İnformasiya tehlukesizliyi

51

Norveçdə 1953-cü ildə Redaktorlar Məcəlləsi tərtib
edilmişdir (bu məcəlləyə 1973-cü ildə yenidən baxılmışdır).
Məhkəmələr tərəfindən adi hüquqa uyğun olaraq qəbul
edilən bu məcəllə baş redaktora hansısa materialın çapı ilə
bağlı müstəqil qərar qəbul etməkdə qeyri-məhdud səlahiyyət
vermişdir. Göründüyü kimi, dünyada informasiya sahəsində
müxtəlif dövlət siyasəti modelləri mövcuddur. Əlbəttə ki, bu
sahədə müəyyən məhdudiyyətlərin tətbiq olunması milli və
dövlətçilik maraqlarının əsas götürülməsindən irəli gəlir. Bu
səbəbdən də ilkin faktor kimi milli mənafelərin götürülməsi
informasiya sektorunda müəyyən tənzimləmələrin tətbiqinə
yol açmış olur. Bununla da, dünyada müxtəlif komponentləri
özündə əks etdirən fərqli dövlət informasiya siyasəti formaları
meydana çıxmış olur.

52

İnternet və cəmiyyətin informasiya

təhlükəsizliyinin sosial aspektləri

Son onilliklərdə cəmiyyətin inkişafı yeni informasiya-

kommunikasiya texnologiyalarının insan həyatının bütün

sahələrinə sürətli müdaxilə etməsi ilə səciyyələnir. Bu

dəyişikliklər keyfiyyətcə yeni tipli ad almış “informasiya

cəmiyyəti”nin formalaşmasına gətirib çıxardı.

Kompüterləşdirilmə təhsil prosesinə, elmi məsələlərin

qoyuluşuna və həllinə, düşüncə və idrak proseslərinin

araşdırılmasına əhəmiyyətli dərəcədə təsir göstərir.

İnformasiya texnologiyaları iqtisadi, sosial, siyasi və

digər fəaliyyət növləri üçün güclü dəyişdirici amil olub.

Kompüterləşmə və informasiyalaşdırma prosesi müxtəlif

ölkələrdə və regionlarda qeyri-bərabər gedir, ancaq

ümumilikdə o qədər irəliləyib ki, artıq gələcəyə dair proqnoz

vermək və müəyyən nəticələr çıxarmaq mümkündür. İnsan

fəaliyyətinin bütün sahələrinin kompüterləşdirilməsi bu

gün cəmiyyətin qarşısında həm ən mühüm vəzifə, həm də

imperativ sosial inkişaf kimi çıxış edir. Bu məsələnin həlli

olmadan dövlətlərin humanist islahatlar aparması, cəmiyyətin

iqtisadi inkişafı, öz vətəndaşlarına layiqli həyat təmin etməsi

mümkün deyil.

İnformasiyalaşdırma proseslərinin qloballığı əqli

mülkiyyətlə bağlı bir çox problemlərin kəskinləşməsinə gətirib

çıxarmışdır. Müasir cəmiyyətdə informasiya təhlükəsizliyi

probleminin aktuallaşması informasiya inqilabının ən mühüm

53

nəticəsi olub. İnformasiya təhlükəsizliyinə informasiya
təhlükəsizliyinin idarə edilməsi üzrə müvafiq kompleks
tədbirlərin həyata keçirilməsi yolu ilə nail olunur: proqram
təminatı funksiyaları, təşkilati strukturlar, siyasətçilər
tərəfindən təklif edilən müəyyən metod və prosedurlarla və
s. Göstərilən bu tədbirlər təşkilatın, qurumun informasiya
təhlükəsizliyini təmin etməlidir.

Müasir cəmiyyətdə informasiyalaşdırma prosesləri
qlobal xarakter alır. İnformatika, elektron hesablama texnikası,
avtomatlaşdırma sistemləri istehsalın və texnologiyaların
səmərəliliyini, layihə-konstruktor araşdırmaların və elmi
tədqiqatların magistral inkişaf istiqamətlərini müəyyənləşdirir.
Kompüterlər əmək və təhsilin məzmununu, xarakterini
əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir, insan intellekti və şəxsiyyətin
inkişafıproblemləriniyenitərzdəqoyur,insanındünyagörüşünə
ciddi təsir göstərir. İnformasiya texnologiyalarının kütləvi
tətbiqinin sosial, intellektual və mədəni nəticələrinin dərk
edilməsi müasir fəlsəfənin mühüm vəzifələrindən birini təşkil
edir.

Müxtəlif növ şəbəkələrin - sənaye, informasiya, marketinq,
maliyyə şəbəkələrinin yayılması zamanı-vaxtı insanlar üçün
daha da əlamətdar edib. İnternet isə ümumdünya qlobal
kompüter şəbəkəsi içərisində ən nüfuzlu növdür. Bu şəbəkənin
genişlənməsi bütün dünyada çox sürətlə gedir. Ekspertlərin
proqnozlarına görə, internet istifadəçilərinin sayı 2005-ci ilin
sonuna 1 milyard nəfəri ötmüşdür. 2011-ci ildə onların sayı 2
mlrd-a qədər artmışdır.

54

Azərbaycanda internet 1993-cü ildən inkişaf etməyə
başlamışdır. İlk internet saytı 1994-cü ildə Azərbaycan Elmlər
Akademiyasında yaradılmışdır. İlk dövlət orqanının saytı
Azərbaycan Respublikası Prezidentinin saytı olmuşdur və
1997-ci ildə yaradılmışdır. 1993-cü ildən yüksək səviyyəli milli
AZ domeninin inzibatçılığı həyata keçirilir. Qlobal İnternet
şəbəkəsinin Azərbaycan seqmenti inkişaf dərək 70 faiz istifadə
sıxlığı ilə MDB və Mərkəzi Asiyada öz liderlik yerini saxlayıb.
2013-cü il statistikasına görə beynəlxalq şəbəkəyə çıxış 35
faiz, ölkədaxili elektron kontent təxmini hesablamalara görə
40-45 faiz, elektron kommersiya və pərakəndə satış 50 faiz
artmış, elektron təhsil və səhiyyə xidmətlərindən istifadə xeyli
genişlənmişdir. Əhalinin internet üzərində işgüzarlıq fəaliyyəti
də xeyli sürətlənmişdir. Mobil və stasionar genişzolaqlı
internetin abonent şəbəkəsi 30 faiz artmışdır. 2015-ci ilin
statistikasına əsasən isə Azərbaycanda internet istifadəçilərinin
sayı 5.8 milyondur. Bu Azərbaycanın o zamankı 9.6 milyonluq
əhalisinin yarısından çoxdur.

Şəbəkənin yaranması və yayılması yaxın illərdə insan
üçün əsas informasiya mənbəyinin kompüter şəbəkəsi, yoxsa
kütləvi informasiya vasitələrinin olacağı haqda sual ortaya
qoyur. İnternet - haqlı olaraq ümumdünya hörümçək toru
adlanan, dünya informasiya kompüter şəbəkəsidir. O, vahid
qaydalar üzrə işləyən kompüter şəbəkələrini birləşdirir və
demək olar ki, dünyanın bütün ölkələrindən öz istifadəçi var.
Beləliklə, qeyd etmək olar ki, İnternet informasiya cəmiyyətinin
inkişafının mühüm infrastrukturunu özündə ehtiva edir.

