdə idi. Artıq İslam
birliyi fikrinin əsas ideoloqu kimi tanınmış Şeyx Cəmaləddin onun bu
siyasətinə yardım edə bilərdi, ancaq Şeyxin şəxsiyyəti ondan istifadə
imkanlarını heçə endirdi. Sonralar “Türk Yürdu” dərgisinin yazdığı
kimi, “Həqiqətdə [Nişantaşındakı] bu malikanə Şeyx Cəmaləddin
üçün məhbəs oldu”. Sultan ondan İran şahından əl çəkməsini xahiş
etmişdi. Sultan Əbdülhəmidin  xahişinə baxmayaraq, Şeyx durmadan
Nəsirəddin şahın qətlini planlaşdırırdı. Bu plan 1896-cı ildə həyata
keçdi. Bu hadisədən sonra Sultan Əbdülhəmidin Şeyxə münasibəti
kəskin pisləşdi. Şeyx Cəmaləddin zindana atıldı. Növbəti, 1897-
ci ildə də dünyasını dəyişdi. Zindandan iranlı dostlarına yazdığı
son məktubunda göstərirdi: “Əziz  iranlı məsləkdaşlarım. Mən bu
məktubu həbsxanadan yazıram və indi doslarımla görüşməkdən
məhrumam. Artıq nə azadlığa ümidim var, nə də yaşamağa, ancaq nə
tutulmağımdan kədərlənirəm, nə də öləcəyimdən qorxuram. Mənim
üçün belə həbs də xoşdur, belə ölüm də. Mən özüm kimilərin azadlığı
naminə həbs olunmuşam. Öldürülsəm də insanların həyatı naminə
öldürüləcəyəm... Min bir vədə ilə və şirin sözlərlə məni Türkiyəyə
çağırdılar, beləcə də qollarıma qandal vurdular, lakin onlar başa
düşmürlər ki, fikir sahibini məhv etmək onun fikirlərini məhv etmək
vasitəsi ola bilməz”. Həqiqətən, Şeyxin fikirləri müasirlərinə böyük

34

təsir buraxdığı kimi,  onillər keçdikdən sonra da unudulmadı. Ölkələr
gəzmiş, hər yanda heyrətləndirici vəzlər vermiş, məqalələr yazmış bu
qeyri-adi şeyx XIX yüzil müsəlman dünyasında zülm, ədalətsizlik,
mütləqiyyət və imperializmə qarşı hərəkatların simvoluna çevrilmişdi.

Şeyx Cəmaləddin Əfqani haqqında araşdırmalar aparmış tarixçi
Nikki Keddieyə görə, onu nəzəri-teoloji məsələlərlə məşğul olan,
İslamda islahat məsələləri ilə bağlı mübahisələr açmış şəxs kimi
göstərmək doğru deyildir. O, əsasən siyasi problemlərə baş qoşmuş,
özünü bu mənada İslamın “real” məna və möhtəviyyatına həsr etmişdir.
Onun üçün ən böyük problem Qərb ölkələrinin müsəlman torpaqlarına
soxulmasına müqavimət və bu müqaviməti gücləndirmək üçün
Qərbdən elm, hərbi texnologiya, müasir təhsil və siyasi institutların
əxz edilməsi idi. Müsəlman Şərqinin müqavimət gücünü artırmağın
ilkin şərti olaraq Şeyx bu xalqların milli şüura sahib olması vacibliyini
irəli sürür. O yazırdı: “Millətdən kənarda xoşbəxtlik yoxdur”. Şeyx
Cəmaləddin müsəlman Şərqində millət nəzəriyyəsini ilk dəfə ortaya
qoymuş uzaqgörən fikir adamıdır. Şeyx Cəmaləddinə görə, qəbilə
birliyindən sonra əmələ gələn millət tarixi kateqoriyadır. Bu birlik
formasının – millətin yaranması üçün dil birliyinin yaranması ilkin
şərtdir. O, “Milli vəhdət fəlsəfəsi və dil birliyinin həqiqi mahiyyəti”
adlı əsərində yazırdı: “Dil birliyi olmasa milli vəhdətin həqiqi
mahiyyəti və həyat gücü ola bilməz. Dil birliyi insanlar arasında
çox mühüm əhəmiyyət kəsb edən əsas əlaqə vasitəsidir. O, müxtəlif
məzhəbə qulluq edən tayfaları, müxtəlif arzularla yaşayan qəbilələri
vahid bir millət bayrağı altına səsləyən, onların gücünü-qüvvəsini
birləşdirib bir məqsədə doğru yönəldən, istimai qüsurları birlikdə
dəf etməyə, milli çətinlikləri birlikdə aradan qaldırmağa çağıran,

