xristianstliq (1)

ANAR ƏLİZADƏ

AZƏRBAYCANDA
XRİSTİANLIQ

KEÇMİŞDƏN BU GÜNƏ

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
qeyri-islami dinlər və təriqətlər

«ŞƏRQ-QƏRB»
BAKI - 2018

Redaktor: Nahid Məmmədov
Dizayner: Raman Dadaşov

Kitabın üz qabığında Kiş məbədi, eləcə də Müqəddəs Yelisey ikonası təsvir olunub.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə. Əlizadə A. – Bakı: «Elm və
təhsil», 2016. — 378 s.

ISBN 978-9952-8305-4-5

Oxucuların diqqətinə təqdim olunan bu kitabda xristian konfessiya və cərəyan-
ların tarixindən bəhs olunur, Azərbaycanda mövcud olan xristian təşkilatların idarəet-
mə strukturu, inanc əsasları, sayları, etnik və yaş tərkibi, məsihçilərin ölkəmizdə
humanitar fəaliyyəti və mətbu orqanları barədə ətraflı məlumat verilir. Kitab ərsəyə
gətirilərkən Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivi, Azərbaycan SSR Na-
zirlər Soveti yanında Dini İşlər üzrə Şuranın müvəkkili və Azərbaycan Respub-
likasının Nazirlər Kabineti yanında Dini İşlər İdarəsinin arxiv materiallarından istifadə
olunmuş, Gədəbəy rayonunun Slavyanka kəndində yaşayan duxoborlardan müsa-
hibə götürülmüşdür.

Xristianların Azərbaycandakı zəngin tarixi irsi və ənənələrini işıq üzünə çıxar-
maq, məsihçilərin ölkəmizdəki rəngarəng həyatları ilə oxucuları tanış etmək kitabın
əsas məqsədilərindən biridir. Xüsusən kitab dini istiqamətdə fəaliyyət göstərən
hökümət və qeyri-hökümət təşkilatların mütəxəssisləri, eləcə də ölkəmizdəki Xris-
tianlığı tədqiq edən dinşünaslar, tarixçilər, sosioloqlar, KİV-nin nümayəndələri üçün
böyük maraq kəsb edə bilər.

Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulmuşdur.

İrad və təkliflər üçün [email protected] ünvanına yazmağınız xahiş olunur.

© Əlizadə A.Y. 2018

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 3

MÜNDƏRİCAT
MÜƏLLİFDƏN............................................................................................10
GİRİŞ............................................................................................................14
Azərbaycanda Xristianlığın sxematik təsviri...............................................17

I FƏSİL
QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ
ALBAN HƏVARİ AVTOKEFAL KİLSƏSİ................................................24
Qədim Apostol Kilsəsi: keçmişdən bu günə...................................24
Alban Kilsəsinin dirçəlişi................................................................43

II FƏSİL
PRAVOSLAVLIQ
PRAVOSLAVLIQ: ÜMUMİ MƏLUMAT...................................................47
RUS PRAVOSLAV KİLSƏSİ: KEÇMİŞDƏ VƏ BU GÜN........................53
İlk pravoslav ruslar..........................................................................53
İlk rus kilsəsi...................................................................................57
Hakim kilsənin qələbəsi: arxiv sənədlərin izi ilə.............................57
“Qızıllı”kilsə...................................................................................63
İlk Baş kilsə.....................................................................................67
Müxtəlif təyinatlı kilsələr.................................................................69
Təhkim olunmuş kilsələr.................................................................70
“Kazanlı Müqəddəs Məryəm Ana” ikonasının kilsəsi.................................70
“Müqəddəs Jen-Mironosits” kilsəsi.............................................................71
“Müqəddəs Məryəm Ananın Mövludu” kilsəsi............................................72
“Müqəddəs Arxangel Mixail” rus pravoslav məbədi...................................72
Prixod kilsələri ...............................................................................73
“Spas-Preobrajen”kilsəsi............................................................................73
“Mübarək Misirli Makari” kilsəsi................................................................74
Hərbi kilsələr ..................................................................................75
“BayılLiman” kilsəsi...................................................................................75
“Donanma” kilsəsi.......................................................................................76
Bakı Sərhəd Qarovulu briqadasının
“AleksandrNevski” kilsəsi...........................................................................76
206-cı Salyan piyada polkunun
“Müqəddəs Mixail Arxistratiq” kilsəsi (indiki
“Müqəddəs Jen Mironosits” Baş kafedral kilsəsi)........................................77

4 MÜNDƏRİCAT

Dəmiryolu və hərbi dəmiryolu kilsələri
“Spas-Preobrajen”dəmiryolu kilsəsi............................................................77
Biləcəridəki“Müqəddəs Həvvari Varfolomey” kilsəsi................................79

Ev kilsələri .................................................................................... 80
“Müqəddəs Nina” qız tədris müəssisəsində kilsə.........................................80
Bakı Texniki Məktəbin nəzdində
“Müqəddəs Aleksandr Nevski” ev kilsəsi.....................................................81
Bakı həbsxana qalasında kilsə......................................................................82

Başqa bölgələrdə kilsələr..................................................................83
Başqa təsisatlar................................................................................87
“Qafqazda pravoslav xristianlığının bərpasıcəmiyyəti”.............................87
Pravoslav xeyriyyə cəmiyyət və qardaşlıqları Kilsə-prixod məktəbləri.....87
Cümhuriyyət dövrü və Sovet hakimiyyəti illəri..............................88
Yeni inkişaf mərhələsi......................................................................90

BAKI VƏ AZƏRBAYCAN YEPARXİYASI.............................................95
Qısa tarixçəsi...................................................................................95
Azərbaycanda rus kilsəsinə rəhbərlik etmiş arxiyereylər................98
Təşkilati strukturu............................................................................99
Yeparxiyanın nəzdindəki kilsələr....................................................99

“Müqəddəs Jen-Mironosets” rus pravoslav kafedral kilsəsi.......................99
“Müqəddəs Məryəm Ananın Mövludu” rus pravoslav kilsəsi...................100
“Mixail Arxangel” rus pravoslav kilsəsi....................................................102
Gəncəşəhərindəki“AleksandrNevski” Baş kilsəsi.....................................102
Xaçmaz şəhərindəki“Müqəddəs möcüzə göstərən Nikolay” kilsəsi............103
Sumqayıt şəhərində “Müqəddəs Serafim Sarovski” dua evi.....................103
“Böyük knyaz Aleksandr Nevski” çasovnyası............................................103

Humanitar fəaliyyət.......................................................................103
Dini təhsil......................................................................................104
Mətbu orqan..................................................................................104
Say və milli tərkibi.........................................................................104
Maliyyə mənbəyi...........................................................................105
Ziyarətgah......................................................................................105

RUS PRAVOSLAV STAROOBRYADETS KİLSƏSİ.............................106
GÜRCÜ PRAVOSLAV KİLSƏSİ...............................................................108

Qısa məlumat.................................................................................108

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 5

Təşkilati strukturu..........................................................................108
Azərbaycanda gürcü pravoslavlığı.................................................108
“Müqəddəs Georgi” gürcü-pravoslav kilsəsi.............................................109
“Müqəddəs Nino” gürcü-pravoslav kilsəsi................................................110
“MüqəddəsSameba”gürcü-pravoslav kilsəsi............................................111
“MüqəddəsMixeyil” gürcü-pravoslav kilsəsi.............................................111
Statistika.........................................................................................106
Maliyyə mənbəyi...........................................................................112

III FƏSİL
KATOLİKLİK
ƏN BÖYÜK XRİSTİAN KONFESSİYASI..............................................114
İNANC ƏSASI...........................................................................................125
KATOLİSİZM AZƏRBAYCANDA..........................................................127
Elxanilər dövləti dövrü...................................................................127
Səfəvilər dövləti dövrü...................................................................131
Çar Rusiyası dövrü........................................................................134
Polyak əsirləri və əsgərləri........................................................................134
Ən böyük katolik icması.............................................................................137
Katolik icmasınınməhvi..............................................................................141
Müasir Azərbaycan dövrü...........................................................................143

ROMA KATOLİK KİLSƏSİNİN AZƏRBAYCANDAKI
APOSTOL PREFEKTURASI....................................................................150

Təşkilati strukturu.........................................................................150
İbadət yerləri..................................................................................150
“Müqəddəs Bakirə Məryəmin Məsum Hamiləliyi” kilsəsi.........................150
“Şəfaətçi İsa Məsih” kiçik katolik kilsəsi...................................................152
Kimsəsizlər üçün Sığınacaq Evində kiçik katolik kilsə...............................152
Diplomatik nümayəndəlik.............................................................152
Xeyriyyə təşkilatları......................................................................153
“Caritas Azerbaijan”Beynəlxalq Xeyriyyə təşkilatı...................................153
“Məryəm” Xeyriyyə Tədris Mərkəzi...........................................................153
Kimsəsizlər üçün Şəfqət Evi.......................................................................153
“Ailələrə sosial yardım” (“PAD”).............................................................154
Rahiblik institutu ......................................................................... 154
“Don Bosko salezianları”ordeni (SDB)....................................................154

6 MÜNDƏRİCAT

“Xristianlara Yardım göstərən Müqəddəs Məryəmin Qızları”...................155
“Mərhəmət Missionerləri”ordeni..............................................................155

Say və milli tərkibi........................................................................156
Maliyyə mənbəyi...........................................................................157
İbadət şəkilləri...............................................................................157
Konfessiyalararası münasibət........................................................157
Mətbu orqanı.................................................................................158

MARJİNAL KATOLİSİZM.......................................................................159
“Yeni Apostol Kilsəsi - Apostolların Beynəlxalq Birliyi”..........................159

Qısa tarixi......................................................................................159
“Yeni Apostol Kilsəsi” Azərbaycanda...........................................160
Təşkilati strukturu..........................................................................161
İnanc əsasları.................................................................................162
Dini ayinlər....................................................................................163
Mətbu orqanı.................................................................................163
Humanitar fəaliyyət.......................................................................163
Maliyyə mənbəyi...........................................................................164
İctimai mövqeyi.............................................................................164
Dini təhsil......................................................................................165
Say................................................................................................165

IV FƏSİL
RUHANİ XRİSTİANLIQ
DUXOBORLAR.........................................................................................167
Slavyanka.......................................................................................167
Qısa tarixi və inanc əsasları.............................................................170

MOLOKANLIQ.........................................................................................178
Yaranması və sözün etimologiyası.................................................178
İnanc əsasları.................................................................................179
Molokanlıq Azərbaycanda.............................................................181
Azərbaycanda yaranan və ya yayılan molokan təriqətləri.............185

Nazareylər(Nəsranilər)..............................................................................185
İsa Məsihin Lənkəranda zühur edəcəyinə inananlar...................................186
“Sionçular” və ya “Prıqunlar”..................................................................187
“Maksimistlər”...........................................................................................190

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 7

“Vodniye molokane”..................................................................................194
Çar Rusiyası dövründə molokanların sosial-iqtisadi həyatı..........195
Sovet hakimiyyəti illərində molokan icmaları............................196
Müasir vəziyyət.............................................................................197

V FƏSİL
PROTESTANTLIQ
ÜMUMİ MƏLUMAT.................................................................................202
Quinque sola.................................................................................203
Azərbaycanda protestantlıq:sxematik təsvir...................................206

LÜTERANLIQ: İLK PROTESTANT CƏRƏYAN....................................210
Əsl alman məzhəbi........................................................................210
Alman məskənləri..........................................................................211
Vürtemberq separatçıları kim olub?..............................................212
Müqəddəs torpaqlara doğru...........................................................216
Qürbətdə vətən..............................................................................217
Ruhani idarə və Bazel missionerləri..............................................220
Lüteran kilsələri.............................................................................228
Bakıda Alman-İsveç prixodu.........................................................229
Lüteran icmasının məhvi................................................................233

LÜTERANLAR BU GÜN
İcmanın dirçəlişi........ ..................................................................238
Təşkilati strukturu..........................................................................240
Başqa konfessiyalarla münasibət...................................................241
Maliyyə mənbəyi..........................................................................241
Say................................................................................................242

BAPTİZM: ÜMUMİ MƏLUMAT..............................................................243
ŞƏRQ BAPTİZMİ.....................................................................................246

Şamaxı və Lənkəran - rus baptizminin yaranma mərkəzi kimi.......246
İlk missionerlər..............................................................................247
Təqib illəri.....................................................................................250
Ağır sürgün həyatı..........................................................................253
Qərbli missionerlər........................................................................254
1905-ci il – təqiblərin sonu............................................................255

8 MÜNDƏRİCAT

Bakıdakı baptist icmasının tarixindən............................................256
Fevral inqilabından sonra..............................................................260
Nifaq: loyallar və “təşəbbüskarlar”...............................................262
Müasir dövr: icmalar, say, etnik və yaş tərkibi.............................264
Loyal baptistlər..........................................................................................265
“Ayrılmış” baptistlər..................................................................................267
Şərq baptizmi:özünəməxsus cəhətlər.............................................267

YEDDİNCİ GÜNÜN ADVENTİSTLƏRİ..................................................270
Qısa tarixi......................................................................................270
Azərbaycanda adventizm...............................................................274
İnanc əsasları.................................................................................281
Say və etnik tərkibi........................................................................282
Kilsənin strukturu..........................................................................282
Humanitar təşkilat.........................................................................283
Maliyyə mənbəyi...........................................................................283
İctimai mövqeyi və dini təhsil.......................................................283

ƏLLİNCİLİK VƏ XARİZMAT HƏRƏKAT.............................................284
Qısa tarixi......................................................................................285
Dini təlimləri.................................................................................290
İbadət şəkilləri...............................................................................291
Müasir vəziyyət.............................................................................291
Əllincilik Azərbaycanda................................................................292

Vəhdətçi əllincilər.......................................................................................292
Yevangelik İmanlı Xristianlar......................................................................293

Günümüzdə əllinci və xarizmatların dini icmaları........................297

PRESVİTERİANLIQ.................................................................................305
Yaranma tarixi...............................................................................305
İnanc əsasları və kilsə idarə forması..............................................305
Presviterianlıq Azərbaycanda........................................................306

DENOMİNASİYASIZ XRİSTİANLIQ.....................................................309
“Həyatverici Lütf” dini icması.......................................................309
Baku İnternational Fellowship.......................................................312
(BİF - “Bakı Beynəlxalq Qardaşlığı”)