55

İnternetin xüsusiyyətləri barədə danışarkən, aşağıdakıları
qeyd etmək lazımdır:

- Geniş istifadəçi auditoriyası və onun məhdudiyyətsiz
genişləndirilməsi imkanı;

- Transsərhəd informasiya yayılması;
- Verilən informasiyaların yüksək sürəti və operativliyi;
- İnformasiyanın mənbəyində və növündə qeyri-məhdud
seçim imkanları;
- Məlumatın məzmununa ilkin nəzarətin olmaması;
- Real vaxt rejimində qarşıya çıxan məsələləri müzakirə
etmək imkanın olması.
Kiberməkanda kommunikasiya prosesində individlər
- internet istifadəçiləri müəyyən davranış nümunələri,
normaları və qaydalarını yaradır və onları dəstəkləyirlər.
Onlar hansısa bir bir universal qurumlara tabe olur, müəyyən
sosiomədəni resurslar yaradır, başqa sözlə, virtual şəbəkə
cəmiyyəti yaradırlar. İnternet müasir Azərbaycan cəmiyyətinin
ayrılmaz atributuna çevrilib, həmçinin, cəmiyyətin bütövlükdə
sosiomədəni dinamikasını və proseslərin təsiri altında
sosiomədəni həyatını dəyişən amildir.
İnternetin geniş yayılması cəmiyyətdə sosial əlaqələrin
formalaşmasına mühüm təsir göstərir. Məhz sosial əlaqələrin
növləri və müvafiq növ sosial obyektlər sosial sistemlərin
təsnifatının əsasını təşkil edə bilər. Qlobal kompüter şəbəkəsi
kimi internetin inkişafı, yeni informasiya mühiti, müxtəlif
növ sosial əlaqələri və kommunikasiya fəaliyyəti - sosial fakt
kimi qarşıya çıxır. İnternetdə sosial əlaqələrin xüsusiyyəti

56

əsasən ondan ibarətdir ki, şəbəkə demək olar ki, əlaqəni dərhal
həyata keçirməyə imkan verir və bu xidməti özünün sosial
xüsusiyyətləri olan istifadəçilərin real birliyi yaradır.

Eyni zamanda, bir tərəfdən virtual şəbəkə icmaların
internet əlaqələri əsasında ortaya çıxardığı sosial strukturu,
real cəmiyyətin xüsusiyyətlərini getdikcə daha çox əks etdirir,
digər tərəfdən - internet məkanı gündəlik dünyadakı qarşılıqlı
əlaqəni daha da dərinləşdirir, fərdlərin və təşkilatların böyük
bir təbəqəsini əhatə edir. Bu fakt, şübhəsiz, sosial əlaqələr
baxımından həm şəbəkə istifadəçilərinin, həm də bütövlükdə
cəmiyyətin sosial strukturunun xüsusiyyətlərini müəyyən
edir, formalaşdırır və şəbəkənin araşdırılmasının əhəmiyyətini
müəyyənləşdirir.

İnternet-cəmiyyətdə sosial əlaqələrin öyrənilməsinin
zəruriliyi həm də ondan irəli gəlir ki, belə tədqiqatlar əsasən
müasir internetə xas olan sosial ziddiyyətləri aşkara çıxarmağa
yönəlib. Çünki müasir internet-cəmiyyətin sosial strukturunun
vəziyyəti onun inkişaf səviyyəsinin göstəricisidir və özündə
həm müsbət, həm mənfi tərəfləri əks etdirir.

İnternetin sosial aspektini təhlil edərkən, onu da qeyd
etmək lazımdır ki, internet- texnologiyalar qloballaşmanın
əsas hərəkətverici qüvvələrindən biridir. Çünki qlobal
kommunikasiya vasitəsi olaraq İnternet, dövlətlər arasında
sərhədləri praktiki olaraq aradan qaldırır və vahid kross-
mədəni informasiya məkanının yaradılmasına kömək edir.
Cəmiyyətin qloballaşma hadisəsinə birmənalı olmayan
münasibətini, eləcə də ikiqütblü yanaşmanın – qloballaşma

57

tərəfdarı olan və olmayan - mövcud olduğunu nəzərə alaraq,
internetin qloballaşma prosesinə təsirinin müxtəlif tərəflərdən
təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün bir çox sosioloqlar,
filosoflar, iqtisadçılar, dövlət xadimlərinin fikrinə görə internet
bəşəriyyətin inkişafı prosesinə təsir dərəcəsinə görə aparıcı
yerlərdən birini tutur.

Cəmiyyətin informasiyalaşdırılmasının mühüm sosial
nəticələrindən biri də insan əməyinin xarakterinin dəyişilməsi
oldu. Müasir cəmiyyətdə əməyin müxtəlifliyi informasiya
axınlarının dəyişilməsi ilə bağlıdır. Fərdi insanın beyninin gücü
kompüter proqramlarda konsentrə olunmuş bəşəri zəkanın
gücünə qoşulur.

Müasir cəmiyyətdə informasiyalaşdırma proseslərinin
qloballaşması nəticəsində dünya haqqında biliklərimizin
məzmununu deyil, həm də onların alınması yolları, təkrar
istehsalı və ötürülməsi dəyişdi ki, nəticə etibarilə bu da
şəxsiyyətin daxili strukturuna əhəmiyyətli dərəcədə təsir
göstərir. Şəxsiyyət problemləri ilə məşğul olan bir çox müasir
tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, köhnə məktəbdə və köhnə
tipli ali məktəbdə formalaşmış adam, artıq uşaq bağçasında
kompüter oyunları oynayan, məktəbdə kompüter otaqlarında
dərs keçən, kompüterləşdirilmiş iş yerində işləyən və dostları
ilə peyk rabitəsi vasitəsilə əlaqə saxlayan insandan öz daxili
psixoloji xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Yeni informasiya
texnologiyalarının təsiri altında həm də insanların düşüncətərzi,
ünsiyyət üsulları, özünü və ətrafdakıları qiymətləndirilməsi
dəyişir.

58

İnsanın kompüter asılılığı da aktual problemlərdən biridir.
İnsanın kiberməkanda»virtuallaşma»sı ilə bağlı məsələlər
müasir cəmiyyətdə xüsusi aktuallıq kəsb edir. Bir tərəfdən, bir
şəxsiyyətin autizimə meyillilik əlamətləri yaranır və insanlardan
uzaqlaşma istəyi güclənir. Digər tərəfdən, şəbəkəyə aludə
olmuş insanın rolu xeyli dəyişir. Telekommunikasiya əlaqələri
çox olan insanın azadlıq görüntüsü tədricən şəxsiyyətin
sosial-psixoloji asılılığının və şəxsiyyətin deqredasiyasının
güclənməsinə gətirib çıxarır. Adamayovuşmaz, anonim
fərdlərin, sosial əlaqələrin real dəyəri və əhəmiyyəti ikinci
plana keçən böyük kütlənin formalaşması təhlükəsi yaranır.
Yeni informasiya texnologiyalarının köməyi ilə yaradılmış və
sosiallığın elementi kimi çıxış edən internet və virtual reallıq
ümumilikdə fərdin sosiallaşmasında birinci güclü səbəblərdən
biridir.

