xristianstliq (1)

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 351

352 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 353

354 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 355

356 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 357

Əlavə №2

Bakı şəhərində Roma Katolik dua evinin layihəsi. 1863-cü il. Azər-
baycan Respublikası Dövlət Tarix Arxivi.

358 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 359

Əlavə №3

Roma Papası XVI Benediktin Azərbaycanda Apostol Prefektu-
rasının yaradılmasına dair «De iuvandis» adlı bullası. 4 avqust

2011-ci il.

Əlavə №4 360 ƏLAVƏ
AZƏRBAYCANDA XRİSTİAN DİNİ TƏŞKİLATLARIN CƏDVƏLİ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 361

362 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 363

364 ƏLAVƏ

Əlavə №5 Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə

2009-2015-ci illər ərzində Azərbaycan Respublikasının Dini Qurumlarla İş Üzrə Dövlət
Komitəsində yenidən dövlət qeydiyyatına alınmış xristian dini icmaların siyahısı

365

366 ƏLAVƏ

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 367

Əlavə №6
KÜRMÜK MƏBƏDİ – AZƏRBAYCANIN
TOLERANTLIQ RƏMZİ

Azərbaycanın Qax rayonunun Əmbərçay kəndinin ərazisində
hündür təpələrin birində Kürmük adı ilə məşhurlaşan qədim alban məbədinin
qalıqları var. Tarixçilərə görə, bu əski alban ibadətgahının tikilmə tarixi
I-III əsrədək gedib çıxır. Çar Rusiyası İlisu sultanlığını işğal edəndən sonra
həmin alban məbədinin qalıqları üzərində 1894-cü ildə rus pravoslav kilsəsi
tikir. “Qafqazda Pravoslav Xristianlığın Bərpası Cəmiyyəti” tərəfindən
inşa olunan həmin məbədə Müqəddəs Georginin adı verilir. Çar höküməti
ucaltdığı kilsəni Müqəddəs Georgi adlandırsa da, xalqın yaddaşından
Kürmük məbədinin adını silə bilmir, çünki indiyədək həmin məkan yerli
camaat arasında “Kürmük” kilsəsi kimi tanınır. Hazırda əski alban məbədinin
qalıqları, eləcə də keçmiş rus kilsəsinin binası dövlət tərəfindən qorunur.
Belə ki, Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 2 avqust 2001-ci il
tarixli qərarı ilə təsdiq edilmiş siyahıya əsasən “Kürmük” məbədi tarix və
mədəniyyət abidəsi kimi qeydiyyata götürülmüşdür. 2003-cü ildə “Kürmük”
məbədi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi tərəfindən əsaslı təmir edilmişdir.

Kürmük məbədinin tarixi haqda bu qədər. Əslində bizi əsas
maraqlandıran məbədin tikilmə tarixi və memarlıq quruluşu deyil, bu xristian
məbədin daşıdığı rəmzi mənadır. Çünki həm qaxlı azərbaycanlılar, həm də
bu rayonda məskunlaşan pravoslav gürcülər Kürmük məbədinin yerləşdiyi
əraziyə müqəddəs yer kimi yanaşırlar. Belə ki, Kürmükoba bayramı vaxtı
(hər il mayın 6–da və noyabr ayının 23-də keçirilir) minlərlə zəvvar Kürmük
məbədinə qalxaraq, burada Uca Yaradana dualar edir, arzu və istəklərinin
qəbul olması üçün şam yandırır, əski alban ibadətgahının qalıqları üzərində
niyyət tutaraq qurban kəsirlər. Maraqlıdır ki, Kürmük məbədinə gələnlər
arasında yerli azərbaycanlılar üstünlük təşkil edir. Onu da deyək ki, yerli
azərbaycanlılar bu günü Kürmükoba bayramı kimi qeyd etdikləri halda,
gürcülər və Gürcüstandan gələn ziyarətçilər həmin bayramı Müqəddəs

368 ƏLAVƏ
Georgi Günü adıyla keçirirlər.

Həqiqətən də hər ilin may və noyabr aylarında Kürmük məbədinin
ərazisində maraqlı mənzərə müşahidə olunur. Burada azərabaycanlılar dua
edərkən İslam ənənəsinə uyğun olaraq əllərini göyə qaldırır, onlarla yanaşı
duran gürcülər isə xristian adətinə görə xaç vururlar.