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 9

VI FƏSİL
ANTİTRİNİTAR XRİSTİANLIQ
“YEHOVANIN ŞAHİDLƏRİ” .................................................................314
Qısa tarixi......................................................................................314
“YehovanınŞahidləri”Azərbaycanda............................................316
Təşkilati strukturu..........................................................................317
Missionerlik metodu və dini təhsil..................................................320
İnanc əsasları.................................................................................322
Dünyəvi hakimiyyətə münasibət....................................................324
Dini qadağalar................................................................................325
Humanitar fəaliyyət və BET-EL...................................................326
Say................................................................................................326
Milli və yaş tərkibi.........................................................................327
Yayılma arealı................................................................................327
Təhsil müəssisələri........................................................................327
Maliyyə mənbəyi...........................................................................327
Mətbu orqanları
“Müqəddəs Yazıların Yeni Dünya tərcüməsi”............................................328
Dini bayramlar...............................................................................329

SON...........................................................................................................330
XRONOLOGİYA.....................................................................................337
ƏLAVƏ......................................................................................................350
ƏDƏBİYYAT SİYAHISI.........................................................................367

10 MÜƏLLİFDƏN

MÜƏLLİFDƏN

Azərbaycanda yaşayan xristianların zəngin dini həyatı, maraqlı və
ziddiyyətli tarixləri, fərqli dini qrup və icmaların, xristian dini qurumların
strukturları haqda ətraflı məlumat vermək bu kitabın əsas amalıdır. Kitabın
başqa məqsədi xristian təşkilatlarının timsalında ölkəmizdə tarixən mövcud
olan zəngin dini ənənələri tanıtmaq, eləcə də Azərbaycan əhalisinin mütləq
əksəriyyətinin İslam dininin daşıyıcısı olmasına baxmayaraq, bütün dinlərin
mənsublarının dövlət qayğısı ilə əhatə olunduğu bir daha nümayiş etdirmək-
dir. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyevin göstərişi ilə hər il dövlət büdcəsindən müsəlman
və qeyri-müsəlman dini icmalarına, o cümlədən xristian dini qurumlarına
əhəmiyyətli dərəcədə maliyyə yardımı ayrılır, onların ibadət evlərinin təmir
və bərpa edilməsi istiqamətində işlər görülür.

Əminliklə demək olar ki, bu kitab respublikamızda öz sahəsində ərsəyə
gətirilən ilk nəşrdir. Düzdür, bəzi nəşrlərdə Azərbaycandakı xristian təşkilat-
ları barədə qısa da olsa, məlumatlar tapmaq mümkündür. Onlar arasında
“Dünyada Azərbaycan və azərbaycanlılar” kultoroloji jurnalının 1-ci sayı
xüsusən diqqəti cəlb edir. Lakin istər həmin jurnalda, istərsə başqa nəşrlərdə
məlumatlar yetərli və sistematik deyil. Həmin mənbələrdən dolğun məlumat
əldə etmək qeyri-mümkündür. Halbuki ərsəyə gələn bu kitabda demək olar
ki, bütün xristian konfessiyaların, cərəyanların və dini icmaların keçmişi,
müasir vəziyyəti barədə təfsilatlı məlumatlar verilmişdir. Bu anlamda “Azər-
baycanda fəaliyyət göstərən qeyri-islami dinlər və təriqətlər” seriyasının ilk
kitabı “Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə” əsəri ölkəmiz üçün
yeni bir təşəbbüsdür.

Əslində, kitab hazırlanarkən çətin hədəflər qarşıya qoyulmuşdu. Belə
demək mümkünsə, əhatə olunmayanı əhatə etməyə çalışmışıq. Çünki
Azərbaycandakı xristian qrupların az qala hamısı ilə bağlı hərtərəfli məlumat
vermək böyük əmək tələb edir. Adətən belə əsərlər kollektiv əməyin məhsu-
lu olur. Amma bu kitab fərdi əməyin nəticəsidir deyə, nöqsan və boşluqların
daha çox olması təbiidir.

Sual yarana bilər ki, xristian təşkilatları ilə bağlı belə kitabın çapına
zərurət varmı? Şübhəsiz ki, var. Təkcə onu qeyd etmək kifayətdir ki, başqa

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 11

ölkələrdə müxtəlif dövlət qurumları, elmi-analitik tədqiqat mərkəzləri
tərəfindən bu qəbildən olan xeyli kitab buraxılıb. Bu isə toxunulan mövzu-
nun əhəmiyyətini göstərir. Məsələn, Beylor Universitetinin Din, Siyasət və
Cəmiyyətin öyrənilməsi üzrə Keston İnstitutu (ABŞ) tərəfindən bir qrup
rus və ingilis aliminin iştirakı ilə Rusiya Federasiyasındakı dini təşkilatlar
haqqında bəhs edən fundamental tədqiqat əsəri - “Rusiyanın müasir dini
həyatı. Sistematik təsvirin təcrübəsi” adlı dördcildli kitab hazırlanmışdır.

Hesab edirik ki, bu məlumat kitabı dini sahə ilə məşğul olan aidiyyəti
hökumət və qeyri-hökumət təşkilatları, xüsusən KİV nümayəndələri üçün
faydalı və lazımlıdır. Bəzən jurnalistlər sensasiya və reytinq yaratmaq üçün
xristian təşkilatları barədə qərəzli məlumatlar yayırlar. Bəzən isə elə yal-
nış informasiyalar əhaliyə çatdırılır ki, məsələdən azdan-çoxdan agah olan
kəs bu xəbərlərlə tanış olarkən jurnalistin biliksizliyinə təəccüblənir: dini
cərəyanların adları təhrif olunur, bütün xristian təşkilatları əqidə baxımın-
dan eyni kəsəyə qoyulur, yaxud bir xristian təriqəti ilə o birisi səhv salınır.
Adi bir misal verək. Televiziya kanallarının birində “Yehovanın şahidləri”
dini icması haqda süjet gedərkən “Həyat Sözü” dini icmasının ibadəti
göstərilmişdir. Halbuki hər iki dini icma arasında etiqadi baxımından kifayət
qədər fərq var. Bu kimi örnəkləri çox gətirmək olar. Xristian təşkilatları haq-
da səhv informasiyalar getməsin deyə, jurnalistlər bu məlumat kitabından
faydalana bilərlər.

Habelə kitab Azərbaycanda Xristianlığın tarixi ilə maraqlanan,
bu sahədə tədqiqat işi aparanlar üçün də maraq kəsb edə bilər. Bu anali-
tik-məlumat əsərində ilk baptist missionerlərin xatirələri əsasında baptizmin
Azərbaycanda təşəkkül tapma dövrünə işıq salınmış, arxiv materiallarına is-
tinad edilərək köhnə Bakıda pravoslav və katoliklərin dini həyatından, Sovet
hakimiyyəti dövründə adventist icmaların fəaliyyətindən bəhs olunmuş,
əllinciliyin ölkəmizdə necə və kimlər tərəfindən yaradıldığına nəzər salın-
mış, ölkəmizdə meydana gələn molokan təriqətlərdən danışılmış, Gədəbəy
rayonunun Slavyanka kəndində yaşayan duxoborların keçmişinə toxunul-
muşdur.

Xristian təşkilatların Azərbaycandakı tarixi ilə bağlı materiallar topla-
narkən bir məqam diqqəti cəlb etmişdir. Belə ki, Alban Həvari Kilsəsi, Rus
Pravoslav Kilsəsi, alman lüteranları və molokanların ölkəmizdəki tarixləri

12 MÜƏLLİFDƏN

alimlərimiz tərəfindən az və ya çox araşdırıldığı halda, nədənsə katolisizmin
Azərbaycandakı inkişaf tarixinə az diqqət yetirilib. Halbuki bu xristian qolu
ölkəmizdə qədim tarixə malikdir, çünki ilk katoliklər Azərbaycana Elxanilər
dövləti dövründə gəliblər. XIX əsrdən Azərbaycanda yayılan baptizm, ad-
ventizm kimi protestant cərəyanların tarixi isə ümumiyyətlə tədqiq olun-
mayıb. Həmin cərəyanların isə olduqca maraqlı keçmişləri var. Məsələn,
çox az adam bilir ki, rus baptizminin əsas təşəkkül tapma areallarından biri
Azərbaycan olub. Və yaxud Rusiya, Ukrayna baptistlərinin əsas mətbu orqa-
nı - “Baptist” jurnalı bir vaxtlar Bakı şəhərində buraxılıb. Onu da deyək ki,
ölkəmizdə baptizmin yaranma və yayılma tarixinə işıq salan kifayət qədər
elmi mənbə və ilkin qaynaq var. Sadəcə onları tədqiq etmək lazımdır ki, bu
kitabda ona ilk dəfə cəhd göstərilmişdir.

Əslində, respublikamızda mövcud olan xristian konfessiya və cərəyan-
ların tarixini araşdırmaq özü-özlüyündə əhəmiyyətli və maraqlı işdir, çün-
ki Xristian dini İslamdan əvvəlki dövrlərdə bu torpaqlarda hakim mövqedə
dayanıb. Bu dinin ölkəmizdəki tarixi İsa Məsihin həvariləri dövrünədək
gedib çıxır. Azərbaycan qədim Şərq kilsəsinin – Alban Avtokefal Həvvari
Kilsəsinin vətənidir. Günümüzədək gəlib çıxmış qədim alban məbədləri də
Azərbaycanda Xristianlığın necə qədim ənənələrə malik olduğunu bariz
şəkildə göstərir.

Habelə Xristianlıq Azərbaycanda mənsublarının sayına görə İslamdan son-
ra ikinci yerdə gəlir. Bu dünya dininin ölkəmizdəki mənzərəsi olduqca rəngarəng
və zəngindir. Respublikamızda Alban-Udi dini icmalarının mənsubları, eləcə
də pravoslavlar, katoliklər, müxtəlif protestant istiqamətlərin nümayəndələri,
yeni xristian dini cərəyanların ardıcılları yaşayırlar. Təbii ki, Azərbaycanın dini
həyatında cərəyan edən prosesləri doğru, dürüst anlamaq üçün İslam təmayüllü
dini cərəyan və təşkilatlarla yanaşı, xristian təşkilatları və qrupların da fəaliyyətini
təhlil etmək lazımdır.

Əlbəttə, istənilən din və dini cərəyanın mənsublarından yazmaq böyük
həssaslıq və anlayış tələb edir. Necə deyərlər, “din - incə materiyadır”. Din-
lərin, məzhəblərin tarix və inanclarından bəhs edərkən istər-istəməz kim-
lərinsə maraqlarına toxunursan. Axı dini sahədə ideya müxtəlifliyi və inanc
fərqləri daha kəskin özünü büruzə verir. Və belə məsələlərdə obyektivliyi
qorumaq çətindir. Ola bilər ki, kitabda əks olunan müəyyən fikir və faktlar

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 13

da hər hansı dini istiqamətin mənsublarının xoşuna gəlməsin. Ehtimal ki, bir
sıra məqamlar subyektiv səciyyə daşısın. Nəticədə bu kitab insan əməyinin
məhsuludur. İnanırıq ki, oxucu görülən işin miqyasını və qarşıya çıxan çətin-
likləri nəzərə alacaq, kitabdakı nöqsanları üzrlü sayacaqdır. Lakin onu da
vurğulayaq ki, kitab üzərində iş gedərkən neytrallıq prinsipinə riayət olun-
mağa çalışılmışdır. Yəni xristian təşkilatlarının fəaliyyətinə hər hansı dini-si-
yasi ideologiyanın prizmasından yanaşılmamışdır.

Hər bir tədqiqat əsərinin ərsəyə gəlməsi yalnız daha öncəki nəsillərin
fədakar əməyi sayəsində mümkündür. Əlinizdə tutduğunuz kitabın yazılması
da bir növü mayak rolunu oynayan sələflərin elmi irsinə borcludur. Bu
kitabın yazılmasına da bəzi əsərlər xüsusən böyük təsir göstərib. Onların
müəlliflərini qeyd etmək yerinə düşərdi. XIX-XX əsrlərdə Bakıda yaşamış,
Azərbaycanda pravoslavlıq və rus sektantlığın yayılması ilə bağlı dəyərli
tarixi məlumatlar verən rus pravoslav keşişi Aleksandr Yunitskinin, rus
təriqətçiliyin səlnaməsini yazan Bonç-Bruyeviçin, ruhani xristianlıq və rus
protestantlığı sahəsində dərin araşdırmalara imza atan məşhur dinşünas
Aleksandr Klibanovun, Bakıdakı qədim məbədlərin tarixinə işıq salan Ənvər
Paşazadənin fundamental tədqiqatları, habelə köhnə Bakını ustalıqla təsvir
edən Qılman İlkinin publisistik əsəri, T.Hümbətovanın ölkəmizdə yaşayan
almanların dini həyatına dair araşdırmaları “Azərbaycanda Xristianlıq:
keçmişdən bu günə” kitabının yazılmasına ilham vermişdir.

Ümid edirəm ki, kitab respublikamızda yaşayan xristianların dini
həyatlarının işıqlandırılması baxımından və yeni tədqiqatların aparılmasında
öz töhfəsini verəcəkdir.

Anar Əlizadə,
Dinşünas.

14 GİRİŞ

GİRİŞ

Xristianlıq yer üzündə ardıcıllarının sayına görə ilk yer tutur. “Pew
Research Center” tərəfindən verilən məlumata görə, 2010-cu ildə dünya
əhalisinin 32 faizini xristianlar (Azərbaycan dilində onlara məsihçilər,
xaçpərəstlər də deyilir) təşkil etmişdir1. Hazırda onların sayı 2,2 milyarddan
çoxdur2.

Bu monoteist din dünya sivilizasiyasının inkişafına, tarixin gedişatına,
xüsusən Qərb mədəniyyətinin formalaşmasına böyük təsir göstərmişdir.
Onun yaranması b.e. I əsrinə təsadüf edir. Fələstində meydana gələn bu
dinin banisi İsus Xristos (İsa Məsih) sayılır. Xristos yunanca “məsh edilmiş”
deməkdir. “Xristianlıq” sözünün özü də “xristos” kəliməsindən törəmişdir.