Virtual şəbəkə cəmiyyətlərində insanın sosiallaşması
və mədəni identifikasiyası fərdin bu və ya digər şəbəkə
cəmiyyətinə məxsus olması yolu ilə həyata keçirilir. Məhz
şəbəkə birliyinin fəaliyyəti fərdə bu və ya digər şəbəkə
birliyinin üzvü, sosiomədəni subyekti kimi özünü sərbəst
realizə etmə imkanı yaradır. Müxtəlif «virtual həyat»lar onun
həyat fəaliyyətinin qarşısında sosial imkanlar açırlar.

Kiberməkanda sosial münasibətlər istifadəçilərin
interpritasiyasına uyğun şəkildə qurulur. Şəxsiyyət sosiallaşma
prosesində alternativ düşüncə nümunələri ilə mütləq qarşılaşır.
Müvafiq olaraq qeyd etmək olar ki, kompüter şəbəkələrində
sosiallaşma proseslərilə yanaşı, iştirakçıların virtual sosial

59

münasibətlərin yeni dəyərlərinin, bacarıqların mənimsənilməsi
baş verir.

Beləliklə, virtual məkanda şəxsiyyətin sosiallaşması iki
prosesin qarşılıqlı təsiri kimi həyata keçirilir: şəxsiyyət kimi
ilkin sosiallaşma zamanı qəbul etdiyi norma və qaydalara
əməl etmək və kiberməkanın sosial sistemi çərçivəsində qəbul
edilmiş konkret şəbəkə cəmiyyətinin dəyərləri, normaları
və qaydalarını mənimsəmək. İlkin sosial reallığa qayıdanda,
şəxsiyyət artıq üçüncü növ sosiallaşmanın məhsulu hesab
olunur.

Müasir kommunikativ məkan insanlar arasında
ünsiyyətin bütün formalarını özündə əks etdirir: şəxslərarası,
qruplararası, beynəlxalq. Ünsiyyət bir çox vasitələrlə həyata
keçirilir, lakin məzmununa, həm də əhatə dairəsinə görə ən
nüfuzlusu kütləvi informasiya vasitələridir.

İnformasiya-təşkilatın digər aktivləri kimi xüsusi
dəyərə malikdir və lazımi şəkildə qorunmalıdır. İnformasiya
təhlükəsizliyi potensial biznes imkanlarının təmin edilməsi,
maksimum fayda əldə edilməsi, həmçinin, investisiyanın
reallaşdırılması, dəyən ziyanın azaldılması məqsədilə
informasiyanı geniş diapazonlu təhdidlərdən qorunmasıdır.

İnformasiyanın təqdim edilməsi, onun saxlanılması və
ya yayılması mütləq şəkildə qorunmalıdır.

İnformasiya təhlükəsizliyini təmin edən müdafiə
mexanizmləri:

- məxfilik: Yalnız müəlliflik hüququ olan şəxslərin
istifadəsinə icazə verilir;

60

- bütünlük: informasiya və onun emal üsullarının
həqiqiliyi və tamlığı qorunur;

- əlçatanlıq: zərurət yarandıqda qeydiyyatdan keçmiş
istifadəçilərin informasiyaya girişi təmin olunur.

İnformasiya təhlükəsizliyi siyasəti Azərbaycan
Respublikasının Milli Təhlükəsizlik Konsepsiyasında öz
əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 23
may 2007-ci il tarixli, 2198 №-li Sərəncamı ilə təsdiq edilmiş
«Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsiyası»
dövlətimizin müstəqilliyini, ərazi bütövlüyünü, konstitusiya
quruluşunu, xalqın və ölkənin milli maraqlarını daxili və xarici
təhdidlərdən qorumağa yönəlmiş siyasətin məqsəd, prinsip və
yanaşmalarının müəyyən edilməsi məqsədi ilə hazırlanmışdır.

Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik
siyasətinin əsas istiqamətləri kimi, təhlükəsizliyin xarici siyasət
vasitələri ilə təmin edilməsi, Azərbaycan Respublikasının
ərazi bütövlüyünün bərpa olunması, Avropa və Avratlantik
strukturlarına inteqrasiya, beynəlxalq təhlükəsizliyə töhfə,
beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq, regional əməkdaşlıq
və ikitərəfli münasibətlər (region ölkələri ilə əməkdaşlıq,
qeyri-region ölkələri ilə əməkdaşlıq), müdafiə qabiliyyətinin
möhkəmləndirilməsi və təhlükəsizliyin daxili siyasət vasitələri
ilə təmin edilməsi (demokratiyanın möhkəmləndirilməsi,
milli və dini tolerantlıq mühitinin qorunması, elm, təhsil,
mədəniyyət siyasəti və mənəviyyatın qorunması, iqtisadi və
sosial inkişaf, daxili təhlükəsizliyin möhkəmləndirilməsi,
sərhəd təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi, miqrasiya

61

siyasəti, enerji təhlükəsizliyi siyasəti, nəqliyyat təhlükəsizliyi
siyasəti, fövqəladə idarəetmə, ətraf mühitin və əhalinin
sağlamlığının mühafizəsi, informasiya təhlükəsizliyi siyasəti)
göstərilir.

62

Din və onun cəmiyyətdə rolu

İnsanları fərqləndirən ən mühüm cəhət onların inamıdır.
Dinlər tarixi inkişaf mərhələləri boyunca uzun inkişaf
yolu keçmişlər. Din Allahın varlığı və təbiəti, insanın xəlq
edilməsində məqsəd, xeyrin və şərin mənası, dünya və axirət
həyatı barədə əzəli həqiqətlərin insan-Allah münasibətləri
hüdudlarında axtarılmasına olan tələbatından doğan bir
hadisədir. Din istənilən tarixi dövrdə hər bir cəmiyyətin
əxlaqi-mənəvi dəyərlər sisteminin ayrılmaz bir hissəsini təşkil
etmişdir.

Dinin insanlar tərəfindən doğru dərk edildiyi və aşılandığı
zaman bu dəyərlərin sülh zəmanətçisi olduğunu anlamaq
heç də çətin deyil. “Sivilizasiyalar toqquşmasının” hökm
sürdüyü müasir dövrümüzdə ayrı-ayrı dinlərin mənsublarına
dözümlülük nümayiş etdirmək nəinki çox yüksək mənəvi
dəyər, eləcə də demokratik rejimin zəruri göstəricisi kimi qəbul
edilməkdədir. Dünya birliyi tərəfindən hər bir dinə hörmət
bəsləmək kimi önəmli bir dəyər cəmiyyətin bütövlüyünün əsas
şərtlərindən biri olaraq qəbul edilməklə yanaşı, praktikada bu
dəyərin heç də hər zaman nəzərə alınmadığı görünməkdədir.
Amma mövcud şəraiti düzəltmək, insanlara dini dözümlülük
xüsusiyyətlərini aşılamaq nəinki ayrı-ayrı dövlətlərin, eləcə də
beynəlxalq təşkilatların vəzifələrindən birinə çevrilmişdir.