35

ümumxalq rifahına nail olmaq, müsibət və bədbəxtliklərdən nicat
yolları arayıb tapmaq  üçün hamını yekdil, həmrəy olmağa dəvət
edən, gözəl yaşayışdan ibarət həyata qovuşduran, vətəndaşlarının
əyinlərinə istiqlal paltarı geydirən əsas vasitədir”. Müəllifə görə,
milli dillərin funksional dairəsi ictimai həyatın bütün sahələrini əhatə
etməlidir. Xarici dilləri öyrənmək lazımdır, ancaq elm və təhsilin
milli dildə olması, Şeyxə görə, millət olmanın əsas şərtlərindən
biridir: “Alimlər millətin mahiyyətini və ariflər onun məziyyətlərini
o zaman yaxşı aşkar və zahir edərlər ki, təhsil, təlim, tədris, milli
təbəqələrin fənlərdən və sənətlərdən istifadəsi o millətin öz dilində
olsun”. Milli dil daim inkişaf etdirilməlidir, milləti təşkil edən fərdlər
üçün həmişə cəlbedici olmalıdır: “Millətin ayrı-ayrı təbəqələrinin
ifadə və istifadəsi üçün möhtac olduğu bütün istilahları və kəlmələri
ahəngdarlıqla təmin edə bilməyən dil o millətin fərdlərini təfriqədən
qurtarıb, onların birliyini yarada bilməz”.

Şeyx Cəmaləddinə görə, millət olmağın ikinci vacib şərti din
birliyidir. Onun millət konsepsiyası mücərrəd deyil – millət mürəkkəb
sosial təbəqələrdən ibarətdir və Şeyx adıçəkilən məqaləsində vacib
sosial təbəqələri aşağıdakı kimi sıralayır: “... faydalı elmləri yayan
ziyalılar, cəmiyyət üçün xeyirli fənləri təsis edən yaradıcı alimlər,
insan hüququnu müdafiə edən siyasi xadimlər, fəzilətin və ədalətin
keşikçiləri olan qanunşünaslar, xalqın əxlaqını saflaşdırmağa çalışan
nəsihətçilər, lətif və şairanə kəlamlarla yatmış insanları oyadan və
xalqın xarakterini qüvvətləndirən ədiblər və şairlər, öz sənətlərini
elmi əsaslar üzrə inkişaf etdirən sənayeçilər, torpağını əkinçilik fənni
əsasında əkib-becərən əkinçilər, iqtisadiyyat qanunları əsasında
millətin ticarət yollarını arayıb tapan tacirlər”. Şeyx Cəmaləddin bir-

36

birinin ardınca müsəlman Şərqini müstəmləkəsinə çevirən Avropa
imperializminin barışmaz düşməni idi, bütün həyatını bu düşmənlə
mübarizəyə sərf etmişdi. Ancaq o, Avropanın müsbət keyfiyyətlərini
də görüb dəyərləndirmiş, Avropanı inkişaf yoluna çıxarmış amilləri
təhlil etmiş, İslam aləmini təkidlə bu amillərə yiyələnməyə çağırmışdır.
Avropanı orta əsrlərdən modern dünyaya çıxarmış amillər arasında
Şeyx elm və təhsilə böyük önəm verirdi. O yazırdı: “Dünya elm
üstündə bərqərar olur. Elmi bəşəriyyətin əlindən alsan daha dünyada
insan qalmaz. Elm bir nəfərin gücünü on nəfərə, yüz nəfərə, min və on
min nəfərə bərabər edir... Dövlətin möhkəmliyi ədalətindən, millətin
diriliyi elmindən asılıdır”. Şeyxə görə, “müsəlman elmi”, “Avropa
elmi” kimi anlayışlar cəfəngiyyatdır, elm bəşəri hadisədir və bütün
bəşəriyyətə aiddir. Bu cür düşüncə sahiblərinə Şeyxin münasibəti çox
sərt idi. O yazırdı: “...Bizim din başçılarımız əvvəlcə gərək özlərinin
islah olunmasına çalışsınlar və öz elmlərindən bir xeyir görmüş
olsunlar”.

37

Cədidçilik

Cədidçilik hərəkatı, XIX sonu və XX əsrin əvvəlində Orta Asiya
ölkələrində milli və Avropanın mütərəqqi islahat ideyaları əsasında və
ictimai inkişafda intibah dövrü hesab olunan zamanda formalaşmışdır.
Milli ziyalıların nümayəndələri və mütərəqqi düşüncəli insanlar,
müstəmləkə şəraitində olan Türküstanın, yarımmüstəqil Buxara və Xivə
xanlıqlarının geri qalmasını, iqtisadi və mənəvi sahələrdə geriləmənin
səbəblərini dərk edirdilər, bu da onların şüurunda islahatların həyata
keçirilməsinin zəruriliyi ideyasının yaranmasına təkan verirdi. 

XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Türküstanın islahat
hərəkatı tarixən çoxpilləli və çətin inkişaf yolu keçmişdir. Digər
ölkələrin islahat və tərəqqi yoluna yönəlmiş təcrübəsindən istifadə
edən cədidçilər, ictimai inkişafa müxtəlif baxışların qarşıdurma
obyektinə çevrildiyi milli zəmində, bu təcrübəni tətbiq etməyə cəhd
göstərdilər. Müstəqillik uğrunda əsas mübarizə ideyası belə çətin bir
şəraitdə formalaşmışdı. Cədidçilərin konsepsiyasının əsas hissəsini,
Türküstanın bütün xalqlarının birliyi problemi təşkil edirdi. Cədidçilər
gələcək dövlət quruluşunu həmin xalqların həmrəyliyi ilə bağlayırdılar.