Kürmük məbədində baş verən bu dini fenomen unikal və bənzəri
az tapılan hadisədir. Axı müsəlman və xristianların yanaşı ibadət etdiklərini
çox nadir hallarda görmək mümkündür. Belə maraqlı olay isə hər il Qax
rayonunda baş verir. Bu maraqlı dini hadisə onu bariz şəkildə göstərir ki,
Azərbaycan cəmiyyətinə dini fanatizm yaddır. Xalqımız başqa dinlərə
tolerant münasibət göstərir. Qısaca desək, Kürmük məbədi Azərbaycanda
tarixən mövcud olan tolerant ənənə və multikultural şəraitin rəmzidir.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 369

Kürmükoba bayramı

Kürmükoba bayramı

370 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

ƏDƏBİYYAT SİYAHISI
Azərbaycan dilində

1. Azərbaycan tarixi: ən qədim zamanlardan XX əsrədək. Ali mək-
təblər üçün dərslik/ Z.M.Bünyadovun və Y.B.Yusifovun redaktəsi
ilə. I cild. – Bakı: Azərbaycan Dövlət Nəşriyyatı, 1994.

2. Azərbaycan tarixi: III-XIII əsrin I rübü / Məsul redaktor: Nailə
Vəlixanlı. - Bakı: Elm, 2007. - Yeddi cilddə. II cild.

3. Azərbaycanda ənənəvi din. - Bakı: Elm və təhsil, 2014.

4. Əhədov A. Azərbaycanda din və dini təsisatlar. – B.: Azərnəşr, 1991.

5. Əlizadə A. Xristianlıq: tarix və fəlsəfə (ilk çağlar). Bakı: “Əbilov,
Zeynalov və oğulları” nəşriyyatı, 2007.

6. II İoann Pavel Azərbaycanda. Katolik Kilsəsinin Apostol Prefektu-
rası. – Bakı: «Oskar», 2012.

7. İsmayılov G. Tolerantlıq: bildiklərimiz və bilmədiklərimiz. – Bakı:
Nurlar, 2014.

8. Məhəmməd Əsəd Bəy. Şərqdə neft və qan. Tarixi-publisistik roman.
– Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2005.

9. Moisey Kalankatuklu. Albaniya tarixi/Mxitar Qoş. Alban Salnamə-
si. – Bakı: “Avrasiya press”, 2006.

10. Musayev (Qılman) İlkin. Bakı və bakılılar. – Bakı: Bakı Kitab Klu-
bu, 2015.

11. Müqəddsə Kitab: Əhdi-Ətiq və Əhdi-Cədid. – Bakı: Müqəddəs Ki-
tab Şirkəti, 2012.

12. Süleymanov M. Eşitdiklərim, oxuduqlarım, gördüklərim. – Bakı:
Azərnəşr, 1987.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 371

Rus dilində

1. Азербайджан и азербайджанцы в мире: Культурологический
журнал. Религии Азербайджана, №1, июнь 2007 г.

2. Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией: [В
12-ти т.] / Арх. гл. упр. наместника Кавк.; Под общ. ред. А. Д.
Берже. - Тифлис : Тип. гл. упр. Наместника Кавк., 1866-1904. Т.
9: [1837-1844] / Под ред. А. Д. Берже. - 1884.

3. Акты, собранные Кавказской Археографической комиссией : [В
12-ти т.] / Арх. гл. упр. наместника Кавк.; Под общ. ред. А. Д.
Берже. - Тифлис : Тип. гл. упр. Наместника Кавк., 1866-1904.
Т.12: [1856-1862]/ Арх. Канц. Главноначальствующего; Под ред.
Е.Д. Фелицына и А.П. Наумова. - Тифлис : Тип. канц. главнонач.
гражд. частью на Кавказе, 1904.

4. «Баптист», № 4, Октябрь, 1907 г.

5. «Баптист», № 5, Ноябрь, 1907 г.

6. «Баптист», Одесса: 23 февраля 1911 г., №9.

7. «Баптист», Одесса: 27 июля 1911 г., №31.

8. Беженцева А. Страна Духобория. – Тбилиси: «Русский клуб»,
2007.

9. Белов А.В. Секты, сектантство, сектанты. – М.: Наука, 1978.

10. Вердиева Х. Немцы в Северном Азербайджане. – Баку: Элм,
2009.

11. Всеобщая история религий мира: иллюстрированная
энциклопедия/Яковлева Л., Дубровский И., Овсянникова А. и
т.д./ Москва: Эксмо, 2008

12. Георгий Заплетин Г., Ширин-заде Г. Русские в истории
Азербайджана. – Баку: Ганун, 2008.

13. Гумбатова Т. Баку и немцы. – Баку: Чашыоглу, 2008.

14. Дингельштедт Н. Закавказские сектанты в их семейном
и религиозном быту. – Санкт- Петербург: Типография
М.М.Стасюлевича, 1885.

372 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

15. Елена Уайт. Служение исцеления. – Заокский: «Источник
жизни», 2013.