Tanrının üç sifətdən ibarət olması (Ata, Oğul və Müqəddəs Ruh),
İsa Məsihin Allahın oğlu olması, bəşəriyyətin xilası üçün göndərilməsi,
xaça çəkildikdən sonra dirilməsi və qeybə çəkilməsi haqqında dini təlim
Xristianlığın əsasını təşkil edir. Məsihçilər inanırlar ki, Həzrət İsa Allahın
oğludur. O, axırzamanda ikinci dəfə ilahi xilaskar kimi zühur edəcək, şər
qüvvələr üzərində qəti qələbə qazanacaq3 və Minillik İlahi Padşahlıq
quracaqdır. Bu padşahlıqda isə Tanrının sevimli bəndələri yaşayacaqlar.

Xristianlığın müqəddəs kitabı Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədiddən ibarət olan
Bibliyadır. Lakin Əhdi-Cədid daha əhəmiyyətli yer tutur. Əhdi-Cədidin
özü isə dörd İncil (yunan dilində “Evanqelion”– “xoş xəbər”, “müjdə”),
Həvarilərin məktubları və Yəhyaya nazil olan Vəhy kitabından ibarətdir.
Bu dörd kanonik, yəni kilsə tərəfindən tanınmış İncillərin müəllifləri İsa
Məsihin şagirdləri - Matta, Mark, Luka və Yəhya hesab olunur. Bundan

1 - “Pew Research Center” tədqiqat xidmətinin rəsmi saytı: http://www.pewforum.org/2011/12/19/glob-
al-christianity-exec/ (müraciət tarixi: 13.08.2016).
2 - http://internetsobor.org/tserkov-i-mir/tserkov-i-mir/statistika-v-mire-2-2-milliarda-khristian-polovi-
na-iz-nikh-katoliki (müraciət tarixi: 13.08.2016)
3 - Пособие для работников органов исполнительной власти и правоохранительных органов по
вопросам взаимодействия государства и религиозных организаций (разработано сотрудниками
ФАДН России, МВД России и Минюста России). - c. 4 [Elektron resurs]. – URL: http://fadn.
gov.ru/system/attachments/attaches/000/028/385/original/Пособие_по_религии_ФАДН_России.
pdf?1480427867 (müraciət tarixi: 13.08.2016); Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək.
Ali məktəblər üçün dərslik/ Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsi ilə. I cild. – Bakı: Azərbaycan
Dövlət Nəşriyyatı, 1994.– s. 203.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 15

başqa, onlarla apokrifik, yəni kilsə tərəfindən tanınmayan İncil mövcuddur4.
Müqəddəs Kitab xristian dininin əsas qaynağı olsa da, Kilsə Atalarının dini
təlimləri, Ümumdünya Kilsə Məclislərinin qərarları da məsihçilərin etiqadi
prinsiplərinin formalaşmasına böyük təsir göstərib. Əsas yeddi Ümumdünya
Kilsə Məclisi aşağıdakıdır:

325-ci il. I Ümumdünya (I Nikeya) Kilsə Məclisi. Roma imperatoru

I Konstantin tərəfindən Nikeya şəhərində çağırılmışdır. Bu məclisdə

Xristianlığın inanc əsasları (imanın simvolu) formalaşmışdır.

381-ci il. II Ümumdünya (I Konstantinopol) Kilsə Məclisi. Trinitar (“Üç
Uqnum”, “Müqəddəs Üçlük”) inancın formalaşması başa çatdırılmışdır.

431-ci il. III Ümumdünya (I Efes) Kilsə Məclisi. Məclisə toplaşmış 200
yekiskop nestorianlığı rədd etmiş və belə qənaətə gəlmişlər ki, İsa Məsihin
ilahi və bəşəri təbiəti vəhdət halındadır.

451-ci il. IV Ümumdünya (Xalkedon) Kilsə Məclisi. Məclisə yığışan
630 yepiskop monofizitliyi rədd etmişdir.

553-cü il. V Ümumdünya Kilsə (II Konstantinopol) Məclisi. İmperator
I Yustian tərəfindən çağırılmışdır. Məclisdə bəzi Suriya yepiskoplarının,
eləcə də Origenin dini təlimləri rədd edilmişdir.

680-681-cı illər; 692-ci il. VI Ümumdünya (III Konstantinopol) Kilsə
Məclisi. 170 yekiskop İsa Məsihdə həm ilahi, həm də bəşəri iradənin
olduğunu iddia etmişdir. Beləliklə, bu kilsə məclisində İsa Məsih haqqında
ortodoksal dünyagörüş tam formalaşmışdır.

787-ci il. VII Ümumdünya (II Nikeya) Kilsə Məclisi. İmperatriça İrena
(Eirene) tərəfindən ikonalara qarşı çıxanlara cavab vermək üçün çağırılmışdır.
Belə ki, bu məclisdə ikonaların mahiyyəti açıqlanmış və onlara qarşı çıxış
edənlər kafir elan edilmişdir5.

Ümumdünya Kilsə Məclislərinin tarixindən gördüyümüz kimi, İsa

Məsihin təbiəti ilə bağlı aparılan teoloji mübahisələr nəticəsində xristian

dünyasında monofizit, diafizit, arianlıq, nestorianlıq kimi müxtəlif dini

təlimlər meydana gəlmişdir.

4 - Пособие для работников органов исполнительной власти и правоохранительных органов по
вопросам взаимодействия государства и религиозных организаций. - c. 4//Там же.

5 - Ətraflı məlumat üçün bax: Əlizadə A. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (ilk çağlar). Bakı: “Əbilov, Zeynalov
və oğulları” nəşriyyatı, 2007. – s. 94-96.

16 GİRİŞ

Xristianlığın inanc əsası haqqında ötəri məlumat verdikdən sonra bu
dünya dininin ümumi tarixinə qısaca nəzər yetirmək doğru olardı. Belə ki,
Fələstində meydana gəldikdən sonra xristian dini qədim Roma imperiyasının
ərazisində yayılır. İlk vaxtlar bu təlim yoxsullar tərəfindən qəbul edilirdi və
erkən xristianlar amansız təqiblərlə üzləşirdilər. Lakin III əsrdən imperiyanın
əyanları, dövlət məmurları, hərbçiləri və varlıları da Xristianlığa meyl
etməyə başladılar. Roma imperatoru Konstantinin dövründə xristianların
təqibi dayandırıldı və 313-cü ildə Xristianlıq dövlət dininə çevrildi6.

395-ci ildə Qərbi və Şərqi olmaqla Roma imperiyası iki yerə bölünür.
Bu isə vahid xristian kilsəsinin qərb və şərq qollarına parçalanmasına gətirib
çıxardı. Vaxt keçdikcə dini ayinləri latınca yerinə yetirən qərbi xristianlar
Roma şəhərində oturan yepiskop (Roma Papası) ətrafında, yunan dilində
ibadət edən şərqi məsihçilər isə iqamətgahı Konstantinopolda (indiki İstanbul
şəhəri) yerləşən Patriarx ətrafında birləşdilər. Əsrlər ötdükcə qərb və şərq
xristianları arasında fərq o qədər böyüdü ki, onların yolları birdəfəlik ayrıldı.
Bu hadisə 1054-cü ildə baş verdi. Həmin il Roma Papası və Konstantinopol
Patriarxı bir-birini lənətlədi, beləliklə Xristianlıq rəsmən iki qola – Roma
mərkəzli Katolikliyə və Konstantinopol mərkəzli Pravoslavlığa bölündü7.

XVI əsrdə Avropada katolisizm əleyhinə yönəlmiş Reformasiya
hərəkatı nəticəsində yeni xristian qolu – protestantlıq meydana gəldi. Zaman
keçdikcə protestantlığın özü də çoxlu istiqamətlərə və təriqətlərə ayrıldı.

Katoliklik, pravoslavlıq və protestantlıqdan başqa da xristian qolları
mövcuddur. Məsələn, yalnız ilk üç Ümumdünya Kilsə Məclisinin qərarlarını
tanıyan xristianlar qədim şərq kilsələri qolunu təşkil edirlər. “Yehovanın
Şahidləri” kimi Müqəddəs Üçlüyü inkar edən təriqətlər isə antitrinitarizm
(latınca “üçlük əleyhinə” deməkdir) cərəyanına daxildirlər.

Xristianlar həm də kilsələrinin idarə formasına görə bir-birindən
fərqlənirlər. Belə ki, xristian dünyasında üç müxtəlif kilsə idarə sistemi
mövcuddur. Həmin sistemlərin xüsusiyyətləri Şəkil 1-də göstərilmişdir.

6 - Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. – s. 203-205.
7 - Пособие для работников органов исполнительной власти и правоохранительных органов по
вопросам взаимодействия государства и религиозных организаций. - c. 4// Там же.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 17

Şəkil 1. Xristianlıqda kilsə idarə sistemi

YEPİSKOPAL PRESVİTERİAN KONQREQATSİONALİST

• Kilsə iyerarxiyası • Kilsə iyerarxiyası yoxdur • Hər yerli dini icma
mövcuddur • Kollegial idarə sistemi (konqreqatsiya)
• Yerli dini icmalar (prixod) müstəqildir
• Ruhani institut
yepiskopların iyerarxiyası vahid təşkilatda (kilsə) • Ruhani institut inkar
əsasında qurulub birləşirlər olunur
• Vahid təşkilat kollegial
• Ruhanilər kilsə başçısına orqan, ağsaqallar şurası • Dini mərkəz yoxdur
tabedirlər (Roma Papası, (Presviteriya) tərəfindən • Hər yerli dini icma öz
Patriarx və s.) idarə olunur
• Hər yerli dini icma öz şurası tərəfindən idarə
• Kilsə başçısı böyük nüfuza ruhanisini seçir olunur
və hakimiyyətə malikdir • İcma tərəfindən seçilən • İcma ruhanilərini (presviter
ruhanilər isə Presviteriya və ya pastor, dyakon) özü
tərəfindən təsdiqlənir seçir

Qeyd etmək lazımdır ki, Roma Katolik Kilsəsi və Rus Pravoslav Kilsəsi,
eləcə də Lüteran Kilsəsi yepiskopal kilsə idarə sistemi əsasında fəaliyyət
göstərirlər. Yeddinci Günün Adventistləri Kilsəsi həm presviterian, həm də
konqreqatsionalist idarə formasına görə təşkilatlanıb. Baptistlər, əllincilər,
xarizmatlar isə əsasən konqreqatsionalistdirlər.

Azərbaycanda Xristianlığın sxematik təsviri

Müasir Azərbaycanda xristian dini əsas konfessiyaları, müxtəlif
cərəyanları və denominasiyaları ilə təmsil olunub. Onlar haqqında daha
ətraflı təsəvvür yaratmaq üçün Sxem 1-ə müraciət etmək yerinə düşərdi.

Sxem 1-dən göründüyü kimi, Azərbaycanda Xristianlıq altı
istiqamətə (Qədim Şərq Kilsəsi, Pravoslavlıq, Katoliklik, Protestantlıq,
Antitrinitarizm, Ruhani Xristianlıq), istiqamətlər cərəyanlara (Məsələn,
ölkəmizdə Xristianlığın protestantlıq qolu altı cərəyana ayrılır - lüteranlıq,
şərq baptizmi, əllincilik, presviterianlıq, denominasiyasız xristianlıq və
adventizm), cərəyanlar isə denominasiyalara, yəni xristian dini təşkilatlarına
(məs.: Xristianlığın protestant qolu adventizm cərəyanına, adventizmin

Sxem 1. Azərbaycan Respublikasında xristian konfessiyaları, cərəyanları və 18 GİRİŞ
denominasiyaları.

XRİSTİANLIQ

QƏDİM ŞƏRQİ PRAVOSLAVLIQ KATOLİSİZM PROTESTANTLIQ ANTİTRİNİTARİZM RUHANİ
KİLSƏSİ XRİSTİANLIQ

ALBAN HƏVARİ RUS PRAVOSLAV ROMA KATOLİK LÜTERANLIQ ŞƏRQ BAPTİZMİ ƏLLİNCİLİK PRESVİTERİANLIQ DENOMİNASİYASIZ ADVENTİZM "YEHOVANIN DUXOBORLUQ
AVTOKEFAL KİLSƏSİ KİLSƏSİ XRİSTİANLIQ ŞAHİDLƏRİ" MOLOKANLIQ
KİLSƏSİ YEDDİNCİ beynəlxalq dini
GÜNÜN
ADVENTİSTLƏRİ təşkilatı
KİLSƏSİ
GÜRCÜ YENİ APOSTOL AZƏRBAYCAN ƏNƏNƏVİ
PRAVOSLAV KİLSƏSİ YEVANGELİK ƏLLİNCİLİK
XARİZMATİZM
KİLSƏSİ XRİSTİAN-
BAPTİSTLƏR

BİRLİYİ

"AYRILMIŞLAR"
"TƏŞƏBBÜSKARL

AR"

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 19

özü isə Yeddinci Günün Adventistləri Kilsəsi denominasiyasına ayrılır)
bölünmüşdür. Həmin Sxem əyani şəkildə göstərir ki, respublikamızda
Xristianlıq olduqca çoxşaxəli, mürəkkəb və rəngarəngdir.

Belə sual yarana bilər ki, bu qədər cərəyan və denominasiyalara bölünən
Xristianlığın Azərbaycanda tarixi nə vaxtdan başlayır? Hazırda ölkəmizdə
xristianların sayı nə qədərdir? Onlar Azərbaycan əhalisinin neçə faizini
təşkil edirlər?

Xristianlıq ölkəmizdə çox qədim tarixi köklərə malikdir. Bu səmavi
din Şimali Azərbaycan torpaqlarında hələ İsa Məsihin həvariləri dövründə
təşəkkül tapmağa başlayıb. Xristian dininin ölkəmizdə yayılması İsa
Məsihin apostolları - Müqəddəs Fadey, Müqəddəs Yelisey və Müqəddəs
Varfolomeyin adları ilə bağlıdır. O da bir tarixi həqiqətdir ki, islamaqədərki
dövrdə Xristianlıq torpaqlarımızda hakim din olub. Belə ki, 313-cü ildə
Alban hökmdarı Urnayr Xristianlığı dövlət dini elan edib. Günümüzədək
gəlib çıxmış qədim alban məbədləri də Xristianlığın ölkəmizdə necə zəngin
ənənələrə malik olduğunu bariz şəkildə göstərir.