63

Bütpərəstlik
Çoxallahlılıqla bağlı inancların məcmusu kimi bütpərəstlik
ibtidai dinlərin zəminində yaranmışdır. Azərbaycan əhalisinin
bütpərstlik təsəvvürlərinin kökləri çox qədimlərə gedib çıxır və
animizm, fetişizm, totemizm, şamanlıqdan tutmuş tanrıçılığa
qədər müxtəlif xalq inanclarını ehtiva edir. Filoloji və etnoqrafik
araşdırmalar ölkə ərazisində bütpərəstliyin mənzərəsini
yaratmağa imkan verir. Arxeoloji qazıntılar Xınıslı, Dağkolanı,
Çırağlıda qədim tarixə malik iri daş bütlər, İsmayıllıda
antropomorf fiqurlar, Mingəçevirdə gil heykəllər aşkar etmişdir.
Dədə Qorqud dastanlarında tanrıçılıq inanclarına aid nümunələr
tapmaq mümkündür. Bütpərəstliklə bağlı ayinçilik çox vaxt
sintez halında təmsil olunmuşdur, yəni inanclar bir-birindən az
fərqlənmiş, biri digərindən təsirlənmiş, bir-birini tamamlayaraq
bölgə əhalisinin mənəvi dəyərlər sisteminin təşəkkülündə birgə
iştirak etmişdir. Qədim Azərbaycan ərazisində ölmüş əcdadların
ruhlarına, qayalara və ağaclara (qayın, palıd və s.), müxtəlif
təbiət hadisələrinə və səma cisimlərinə pərəstiş güclü olmuşdur.
Strabon Qafqaz albanlarının Günəşə, Aya, Göyə sitayiş etdikləri
barədə xəbər verir. Tanrı xan adı ilə tanınan palıd ağacına da
pərəstiş edilir, at qurban kəsilirdi. Movses Kalankatvasi Alban
hökmdarlarının xristianlığı yaymaq üçün bütpərəstliyə qarşı
çağırışları, ağac bütləri kəsib atmaları barədə məlumat verir.
Bir çox Şərq xalqları kimi qədim azərbaycanlılar arasında da
kainatın dörd əsas ünsürdən — torpaq, hava, su və oddan ibarət
olduğu barədə təsəvvürlər geniş yayılmışdı. Atəşpərəstlik də bu
təsəvvürlərlə bağlı inanclar zəminində meydana çıxmışdır.

64

Azərbaycan ərazisində məskunlaşanlar Odun hər cür
çirkinliyi, rəzaləti yox etdiyinə, insanlara təmizlik gətirdiyinə
inam bəslənmişdir. Novruz bayramı ilə günümüzədək gəlib
çatan od ayin və mərasimləri Azərbaycanda atəşpərəstliyin
güclü ənənələri olduğunu göstərir. Atəşpərəstlərin məbədi
atəşgah adlanır. Azərbaycan ərazisində Atropatenanın dini
mərkəzi Qazakada, Bakı, Şamaxı, Salyan və Lənkəranda
atəşgədələr olmuşdur. Suraxanıdakı atəşgah Hindistandan
gələn atəşpərəstlərə xidmət üçün 18-ci əsrdə tikilmişdir. Qafqaz
Albaniyasında atəşpərəstlik xristianlıq tərəfindən təqibə məruz
qalsa da, mövcudluğunu qoruyub saxlaya bilmişdir. İslamın
Azərbaycana gəlişi ilə atəşpərəstlik tədricən əhəmiyyətini
itirmiş və aradan qalxmışdır.

Zərdüştilik
Zərdüştilik atəşpərəstliyin içindən çıxsa da, müstəqil
din kimi meydana gəlmişdir. M.Boys zərdüştiliyin Vəhy
dinlərindən ən qədimi olduğunu qeyd edir. Bu dinin müqəddəs
kitabı Zənd-Avestaya daxil olan Qatalar din müəllimi və
peyğəmbər Zərdüştə (e.ə. VI əsr) səmadan nazil edilmişdir.
Bəzi mənbələrdə göstərilir ki, Zərdüştün atası Azərbaycandan
olmuşdur. Zərdüştiliyə görə, dünyada iki başlanğıc — Xeyir
və Şər başlanğıcları mövcuddur və bunlar daima bir-birilə
mübarizə aparır. İşıq, Xeyir və Ədalət dünyasını Hörmüzd
(Ahura-Mazda), Qaranlıq, Şər və Zülm dünyasını Əhrimən
(Ahura-Manyu) təcəssüm etdirir. Bu mübarizədə son təqdirdə
Xeyir qalib gələcək və Hörmüzdün Şərə və Zülmətə qarşı fəal

65

ardıcılları axirət səadətinə qovuşacaqlar. Axirət səadəti, günah
və savab haqqında təsəvvürlər zərdüştiliyin yetkin din olduğuna
dəlalət edir. Zərdüşt insanları daha ədalətli, daha təmiz olmağa,
hər cür natəmizliyə qarşı mübarizə aparmağa çağırırdı. Zərdüşti
əqidələrində od mühüm yer tuturdu və buna görə zərdüştiləri
çox vaxt atəşpərəst hesab edirlər. Zərdüştilər ölmüş adamların
cəsədlərini murdar hesab etdikləri üçün torpağa tapşırmır,
dağlarda hazırladıqları xüsusi yerlərdə saxlayırdılar ki, qurd-
quş yesin. Yalnız bundan sonra təmizlənmiş sümüklər yığılaraq
dəfn edilirdi. Zərdüşti əqidələri e.ə. III əsrdən etibarən ehkam
səciyyəsi daşımağa başlamışdır.

Yəhudilik
Yəhudilik Azərbaycanda tarixən dağ yəhudiləri ilə
təmsil olunmuşdur. Movses Kalankatvasi dağ yəhudilərinin
Qafqaza gəlişini e.ə. I əsrə aid edir. Tədqiqatçıların bu
barədə fikirləri fərqlidir. Bir fikrə görə, ən qədim yəhudi
icmalarından olan dağ yəhudiləri mənşəcə bir vaxtlar
Assuriya və Babil şahları tərəfindən Fələstindən çıxarılmış və
Midiyada məskunlaşdırılmış İsrail oğulları nəslindəndirlər.
Onların əcdadları yəhudiliyə ilk iman gətirmiş insanlar olmuş,
Fələstindən kənarda yaşamış və xristianlıq yəhudiliyin içindən
çıxan bidətçi bir firqə kimi təşəkkül tapmağa başlayanda İsa
Məsihi təqib edənlər arasında olmamışlar. Elə Midiyada ikən
onlar tatlarla qaynayıb qarışmışlar. Bunun təsiri altında dağ
yəhudiləri fars dilinin qədim arami və yəhudi sözləri ilə qatışıq
bir ləhcəsi olan tat dilində danışırlar.

66

Başqa tədqiqatçıların fikrincə, dağ yəhudiləri Şərqi
Qafqaza Sasani hökmdarı Xosrov I Ənuşirəvan (531-579)
tərəfindən köçürülmüşlər. Hökmdar Qafqazda qalalar tikdirir,
şəhərlər saldırır, bu şəhərlərdə Mesopatamiyadan köçürtdüyü
farsları və yəhudiləri yerləşdirirdi. Dağ yəhudilərinin
danışdıqları tat dili də həmin dövrdən miras qalmışdır. Hər
halda deyə bilərik ki, dağ yəhudiləri Azərbaycana sasanilərin
siyasəti ilə bağlı olaraq 15 əsr bundan qabaq gəlmiş, imperiyanın
təhlükəsizliyini təmin etmək məqsədilə sərhəd məntəqələrində
yerləşdirilmiş, yerli əhali ilə sıx təmasda olsalar da, dinlərini,
adət-ənənələrini, həyat və düşüncə tərzlərini qoruyub
saxlamışlar.