Tatar cədidçiliyinin rəhbəri və banisi İsmayıl Qaspiralı, həm
də Türküstan cədidçilərinin əsas ideoloqu olmuşdur. XX əsrin
əvvəllərində Volqaboyu, Krım və Qafqazın cədidçiləri ilə sıx qarşılıqlı
əlaqələr qurulurdu. İsmayıl Qaspiralı özü Buxara, Səmərqənd və
Daşkənddə bir neçə dəfə olmuş və yeni üsullu məktəblərin vəziyyəti
ilə tanış olmuşdu. XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində Misir
islahatçılarının  müddəaları ilə  Türküstan cədidçiliyi arasında oxşar
cəhətlər çox idi. 

38

Cədidçilik,  Mərkəzi Asiya bölgəsinin ictimai inkişafının dönüş
dövründə yaranmışdır. Milli vətənpərvərlər tərəfindən, müstəmləkə
şəraitində olan Türküstanın böhranlı vəziyyəti, onun ümumdunya
proseslərindən geri qalması, yerli əhalinin hər cür azadlıqsevər
cəhdlərinin rədd edilməsi, mənəvi sferada geriləmənin dərk edilməsi,
onların arasında, cəmiyyətin əsaslı islahatının aparılması ideyasının
doğulmasına təkan verirdi.

Ancaq islahat hərəkatı, tarixən  birmənalı olmayan mürəkkəb
xarakterli yol keçmişdir. Cədidçilik, ictimai inkişafın perspektivlərinə,
dünyagörüşlü yanaşmaların və müxtəlif fəlsəfələrinin çarpışma
səhnəsinə çevrildi.

İlk mərhələdə hərəkatın iştirakçıları ictimai sistemin kökündən
dəyişdirilməsinə çox cəhd etmirdilər. Onlar üçün təhsil və tədris
sisteminin müasirləşdirilməsi məsələsi əsas hədəf idi. Yeni üsull
qurulmuş məktəblərin yaradılması, qəzet və jurnalların nəşri,  dərslik
və dərs vəsaitlərinin yazılması, Avropanın texniki tərəqqisinin
özününküləşdirilməsi zərurəti, Qərb mədəniyyətinin müasir
nailiyyətlərinin istifadəsi ilə, milli dünyəvi təhsilin yaradılmasına,
mənəvi həyatın müasirləşməsi və zənginləşdirilməsi, milli şüurun
yüksəlişinə zəmin hazırlayırdılar.

Keçmişə nəzər salan cədidçilər, cəmiyyətdəki əsas mənfi
təzahürləri milli müstəqilliyinin itirilməsi ilə bağlayırdılar.  M.
Behbudinin fikrincə, ötən illər ərzində Mərkəzi Asiya xanlıqları
dünyadan təcrid olunmuşdular və dünya nailiyyətlərindən bəhrələnə
bilmirdilər, ki, bu da öz növbəsində milli müstəqilliyin itirilməsinə
gətirib-çıxartdı. Müstəmləkə sistemi isə Türküstan xalqlarını
tanımadıqları Avropa qaydalarına müvafiq yaşamağa vadar edirdi,

39

bu qaydaları bilmək üçün isə savadlı olmaq tələb olunurdu. Behbudi
belə qənaətə gəlir ki, ali təhsilli mütəxəssislər, əsasən hüquqşünaslar
millətin inkişafına fayda verə bilərlər. Dövlət Duması, məhkəmələr
və Türküstanda fəaliyyət göstərən Rusiya dövlətinin rəsmi orqanları
vasitəsilə, onlar hökümətə müraciət edə bilərlər. Beləliklə, hələ 1913-
cü ildə Behbudi aşağıdakı nəzəriyyəni irəli sürürdü: türküstanlılar
arasında maarif və təhsilin inkişafı, milli-dövlətçilik maraqlarının
müdafiəsi baxımından zəruridir.

Milli tərəqqipərvərlər, Rusiyadaki siyasi prosesləri yaxından
izləyir, orada yaranmış siyasi partiyaların proqramlarını
araşdırırdılar. Ancaq xalqın milli mentalitetinin xüsusiyyətlərinə,
onun sülhsevərliyinə və təmkininə əsaslanaraq, onlar qanuni yollarla,
Dövlət Dumasına müraciət etmək vasitəsilə və orada çıxış etmək yolu
ilə qarşıya qoyulmuş məqsədlərə çatmaq istəyirdilər. Yerli əhalinin
siyasi şüurunun artmasından narahat olan Dövlət Adminstrasiyası
Dövlət Dumasında Türküstan nümayəndələrinin iştirakına qadağa
qoydu. Bundan sonra cədidçilər Ümumrusiya Müsəlmanları
İttifaqının tərkibinə daxil olmaq üçün birləşmək və vahid müsəlman
partiyası yaradılmasının vacibliyi fikrinə gəlmişdilər. Mərkəzi
Asiyanın cədidçilərinə 1905-1911-ci illərdə İran və Türkiyədə baş
vermiş inqilablar müəyyən qədər təsir göstərmişdir. 