Respublikamızda xristianların sayına gəlincə, ilk növbədə onu qeyd
edək ki, Azərbaycanda Xristianlıq ardıcıllarının sayına görə İslamdan sonra
ikinci yer tutur. Xristianlar ölkə əhalisinin təqribən 2 faizini təşkil edirlər.
Bu dinə əsasən ruslar, beloruslar, yunanlar, gürcülər, udinlər, ukraynalılar və
digər bəzi azsaylı xalqların nümayəndələri etiqad bəsləyirlər.

Onu da deyək ki, dünyada xristian konfessiyaları arasında saylarına
görə katoliklər birinci, protestantlar ikinci, pravoslavlar üçüncü yeri
tuturlar. Azərbaycanda isə mənzərə fərqlidir: ölkəmizdə ən böyük xristian
konfessiyası pravoslavlıqdır. Sonuncu yerdə isə katolisizm gəlir. Bunu Sxem
2-də əyani şəkildə görmək mümkündür.

Sxem 2-dən görünür ki, təkcə Rus Pravoslav Kilsəsinin ardıcıllarının sayı
bütün xristian dini icmalarının ümumi sayından bir neçə dəfə çoxdur. Burada
bir önəmli məqama toxunmaq lazımdır. Rus Pravoslav Kilsəsi üzvlərinin
statistikasını aparmadığı üçün ölkəmizin müxtəlif bölgələrində fəaliyyət
göstərən rus kilsələrinə nə qədər dindarın gəldiyini müəyyənləşdirmək
çətindir. Adətən Rus Pravoslav Kilsəsi kimi nüfuzlu, milli-dini təşkilatın

20 GİRİŞ

Sxem 2. Azərbaycan Respublikasında xristian dini təşkilatları və
icmalarının ardıcıllarının təqribi sayı.

50000 50000

45000

40000

35000

30000

25000

20000

15000 9900
250
10000 3800 6100 2674
5000
300 1800 122

0

mənsublarının sayı hesablanarkən etnik-dini mənsubiyyət əsas götürülür
və şərqi slavyan xalqları avtomatik bu kilsəyə aid edilir. Halbuki etnik-dini
mənsubiyyət əsasında statistikanın aparılması real vəziyyəti əks etdirmir.
Məsələn, ölkəmizdə yaşayan slavyanlar arasında rus təriqətçiləri, ateistlər,
müxtəlif protestant kilsələrinin və yeni dini cərəyanların üzvləri, eləcə də
özünü hər hansı kilsəyə aid etməyən, dinə biganə yanaşanlar az deyildir. Odur
ki, Sxem 2-də Rus Pravoslav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının
mətbuat katibi K.Pominovun səsləndirdiyi rəqəm əsas götürülmüşdür. Belə
ki, o, “KAVPOLIT” saytına verdiyi müsahibəsində bildirmişdir ki, ölkəmizdə
rusdilli əhalinin (ruslar, beloruslar, ukraynalılar, yunanlar və s.) təxminən
yarısı, yəni 50 min nəfər Rus Pravoslav Kilsəsinin mənsubudur. Fikrimizcə,
bu rəqəm reallığa daha yaxındır.

Qeyd etmək lazımdır ki, Sxem 2-də molokanların sayı göstərilərkən,
respublika üzrə molokan dua evlərinə ibadətə gələnlərin ümumi göstəricisi
əks olunmuşdur. Belə ki, molokan dua evlərinə müntəzəm gələnlərin
ümumi sayı 200-250 nəfərdən çox deyildir. Alban-Udi və Gürcü Pravoslav
dini icmalarının sayı müəyyənləşdirilərkən etnik dini mənsubiyyət əsas

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 21

götürülmüş və 2009-cu il Ümumazərbaycan əhali siyahıyaalınmasının
məlumatlarına istinad edilmişdir.

Respublikamızdakı protestantların sayına gəlincə, ilk öncə onu qeyd
edək ki, bəzi protestant kilsələr öz üzvlərinin dəqiq statistikasını apardıqları
halda (Məsələn, yeddinci günün adventistləri, lüteranlar, presviterianlar),
bəziləri statistik göstəricilərlə maraqlanmır və təxmini rəqəmlər səsləndirirlər.

Adətən isə bu rəqəmlər şişirdilmiş olur. Məsələn, ölkəmizdə təqribən

2600 baptistin yaşadığı bildirilir8. Halbuki hesablamalarımıza əsasən,

respublikamızda baptistlərin sayı 1100-1300 nəfərdən çox deyildir. Eyni
zamanda, bir sıra protestant icmalar yalnız xaç suyuna salınmış, yetkinlik
yaşına çatmış şəxsləri kilsə üzvü saydıqları halda, digərləri uşaqları da icma
üzvləri sırasına qatırlar. Bütün bu sadalanan faktorlar ölkəmizdə yaşayan
protestantların ümumi sayının müəyyənləşdirilməsi işində çətinlik yaradır.
Lakin apardığımız araşdırmalara əsasən deyə bilərik ki, Azərbaycanda
müxtəlif protestant dini icmalarının daimi üzvlərinin ümumi sayı təqribən
6100-6300 nəfərdir. Bunu əyani şəkildə Sxem 3-dən görmək mümkündür.

Sxem 3. Azərbaycanda protestant cərəyanların təqribi sayı.

4000
3500 3400

3000

2500

2000 1300 80 30
1500 900
1000 528
250
500

0

8 - Bax: В июне мы молимся за церкви и народ Азербайджана [Электронный ресурс]. – URL:
https://drochiapentruhristos.wordpress.com/2014/06/27/в-июне-мы-молимся-за-церкви-и-народ-азер/

(14.09.2016-cı il).

22 GİRİŞ

Gördüyümüz kimi, müasir Azərbaycanda Xristianlıq müxtəlif
xristian cərəyanları, fərqli denominasiyalar və çoxsaylı təriqətlərlə təmsil
olunub. Ölkəmizdə tarixən mövcud olan etnik-dini zənginlik haqqında daha
geniş təsəvvürün yaranması üçün xristian məzhəblərinin, məsihçi təşkilatların
keçmişi və müasir vəziyyəti ilə tanış olmaq yerinə düşərdi. Kitabımızın
sonrakı bölümlərində məhz buna cəhd göstərilmişdir. Beləliklə, hazırda
respublikamızda mövcud olan xristian cərəyanları və denominasiyaları ilə
təfsilatlı şəkildə tanış olaq.

I FƏSİL

QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

24 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ
ALBAN HƏVARİ AVTOKEFAL KİLSƏSİ

“Qafqaz Albaniyasının tarixi və taleyi ilə hamıdan çox
azərbaycanlılar məşğul olmalıdırlar.

Bu sahədə onlar dünya elmi qarşısında məsuliyyət daşıyırlar, dünya
elminə borcludurlar”

Yevgeni İqnatyeviç Krupnov, görkəmli qafqazşünas tarixçisi

R espublikamızın Qəbələ və Oğuz rayonlarında udinlər yaşayır.
Azərbaycan xalqının tərkib hissəsi olan bu etnik qrup təsnifat
baxımından Xristianlığın qədim Şərq kilsələri (təkcə ilk üç
Ümumdünya Kilsə Məclisinin qərarlarını tanıyan kilsələr qrupu) qoluna aid
olan Alban Apostol Avtokefal Kilsəsinin hüquqi varisləridirlər. Keşməkeşli,
mürəkkəb inkişaf yolu keçən bu Kilsənin günümüzədək gəlib çıxan maddi-
mədəni abidələrinin, bir sözlə, Alban irsinin bilavasitə varisi isə Azərbaycan
xalqıdır.

Qafqazın ən qədim kilsəsi olan, qədim Şərq kilsələrinin dini ehkamları
əsasında fəaliyyət göstərən Alban Kilsəsinin tarixi kökü həvarilər dövrünə
kimi gedib çıxır. Vaxtilə bu torpaqlarda böyük nüfuz sahibi olan Alban Kilsəsi
erməni qriqorian kilsəsinin əsrlər boyu sürən təhriki və məkri nəticəsində çar
Rusiyasının ədalətsiz qərarı ilə 1836-cı ildə ləğv olunmuşdur.

Ona görə də keçmişimizi bilmək və ermənilərin əsassız iddialarına
cavab vermək üçün bu kilsənin tarixini bilmək, onun dini ənənələrini
dirçəltmək vacibdir.

Qədim Apostol Kilsəsi: keçmişdən bu günə
E.ə. IV - b.e.VIII əsrlərində Şimali Azərbaycanın ərazisində mövcud
olan Qafqaz Albaniyasında Xristianlığın yayılması İsa Məsihin həvarilərinin
dövrünə təsadüf edir. Odur ki, Qafqaz Albaniyasında qurulan kilsə təkcə
Qafqazın deyil, dünyanın ən qədim kilsələrindən sayılır.
Tarixi mənbələrə görə, I əsrdə Qüds və Suriyadan Albaniyaya ilk

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 25

xristian missionerləri gələrək burada xristian icmalarının əsasını qoyurlar.
Belə ki, ölkəmizdə Xristianlığın təşəkkül tapması İsa Məsihin həvvariləri
Faddey və Varfolomeyin, eləcə də apostol Faddeyin şagirdləri Müqəddəs
Yelisey və Marın adları ilə bağlıdır. Odur ki, Albaniyada Xristianlığın
inkişafının birinci mərhələsi “həvari, eləcə də “serofil” – “süryanipərəst”
adlanır. IV əsrədək davam edən bu dövrdə Xristianlıq İsa Məsihin həvariləri,
onların şagirdləri, eləcə də suriyalı missionerlər tərəfindən süryani-arami

dilində təbliğ olunurdu9.

Sual yarana bilər ki, Alban Kilsəsinin mənşəyinin həvarilərə gedib
çıxmasının üstünlüyü nədən ibarətdir? Birincisi, bu amil Alban Kilsəsinin
bir çox başqa kilsələrlə müqayisədə daha qədim və əzəli olduğunu göstərir.
İkincisi, Alban Kilsəsinin başqa kilsələr vasitəçiliyi ilə deyil, ilk mənbə, yəni
İsa Məsihin özünün şagirdləri tərəfindən təsis olunduğunu sübuta yetirir10.

Alban Kilsəsinin yaradıcısı və ilk ruhani başçısı Müqəddəs Yelisey
sayılır. Tarixi mənbələrə əsasən, İsa Məsihin şagirdi Faddeyin şəhadətindən
ilhamlanan Yelisey Xristianlığı yaymaq üçün Qafqaz Albaniyasına

gəlir. Alban tarixçisi Moisey Kalankatuklu Müqəddəs Yeliseyin Qafqaz

Albaniyasındakı dini fəaliyyətini belə təsvir edirdi: “...Yelisey Qüdsün
birinci batriki Ağamızın qardaşı müqəddəs Yakovun (Yaqub) tövsiyəsiylə
müqəddəs Ruh naminə Şərqə təyin edilir. Yelisey öz sərəncamına Şərqi
(Albaniyanı) alır... Öz təbliğini o, Çolada başlayır və müxtəlif yerlərdə
şagird toplayaraq, onlara xilaskarı (İsanı) təbliğ etməyə çalışırdı. Oradan o,
üç nəfər şagirdi ilə Uti vilayətində olan Srxana gedir. Lakin şagirdlərin bəzi
qohumları onları izləyib arxalarına düşürlər və şagirdlərin birini öldürürlər.
Digər ikisi müqəddəs Yeliseyi atıb, qatillərlə çıxıb getdilər...”11.

Gördüyümüz kimi, M.Kalankatuklu Müqəddəs Yeliseyin Qafqaz

Albaniyasına Qüdsün ilk patriarxı tərəfindən göndərildiyini deyir. Bu isə

o deməkdir ki, Alban Kilsəsi bilavasitə öz başlanğıcını Qüds Kilsəsindən

9 - Bax: Мамедова Ф. Христианство в Кавказской Албании//Азербайджан и азербайджанцы в
мире: Культурологический журнал. Религии Азербайджана, №1, июнь 2007 г. – с. 50.

10 - Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü / Məsul redaktor: Nailə Vəlixanlı. - Bakı: Elm, 2007. - Yeddi
cilddə. II cild. – s.62.

11 - Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi/Mxitar Qoş. Alban Salnaməsi. – Bakı: “Avrasiya press”, 2006.
– s.27-28.

26 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

götürürdü. Və Qüds patriarxatlığı ilə bu bağlılıq sonrakı dövrlərdə də
davam edirdi. Məhz bu amil Alban Kilsəsini erməni qriqorian kilsəsindən
fərqləndirir: “Erməni kilsəsindən fərqli olaraq alban kilsəsi öz mənşəyinə
görə ilkin çağından bilavasitə Yerusəlimlə, Yerusəlim kilsəsi ilə, sonralar isə
Yerusəlimin patriarxatlığı ilə bağlı olub”12.

Müqəddəs Yeliseyin Qafqaz Albaniyasındakı missioner fəaliyyətindən
danışan alban tarixçisi başqa önəmli məqama da toxunur. O, Qafqaz
Albaniyasında Müqəddəs Yelisey tərəfindən ilk kilsənin tikildiyini, beləliklə
gələcək Alban Kilsəsinin özülünün qoyulduğunu deyir: “Müqəddəs batrik
Gisa (indiki Şəki rayonunun Kiş kəndi – A.Ə.) gəlir, burada kilsə tikir
və qansız qurban verir. Bu yer Şərqin (müəllif Şərq deyərkən, Qafqaz
Albaniyasını nəzərdə tutur – A.Ə.) bütün kilsələri və şəhərlərin başlanğıcıdır
və biz şərqlilərə Xristianlığın qəbul etdirilməsinin mənbəsidir”13.

Qısası, Alban Kilsəsinin inkişafının həvari mərhələsində yepiskopluq
və metropoliya yaradılır, Yelisey Kişdə yepiskopluq kafedrası təsis edərək
Alban Kilsəsinin ilk yepiskopu və arxiyepiskopu olur14.

Müqəddəs Yelisey “Şərq kilsələrinin anası” kimi məşhurlaşan Qis
kəndində kilsəni təsis etdikdən sonra missioner səfərinə davam edir və
atəşpərəstlərin ibadətgahı yerləşən Zerquni dərəsində qətlə yetirilir15.