Xristianlıq
Xristianlıq Azərbaycan ərazisinə yeni eranın ilk
əsrlərində, hələ İsa Məsihin həvariləri dövründə Qafqaz
Albaniyası vasitəsilə nüfuz etmişdir. 70-ci ildə Yerusəlimin
(Qüdsün) süqutundan sonra yəhudilərin Qafqaza köçürülməsi
güclənir. Gələnlər İsanın göstərdiyi möcüzələrdən danışırlar.
Bu cür təbliğin təsiri altında bölgədə ilk xristian icmaları
yaranır. Albaniyada xristianlığın yayılmasında bu dövr həvari
(sirofil) dövrü adlanır və həvarilərdən Varfolomey və Faddeyin
adları ilə bağlıdır. Həvari Faddeyin şagirdlərindən olan Yelisey
Yerusəlimin birinci patriarxı Yəqubun xeyir-duası ilə yeni
dini təbliğ edə-edə Aqvan diyarına gəlib çıxmış və Kiş adlı
yerdə kilsə tikmişdir. Bu kilsə Ermənistandakı birinci xristian
kilsəsindən qabaq tikilmişdir. Sonra Yelisey Çolaya (Dərbəndə)

67

yollanmış, daha sonra isə Samur çayını keçib dinin təbliğini
davam etdirmiş, Helmes kəndində bütpərəstlər tərəfindən
öldürülərək bir çalaya atılmışdır.

Sonralar Alban məliki Vaçaqanın göstərişi ilə Yeliseyin
cəsədinin qalıqları Xruq kəndində torpağa tapşırılmış, çalanın
üzərində isə kiçik bir məbəd tikilmişdir. 313-cü ildə Roma
imperatoru Konstantin xristianlığa etiqad üzərindən qadağanı
götürəndə Alban hökmdarı Urnayr xristianlığı dövlət dini
elan edir. Bu vaxtdan etibarən Azərbaycanda xristianlığın
yayılmasının qrekofil dövrü adlanan yeni dövrü başlanır.
Akademik Z.Bünyadov göstərir ki, Urnayr, II Vaçe və III
Vaçaqan ölkədə xristianlığı yaymaq üçün mübarizə aparmışlar.
IV-V əsrlərdə ruhanilik və kilsə iyerarxiyası təşəkkül tapır.
Katolikosun göstərişi ilə feodallar öz ərazilərində kilsə
üçün xüsusi yerlər ayırırdılar. Bölgədə kilsələr tikilir, dini
kitablar siryani, arami və yunan dillərindən Alban dilinə
tərcümə edilirdi. Sinayda aşkar edilmiş «Alban yazısında və
Alban dilində» leksionari dünyada xristianlığın ən qədim
kütləvi qiraət kitablarından sayılır. 451-ci ildə Xalkidon kilsə
toplantısında Albaniya monofizitliyə üstünlük verir. V-VI
əsrlərdə ölkə əpazisində monofizitlərlə diofizitlər arasında
mübarizə güclənir. VI əsrin sonu — VII əsrin əvvəllərində
Alban kilsəsi diofizitliyi qəbul edir. Alban katolikosunun
iqamətgahı Çoqay şəhərində yerləşirdi. 552-ci ildə iqamətgah
Bərdəyə köçürülmüşdür. İslam fütuhatlarından, xüsusilə
Alban məlikliyinin süqutundan sonra ölkədə xristianlığın rolu
zəifləmiş, kilsələrdə ibadət erməni dilində aparılmış, Alban

68

dili sıxışdırılıb çıxarılmışdır. VIII-IX əsrlərdə Azərbaycan
ərazisində müstəqil dövlətlər yarananda Alban kilsəsi yenidən
avtokefal kilsə statusunu bərpa etmişdir. X-XI əsrlərdə bölgədə
şərq xristianlığı nüfuzunu müəyyən dərəcədə qoruyub saxlaya
bilmişdi. Bu durum XVIII əsrə kimi beləcə davam etmişdir.
1836-cı ildə çar hökuməti Sinodun təqdimatı ilə Alban kilsəsini
ləğv edir, kilsənin bütün əmlakı Eçmiədzin katolikosluğuna
verilir. XX əsrin 80-90-cı illərində Alban kilsəsi bir daha
bərpa olunur. 2003-cü ildə Alban-udi xristian icması dövlət
qeydiyyatından keçir. Bu, Şəkidəki Kiş kilsəsinin bərpasından
sonra olmuşdur. Hazırda Qəbələ rayonunun Nic kəndindəki
kilsənin də bərpası davam etdirilir. Azərbaycanda xristianlıq
özünün pravoslavlıq, katoliklik və protestantlıq qolları, habelə
müxtəlif sektant icmaları ilə təmsil olunmuşdur.

İslam
VII əsrin əvvəllərində Ərəbistan yarımadasında meydana
çıxan islam tezliklə dünyanın böyük bir hissəsinə yayıla
bildi. Azərbaycanın islamlaşması da erkən islam fütuhatları
ilə hicrətin 18-ci ilindən (639-ci il) başlanır. Azərbaycanın
mərzbanı İsfəndiyar ibn Fərruxzad ərəblərə məğlub olub sülh
müqaviləsini həmin il bağlamışdı. Ərdəbil, Təbriz, Naxçıvan,
Beyləqan, Bərdə, Şirvan, Muğan, Arran fəth edilir, ərəblər Xəzər
sahili boyu Dərbəndə kimi gəlirlər. Şəhərin istehkamları onları
heyran qoyur və onlar şəhəri «Bab əl-Əbvab» adlandırırlar.
Tarixçi Bəlazurinin məlumatına görə, artıq xəlifə Əli bin Əbu
Talibin hakimiyyəti dövründə (656-661) Azərbaycan əhalisinin

69

əksəriyyəti islamı qəbul etmişdi. Şimalda bu proses bir qədər
uzun çəkmişdir. Ərəblər fəth etdikləri ərazilərdə əhali üzərinə
vergi qoyur, sülh müqaviləsi bağlayıb yürüşlərini davam etdirir,
sonra yenə geri qayıdırdılar. Yerli əhali vergiləri verməkdən
imtina etdikləri halda hücumlar başlanırdı. İslam fütuhatları
çox yerdə sülh yolu ilə (sülhən), bəzi yerlərdə isə silah gücünə
(ənvətən) həyata keçirilirdi.