Başlanğıc tarixi tədqiqatçılar tərəfindən hələ də tam
dəqiqləşdirilməmiş cədidçilik XIX əsrin sonu-XX əsrin əvvəllərində
Türküstanda maarifçilik hərəkatı kimi geniş vüsət almağa
başlamışdır. İmperiya tərəfindən işğal və assimilyasiya Türküstanı
tarixi qüdrətindən uzaqlaşdırmış və müti vəziyyətə salmışdı. Bu
dövrdə türk toplumunun inkişafına təkan verəcək bir hərəkata ehtiyac

40

duyulurdu. Azərbaycanda ilk dəfə sistemli şəkildə maarifçilik hərakatı
M. F. Axundov tərəfindən XIX əsrin 50-ci illərində başlandı. Bu
hərəkat daha sonra Türküstanda həmin əsrin 80-ci illərində cədidizm
adı altında meydana gəldi. İsmayıl bəy Qaspiralının rəhbərliyi ilə
açılmağa başlayan «üsuli-cədid” məktəbləri cədidizm hərəkatının
başlanğıcı oldu. Təsadüfi deyil ki, Ziya Göyalp özünün «Türkçülüyün
əsasları” kitabında ilk türkçülərdən bəhs edərkən M. F. Axundov və
İsmayıl bəy Qaspiralının adını qeyd etmişdir.

İlk dövrlərdə cədidizm təhsil islahatı uğrunda mübarizə aparan
hərəkat kimi meydana çıxdı. Cədidizm «üsuli-cədid” anlayışı ilə
birbaşa əlaqədardır, bu isə özlüyündə yeni təlim üsulunu, metodunu
ehtiva edir. Cədidçilərin məqsədi təhsil sistemini yeniləşdirmək,
dünyəvi elmləri tədris edən yeni məktəblər açmaq idi. Bu işin
təbliğində İsmayıl bəy Qaspiralının rəhbərliyi ilə fəaliyyətə başlamış
«Tərcüman” qəzeti mühüm yer tuturdu. Yenilik və inkişaf ideyaları
tezliklə bütün Türküstana yayıldı. Təhsillə başlayan cədid ideyaları
tez bir zamanda bütün ictimai, mədəni, siyasi sferaları bürüdü və
ümumxalq hərəkatına çevrildi.

1901-ci ildə «Buxara cədidizminin atası” sayılan Münəvvər Kari
tərəfindən Buxarada ilk «üsuli-cədid” məktəbi açıldı. Daha sonra
1903-cü ildə Mahmud Xoca Behbudi Səmərqənddə cədid məktəbinin
açılmasına nail oldu. Əbdürrauf Fitrət Türküstanda yenilikçi fikrin
təbliğində ən fəal çalışan cədidçilərdən biri olmuşdur. Fitrətin
genişlənən cədid hərəkatına qoşulması XX əsrin ilk illərinə təsadüf edir.
İsmayıl bəy Qaspiralıdan təsirlənən özbək cədidçiləri inkişafa səbəb
olacaq ideyaları tez bir zamanda bütün ictimai, siyasi çevrələrə daşıya
bildilər. Özbək cədidizminin inkişafında bədii ədəbiyyat özünəməxsus

41

rol oynamışdır. Təsadüfi deyil ki, Fitrətlə bərabər, Çolpan, Abdulla
Qədiri kimi şairlər, Mahmud Xoca Behbudi teatr sahəsində cədidizmin
fəal təbliğatçıları idilər. Cədidçilik ideyalarının yayılmasında mətbuat
mühüm rol oynamışdır. Əleyhdarları cədidçiləri «qəzet oxuyanlar”
adlandırırdılar. İsmayıl bəy Qaspiralının «Tərcüman”ı 31 il müddətində
bütün Türk dünyasının inkişafına səbəb olacaq fikirləri təbliğ edirdi.
«Tərcüman” tək Türküstanı deyil, Qafqazı, Orta Asiyanı əhatə edən
bir qəzetə çevrilmişdi. Osmanlı İmperiyasında II Əbdülhəmidin
hakimiyyətə keçməsi ilə bütün türkçülər təqib olunmağa başladı.
Bu zaman hökümət «Tərcüman”ın Osmanlıda yayılmasına qadağa
qoymuşdu. XX əsrin ilk illərindən başlayaraq Türküstanda mətbuat
inkişaf edir, mətbu orqanların sayı hər gün artırdı. Fitrət və digər
şair yoldaşları həmin mətbu orqanlarının fəal yazarlarından idilər.
Daşkənddə 1905-ci ildə fəaliyyətə başlamış «Cədid” qəzeti, 1906-
cı ildən nəşr olunmuş «Xurşid” və «Tərəqqi”, «Şöhrət”, «Asiya”,
«Sədayi”, «Türküstan” qəzetləri, həmçinin, Səmərqənddə X. Behbudi
və onun tərəfdaşları «Səmərqənd” və «Ayna” jurnalları nəşr etdirməyə
başladılar. Təkcə 1905-1907-ci illərdə Özbəkistanda 12 qəzet, 2
jurnal və çoxlu sayda kitab-broşur nəşr olunmuşdur. Mətbuatda fəal
iştirak edən Fitrət Türküstanın birliyi, İslam dininin və imperiyanın
unutdurmağa çalışdığı türkçülüyün doğru əsaslarla təbliği, təhsil
sisteminin yenilənməsi və inkişafı, təhsildə dünyəvi elmlərin tədrisi
kimi ideyaları durmadan təbliğ edirdi.