Xristian dini Albaniyada əsasən ərəb, yunan və ehtimal ki, yəhudi
dilində təbliğ olunduğu üçün yerli əhali yeni dini anlamırdı. Ola bilər ki,
təbliğat zamanı tərcüməçilərdən də istifadə olunurdu. Buna baxmayaraq,
erkən Xristianlıq Albaniyada möhkəmlənmir, əhali atəşpərəstliyə və başqa
əski inanclarına davam edirdi16.

Alban Kilsəsinin inkişafının ikinci mərhələsi “yunanpərəst” dövr
adlanır. Bu mərhələdə Xristianlığın yayılması Maarifçi Qriqorinin (302 —
325) fəaliyyəti ilə bağlıdır. Rəvayətə görə, Qriqori parf mənşəli ailədə, Artaz
vilayətində (həvari Faddeyin dəfn olunduğu yerdə) dünyaya gəlib. Atası

12 - Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü. II cild. – s.60.
13 - Moisey Kalankatuklu. Sitat gətirilən əsəri. – s. 28.
14 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s. 51.
15 - Bax: Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. I cild/Z.M.Bünyadovun və J.B.Yusifovun
redaktəsilə. – Bakı: Azərbaycan dövlət nəşriyyatı, 1994. – s. 205.
16 - Yenə orada.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 27

həlak olduqdan sonra o, yunanların ölkəsinə aparılır. Anadolunun Qeysəri
şəhərində dini dərslər alan Maarifçi Qriqori Qafqaza gələrək dini təbliğata
başlayır. Az sonra alban hökmdarı Urnayr onun təsiri altına düşür. Maarifçi
Qriqori Urnayrı və onun adamlarını xaç suyuna salır. Bu alban hökmdarı
313-cü ildə Xristianlığı dövlət dini elan edir. O, Xristianlığın köməyi
ilə çoxmillətli Alban dövlətini birləşdirmək istəyirdi. Lakin Urnayrın

hakimiyyəti dövründə də Xristianlıq Albaniyada geniş yayılmır. Bir tərəfdən

Sasani şahları, digər tərəfdən isə şimal, hun-türk etnosları Albaniyaya hücum

edir, köhnə dini etiqadları qoruyurdular17.
Məşhur alban tarixçisi M.Kalankatuklu qüdrətli alban hökmdarı Urnayrı

belə mədh edir: “Alban çarı Urnayr İran şahı II Şapurun bacısının əri idi. O,
cəsarətli insan idi və çoxlu döyüşlərdə parlaq şöhrətlər qazanıb, ermənilər
arasında da bayrağını sancmışdı. Müqəddəs Qriqorinin vasitəsilə o, təzədən
dünyaya gəlmiş, Müqəddəs Ruhla örtülmüş və albanları imana gətirmişdir.
O, əbədi işığın oğlu kimi yaşamış və axırda insan həyatını tərk etmişdir”18.

Maarifçi Qriqoriyə gəlincə, o, Haband vilayətinə (Yuxarı
Qarabağa) gələrək Amaras kəndində (indiki Xocavənd rayonunun

Sos kəndi) kilsə inşa edir19.

Beləliklə, Alban Kilsəsinin inkişafının hər iki mərhələsini belə
xarakterizə etmək mümkündür: həvarilər dövründə Müqəddəs Yelisey Kişdə
kilsənin özül daşını qoymaqla sol sahil Albaniyasında20, “yunanpərəst”
dövrdə isə Maarifçi Qriqori Amarasda ilk xristian məbədini tikməklə sağ
sahil Albaniyasında Xristianlığın təməlini atıblar21.

IV əsrin başlanğıcında dövlət dini elan olunan Xristianlıq sadə camaat
arasında çox çətinliklə yayılırdı. Əhali arasında təbiət qüvvələrinə sitayiş,
Maniheizmə, Zərdüştülüyə inam hələ də yaşayırdı. Urnayrın ölümündən

sonra Albaniyada Xristianlığın mövqeyi daha da zəifləyir. Çünki hakimiyyət

Arani sülaləsinin nümayəndəsi Sanesanın (Sanatürkün) əlinə keçir. Sasani

17 - Bax: Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. – 205 - 206; Bax: Azərbaycan tarixi:
III-XIII əsrin I rübü. II cild. – 63.

18 - Moisey Kalankatuklu. Yenə orada. – s. 42.
19 - Bax: Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü. II cild. – s. 63.
20 -  Yəni Kür çayının sol sahilindəki ərazilərdə.
21 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – с. 51.

28 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

şahı ilə ittifaq quran bu hökmdar köhnə etiqadları bərpa etmək istəyirdi. Elə
həmin dövrdə Maarifçi Qriqorinin nəvəsi Qriqoris Albaniya və İberiyanın
yepiskopu təyin edilir. Xristianlığa meyli güclü olan bir qisim alban əyanları
Qriqorisi öz ölkələrinə çağırırlar. Beləliklə, Qriqoris Albaniyanın katolikosu
olur22. M. Kalankatuklu bu haqda yazırdı: “Onun vəfatından sonra albanlar
özlərinə katolikos gənc Qriqorisi seçdilər, çünki hələ çarımız Urnayr
müqəddəs Qriqoridən xahiş etmişdi ki, onu öz ölkəsinə yepiskop təyin
etsin... Albanlar bu qərarı şüurlu qəbul etdilər, çünki, müqəddəs Qriqorinin
varisini Albaniyaya çağırmaqla onu bu vəzifəyə layiq görürdülər”23.

Lakin Qriqoris də sələfləri kimi Xristianlığın təbliğatı yolunda Xəzər
dənizi sahilindəki Vatnean çölündə qətlə yetirilir. Şagirdləri onun nəşini
Amarasda torpağa tapşırırlar. Qriqorisin öldürülməsindən sonra Albaniyanın
əhalisi yenidən bütpərəstliyə qayıdır24. Alban tarixçisi bu barədə yazırdı:
“Albaniya katolikosu Qriqorisin öldürülməsindən sonra şərq ölkəsinin
barbar xalqları yenə də bütpərəstliyə qərq oldular. Onlar bütxanalarında
sitayiş etdikdən sonra xaçpərəstləri təqib etməyə başladılar”25.

Xristian alban hökmdarları və onları dəstəkləyən əyanların, din
xadimlərinin cəhdlərinə baxmayaraq, V əsrdə də Xristianlıq Albaniyada
dərin kök sala bilmir. Orta və yoxsul təbəqə onların iqtisadi vəziyyətini
yaxşılaşdırmayan Xristianlığın yayılmasına müqavimət göstərirdi26.

Odur ki, Alban hökmdarları Urnayr, II Vaçe, III Vaçaqan xalq arasında
Xristianlıqdan qabaq yayılmış inanclarla şiddətli mübarizə aparırdılar.
Lakin Qafqaz Albaniyasında Xristianlığın yayılması və qərarlaşmasında
təkmilləşdirilmiş alban əlifbasının və alban yazısının yaranması, məktəblərin
təşkili, Müqəddəs Kitabın və başqa dini ədəbiyyatın süryani və yunan
dillərindən alban dilinə tərcümə edilməsi, bir sözlə, maarifçilik fəaliyyəti
böyük rol oynadı27.

22 - Bax: Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. – s. 206; Bax: Azərbaycan tarixi: III-
XIII əsrin I rübü. II cild. – 64.
23 - Moisey Kalankatuklu. Sitat gətirilən əsəri. – s. 42.
24 - Bax: Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. – s. 206.
25 - Moisey Kalankatuklu. Sitat gətirilən əsəri.– s. 51.
26 - Bax: Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. – s. 207.
27 - Bax: Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü. II cild. – s. 64.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 29

“Şərq kilsələrinin anası” - “Kiş” alban məbədi. Şəki rayonu, Kiş
kəndi. I əsr.

30 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

Arşakilər sülaləsindən olan alban hökmdarlarının fəaliyyəti nəticəsində
Xristianlıq Albaniyanın ictimai-siyasi və sosial həyatında mühüm rol
oynamağa başladı. Ölkənin feodal əyanları kilsənin təşəkkül tapması üçün
maddi baza yaratdılar: bütpərəst məbədlərin torpaqları və sərvəti kilsənin
ixtiyarına verildi. Kilsənin xeyrinə əhalinin kənd təsərrüfatı gəlirlərinin
1/10 hissəsini təşkil edən “kilsə onda biri” vergisi tutulurdu. Bundan başqa
çoxsaylı natural vergilər və könüllü ianələr də verilirdi. Xristian ruhaniləri isə
dünyəvi əyanlar kimi “xostak” adlanan torpaq sahələri ilə təmin olunurdular28.
Z.Bünyadovun qeyd etdiyi kimi, böyük knyazdan, yəni alban hökmdarından
sonra ən böyük torpaq sahibi Alban Kilsəsi idi. Kilsə və monastır torpaqları
kilsə institutunun bölünməz və irsi mülkiyyəti idi. Onlar “müqəddəs kilsənin
irsi” adlanırdı29.

Azərbaycanlı tarixçi F.Məmmədova bu barədə deyir: “Arşakilər
sülaləsindən olan alban çarlarının fəaliyyəti sayəsində Xristianlıq yeni
feodal cəmiyyətinin ideoloji əsası olur və Albaniyanın ictimai-siyasi və
sosial həyatında mühüm rol oynamağa başlayır”30.

Buna baxmayaraq, IV-V əsrlərdə alban ruhani sinfi iqtisadi-siyasi
cəhətdən zəif olub. Hətta dini məsələlər həll olunarkən ruhanilər aparıcı rol
oynamırdı. Belə ki, kilsə qanunları hökmdarın hüzurunda ruhani və dünyəvi
əyanların iştirakı ilə hazırlanır və yenə də çarın, dünyəvi əyanların möhürü
ilə təsdiqlənirdi. Bir sözlə, Alban Katolikosunun hakimiyyəti nominal
səciyyə daşıyırdı, çünki Qafqaz Albaniyasında mərkəzi hakimiyyət güclü
idi. Təsadüfi deyildir ki, 488-ci ildə Qafqaz Albaniyasında keçirilən Aquen
Kilsə Məclisinin (Aquen yer adıdır. Mets-Arrank vilayətində yerləşirdi)
qəbul etdiyi “Aquen qanunları” (“Aquen kanonları”) alban çarı III Vaçaqanın
kanonları adlanır31.

Burada Aquen Kilsə Məclisi haqda ayrıca bəhs etmək lazımdır. Belə
ki, III Vaçaqan bu kilsə məclisini çağırmaqla öz ölkəsini yad dini-siyasi
təsir və müdaxilələrdən qorumağa, bəzi üsyanlara görə sarsılmış Alban
Kilsəsini sosial-siyasi cəhətdən gücləndirməyə, eyni zamanda, Qafqaz

28 - Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü. II cild. – s. 64.
29 - Bünyədov Z.M. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. – Bakı: “Elm”, 2005. - s. 59.
30 - Христианство в Кавказской Албании. – с. 52.
31 - Yenə orada.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 31

Albaniyasının müstəqilliyini möhkəmləndirməyə çalışırdı. Ona görə də
Aquen qanunlarının məqsədi dini ayinləri nizamlamaq, ruhani təbəqə üçün
maddi baza yaratmaq, dindarların kilsə qarşısındakı vəzifə və öhdəliklərini
qanuni şəklə salmaq, Xristianlıqdan kənar inancların qalıqlarını məhv etmək
idi. Bununla yanaşı, III Vaçaqan Aquen kanonlarını qəbul etməklə mərkəzi
hakimiyyəti gücləndirmək, özbaşına hərəkət edən feodalları cilovlamaq,
ruhanilərin hüquqlarını dünyəvi əyanlarla bərabərləşdirmək, əhali, dünyəvi
əyanlar və ruhanilər arasında münasibətləri qaydaya salmaq, bir sözlə, xalqın
dini birliyinə nail olmaq istəyirdi32.

Aquen Kilsə Məclisinin hazırladığı kilsə məcəlləsi giriş və 21 maddədən
ibarətdir. Girişdə Kilsə Məclisinin çağırılma səbəbləri haqda bəhs olunur. Bu
qanunları şərti olaraq 4 hissəyə bölmək mümkündür:

1.Ruhanilər arasında münasibətləri tənzimləyən, onların haqq və
vəzifələrini izah edən qanunlar;

2.Ruhanilər və dünyəvi əyanlar arasında münasibətləri tənzimləyən
qanunlar;

3.Ruhanilər və ruhani olmayan dindarlar arasında münasibətləri
tənzimləyən qanunlar;

4.Sırf hüquqi səciyyə daşıyan qanunlar33.
Aquen qanunlarına əsasən, Qafqaz Albaniyasında iki cür məhkəmə
fəaliyyət göstərirdi: kilsə məhkəməsi və saray məhkəməsi. Kilsə
məhkəməsinin özü də iki növə bölünürdü: keşiş məhkəməsi və yepiskop
məhkəməsi. Adi keşişlərin rəhbərliyi altında keçirilən məhkəmələrdə şəri
məsələlərə, yəni öz dini vəzifələrini yerinə yetirməyən keşişlərin, ruhani
olmayan dindarların qanun pozuntularına baxılırdı. Yepiskopun başçılığı ilə
keçən məhkəmələrdə təkcə şəri deyil, həm də mülki və cinayət hüququnun
bəzi sahələrinə (mübahisə, dava-dalaş və s.) aid olan məsələlər barədə
hökm çıxarılırdı. Yepiskoplar şəri olmayan məsələlərə dair qərar verərkən
kilsə kanonlarına deyil, dünyəvi qanunlara əsaslanırdılar. O ki qaldı saray
məhkəməsinə, burada ölüm hökmü ilə cəzalandırılan ən ağır cinayət işlərinə
baxılırdı34.

32 - Yenə orada. – s. 53-54.
33 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s. 54.
34 - Yenə orada.

32 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

Mingəçevirdə xristian məbədinin ərazisində aşkar olunmuş
şamdanlar. VI-VII ƏSRLƏR. Azərbaycan Tarix Muzeyi.

Azərbaycan poçt markaları

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 33

Alban-Udi dini icmasında ilk vəftiz mərasimi.
“On il dirçəlişdə” adlı bayram tədbiri. 4 Avqust 2013-cü il.