Fəth edilmiş ərazilərdə bütpərəst əhaliyə islamı qəbul
etmək təklif olunurdu, qəbul edənlər zəkat və xərac ödəyir
və «evlərində otururdular», yəni müsəlmanların sırasında
döyüşlərdə iştirak etmirdilər; döyüşlərdə iştirak edənlərə hərbi
qənimətlərdən pay düşürdü; islamı qəbul etməyən yəhudi və
xristianlar cizyə ödəyirdilər, cizyə ödəyənlər müsəlmanların
himayəsi altında olurdular; islamı qəbul etməkdən imtina
edən bütpərəstlər və ya cizyə ödəmək istəməyən kitab əhli
müsəlmanlarla döyüşməli olurdular. Sərhəd məntəqələrində
— ribatlarda ancaq müsəlmanlar yaşayırdılar. Bu məntəqələri
möhkəmlətmək üçün Xilafətin müxtəlif vilayətlərindən gələn
müsəlmanlar burada yerləşdirilir, islamı qəbul etməyən yerli
əhali bir qədər kənarda «rəbəd» adlanan yerlərə köçürülürdü.
Bu dövrdə Hüzeyfə ibn əl-Yəman, Ütbə ibn Fərqəd, Vəlid ibn
Üqbə, Səlman ibn ər-Rəbiə əl-Bahili, Bükeyr ibn Abdulla, Süraqə
ibn Əmr, Məsləmə kimi ərəb sərkərdələrinin bağladıqları sülh
müqavilələrində əhalinin canı, malı və dininin toxunulmazlığı
əsas şərt kimi göstərilirdi. Azərbaycanda islamlaşmanın
konkret formaları haqqında fikir yürütmək bir qədər çətindir,
çünki bu məsələ indiyədək öyrənilməmiş qalır.

70

Azərbaycan Respublikası da dinlər arasında dialoqa
böyük əhəmiyyət vermiş, tolerantlıq mühitinin hər zaman
hökm sürməsini təmin etməyə çalışmış, bu sahədə əldə etdiyi
uğurlar nəticəsində dünya ictimaiyyəti tərəfindən tolerantlığın
parlaq nümunəsi adlandırılmağa müvəffəq olmuşdur. Qədim
İpək Yolunun üzərində yerləşən və Qərblə Şərq arasında körpü
rolunu oynayanAzərbaycan torpağı tarix boyu müxtəlif dinlərin
qovuşduğu bir məkan olmuşdur. Belə bir şəraitin mövcüd
olmasında Azərbaycanın tarixi inkişafının xüsusiyyətləri,
coğrafi mövqeyi, əhalisinin etnik tərkibi və s. səbəblər böyük rol
oynamışdır. Bu gün Azərbaycan Respublikasında din — dövlət
münasibətləri Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası,
“Dini etiqad azadlığı haqqında” Azərbaycan Respublikasının
qanunu və bu qanuna edilmiş dəyişikliklər və əlavələr, habelə
digər normativ aktlara əsasən tənzim edilir.

Konstitusiyanın 48-ci maddəsi vicdan azdlığı prinsipini
şərh edir: “Hər kəsin vicdan azadlığı vardır. Hər kəsin dinə
münasibətini müstəqil müəyyənləşdirmək, hər hansı dinə
təkbaşına və başqalarıilə birlikdə etiqad etmək, yaxud heç
bir dinə etiqad etməmək, dinə münasibətilə bağlı əqidəsini
ifadə etmək və yaymaq hüququ vardır. Dini mərasimlərin
yerinə yetirilməsi, ictimai qaydanı pozmursa və ya ictimai-
əxlaqa zidd deyildirsə, sərbəstdir. Dini etiqad və əqidə hüququ
pozuntusuna bəraət qazandırmır”.

1992-ci ilin avqustunda qəbul olunmuş “Dini etiqad azdlığı
haqqında” Azərbaycan Respublikasının qanunu respublika
vətəndaşlarının dinə öz münasibətini bildirmək və ifadə etmək

71

azadlığını təsbit edir, onların dinə münasibətlərindən asılı
olmayaraq, hüquq bərabərliyini təmin edir. Qanun müstəqil
Azərbaycan Respublikasında dini qurum və icmalarım
fəaliyyətinə, dini etiqad azadlığı ilə əlaqədar vətəndaşların və
dini qurumların hüquqlarına, dini qurumıarın dövlət orqanları
ilə münasibıətlərinə dair məsələlərin tənzimlənməsi üçün əsas
yaradır.

Din cəmiyyət üçün yox, insan üçündür.Ayrıca götürülmüş
hər bir insanın düzgün mənəvi-əxlaqi meyarlar seçə bilməsi,
digər insanlara münasibətdə yüksək mənəvi prinsiplərdən
çıxış etməsi sahəsində dinin rolu əvəzsizdir.

Dinin sosial təşkili, dini institutların (sosial qurumların)
yaradılması ancaq dini ideyaların təbliğ olunması, dindarlara
öz dini biliklərini zənginləşdirmək, Allahla ünsiyyətdə
olmaq, dua etmək, mənəviyyatını təkmilləşdirmək üçün
şərait yaradılmasına xidmət edir. Həmin sosial institutların,
dini məbədlərin fəaliyyətini təmin etmək üçün peşəkar din
xadimləri, ruhanilər hazırlanıb yetişdirilir, bu məqsədlə
müxtəlif səviyyəli dini məktəblər fəaliyyət göstərir.

Dini sosial qurumlar cəmiyyətin mikrostrukturunda
miqyasca kiçik yer tutsalar da, müəyyən müstəqilliyə,
avtonomiyaya malikdirlər. Konstitusiyada da təsbit olunduğu
kimi din ilə dövlət bir-birindən ayrıdır. Lakin bu ayrılıq
ancaq hüquq müsəvisində mütləq xarakter daşıyır. Siyasət
və ideologiya müstəvisində bu ayrılığın mütləqləşdirilməsi
mümkün deyil. Siyasətlə məşğul olan, ideoloji konsepsiyalar
hazırlayan adamlar, millət vəkilləri və s. bu və ya digər dinə

72

qulluq etməsindən və ya ümumiyyətlə dinə münasibətindən
asılı olaraq müxtəlif mövqelərdə dura bilərlər. Başqa sözlə,
din siyasətə müstəqil sosial subyekt kimi deyil, siyasətin
formalaşmasında iştirak edən şəxslərin dünyagörüşü vasitəsilə
təsir göstərə bilər.

Bununla belə, müasir dövrdə də din bəzən ideologiyaya
çevrilir və siyasətdə aparıcı rol oynayır. Son dövrlərdə islam
dini də bu missiya ilə çıxış edir. İranda və Əfqanıstanda baş
verən hadisələr buna ən yaxşı misaldır. Azərbaycanda da islam
dini ilə bağlı təbliğatlar bəzən öz əsas vəzifəsindən uzaqlaşaraq
ideya-siyasi yön almağa təşəbbüs göstərir. İndi ədəbi-
bədii fikir sahiblərinin, jurnalistlərin ən çox meyl etdikləri
“ideoloji modellər” XX əsrin əvvəllərində türk ideoloqları və
müsavatçıların irəli sürdüyü “türkçülük, islamçılıq, müasirlik”
şüarının müxtəlif modifikasiyalarından ibarətdir. Və bunların
hamısında “islamçılıq”, “islamlaşmaq”... mərkəzi yerlərdən
birini tutur. Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra xalqın
sovet ideologiyasının təsiri ilə icbari yolla imtina etmiş olduğu
dini dəyərləri qaytarmaq təşəbbüsü, heç şübhəsiz, təqdirəlayiq
bir hadisədir. Həm də nəzərə alsaq ki, islam bizim üçün əsrlər
boyu təkcə əqidə yox, həm də əxlaq, adət-ənənənə, hətta
düşüncə tərzinin formalaşmasının mühüm mənbələrindən
biri olub, ona qayıtmağın bizim üçün necə dəyərli bir hadisə
olduğunu təsəvvür etmək çətin deyildir.