İnkişaf edən cədid ideyaları Çar Rusiyasını qorxuya salmışdı.
Buxarada daha da genişlənən cədidizm qarşısına yeni hədəflər qoymuşdu.
Buxaranın Rusiyadan ayrılaraq müstəqillik əldə etməsi fikrinə bir çox
cədidçilər dəstək verirdi. Çar Rusiyası və onun bölgə nümayəndələrinin

42

dəstəyi ilə cədidizm hərəkatına qarşı mübarizə sərtləşdirilirdi. Belə
vəziyyətdə Buxarada 1909-cu ildə qurulmuş «Tərbiyəyi Ətfal”
cəmiyyəti tərəfindən öz sıralarını gücləndirmək, hərəkatın təsir effektini
yüksəltmək üçün bir qrup gənc təhsil almaq üçün İstanbula göndərildi.
İstanbula göndərilənlər arasında Fitrət zəkası ilə seçilirdi. Türkiyədə
siyasi durum, «Gənc Türk”lərin siyasi mübarizəsi, türkçü və yenilikçi
fikirlər Fitrət və digər cədidçi yoldaşlarının fikirlərinin formalaşmasına
təsir etdi. Bu dövrdə o, Buxara əmirliyinin idarəetmə sistemi ilə bağlı
araşdırmaya başladı. İstanbulda təhsil aldığı dörd il Fitrəti siyasətə
qoşulmağa vadar etdi. İlk ilində «Tarifi Müsəlman” jurnalında «Buxara
vəziri Nəsrullahbəy Pərvanəçi həzrətlərinə açıq məktub”u yayımlandı.
İstanbulda 1909-1913-cü illər arasında «Münəzara”, «Hind səyyahı”,
«Rəhbəri Nicat” əsərlərini, «Səyhə” («Fəryad”, 1912) adlı şeir kitabını
yazdı. Fitrət Türkiyədə inkişaf edən yenilikçi ideyaları, türkçü fikirləri
Türküstanda təbliğ edirdi.

Ədibin 23 yaşında qələmə aldığı “Münəzara” əsəri Türküstan
cədidçilərinin ilk bildirişi hesab olunur. Əsər 1909-cu ildə farsca
yazılıb 1911-ci ildə İstanbulda nəşr olunmuşdur. Türküstanda isə
əsər 1912-ci ildə “Türküstan vilayətinin qəzeti”ndə kitab halında
nəşr olunmuşdur. “Münəzara” Türkiyə yenilikçi mühitinin təsiri ilə
qələmə alınmış, bir fransızla buxaralı müdərrisin müxtəlif mövzularda
apardığı müzakirələrdən ibarətdir.

«Münəzara” əsəri Türküstan ziyalıları arasında böyük marağa
səbəb olmuşdur. İstanbulda olduğu müddətdə bir yandan türkçü
“İttihad və tərəqqi”, digər tərəfdən islamçı «Sirati Müstəqim”
təşkilatları ilə yaxından əlaqə quran Fitrət buxaralı tələbələrə yardım
etmək məqsədiylə bir qrup tərəfdaşı ilə birgə “Buxara Tamami

43

maarif cəmiyyəti”ni yaradır. Türkiyədə aldığı İslam təhsili və türkçü
dünyagörüşünün təsiri ilə yazılan “Münəzara” Fitrətin vətəninin
dolğun təsvirini, onun geri qalma səbəblərini aydınlatmağa imkan
vermişdir. Əsərdə Fitrət İslam müdərrislərinin İslamın və Türklüyün
gücünü zəiflətməkdə ittiham edir. Burada iştirak edən fransız şairin
özüdür. Qərbli bir obrazın timsalında Fitrət özünün mütərəqqi
ideyalarını ifadə edir. Əsərdə fransızın dilindən türküstanlılara
müraciət edir: “İnsanlığın inkişafına görə deyirəm: Siz Türküstanlıların
yolu budursa, yəni ömrünüzün dəyərli 37 ilini müzərafat parçalarının
təhsilinə sərf edib, özünüz faydalı elmlərdən kənarda qalacaqsınızsa
bir neçə ildən sonra Türküstanda İslamdan əsər-əlamət qalmaz, sadəcə
tarix səhifələrində onun adı ilə rastlaşarsınız!”

İslamın yanlış təbliğinin və bu yolla insanları cəhalətə, fanatizmə,
geriliyə sürükləyən din xadimləri və onların təhsil sistemi Fitrət
tərəfindən tənqid edilir. Əsər boyu Buxaralı müdərrisin Fransızın
qarşısında gətirdiyi faktlar onun nə qədər cahil olduğunu göstərmişdir.
Nəticədə bəlli olur ki, İslam mədrəsələrində 25-30 il ərəb dili tədris
olunmasına baxmayaraq bitirənlər ərəb dilini belə dürüst bilmirlər.
«Quran”, Peyğəmbərin «hədisi-şərif”i yanlış olaraq təbliğ olunur.
Halbuki, bir zamanlar «Buxarayi Şərif” Fərabi, İbn Sina, Uluğbəy,
İmam Buxari kimi dahilər yetişdirirdi. Bir zamanlar Avropaya qədər
İslam düşüncəsinin, Türk qüvvətinin XX əsrdə düşdüyü durum şairi
qəzəbləndirir. Yenilikçilik hərəkatı olaraq cədidizmin təməlində
İslamçılıq millətçilik fikirləri dayanırdı. Bu baxımdan cədidçilərin
tarixə və tarixi qəhrəmanlara münasibətləri olduqca əhəmiyyət kəsb
etmişdir. Cədidizm ədəbiyyatında ən çox müraciət olunan tarixi
şəxsiyyət Əmir Teymur olmuşdur. İsmayıl bəy Qaspiralı Əmir