34 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

Aquen qanunlarından gördüyümüz kimi, Alban hökmdarları təkcə öz
hakimiyyətini gücləndirməyə deyil, həm də kilsənin nüfuzunu artırmağa
çalışırdılar. V-VII əsrlərdə Mehranilər sülaləsinin hakimiyyəti dövründə
Alban Kilsəsinin siyasi-iqtisadi mövqeyi daha da güclənir. Bunu 705-ci
ildə keçirilən Partav (Bərdə) Kilsə Məclisi tərəfindən qəbul olunan kilsə
qanunları əyani şəkildə sübuta yetirir. Belə ki, Partav Kilsə Məclisi dünyəvi
əyanlarla açıq mübarizəyə keçərək onların özbaşınalığını məhdudlaşdırdı
və zadəganlara kilsənin işlərinə müdaxilə etməyə qadağa qoydu. Artıq VII
əsrdə kilsə məclisini çağırmaq səlahiyyəti dövlət başçısına deyil, alban
katolikosuna məxsus idi. Bu fakt isə Alban Kilsəsinin nüfuzunun necə
artdığını bariz şəkildə göstərir. Diqqətəlayiq məqam odur ki, alban katolikosu
Viro (595-629) Sasanilər imperiyasının qüdrətli şahı II Xosrov Pərvizdən
(591 — 628) Mehranilər sülaləsinin hökmdarları üçün “Albaniyanın böyük
knyazları” titulunu ala bilmişdi35.

Onu da qeyd edək ki, hökmdarların, zadəganların, sərkərdələrin və ya
hər hansı digər ruhani olmayan şəxslərin kilsə üzərində təsirlərinin ortadan
qaldırılması işində alban katolikosu I Simeon (706-707) böyük rol oynayıb36.

Tezliklə Alban kilsəsi o qədər müstəqilləşir və güclənir ki, kilsə başçısı
hökmdarlara – knyaz və feodallara sərəncamlar verməyə, torpaq sahiblərini
müəyyənləşdirməyə başlayır. Onun hökmünə qarşı çıxaraq kilsə qaydaları
ilə razılaşmayan hər kəsi isə “kilsə lənəti” gözləyirdi37.

Alban Kilsəsinin tarixindən danışarkən mütləq onun təşkilati strukturuna
toxunmaq lazımdır. Qeyd olunduğu kimi, Alban Kilsəsinin başçıları Qüds
Patriarxatlığı tərəfindən təsdiqlənirdi. Bu hal Maarifçi Qriqoriyə kimi davam
etdi. Ondan sonra isə Alban Kilsəsinin başçılarını alban yepiskoplarının
özləri təsdiqləməyə başladılar. Bu isə o deməkdir ki, Maarifçi Qriqoridən
sonra, yəni 340-cı ildə Alban Kilsəsi avtokefal, yəni müstəqil idi. Alban
kilsəsinin avtokefallığı iki səbəbə görə baş verib: birincisi, kilsənin həvari
mənşəli olması; ikincisi, Alban dövlətinin siyasi statusu, yəni Şərqi Roma
imperiyasından tamamilə müstəqil olması38.

35 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s. 53.
36 - Bax: Bünyədov Z.M. Sitat göstərilən əsəri. – s. 60-61.
37 - Yenə orada. – s. 61.
38 - Христианство в Кавказской Албании. – s. 52.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 35

Müqəddəs Yelisey ikonası
“Çotari” Alban-Udi kilsəsi

36 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

Artıq IV əsrdə Alban Kilsəsinin təşkilati strukturu formalaşır, faktiki
olaraq, kilsənin hüquqi vəziyyəti 451-ci ildə keçirilən IV Ümumdünya Kilsə
Məclisindən (Xalkidon Kilsə Məclisi) sonra müəyyənləşir. Həmin kilsə
məclisindən sonra Alban Kilsəsinin başçıları “Katolikos-Arxiyepiskop,
Patriarx”, VI əsrin ikinci yarısında isə “Albaniya, Lpiniya və Çolanın
katolikosu” və ya “Albaniya və Balasakananın böyük katolikosu” titulunu
daşımağa başlayırlar39.

Katolikos hədsiz hakimiyyətə malik idi. O, Alban hökmdarına tabe
olmaqdan boyun qaçıra bilərdi. Onun adı çox vaxt knyazın adından əvvəl
çəkilirdi. Katolikos ölkədə bütün knyazları itaət etməyə məcbur edə bilən
yeganə qüvvə idi. Katolikosun qərarlarına tabe olmayan knyazlar kilsədən
qovulur, bəzən də məhv edilirdi40.

Eyni zamanda, katolikosun başçılığı altında böyük ruhani institut
fəaliyyət göstərirdi. Bütün Albaniya yepiskopluqlara bölünmüşdü. V-VIII
əsrlərdə Albaniyada 12 yepiskopluq – Kabala (Qəbələ), Qaşua, Yeuta, Tsri,
Amaras, Balasakan, Şaki (Şəki), Qardman, Mets-Koqmank, Mets-İrank,
Qaband və Partav (Bərdə) yepiskopluqları vardı. Onlara yepiskoplar başçılıq
edirdi. Əllərində böyük hakimiyyət cəmləşən və ən ali ruhani sinif sayılan
yepiskoplardan başqa Alban Kilsəsinin ruhani iyerarxiyasına ilahiyyatçı
alimlər, keşişlər, dyakon və rahiblər də daxil idi41.

Alban Kilsəsinin inanc əsaslarına gəlincə, qeyd etməliyik ki, həvari
mənşəli bu kilsə digər qədim Şərq kilsələri kimi ilk üç Ümumdünya Kilsə
Məclisinin, yəni I Nikeya Kilsə Məclisi (325-ci il), I Konstantinopolis Kilsə
Məclisi (381-ci il), I Efes Kilsə Məclisinin (431-ci il) qərarlarını tanıyırdı.
Lakin 506-cı ildə keçirilən Dəbil kilsə məclisində (Dvin yerli kilsə məclisi)
Alban Kilsəsi gürcü və erməni kilsələri ilə birgə 451-ci ildə IV Ümumdünya
(Xalkedon) Kilsə Məclisinin qərarını tanımayaraq monofizitliyə (İsa
Məsihdə təkcə ilahi təbiətin olduğunu bildirən xristian təlimi) üstünlük
verir42. Beləliklə, Alban Həvvari Avtokefal Kilsəsi etiqadca monofizit kilsəyə
çevrilir.

39 - Yenə orada.
40 - Bax: Bünyədov Z.M. Sitat göstərilən əsəri. – s. 60.
41 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s. 52; Bünyədov Z. Yenə orada. – s. 61.
42 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s. 54.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 37

VII əsrdə Ərəb xilafətinin tarix səhnəsinə çıxması ilə Alban Kilsəsinin
mövqeyi sarsılır. O vaxtlar Qafqaz regionu Ərəb-Bizans dövlətlərinin
mübarizə arealına çevrilir. Ərəb işğalının ilk vaxtlarında alban hökmdarı
Cavanşir Xilafətin vassallığını qəbul edir və şəxsi nüfuzu sayəsində ölkəsinin
daxili müstəqilliyini qoruya bilir. Lakin onun vəfatından sonra cərəyan
edən hadisələr Alban dövlətinin birdəfəlik süqutuna və Alban kilsəsinin
mövqeyinin zəifləməsinə gətirib çıxarır. Belə ki, 704-cü ildə Alban hökmdarı
I Varaz-Trdatın arvadı Spramanın köməyi ilə Girdiman yepiskopu I Nerses
Bakur Alban Kilsəsinin katolikosu olur. O, alban hökmdarının Xilafətlə
yaxınlaşmaq siyasətinin əleyhinə çıxır və diofizitliyə etiqad bəsləyərək
Bizans imperiyası ilə əlaqələr qurmaq istəyirdi. Lakin knyaz Şeroy başda
olmaqla bir qrup nüfuzlu alban feodalları xalkedonçuluğun qatı düşməni
olduqlarına görə buna mane oldular43.

Alban Kilsəsini tarix səhnəsindən silmək, onu öz tabeçiliyinə keçirmək və
maddi bazasına yiyələnmək arzusu ilə alışıb-yanan erməni katolikosu İlya da bunu
fürsət bilərək xəlifə Əbd-ül-Malikə belə çuğulçu məktub yazır:

“Hökmdar Əbd-ül Malik Əmir Muminə erməni katolikosu İlyadan.
Qadir Allahın iradəsi ilə bizim tabe ölkəmiz Sizə qulluq edir. Biz və Alban
kilsəsi bir ilahi İsa dininə etiqad edirik. Partav taxtına oturan indiki Alban
katolikosu yunan imperatoru ilə sazişə girib, öz ibadətlərində onun adını
çəkir və ölkəni məcbur edir ki, dini etiqadda hamı ona qoşulsun, onun
himayəsini qəbul etsin.

İndi qoy bu Sizə məlum olsun, ta bu barədə qərar qəbul edəsiniz, belə
ki, bu bədəfkarlıqda onun bir əyan qadın məsləkdaşı da vardır. Böyük ixtiyar
sahibi, əmr buyurun, qoy onlar Allaha qarşı işlədikləri günah üçün müstəhəqq
olduqları cəzaya çatsınlar”44.

Xəlifə də erməni katolikosunun xahişini böyük həvəslə qəbul edərək
belə cavab məktubu yazdı: “Mən sənin-erməni xalqının katolikosu,
Allah adamı, İlya, səmimi məktubunu oxudum və sənə olan şəfqətdən
öz sədaqətli bəndəmi çoxlu sayda qoşunla göndərdim. Əmr etdik ki,

43 - Bünyədov Z. Azərbaycan VII-IX əsrlərdə. – s. 95.
44 - Məktubun mətni Ziya Bünyadovun “Azərbaycan VII-IX əsrlərdə” kitabından götürülüb. – s. 86.

38 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

bizim hökmranlığımıza qarşı qiyam edən albanlarda sizin dininizə uyğun
dəyişikliklər edilsin. Bəndəmiz bizim hökmü Partavda, sənin hüzurunda icra
edəcəkdir: o, Nerseslə bədəfkarlıqda onunla həmfikir olan qadını bir zəncirlə
bağlayacaq və onları bütün qiyamçıların yanında rüsvay etmək üçün şah
məhkəməsinə çəkəcəkdir”45.

Beləliklə, xəlifə Əbd-ül-Malik eməni kilsəsinin başçısı İlyanın
məktubunu aldıqdan sonra Bərdədə dini yığıncağın keçirilməsini əmr edir.
Həmin kilsə məclisində xəlifə nümayəndəsinin hüzurunda Nerses Bakur
mürtəd elan olundu, alban hökmdarının arvadı Sprama isə qalaya salındı.
Alban Kilsəsi isə erməni kilsəsinin tabeçiliyinə verildi. Bununla yanaşı,
xəlifə alban əyanlarından kimlərin diofizit olduğunu müəyyənləşdirmək və
onları məhv etmək barədə əmr etdi. Bu isə onu göstərir ki, Alban Kilsəsi
etiqadca monofizit olsa da, bəzi alban feodalları diofizit idilər və ona görə də
Bizans imperiyasını dəstəkləyirdilər46.

Qısası, erməni kilsəsinin tərəfini tutan ərəb xəlifəsi iki məqsədə nail
olur: birincisi, Zaqafqaziyada diofizit Bizans imperiyasının mənafeyini
sarsıdır; ikincisi, Qafqaz Albaniyasında öz maraqlarını həyata keçirmək
üçün qriqoryan keşişlərindən istifadə edir və onların dəstəyini qazanır47.

Gördüyümüz kimi, Alban Kilsəsinin başçısından çuğulçuluq edən
erməni katolikosu ərəblərin hərbi-siyasi qüdrətinə arxalanaraq alban
katolikosluğunu özünə tabe etdirir. Əslində, erməni qriqoryan kilsəsinin
Alban Həvari Kilsəsi ilə ədavəti daha əvvəlki vaxtlara gedib çıxır. Bunun
isə səbəbi odur ki, erməni kilsəsi özünün daha qədim və üstün olduğunu
iddia edirdi. Odur ki, əvvəlcə Sasanilərin, sonra Ərəb xilafətinin silahlı
qüvvələrinin köməyi və fitnə-fəsad yolu ilə alban ruhanilərinin müstəqilliyinə
son qoymağa çalışırdı48.

Halbuki tarixə nəzər yetirsək görərik ki, Alban Kilsəsinin daha qədim
dini ənənələri vardı. Müqəddəs Yelisey tərəfindən Kiş kəndində Qafqazın ilk
kilsəsinin təməlinin atılması deyilənləri sübut edir.

45 - Yenə orada.
46 - Bax: Bünyədov Z. Sitat gətirilən əsəri. – s. 95; Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX
əsrədək. I cild. – s. 207.
47 - Bax: Bünyədov Z. Yenə orada. – s. 86; Христианство в Кавказской Албании. – s.54-55.
48 - Bax: Bünyədov Z. Yenə orada. – s. 83-84.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 39

Alban katolikosu Nerses Bakuru zorla katolikosluqdan
uzaqlaşdırıldıqdan sonra Alban dövləti süquta uğrayır, 706-cı ildən ermənilər
alban ruhanilərini sıxışdırmağa və ərəblərin nüfuz dairəsindən kənarda
qalan dağlıq vilayətlərdə alban əhalisini qriqoryanlaşdırmağa başlayırlar.
Albaniyanın başqa vilayətlərində, daha doğrusu, düzən ərazilərində
məskunlaşan və Xristianlıqdan qabaqkı inanclara etiqad bəsləyən əhali isə

müsəlmanlaşır, beləliklə VIII əsrin ortalarına yaxın Albaniya ərazisində

İslam hakim dinə çevrilir. Xristianlıq isə öz nüfuzunu yalnız indiki Dağlıq

Qarabağ ərazisində qoruyur. Dediyimiz kimi, buranın alban əhalisi də zaman
keçdikcə qriqoryanlaşmağa məruz qalır49.

Qriqoryanlaşdırma prosesi zamanı erməni kilsəsi Alban
Katolikosluğunun nüfuzunu tədricən heçə endirir, ərəb hakimlərinin əli ilə
albanların bütün abidələrini – Alban mədəniyyətini azacıq da olsa xatırlada
biləcək hər şeyi məhv edir. Erməni keşişləri Qafqaz Albaniyasının ədəbi
abidələrini məhv edərkən, əvvəlcə bu abidələri qrabara (qədim erməni
dili) çevirirdilər50. Sonra isə albanların zəngin maddi-mədəni irsinin
mənimsənilməsi istiqamətində addımlar ataraq tarixi saxtalaşdırırdılar.