16. Есаи Хасан-Джалал. Краткая история страны Албанской (1702-
1722 гг.). – Баку: Элм, 1989.

17. Животная книга духоборцев/Записал и собрал Владимир Бонч-
Бруевич. – С-Петербург: 1909.

18. Зейналова С. М. Немецкие колонии в Азербайджане (1814-
1941). – Баку: «Араз», 2002.

19. Зейналова C. Евангелическо-лютеранская община в
Азербайджане: ретроспективный анализ// журнал «Кавказ и
Глобализация». – SWEDEN: Central Asia & Central Caucasus
Press AB, 2007. Том 1 (5).

20. Зейналова С.М. Формирование европейских этнических общин
на Кавказе (XIX-первая половина XX вв.). – Баку: Мутарджим,
2010.

21. Игнатенко Е. Протестанты – кто они? История протестантских
церквей г. Комсомольска-на-Амуре. - Комсомольск-на-Амуре,
2012.

22. История евангельских христиан-баптистов в СССР. Москва:
издание Всесоюзного совета Евангельских христиан-баптистов,
1989.

23. Кавказский календарь на 1850 год/ Изданный от канцелярии
наместника Кавказскаго. – Тифлис: в типографии канцелярии
наместника Кавказскаго, 1849.

24. Казьмина О.Е., Пучков П.И. Религиозные организации
современного мира: Учебное пособие. — М.: Издательство
Московского университета, 2010.

25. Католическая энциклопедия. – Москва: Издательство
Францисканцев, 2002. - т.1 (А-З).

26. Клибанов А.И. История религиозного сектанства в России (60-е
годы XIX в.-1917 г.). - Москва: Издательство «Наука», 1965.

27. Клибанов А.И. Религиозное сектантство в прошлом и

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 373

настоящем. – М.: Издательство «Наука», 1973.

28. Кузнецов О. Кальвинисты на Кавказе: история религиозной
экспансии европейских протестантских миссионеров в
отношении народов северного и южного Кавказа//Azərbaycan
MEA-nın Xəbərləri. İctimai elmlər seriyası, 2016, №1.

29. Мамедова Ф. Политическая история и историческая география
Кавказской Албании (III в. до н.э.- VIII в н.э.). – Баку: Элм, 1986.

30. Материалы к истории и изучению русского сектантства.
Вып.2. “Разъяснение жизни христиан” и «Был у нас, христиан,
сиротский дом...» (две духоборческие рукописи) /Ред. Владимир
Бонч-Бруевич. – Hants: “Свободное Слово», 1901.

31. Материалы к истории и изучению русского сектантства.
Преследование баптистов евангелической секты/ под редакцией
Владимира Бонч-Бруевича. Выпуск 6-ой, Крайстчёрчь (Англия,
Хантс): Издание «Свободного Слова», № 69, 1902 г.

32. Материалы к истории и изучению русского сектантства и раскола
/Materiaux pour servir a l`histoire des sectes russes/ (в 5 вып.) Вып.
1. Баптисты. Бегуны. Духоборцы. Л. Толстой о скопчестве.
Павловцы. Поморцы. Старообрядцы. Скопцы. Штундисты / под
ред. Бонч-Бруевича В. – С.-Петербург: Тип. Б. М. Вольфа, 1908.

33. Махмудов Я. Взаимоотношения государств Аккоюнлу и
Сефевидов с западноевропейскими странами. /половина
XV – начало XVII века. – Баку: Издательство Бакинского
университета, 1991.

34. Митрохин Л.Н. «Баптизм», Москва: Издательство политической
литературы, 1974 г.

35. Митрохин Л.Н. Баптизм: история и современность (философско-
социологические очерки). - Санкт-Петербург: Издательство
Русского Христианского гуманитарного института, 1997.

36. Молитвенный дом Русских Баптистов в Баку//Баптист: Духовно-
нравственный журнал/Орган русских баптистов. - Ростов-на-
Дону: Тип.Т-ва Павлова и Славгородского. Март, 1912. №6.

374 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

37. Мэри Пат Фишер. Живые религии/ Фишер М.П., Трифонова
Т.И., Медведева Р.К. и т.д./Москва: «Республика», 1997.

38. Наша семья (журнал Новоапостольской Церкви). Франкфурт-
на-Майне: Издательство «Фридрих Бишоф ГмбХ» июль, 1999
год. 9-ый год издания. № 7.

39. Наша семья (журнал Новоапостольской Церкви). Франкфурт-
на-Майне: Издательство «Фридрих Бишоф ГмбХ» июль, 2007
год. 17-ый год издания. № 7

40. Официальные заявления, рекомендации и другие документы
Церкви Адвентистов Седьмого Дня. - Заокский: «Источник
жизни», 2010.