44

Teymurun məşhur «Güc ədalətdədir” fikrini “Mükələmeyi Salatın”
əsərinə epiqraf olaraq seçmişdir. Fitrətin yaradıclığında da Əmir
Teymur tez-tez xatırlanan tarixi şəxsiyyət olmuşdur. 1917-ci ildən
nəşr olunmağa başlayan «Hüriyyət” qəzetinə bir müddətdən sonra
Fitrət baş redaktorluq etməyə başlayır. Fitrət qəzetdə cəhalətə,
fanatizmə qarşı mübarizəsini sərt şəkildə davam etdirir. O, bütün
yaradıclığı boyu millətinin yüksəlişini qəlbən istəyən, buna istedadlı
qələmi ilə ömrünün sonuna qədər çalışan və bu yolda canını fəda edən
əvəzolunmaz bir şəxsiyyətdir.

45

Musa Biqiyev

Tatar olan, İslam dininin zamana uyğun təfsirini verən, Qurani-
Kərimi ilk dəfə tatar dilinə tərcümə edən, Rusiyadakı müsəlmanların
fedarativ bir dövlətdə yaşaması uğrunda mübarizə aparan Musa
Biqiyev 1875-ci il dekabrın 25-də keçmiş Rusiya İmperyasındakı
Penza quberniyasının Kikino kəndində axund ailəsində dünyaya
göz açmışdır. Atası Rostov-Don şəhərindəki məscidə axund təyin
edildiyindən ailə bir müddət burada yaşamışdır. Musa Biqiyev də
ilk təhsilini dini məktəbdə alsa da, sonradan riyaziyyata və təbiət
elmlərinə maraq göstərdiyinə görə Rostov-Don şəhərindəki rus
dilində hökumət məktəbi olan realnı məktəbdə oxumuşdur. 

Musa Biqiyev realnı məktəbi bitirmiş, bunun ardınca
Baxçasarayda, Kazanda, Buxarada mədrəsələrdə oxusa da, bunların
heç birini başa vurmamış, mədrəsələrdəki təhsil sistemi onu qane
etmədiyindən təhsil ardınca İstanbula getmişdir. İstanbuldan isə
Qahirədəki Əhzər Universitetinə oxumağa getmişdir. Univeritetə
qəbul olunsa da təhsilini davam etdirməmişdir. Hicaz, Məkkə və
Mədinənin müqəddəs yerlərini ziyarət etdikdən, məşhur ilahiyyatçı
alimlərlə görüşdükdən sonra Hindistana yollanmışdır.

Hindistanda da çox qalmayan Musa Biqiyev 1904-cü ildə yenidən
ailəsinin yanına Rostov-Dona qayıtmışdır. Peterburqa gedərək
İmperator Universitetinin Hüquq Fakültəsində azad dinləyici olan
Musa Biqiyev Abduraşid İbrahimovun “Ülfət” qəzetinə müntəzəm
məqalələr yazmaqla yanaşı, “İttifaq əl Müslimin” partiyasının
yaradılmasında da yaxından iştirak etmişdir.

Rusiyanın müsəlman ziyalıları  Volqa çayındakı bir gəmidə

46

1905-ci il avqustun 15-də Birinci Müsəlman Qurultayını təşkil
etmişlər. Musa Biqiyev da bu qurultayın təşkilatçılarından və fəal
iştirakçılarından biri olmuşdur. 1906-cı ildə çağırılan ikinci və
üçüncü qurultayda da fəal iştirak edən, qurultayın mərkəzi bürosuna
seçilən Musa Cərulla oğlu “Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayının
əsasnaməsi”nin yazılmasında fəallıq göstərmişdir. Onun 1906-cı
ildə Kazanda çap etdirdiyi “Rusiya müsəlmanları” kitabı da böyük
maraqla qarşılanmışdır.

1909-cu ilin sonlarında Orenburqa gedən, oradakı “Hüseyniyyə”
mədrəsəsində   müsəlman hüququndan, ərəb dili və ədəbiyyatından
mühazirələr oxuyan Musa Biqiyev Riza Fəxrəddinin redaktoru olduğu
“Şura” jurnalında türkcə məqalələr yazmışdır. Onun türkcə yazdığı
məqalələrin dili o qədər sadə və aydın olub ki, tatar, qazax, başqırd,
özbək, uyğur, Azərbaycan ziyalıları da oxuduqda çətinlik cəkmədən
anlayıblarmış.

1912-ci ildə Qurani-Kərimi tatar dilinə tərcümə edən və bir neçə
dini kitab çap etdirən Musa Cərulla oğlu 1914-cü ildə Peterburqa
gələrək IV Ümumrusiya Müsəlmanları Qurultayının katibliyini edir.