Bəziləri millətlə dinin müxtəlifliyinə istinad edərək bunlar
arasında ancaq fərqi görməyə çalışırlar. Halbuki din millətin
inkişafına da müəyyən təsir göstərir. Böyük alman filosofu və

73

tarixçisi İ.Q.Herder hələ XVIII əsrdə “Bəşər tarixinin fəlsəfəsinə
dair ideyalar” kitabında yazırdı ki, türklərin hətta zahiri
gözəlliyinin artmasında da islam dininin böyük rolu olub.
Bizcə, Azərbaycanda neçə əsrlərdən bəri yaşayan xalqların
ümumi mənəviyyat, adət-ənənənə və həyat tərzi sayəsində
vahid “azərbaycanlı” adı altında birləşməsində islam dininin
rolu az olmayıb.

Cəmiyyətin elə təşkilati strukturu, elə ictimai dəyərlər
və meyarlar sistemi optimal sayıla bilər ki, şəxsi mənafe ilə
ictimai mənafe, əxlaqla hüquq arasında ciddi ziddiyət ortaya
çıxmasın, insanların vicdan azadlığı hər hansı formada
məhdudlaşdırılmasın. Bu baxımdan dövlət siyasəti və hüquq
normaları, qanun məcəllələri işlənib hazırlanarkən onların
əhalinin dini və milli hissləri ilə uzlaşması, ahəngdarlığı məsələsi
nəzərə alınmalıdır. Xüsusən islam dininin özünəməxsus
hüquq sistemi (müsəlman hüququ – şəriət) olduğundan bizim
ölkədə ilk növbədə dünyəvi prinsiplər əsasında hazırlanan
hüquq normaları və qanunlar şəbəkəsi müəyyənləşərkən
şəriətin də imkan daxilində nəzərə alınması və əmələ gələn
uyğunsuzluqların, ziddiyyətlərin minimuma endirilməsi vacib
şərtlərdən biridir. Yəni, cəmiyyətin inkişaf strategiyası, sosial
ideal elə seçilməlidir ki, o, adamların mənəvi idealı və əqidəsi
ilə ahəngdar ola bilsin. Lakin burada yeganə məqbul metod –
deduktiv metoddur.

74

Dini dözümlülük
Dini etiqad. Biz hər gün müxtəlif dinlərə etiqad edən
Insanlarla rastlaşırıq. Müsəlmanlar məsciddə namaz qılmaqla,
xristianlar kilsədə, yəhudilər sinaqoqda dua etməklə öz dini
ayinlərini icra edirlər. Xristianlar bazar gününü, müsəlmanlar
cümə gününü müqəddəs gün hesab edirlər. Bütün bunlar dini
etiqad formalarının müxtəlif olmasını göstərir. Tarixdən bizə
qədim xalqların sitayiş etdikləri müxtəlif dinlər məlumdur.
Bəs görəsən, din nədir? Din – insanları hiss üzvləri ilə
dərk edilən dünya gerçəkliyi arxasındakı daha əhəmiyyətli
gerçəkliklə bağlayan yoldur. Bu yol insanlara gözəl əxlaq
sahibi olmağı, yaxşılıq etməyi, pislikdən çəkinməyi öyrədən
Allah yoludur.
Dinin yolu böyük yoldur, qolları, cığırları çoxdur. Tanıyıb-
bildiyimiz və bilmədiyimiz dinlər bu yolların qollarıdır. Bu
dinlərin bəzilərinin öz müqəddəs kitabları, peyğəmbərləri,
tarixi ənənələri vardır. Bəziləri isə dəqiq müəyyən edilmiş dini
mənsubiyyət göstəricilərinə malik olmasa da, öz duaları və
ayinləri ilə seçilirlər.
İnsanın etiqad etməsinin səbəbləri. Bəşər cəmiyyəti ilə
birlikdə dini təsəvvürlər də yaranmışdır. Ən ibtidai insanların
belə, ölüləri dəfn etmək üçün xüsusi yerləri olmuşdur. Halbuki
insandan başqa heç bir məxluq öz ölənlərini dəfn etmir.
Din ibtidai insanların təbiət qarşısında acizliyinin deyil,
onları əhatə edən aləmin sirlərini dərk etmək cəhdinin nəticəsi
kimi meydana gəlmişdir. Təbiətin insana sirli olan hadisələri
ilə bağlı yaranmış suallara cavab vermək üçün Insanın kifayət

75

qədər ağlı və şüuru olmadığından o, bunların səbəbini
gözəgörünməz, ruhi qüvvələrlə bağlamışdır. Nəticədə din
meydana gəlmişdir.

Dinin mənşəyi haqqında iki əsas fikir mövcuddur. Birinci
fikrə görə, din ilahi təbiətə malikdir, insan yaradıldığı gündən
onun dini olmuşdur, bütün mədəniyyətlər gözəgörünməz
gerçəkliyin mövcudluğunu qəbul etmişlər. İkinci fikrə
görə, maddi aləmdən başqa gerçəklik yoxdur, dini insanlar
yaratmışlar. Əvvəlcə “ibtidai dinlər” təşəkkül tapmış, sonra
isə dini təsəvvürlərin təkamülü nəticəsində mütəşəkkil
təkallahlılıq dinləri yaranmışdır.

Ərəb dilindəki “dinin” sözündən yaranan “din”
termininin mənası «inam», «etimad» deməkdir. “Din” termini
dilimizə Azər- baycanda İslamın yaranması ilə əlaqədar
keçmişdir.

Son zamanlar alimlər dinin lap əzəldən təkallahlılıq
səciyyəsi daşadığını sübuta yetirməyə çalışırlar. Onlar iddia
edirlər ki, bütün ibtidai cəmiyyətdə, müxtəlif şəkillərdə
təsəvvür edilsə də, bir Ulu Tanrı ideyası mövcud olmuşdur.

Etiqadsız yaşamaq mümkündürmü? Mənəvi
mədəniyyətin mühüm tərkib hissəsələrindən biri də dindir. Din
təbiət-cəmiyyət hadisələrinin baş verməsini, inkişafını, bütün
dəyişiklikləri fövqəladə qüvvələrin təsiri ilə əlaqələndirir,
onların fəaliyyətinin nəticələri kimi izah edir.

İnsan kamilliyə can atır. Lakin bu dünyada kamilliyə
qovuşmaq mümkün deyildir. Bu dünyada hər hansı bir şey
nə qədər gözəl olsa da, ondan yaxşısını təsəvvürə gətirmək

76

mümkündür. Əsl kamillik nümunə- sini din göstərir. Dini
təcrübə kamil Allah sevgisinə, kamil əzəli həqiqətə yol açır.

Insan gözə görünməyən ruhani gerçəkliyə yaxınlıq
axtarır. Onun yerinə yetirdiyi ayin və ibadətlər, oxuduğu
dualar, kəsdiyi qurbanlar, verdiyi nəzirlər, etdiyi yaxşılıqlar
yalnız özünü Allaha yaxınlaşdırmaq məqsədi güdürsə, o
mənən saflaşır, paklaşır, kamilləşir.