Lakin alban əhalisinin qriqoryanlaşdırılması və erməniləşdirilməsi

prosesi uzun çəkir, albanların kəskin müqavimətinə rast gəlirdi. Alban və

erməni ruhaniləri arasında mübarizə davam edirdi. XI, XIII, XV əsrlərdə

erməni kilsəsi zəifləyən vaxtı alban yepiskopları erməni katolikosluğuna

xəbər vermədən müstəqil şəkildə öz kilsə başçılarını seçirdilər. Hətta

XVII-XIX əsrlərdə qədim türk yurdu olan Xaçınyalı vilayətində yerləşən

monastırda rəsmi Alban Katolikosluğunu tanımayan alternativ alban

katolikosluğu vardı51.
IX-XII ərslərdə siyasi hərc-mərclik dövründə Alban katolikosluğu

tənəzzül mərhələsinə qədəm qoydu. Buna baxmayaraq, Kilsə əsrlər boyu öz
varlığını qorumağa çalışırdı. Fəaliyyət göstərdiyi müddət ərzində aşağıda
göstərilən yerlər Alban Kilsəsinin mərkəzi olmuşdur:

49 - Bünyədov Z. Yenə orada. – s. 90; Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. I cild. – s.
207; Последующая судьба Албанской Церкви [Elektron resurs]//Alban-Udi Xristian dini icmasının

rəsmi saytı. – URL: http://udi.az/hystory/0004-2 (müraciət tarixi: 11.08.2016).

50 - Bünyadov Z. Sitat gətirilən əsəri. – s. 88.
51 - Последующая судьба Албанской Церкви//Там же.

40 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

1. İlk mərkəz - Çola (Kiçik Qafqazla Dərbənd arasında ərazi)

2. VI –VIII əsrlər - Bərdə

3. VIII-IX əsrlər Çarek-Xamşı (Gədəbəy yaxınlığında)

4. Xudavəng monastır kompleksi (Dədəvəng monastırı)

5. 1511-1836-cı illər - Gəncəsər Baş kilsəsi52.
Burada Gəncəsər alban yepiskopluğu haqda ayrıca danışmaq lazımdır.
1240-cı ildə alban knyazı Həsən Cəlal tərəfindən tikilən bu məbəddəki
yepiskopun zaman keçdikcə nüfuzu artır. 1511-ci ildə Gəncəsər monastırı
alban katolikoslarının iqamətgahına çevrilir və Alban Kilsəsinin mərkəzi
olur. Ona görə də Alban Katolikosluğu Gəncəsər katolikosluğu kimi tanınır.
Bu katolikosluğa alban knyazı Həsən Cəlalın nəslindən olan bir çox din
xadimi rəhbərlik etmişdir. Gəncəsər katolikosunun iqamətgahı həm də
Qarabağdakı Alban knyazlığının siyasi mərkəzi idi. 1634-cü ildə Gəncəsər
katolikosluğu erməni kilsəsinin hakimiyyətini tanımaq məcburiyyətində
qalsa da, alban yepiskopları erməni patriarxatlığının rəyini nəzərə almadan
Gəncəsər katolikoslarını özləri seçirdilər53.
Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğal edilməsindən sonra Alban
Kilsəsinin varlığına birdəfəlik son qoyulur. Belə ki, çar hakimiyyəti XIX əsrdə
İran və Türkiyədən Azərbaycanın tarixi torpaqlarına öz sadiq nökərlərini -
erməniləri köçürməklə bölgədə dayağını möhkəmləndirməyə çalışırdı. Və
bunun məntiqi yekunu kimi erməni qriqoryan kilsəsi üçün hər cür şərait
yaradılır, erməni katolikosunun tələbləri çar müstəbid rejimi tərəfindən
dərhal yerinə yetirilirdi. Belə tələblərdən biri də Alban katolikosluğu ilə
bağlı idi.
Erməni kilsəsinin təhriki ilə 11 mart 1836-cı ildə imperator I
Nikolay erməni kilsəsinin fəaliyyətini tənzimləyən, 111 maddəlik xüsusi
“Əsasnamə”ni təsdiqlədi. Həmin əsasnaməyə görə, Alban Katolikosluğu
ləğv olundu, onun yerində isə erməni katolikosluğunun tabeçiliyinə
verilən iki yeparxiya (Arsax-Şuşa və Şamaxı) və erməni kilsəsinin Tiflis
konsistoriyasının tərkibində olan Gəncə vikariatlığı yaradıldı54.

52 - Bax: Христианство в Кавказской Албании. – s.55; Есаи Хасан-Джалал. Краткая история
страны Албанской (1702-1722 гг.). – Баку: Элм, 1989. – с. 5.
53 - Bax: Мамедова Ф. Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III
в. до н.э.- VIII в н.э.). – Баку: Элм, 1986. - с. 238; Есаи Хасан-Джалал. Указ. соч. – с. 5.
54 - Последующая судьба Албанской Церкви//Там же.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 41

1909-1910-cu illərdə Rusiya imperiyasının Müqəddəs Sinodu erməni
ruhanilərinə öz tabeliklərindəki yeparxiyalarının köhnə arxiv sənədlərini
məhv etməyə icazə verdi. Həmin arxivdə Alban Kilsəsinə aid tarixi sənədlərin
olması şübhə doğurmur55. Onların ermənilər tərəfindən məhv olunması isə
Alban Kilsəsini tarixin yaddaşından silmək cəhdi deməkdir. Həmçinin bütün
bunlar gələcəkdə Şimali Azərbaycan torpaqlarına yiyələnmək üçün çox
uzaqgörənliklə düşünülmüş bir cinayət idi56.

Gördüyümüz kimi, Rusiyanın imperialist maraqları, eləcə də erməni
qriqoryan ruhanilərinin əsassız millətçi iddiaları, fitnə-fəsadları üzündən bir

ədalətsiz qərarla Alban Kilsəsi kimi qədim xristian ənənələrinə malik olan

xristian konfessiyasının varlığına son qoyulmuşdur. Lakin hadisələrin sonrakı
inkişafı onu göstərmişdir ki, bir dini təşkilat forması kimi alban xristianlığı
ortadan qaldırılsa da, ixtiyar sahiblərinin hökmlərinə baxmayaraq, Alban
Kilsəsinin varisləri olan udinlər qəlbən hər zaman öz qədim kilsələrinə bağlı
qalmışlar.

Bunun ən bariz nümunəsi ermənilərin ruhani hakimiyyətini qəbul
etmək istəməyən udinlərin 1867-ci ildə rus çarına etiraz məktubu yazaraq
erməni qriqoryan keşişlərinin ixtiyarına verilən öz qədim məbədlərində
belə toplaşmaqdan imtina etmələridir. Alban katolikosluğu ləğv olunduqdan

sonra erməni ruhani hakimiyyətini tanımayan, erməniləşdirmə və
qriqoryanlaşdırma prosesinə uzun müddət müqavimət göstərən Alban
Kilsəsinin ardıcılları evlərdə toplaşmağa üstünlük verdilər57.

Beləliklə, Alban Kilsəsini xatırladacaq hər şeyi məhv etməyə çalışan
erməni keşişləri öz istəklərinə çatmadılar. Özünəməxsus xaç forması
və təqvimi olan Alban Kilsəsi udinlərin qəlbində yaşayaraq varlığını
günümüzədək qorudu.

55 - Политическая история и историческая география Кавказской Албании (III в. до н.э.- VIII в
н.э.). – c. 239.

56 - İsmayılov G. Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. – Bakı: Nurlar, 2014. - s. 71.
57- Роберт Мобили. Албанская церковь и армянская фальсификация [Elektron resurs]// Alban-Udi
Xristian dini icmasının rəsmi saytı: http://udi.az/articles/0009-2.html – (müraciət tarixi: 12.08.2016).

42 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

Alban katolikoslarının iqamətgahı - Gəncəsər monastırı.
Kəlbəcər rayonu. XIII əsr.

Xudavəng monastır kompleksi. Kəlbəcər rayonu. VI-XIII əsr.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 43

Alban Kilsəsinin dirçəlişi

Hazırda dünyada udinlərin ümumi sayı on mindir. Azərbaycan
Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin 2009-cu il üzrə məlumatına görə,
ölkəmizdəki udinlərin sayı 3 800 nəfər təşkil edir58. Onlar Qəbələ rayonunun
Nic qəsəbəsində kompakt halda, eləcə də Oğuz və Bakıda yaşayırlar.

1991-ci ildə Azərbaycan xalqının yenidən müstəqilliyini qazanması
ilə udinlər qədim kilsə ənənələrini bərpa etmək fürsəti qazandılar. Bu
istiqamətdə bir sıra mühüm addımlar atıldı. İlk növbədə, Şəkinin Kiş kəndi
və Qəbələ rayonunun Nic qəsəbəsində, eləcə də Oğuzdakı qədim alban
məbədlərində təmir-bərpa işləri aparılaraq udinlərin ixtiyarına verildi.
Hazırda bu məbədlərdə ayinlər udi dilində yerinə yetirilir.

2003-cü ildə Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsində
Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi Xristian dini icmasının dövlət
qeydiyyatına alınması Alban Kilsəsinin bərpası istiqamətində atılan ən
böyük addımlardan biridir.

Alban Kilsəsinin dirçəldilməsi üçün hüquqi addımlarla yanaşı, xristian
ənənələrinə uyğun tədbirlər də görülməyə başlanıldı. Belə ki, sonuncu
alban mitropoliti II Sergi Gəncəsərli öldürüldükdən sonra Alban Kilsəsinin
avftokefal ənənəsi pozulmuşdur. Bu ənənəni bərpa etmək üçün qədim Şərq
kilsəsinin xeyir-duasını almaq lazım idi. Odur ki, 2008-ci ildə Alban-Udi
dini icmasının bır sıra üzvü Qüds (Yerusəlim) Patriarxatlığının xeyir-duasını
alaraq Fələstindəki İordan çayında xaç suyuna salınırlar. Beləliklə, Alban-
Udi dini icmasının müstəqilliyi bərpa olunur.

2009-cu ildə Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi Xristian dini
icması (hüquqi ünvan: Qəbələ rayonu, Nic qəsəbəsi, Alban aftokefal
“Çotari” kilsəsi) Dini Qurumlarla İş üzrə dövlət Komitəsində yenidən dövlət
qeydiyyatından keçdi. 2011-ci ildə isə daha bir Alban-Udi dini icması hüquqi
status qazandı: Oğuz şəhəri Alban-Udi Xristian dini icması (hüquqi ünvan:
Oğuz şəhəri, “Kiski Qerqes” ziyarətgahı).

58 - Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsinin rəsmi saytı.– URL: http://www.stat.gov.
az/source/demoqraphy/ (müraciət tarixi: 12.08.2016).

44 QƏDİM ŞƏRQ KİLSƏSİ

14 iyul 2013-cü ildə daha bir tarixi hadisə baş verdi. Belə ki, “Çotari”
Alban-Udi kilsəsində vəftiz mərasimi keçirildi. Bu hadisə onunla əlamətdardır
ki, Alban Katolikosluğu çar Rusiyası tərəfindən ləğv olunduqdan sonra
udinlər uzun müddət özləri vəftiz ayini keçirə bilmir, rus pravoslav keşişləri
tərəfindən xaç suyuna salınırdılar. 14 iyul 2013-cü il tarixində Alban-Udi
dini icmasında 80 ildən artıq unudulan vəftiz ənənəsi yenidən dirçəldildi.
Həmin gün vəftiz ayinini Azərbaycan Respublikasının Alban-Udi Xristian
dini icmasının sədri Rober Mobili və onun ruhani köməkçisi Rafiq Danakari
yerinə yetirdi. İlk xaç suyuna salınan isə Yeva adlı kiçik qız uşağı oldu59.

3 avqust 2013-cü ildə isə Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla
İş üzrə Dövlət Komitəsinin dəstəyi ilə Alban-Udi kilsəsinin dirçəlişinin
10 illiyinə və Qafqaz Albaniyasında Xristianlığın rəsmi din kimi qəbul
edilməsinin 1700 illiyinə həsr olunmuş bayram mərasimi keçirilir. Bayram
tədbirində Rus Pravolsav Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının
Arxiyepiskopu Aleksandr İşein, Roma Katoik Kilsəsinin Azərbaycandakı
Apostol Prefekturasının ordinarisi Vladimir Fekete, Bakı şəhəri Dağ
Yəhudiləri dini icmasının sədri Milix Yevdayev, Qafqaz Müsəlmanları
İdarəsinin bölgə üzrə nümayəndəsi, o cümlədən diplomatik korpusun
Azərbaycandakı təmsilçiləri və digər qonaqlar iştirak etmişlər.

Günümüzdə Alban Kilsəsinin qədim ənənələrinin bərpası istiqamətində
başqa tədbirlər də görülüb. Məsələn, Lukadan nəql olunan İncil udin dilinə
tərcümə olunub. Həmçinin Alban-Udi dini icmasının bır sıra üzvləri dini
rütbə almaq üçün xaricdəki dini tədris ocaqlarında təhsil alırlar.

Bununla yanaşı, ölkəmizdə yaşayan udinlər Azərbaycan dövlətinin
diqqət və qayğısı ilə tam əhatə olunmuşlar. Alban Kilsəsinin dirçəldilməsi
üçün rəsmi səviyyədə hər cür dəstək verilir. Təkcə bu faktı qeyd etmək
kifayətdir ki, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin
Sərəncamı ilə Alban-Udi dini icmasının dəstəklənməsi və maddi durumunun
yaxşılaşdırılması üçün 2016-cı il dövlət büdcəsində nəzərdə tutulan
Azərbaycan Prezidentinin ehtiyat fondundan düz 100 min manat maliyyə
yardımı ayrılmışdır.

59 - Крещение удин в Удинской Церкви Святого Елисея в поселке Нидж. Послесловие. [Elektron
resurs]// Информационно-Координационный Центр Удинских Общин. – URL: http://www.udi-
center.org/novosti/166-kreshchenie-udin-v-udinskoj-tserkvi-svyatogo-eliseya-v-poselke-nidzh (müraciət
tarixi: 12.08.2016).