1917-ci ildə Romanovlar sülaləsinin devrilməsi bir çox
müsəlman ziyalısı kimi Musa Biqiyevdə də millətinin   əsarətdən
qurtaracağı ümidini oyatmışdır. 1917-ci ilin may ayında Ümumrusiya
Müsəlmanlarının Qurultayı çağrıldı. O, qurultayda Ümumrusiya
Müsəlmanları Şurasına üzv seçilir. Həmin il oktyabrın 25-də
bolşeviklərin silahlı yolla hakimiyyəti ələ alması ölkədə qarşıdurmanı
və qarışıqlığı daha da artırmışdır.

Musa Biqiyev 1917-ci ilin sonlarında Petroqraddakı birinci
Məhəmmədiyyə məscidinə imam seçilir və “əl-Minbər” adlı qəzetin

47

nəşrinə başlayır. Bolşevik liderlər ilə də yaxşı münasibətləri olan
Musa Biqiyev tatar uşaqları üçün məktəb açaraq orada tatar dilindən,
türk-tatar ədəbiyyatından dərs deyir. Bolşeviklər hakimiyyət uğrunda
mübarizə aparmayan qüvvələrlə sərt davranmır, onları və milli
azlıqları öz tərəflərinə çəkmək üçün şirin vədlər verir. Musa Cərulla
oğlu da yaranmış vəziyyətdən istifadə edərək fikirlərini mətbuatda və
toplantılarda açıq şəkildə təbliğ etmişdir.

1920-ci ildə Ufada keçirilən toplantıda cəmiyyətin gələcək inkişafı
haqqında söylədiyi fikirlər Marksın nəzəriyyəsinə qarşı idi. Kitabın
nüsxələri çap olunmaq üçün Türküstana, Kaşqara, Əfqanıstana və
Türkiyəyə göndərilmiş,  satışından əldə edilən vəsait isə valideynlərini
I Dünya Savaşında itirən türk-müsəlman uşaqlarına xərclənmişdir.

1921-ci ildə Fövqalədə Komissyanın əməkdaşları Daşkənddə Musa
Biqiyevi həbs edərək 11 ay istintaq altında saxlamışdırlar. Bolşeviklər
mətbuat üzərində nəzarəti artırdığından Musa Biqiyev kitabını
Rusiyada çap etdirə bilməmişdir. Tatar siyasi  mühaciri Məhəmməd
Həyyaz İsakin (1878-1954) Berlində kitabı redaktə və özünün bəzi
əlavələri ilə 1923-cü ildə 5000 nüsxə tirajla çap etdirmişdir.  Bu
nüsxələrdən təxminən 2000 ədədini Biqiyev SSRİ-də yaşayan
müsəlmanlar arasında yayır, qalan  hissəsi isə Moskvadakı Türkiyə
səfirliyinin vasitəsi ilə Türkiyəyə satışa göndərilmişdir.

  Antisovet mühacir Məhəmməd Həyyaz İsakinin kitabı nəşr
etdirməsi böyük əks-səda doğurmuş və Sovet xüsusi xidmət orqanları
1923-cü inin noyabrın 17-də Musa Biqiyevi həbs edərək Moskvadakı
Lubyanka həbsxanasına salmışdırlar.

Musa Biqiyevin tərəfdarlarının təziqi altında Sovet xüsusu xidmət
orqanları onu həbsdən azad etsələr də Moskvada nəzarət altında

48

saxlamışlar. İki illik Moskva sürgünündən sonra Musa Biqiyev
Leninqrada qayıtmış və orada yalnız cümə günləri məsciddə xütbə
oxumasına icazə ala bilmişdir.

Ufada keçirilən dindarların toplantısında ülamələr şurasına
üzv seçilən Musa Biqiyevə qarşı təqiblər daha da artmışdır. O gizli
şəkildə mühacirətə getməyi qərara alaraq istəyini 1930-cu ildə
reallaşdırmışdır.

Bir müddət Əfqanıstanda yaşadıqdan sonra 1931-ci ildə Hindistanı
və Məkkəni dolaşaraq Fillandiyaya gəlmişdir. Getdiyi hər yerdə İslam
dinini, əsarət altında olan xalqların hüquqlarını müdafiə edən Musa
Biqiyev 1932-ci ildə  Ankaradakı I Tarix Konqresinə qatıldıqdan
sonra Orta Şərq ölkələrinə səyahətə çıxmışdır.

1933-cü ildə yenidən Finlandiyaya gələn Musa Biqiyev 1933-37-
ci illərdə bir neçə kitabını Berlində çap etdirmiş, İrana, İraqa, Misirə,
Yaponiyaya, Çinə, Yava adaları və Sumatraya səfər etmişdir. 1939-
cu ilin sonlarında Hindistana gələrək oradan Əfqanıstana keçmək
və Əfqanıstanda yaşamaq istəyir. İngilislər bu böyük İslam aliminin
antiimperialist fəaliyyətindən xəbərdar olduqlarına görə onu həbs
edərək 18 ay Peşəvər həbsxanasında saxlamışlar. Həmin illərdə o,
yeddi kitab yazaraq kitablarından gələn gəliri Bombey köçkünlərinin
uşaqlarına xərcləmişdir.