41. Паша-заде Э.М. Мечети и церкви старого Баку /Э. М. Паша-
Заде; рец.: М. Ф. Джалилов, Р. Р. Абдуллаев. - Баку: Элм, 1997.

42. Православный вестник: журнал Бакинско-Прикаспийской
епархии, №4-5. – Издательский отдел Бакинско-Прикаспийской
Епархии.

43. Протестантизм: история, направления и казахстанские
реалии (информационный справочник). – Астана: «Научно-
исследовательский и аналитический центр по вопросам религии»
Агенства Республики Казахстан по делам религий, 2012.

44. Путешествие Шардена по Закавказью в 1672-1673 гг./Перевод
Е. В. Бахутовой и Д. П. Косовича//Из журнала «Кавказский
Вестник» за 1900 и 1901 гг. - Тифлис: Скоропечатная М.
Мартиросянца, 1902.

45. Сесил М.Робек. Азуза-стрит: миссия и пробуждение. –
Александрия: ЕЗДРА, 2011.

46. СовременнаярелигиознаяжизньРоссии:Опытсистематического
описания. Том I. – Москва: Логос, 2004.

47. СовременнаярелигиознаяжизньРоссии.Опытсистематического
описания. Том II. – Москва: Логос, 2003.

48. Словарь атеиста/ Под общ. ред. Н.С.Гордиенко. – М.: Политиздат,
1988.

Azərbaycanda Xristianlıq: keçmişdən bu günə 375

49. Смолин И. Краткие исторические сведения о русских сектах и
их вероучении. – Санкт-Петербург: Типография Т-ва «Свет»,
1911.

50. Тальберг Н. История христианской церкви: из цикла «Религия в
жизни общества». - Москва: «Интербук», 1991.

51. Тихомирова Г. Христианство и культура. – Рига, 2011.

52. Франчук В.И. Пробуждение: от центра Одессы до окраин
России. – Одесса: «СИМЭКС-ПРИНТ», 2011.

53. Церковь должна оставаться Церковью. Необратимые
десятилетия (1917-1937 годы в истории евангельского и
баптисткого движений)// Документальный материал об истории
церкви ЕХБ в России. Составлен Историко-аналитическим
отделом МСЦ ЕХБ. 2008 г.

54. Чернова-Дёке Т.Н. Немецкие поселения на периферии
Российской империи. Кавказ: взгляд сквозь столетие (1818-
1917) (К 190-летию основания немецких колоний).

55. Юницкий А. История церквей и приходов Бакинской губернии:
1815-1905 гг. – Баку: Изд. Бакинского Братства законоучителей,
1906.

56. Юницкий А. Гнёзда сектанства на Кавказе (опубликовано:
Христианское чтение. 1895. №1-2. с. 142-164.). - СПбПДА:
Санкт-Петербург, 2009.

57. Янг Дж. Христианство. - М.: ФАИР-ПРЕСС, 2001.

376 ƏDƏBİYYAT SİYAHISI

Başqa dillərdə

1. Johannes Preiser-Kapeller. Civitas Thauris: The significance of
Tabriz in the spatial frameworks of Christian merchants and ec-
clesiastics in the 13 th and 14th century// Politics, Patronage and
the Transmission of Knowledge in 13th – 15th Century Tabriz/
Edited by Judith Pfeiffer. - Leiden-Boston: “Brill”, 2014.

2. Laurence Lockhart. European contacts with Persia, 1350-1736//
The Cambridge history of Iran: The Timurid and Safavid pe-
riods/edited by Peter Jackson and Laurence Lockhart. - Cam-
bridge University Press, 1986. - Volume 6.

3. Mammadov E. L’annuncio cristiano nel contesto islamico. Es-
perienza con i giovani nella missione sui iuris di Baku in Azer-
baigian: Tesina di Magistero in Scienze Religiose (Catechesi
Missionaria) / Mammadov E.; Moderatore: Prof. Scognami-
glio Edoardo., Correlatore: Prof. Meddi Luciano; Istituto di
Catechesi e Spiritualità Missionaria – Sezione di Catechesi. –
Roma: 2009.

4. Marcus Braybrooke. Beacons of the light: one hundred people
who have shaped the spiritual history of humankind. – Hants:
John Hunt Publishing Ltd., 2009.

ANAR ƏLİZADƏ

AZƏRBAYCANDA
XRİSTİANLIQ

KEÇMİŞDƏN BU GÜNƏ

Azərbaycanda fəaliyyət göstərən
qeyri-islami dinlər və təriqətlər

Çapa imzalanmışdır. 16.09.2018.
Ölçü: 60x90 1/16.
Tiraj: 500.

Bakı, “ŞƏRQ-QƏRB” - 2018. 377 s h.