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 45

Bu isə təsadüfi deyildir. Alban Kilsəsinin bərpası ölkəmiz üçün olduqca
böyük əhəmiyyət kəsb edir, çünki erməni qəsbkarları ölkəmizə qarşı torpaq
iddiaları irəli sürəkən qədim xristian alban məbədlərini mənimsəməyə, Alban
Kilsəsinin nüfuzunu kiçiltməyə, onun zəngin irsinə yiyələnməyə çalışırlar.
Halbuki bu qədim abidələrin bilavasitə varisi Azərbaycan xalqı və onun
tərkib hissəsi olan udinlərdir. Odur ki, Alban Kilsəsinin dirçəldilməsi həm
tarixi ədalətsizliyin ortadan qaldırılması, həm də uydurma iddialarla çıxış
edən işğalçılara qarşı dini-tarixi müstəvidə cavabın verilməsi anlamına gəlir.

Amaras monastırı. Xocavənd rayonunun Sos kəndi. IV əsr.
«Çotari» Alban-Udi kilsəsi. Qəbələ rayonu, Nic qəsəbəsi. 1723-cü il.

II FƏSİL

PRAVOSLAVLIQ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 47

PRAVOSLAVLIQ: ÜMUMİ MƏLUMAT

P ravoslavlığın tarixi eramızın 33-cü ilinə təsadüf edir və Qüds
şəhərindən başlayır. İlk vaxtlar bütün xristianlar özlərinə “ortodoks”
və ya “pravoslav” deyirdi. “Ortodoks” yunan sözüdür və “doğru in-
anc”, “düzgün din” mənasına gəlir. 1054-cü ildə Xristianlıq iki qola
parçalandıqdan sonra yalnız şərqi xristianlar pravoslav adlandırılmışdır1.

Başqa xristian məzhəbləri ilə müqayisədə pravoslavlıq erkən Xristian-
lığın ənənə və cəhətlərini özündə daha çox qorumuşdur. Ortodokslar erkən
xristian kilsəsi tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bütün dini ehkamlara tam
riayət edir, həmin doqmaları dəyişdirmir və ya onlara əlavə etmirlər. Odur ki,
pravoslavlar mühafizəkarlıqları, yeniliyə qarşı çıxmaları və köhnə ənənələrə
bağlılıqları ilə tanınıblar2. İngilis ruhanisi Con Yanq bu barədə yazır: “Siz
pravoslav kilsəsinə daxil olarkən sanki min il əvvələ, hətta daha qədim vax-
tlara düşürsünüz. Adama elə gəlir ki, burada istər mühit, istər isə ayinlərin
özü heç dəyişməyb. Bəzi məbədlərin tarixi əsrlərlə hesablanır. Dua edən-
ləri büxur ətrinin tüstüsü əhatə edir. Hər yerdə Bibliya süjetləri əsasında
çəkilmiş divar rəsmləri və qabaqlarında şam yanan çoxlu ikonalar görmək
mümkündür. İnsanlar isə xaç çəkir və səcdə edirlər. Altarla əsas kilsə otağını
(ikonostas) ayıran divarın qarşısında çox gözəl libaslara geyinmiş keşişlər
və dyakonlar qədim dini mərasimdə iştirak edərək ağır-ağır yeriyirlər”3.

Nikey (325-ci il) və Konstantinopol (381-ci il) Kilsə Məclisləri tərəfind-
ən təsdiq olunan İmanın Simvolu pravoslavlığın inanc əsaslarını təşkil edir.
Həmin Ümumdünya Kilsə Məclislərinin qərarlarını əsas tutan pravoslav-
lar Müqəddəs Üçlüyə inanırlar. Ortodokslar diofizit dini təliminə etiqad
bəsləyirlər. Həmin təlimə əsasən, İsa Məsihin həm insani, həm də ilahi
təbiəti mövcuddur4.

Pravoslavlar da əksər məsihçilər kimi İsa Məsihin Allahın oğlu old-
uğuna, onun xaça çəkildikdən sonra dirilməsinə və göyə qalxmasına, qi-
yamət vaxtı yer üzünə ikinci dəfə gələcəyinə, İlahi Padşahlığın qurulacağına,

1 - Bax: Казьмина О.Е., Пучков П.И. Религиозные организации современного мира: Учебное
пособие. — М.: Издательство Московского университета, 2010. — с. 20.
2 - Bax: Тихомирова Г. Христианство и культура. – Рига: 2011. - с. 341-342.
3 - Bax: Янг Дж. Христианство. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001.- c. 92.
4 - Казьмина О.Е., Пучков П.И. Указ. соч. – с. 20-21.

48 PRAVOSLAVLIQ

günahkarların cəhənnəmə, möminlərin isə cənnətə düşəcəyinə iman edirlər.
Ortodokslar Xristianlığın yeddi müqəddəs ayinini (vəftiz, miropomazaniye
(konfirmasiya), Rəbbin Süfrəsi, tövbə, nikah, ruhanilik, “müqəddəs” yağ
sürtmə) tanıyırlar5.

Bibliya və Müqəddəs Rəvayət pravoslavlıqda imanın əsas mənbəyidir.
Ortodokslar rəsmən tanınan, vəhy məhsulu sayılan Əhdi-Ətiqin kitabları
ilə yanaşı, həm də rəsmi Tövrata daxil olmayan bəzi dini məntləri də qəbul
edirlər. Düzdür, pravoslavlar həmin qeyri-rəsmi kitabları vəyh məhsu-
lu saymırlar. Lakin onları faydalı, ibrətamiz və müqəddəs bilərək Əh-
di-Ətiqə daxil edirlər6.

Pravoslavlara görə, Müqəddəs Rəvayət – II-VIII sərlərdə yaşayan Kilsə
Atalarının dini təlimləri və Ümumdünya Kilsə Məclislərinin qərarlarından
ibarətdir. Lakin pravoslavlar yalnız bu ilk yeddi məclisin qərarlarını qəbul
edirlər: I Ümumdünya (I Nikeya) Kilsə Məclisi (325-ci il), II Ümumdünya
(I Konstantinopolis) Kilsə Məclisi (381-ci il), III Ümumdünya (I Efes) Kilsə
Məclisi (431-ci il), IV Ümumdünya (Kalkedon) Kilsə Məclisi (451-ci il),
V Ümumdünya Kilsə (II Konstantinopolis) Məclisi (553-cü il), VI Ümum-
dünya (III Konstantinopolis) Kilsə Məclisi (680-681; 692-ci illər) və VII
Ümumdünya (II Nikeya) Kilsə Məclisi (787-ci il)7.

Bununla yanaşı, pravoslavlığın aşağıdakı özünəməxsus cəhətləri
mövcuddur8:

 Katolisizmdən fərqli olaraq, pravoslav aləmdə sərt mərkəzləşdirilmiş
kilsə hakimiyyəti yoxdur, yəni dünya pravoslavları Vatikana bənzər vahid
dini mərkəz tərəfindən idarə olunmurlar. İri yerli pravoslav kilsələri tamamilə
müstəqildir (avtokefal) və milli səciyyə daşıyırlar. Hər avtokefal pravoslav
kilsə öz yerli məclisini keçirərək qərarlar qəbul edir. Pravoslav kilsələrini
sadəcə ortaq dini dəyərlər və ibadət şəkilləri birləşdirir.

 Pravoslav kilsələrin başında patriarx, mitropolit və ya arxiyepiskop
dini rütbəsini daşıyan ruhanilər durur.

 Başqa xristianlarla müqayisədə ortodoksların dini ayinləri daha
mürəkkəb və uzundur. Pravoslavlarda əsas dini ayin liturgiya adlanır.

5 - Казьмина О.Е., Пучков П.И. Указ. соч. – с. 21-22.
6 - Yenə orada. - s. 24.
7 - Yenə orada. – s. 24-25.
8 - Yenə orada. – s.22-27.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 49

 Rəbbin Süfrəsi ayinində mayalı (kvaslı) çörəkdən istifadə olunur.
 Pravoslavlar sağdan sola üç barmaqla xaç çevirirlər.
 Vəftiz mərasimi zamanı dindarlar üç dəfə suya salınırlar.
 Pravoslavlar Müqəddəs Məryəm Anaya, mələklərə, müqəddəslərə,
onların “cəsədlərinə” və ikona kimi müqəddəs sayılan dini əşyalara pərəstiş
edirlər.
 Pravoslavlarda daha çox səkkizguşəli xaç yayılıb.
 Dini ayinlər milli dillərdə, daha çox onların arxaik formalarında
yerinə yetirilir (məs.: Rus Pravoslav Kilsəsin ayinlər qədim slavyan dinində
həyata keçirilir).
 İbadət zamanı məbədlərdə şam və büxur yandırılır, keşişlər xüsusi,
gözəl və bəzəkli libaslar geyinirlər.
 Pravoslav dünyada rahiblik geniş yayılıb, kişi və qadın monastırlar
fəaliyyət göstərir. Ortodoks ruhanilər qara (rahib həyatı yaşayanlar) və ağ
olmaqla iki qrupa bölünürlər. Qara ruhaniliyin təmsilçilərinə evlənməyə
icazə verilmir. Ağ ruhanilər isə yüksək dini rütbə alanadək evlənə bilər.
Lakin ağ ruhanilərə boşanmaq və ya həyat yoldaşlarını itirsələr belə, təkrar
evlənmək qadağandır.
 Pravoslavlarda ən böyük dini bayram İsa Məsihin dirilişi şərəfinə
keçirilən Pasxadır. Bu dini bayram aprel və ya may aylarında yaz gecə-
gündüz bərabərliyindən sonra ilk bazar günü keçirilir. Pasxadan sonra
əhəmiyyətinə görə on iki əsas dini bayram (İsa Məsihin Miladı, İsa Məsihin
vəftiz olunması günü, Sreteniye - Rəblə qarşılaşma günü, Preobrajeniye -
İsa Məsihin şəklini dəyişməsi günü, Məryəm Ananın Mövludu, Müqəddəs
Məryəmin Qüds Məbədinə daxil olması günü, İsa Məsihin Qüdsə daxil
olması günü, Blaqoveşşeniye - Məryəm Anaya xoş xəbərin verilməsi
günü, Uspeniye - Müqəddəs Məryəm Ananın vəfatı günü və İsa Məsihin
çarmıxının qurulması günü) gəlir. Pasxa və sadalanan on iki əsas bayramlarla
yanaşı, pravoslavlar “müqəddəs”lər, “möcüzəvi” ikonalar və əlamətdar dini
hadisələrə həsr olunmuş çoxlu bayramlar qeyd edirlər.
 Hər yerli ortodoks kilsənin öz “müqəddəsi” var. Yerli kilsələr
müqəddəslərinin şərəfinə bayramlar keçirirlər. Məsələn, Rus Pravoslav
Kilsəsinin Bakı və Azərbaycan Yeparxiyasının müqəddəsi - apostol
Varfolomeydir. Hər il iyun ayının 24-də ölkəmizdə yaşayan pravoslavlar

50 PRAVOSLAVLIQ

Qız qalasının yanında yığışaraq İsa Məsihin bu şagirdinin şərəfinə dini
ayin keçirirlər. Eyni zamanda, respublikamızdakı pravoslavlar noyabr
ayının 2-də Müqəddəs Əzabkeş Bakılı İohannın xatirəsini yad edirlər.

 Pravoslavlarda vahid dini təqvim yoxdur. Əksər ortodoks kilsələr
Qriqori, Rus, Yunan, Qüds və Serb kilsələri isə Yuli təqvimindən istifadə
edirlər.

Hazırda dünyada on beş avtokefal pravoslav kilsəsi mövcuddur: Kon-
stantinopol Ortodoks Kilsəsi, İskəndəriyyə Pravoslav Kilsəsi, Antioxiya
Pravoslav Kilsəsi, Qüds Pravoslav Kilsəsi, Rus Pravoslav Kilsəsi, Gürcü
Pravoslav Kilsəsi, Serb Pravoslav Kilsəsi, Rumın Pravoslav Kilsəsi, Bolqar
Pravoslav Kilsəsi, Kipr Pravoslav Kilsəsi, Yunan Pravoslav Kilsəsi, Alban
Pravoslav Kilsəsi, Polşa Pravoslav Kilsəsi, Çexiya torpaqları və Slovaki-
yanın Pravoslav Kilsəsi, Amerikan Pravoslav Kilsəsi. Pravoslav aləmdə va-
hid dini mərkəz olmasa da, nüfuzuna görə Konstantinopol Ortodoks Kilsəsi
ilk yerdə gəlir. Bu kilsənin rəsmi adı belədir: Ümumdünya Konstantinopol
Patriarxatlığı9.

Bununla yanaşı, həmin avtokefal kilsələrdən hər hansı birisinə tabe
olan muxtar pravoslav kilsələri də var. Bu kilsələr daxili məsələlərin həllində
müstəqilliyə malikdirlər. Həmçinin elə pravoslav kilsələr var ki, özlərini
avtokefal elan ediblər, lakin onların müstəqilliyi heç bir avtokefal pravoslav
kilsəsi tərəfindən tanınmayıb. Onlardan biri Kiyev Patriarxatlığının Ukrayna
Pravoslav Kilsəsidir10.

Pravoslavlıq katolisizm və protestantlıqdan sonra Xristianlığın sayca
üçüncü ən böyük qoludur. 2003-cü ilin məlumatına görə, dünyada pravo-
slavların sayı 180 milyon təşkil etmişdir. Ən çox pravoslav isə Rusiyada
cəmləşib. Beləliklə, Rus Pravoslav Kilsəsinin avtokefal kilsələr arasında ən
çox mənsubu var11. Odur ki, Rus Kilsəsinin tarixi haqqında qısaca məlumat
vermək düzgün olardı.

988-ci ildə Kiyev Rus dövlətinin başçısı knyaz I Vladimir Svyatoslaviç

9 - ПОСОБИЕ для работников органов исполнительной власти и правоохранительных органов
по вопросам взаимодействия государства и религиозных организаций (разработано сотрудника-
ми ФАДН России, МВД России и Минюста России). - c. 4-5 [Elektron resurs]. – URL:http://fadn.
gov.ru/system/attachments/attaches/000/028/385/original/Пособие_по_религии_ФАДН_России.
pdf?1480427867 (müraciət tarixi: 16.12.2016-cı il).
10 - Казьмина О.Е., Пучков П.И. Указ. соч. – с.26.
11 - Yenə orada. – s. 27-28.