1946-cı ildə Misirə köcən, bir neçə dəfə Həcc ziyarətində olan
böyük İslam alimi Türkiyəyə gələrək buradan vətəninə dönmək
istəmiş, lakin bu arzusu baş tutmamışdır. Qışı Misirdə keçirmək üçün
oraya gedən Musa Biqiyev 1949-cu il oktyabrın 28-də Qahirədə
dünyasını dəyişmişdir.

49

Azərbaycanda islahat hərəkatları

Mirzə Fətəli Axundov

Mirzə Fətəli Axundov yeni əlifba uğrunda fəaliyyətə başladığı ilk
dövrdə hələ ərəb əlifbasını tamamilə atmaq, Avropa əlifbası əsasında
tərtib edilmiş yeni əlifbaya keçmək məsələsini irəli sürməmişdir.
Əlifba haqqında tərtib etdiyi birinci layihəsində və buna yazdığı
şərhində o, ərəb əlifbasını islahat aparmaq yolu ilə asanlaşdırmaq
fikrində idi. Təqribən 1857-ci ildən Mirzə Fətəli Axundov əlifbanın
dəyişdirilməsi uğrunda çalışmağa başlamışdır. Böyük maarifçi
Yaxın Şərq xalqlarının mədəni geriliyinin bir səbəbini köhnə ərəb
əlifbasında görmüşdü. 1857- ci ildə ərəb əlifbasını dəyişdirmək
məqsədilə fars dilində bir kitabçadan ibarət layihə tərtib etmişdir.
Bu mövzuda fikirlərini Yaxın Şərqdə həyata keçirmək məqsədilə,
1863-cü ildə İstanbula gedir. İstanbulda əlifbanın dəyişdirilməsi
haqqındakı fəaliyyətini M. F. Axundov tərcümeyi-halında bu şəkildə
izah edir: “Əlifbanı dəyişdirmək haqqındakı kitabçanı Rusiya elçisi
Draqomanın vasitəçiliyi ilə Türkiyə sədrəzəmi Fuad paşaya təqdim
etdim; türkcə pyeslərimi və “Hekayəti Yusif şah”ı da göstərdim.
Kitabça sədrəzəmin əmrilə “Cəmiyyəti-elmiyyəyi-Osmaniyyə”də
tədqiq edildi; hər xüsusda onu məqbul tapdılar, təqdiq etdilər.
Lakin həyata keçirilməsini caiz görmədilər. Buna görə ki, yenə bu
əlifba kitabçasında gəlmə tərkibində hərflərin bir-birilə birləşməsi
çətinlik törədirdi. Dedim ki, bu surətdə köhnə İslam əlifbasında
tamam bir dəyişiklik etmək lazım gəlir, yəni İslam əlifbasının
hərfləri də avropalıların yazılarındakı hərflər əsasında olmalı və

50

yazı soldan sağa doğru yazılmalı, nöqtələri tamamilə atılmalı
və hərflərin şəkilləri latın əlifbasından seçilməli və səsli hərflər
tamamilə səssiz hərflərin yanınca yazılmalıdır. Xülasə sillabi əlifbanı
alfabeti əlifbaya çevirməli. Bu fikrin qəbulunda da İstanbul alim və
vəzirləri müvafiqət göstərməlidilər və İstanbulda yaşayan İran səfiri
Hüseyn xanın mənə ədavəti də osmanlıların müvafiqət etməzliyini
qüvvətləndirdi. Xülasə məqsədimə çatmadan İstanbuldan qayıtdım.
Lakin Osmanlı dövlətində keçmiş İslam əlifbasını dəyişdirmək
xəyalım qəbul olunmadısa da, əlifbanı dəyişdirmək xüsusunda mənə
təhsin fərmanilə Məcidiyyə nişanı bağışladılar. İstanbulda ikən Mirzə
Hüseyn xandan bir çox acılıqlar gördüm ki, onların hamısını burada
zikr etmək baş ağrısı olar. Bu adam keçmişdə öz dövlətinin Tiflis
konsulu idi. Mənə ürəyində şiddətli ədavəti varmış. Lakin mən onun
ədavətindən xəbərsiz olub onu öz dostum sanıb evində mənzil etdim.
Axırda ədavəti meydana çıxdı və bütün Osmanlı vəzirləri yanında
məni İslam dini və dövlətinin bədxahı nişan verdi. Məlum olduğu
üzrə mənə ədavətinin səbəbi, mənim pyeslərimin iranlıların çirkin
əxlaq və adətlərini drama fənninin şərtləri üzrə həcv etməyim imiş.
Bu adam drama fənnini və onun şərtlərini anlamadığından, dünya
elmlərindən büsbütün bəhrəsiz olduğundan və hiyləgərlik, bəxillik,
hirs və təməhdən başqa qabiliyyəti olmadığından bu hərəkətimlə
mənim iranlılara qarşı kin bəslədiyimi zənn etmişdir. Onun ədavəti
anlaşıldıqdan sonra evini tərk edib başqa yerdə mənzil tutdum”.

İstanbuldan qayıtdıqdan sorna M. F.Axundov yenə əlifba haqqında
ikinci bir layihə tərtib edərək Tehrana göndərmişdir. Bu layihədə
fanatik İran ruhanilərindən ehtiyat etdiyi üçün, hərflərin şəklini sağdan
sola doğru göstərmişdir. Lakin başda Nəsrəddin Şah özü olmaq üzrə