Din sürətli dəyişikliklər, ciddi ekoloji problemlər,
təbiətdə müşahidə olunan kataklizmlər şəraitində insana
əmin-amanlıq, yəqinlik gətirir, onun həyatına və əməllərinə
məna verir. Beləliklə, din bütün bu tələbatlara cavab verdiyi
üçün mövcuddur.

Son olaraq, dünyada dərk olunmamış şeylər çoxdur.
Insan bütün bu müəmmaları açmağa cəhd göstərir. Ancaq
bu mümkün olmur. Nə vaxta qədər ki, qoyulan suallara
elmi cavablar yoxdur, o zaman bu suallara cavab dində
axtarılacaqdır.

Bu gün miqrasiya prosesləri güclənir, cəmiyyətlər bir-
birinin üzünə açılır. Şübhəsiz, bu hal dinləri də coğrafiyasını
genişləndirir. Belə bir şəraitdə dinlərin yanaşı yaşaması, dini
dözümlülük problemi ortaya çıxır.

Hər ölkədə bir din başqa dinlərə nisbətən daha qədim
köklərə, daha geniş sosial bazaya malik olur. Məsələn,
Azərbaycan müsəlman ölkəsidir. Burada əhalinin 95%-dən
çoxu müsəlmandır. Lakin burada yəhudilər və xristianlar da
yaşayır. Bundan əlavə, son vaxtlar Azərbaycanda qeyri-ənənəvi
dinlər – xristian sektaları, İslam təriqətləri və cərəyanları da

77

yayılmaqdadır. Əgər biz dini etiqad azadlığını bir prinsip kimi,
Insan haqqı kimi qəbul ediriksə, hər bir şəxsin özünə azad din
seçmək haqqını da qəbul etməliyik.

Bu o deməkdir ki, dinlər və bu dinlərin ardıcılları bir-
birinə dözməli, dözümlülük göstərməlidirlər. Bu baxımdan,
Azərbaycan həqiqətən nümunə ola bilər. ATƏT-in Demokratik
Təsisatlar və İnsan Haqları Bürosunun Bakı konfransında (10-
11 oktyabr 2002) deyilmişdir: “Azərbaycanda dini dözümlülük
heç də yeni konsepsiya deyildir. Bu ölkə yüz illər boyunca
müxtəlif mədəniyyətlərin yanaşı yaşamasına, dözümlülüyə
bariz nümunə ola bilər”.

Azərbaycanda dini dözümlülüynü tərbiyə edilməsində
islamın da rolu az olmamışdır. Bu din “Sizin hər biriniz üçün bir
şəriət və bir yol təyin etdik” (Quran, “əl-Maidə” surəsi, ayə 48)
deməklə, dini plüralizmi prinsip etibarilə məqbul saymışdır.
İslamın “Dində məcburiyyət yoxdur” (Quran, əl-Bəqərə surəsi,
ayə 256), “Sizin öz dininiz var, mənim də öz denim”(Quran,
əl-Kafirun surəsi, ayə 6) prinsipləri isə dini dözümlülüyü
müsəlmanlar üçün hökm səviyyəsinə qaldırmışdır. Məşhur
Avropa tarixçisi Adam Mets “İslam İntibahı” kitabında İslamın
başqa dinlərə münasibətdə daha dözümlü olduğuna dair çoxlu
nümunələr göstərir.

78

Din faktorunun informasiya təhlükəsizliyi
sisteminə təsiri

İnformasiya-kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı
və qlobal informasiya cəmiyyətinin formalaşması milli və
beynəlxalq təhlükəsizliyə yeni çağırışlar yaradır. Dövlətin
informasiya təhlükəsizliyi müasir beynəlxalq münasibətlərin
əsas problemlərindən birinə çevrilir.

Yenidənqurmadan sonrakı dövrdə, maddi istehsal sahəsi
ilə birbaşa əlaqəli olmayan və yüksək səviyyədə intellektual
hazırlıq tələb etməyən fərdi özünütəsdiq üçün geniş imkanlar
meydana çıxdı. Tamamilə yeni, ideolojisizləşdirilmiş sosial
şüur stereotipləri meydana gəldi. Və media təəssüf ki, bunda
heç də müsbət olmayan bir rol oynadı.

Demək olar ki, hər yerdə KİV-lər tərəfindən verilən
məlumatların dehumanizasiya və demoralizasiya yolunda
ümumi bir cərəyan, hər hansı bir əxlaq qaydalarının
olmamasını görürük. Bütün bunlar, hər şeydən əvvəl, insanın
mənəvi əxlaqi imicini pozmaq, təhrif etmək və məhv etməkdə
özünü göstərir. Cinsi zorakılığın gizli və açıq şəkildə təbliği,
nəyin bahasına olursa olsun maddi rifaha nail olmaq və s. kimi
qeyri-insani hərəkətlərin “təbliği” ümumi qəbul edilmiş əxlaq
normalarının dəyişməsinə səbəb oldu, cəmiyyətin mənəvi
həyatını təbii tarazlıq vəziyyətindən gətirdi. Əslində əvvəllər
qəzet və televiziya ekranlarında ağlasığmaz və utanc verici
görünən şey artıq qəbul edildi.

Əlbəttə ki, açıq iqtisadiyyatda cəmiyyətdə ictimai həyatın

79

bütün sahələri açıq bir vəziyyətə gəlir və onların təzahürlərini
süni şəkildə məhdudlaşdırmağa çalışmaq tamamilə mənasızdır.
Burada söhbət ondan gedir ki, cəmiyyətdəki mənfi meyillərin
təbii balanslaşdırma mexanizmlərini müəyyənləşdirmək
və işə salmaq lazımdır. Bu gün bir çox ailələrdə televizor və
videomaqnitafonlarla yanaşı kompüterlər də mövcuddur və bu
zaman - beynəlxalq rabitə şəbəkələrinin inkişaf etdiyi dövrdə
hansısa qadağalardan danışmaq real görünmür.

Din qədim zamanlardan hər zaman sanki alternativ
və bir növ sabitləşdirici amil olmuşdur. Təsadüfi deyil ki,
dünyanın ən böyük konfesiyalarının əxlaqi dəyərləri bir-birini
təkrarlayır. Bunun izahı çox sadədir: hər hansı bir cəmiyyət
özünü təşkili prosesində istər-istəməz daxili əxlaq normaları
olan daxili sabitləşdirici amilləri inkişaf etdirir. Bu gün müxtəlif
dövlətlərdə həqiqi dindarlığın dirçəldilməsi ehtimalı və onunla
əlaqəli mənəvi münasibətlər barədə ciddi danışmaq çətindir.
Mövcud məzhəblərin bolluğu belə bir işi mümkünsüz edir.

Müasir dövlət mahiyyətcə dünyəvidir, özünün sırf
praqmatik məqsədlərini həyata keçirir. Lakin dövlət sosial
sabitliyin təbii (özünü təşkil edən) amillərinin yaranması
və qorunub saxlanmasında obyektiv şəkildə maraqlıdır. Və
burada dövlət qurumları və dini fəaliyyətin bəzi aspektləri
üst-üstə düşür. Buna əsasən, dövlətin dini təşkilatlara verdiyi
dəstək və yardım təkcə ənənəyə çevrilməməli, eyni zamanda
sosial proseslərin ümumi ictimailəşdirilməsinə yönəlmiş
şüurlu siyasətin nəticəsi olmalıdır.

Birgə olmağın qarşılıqlı məqbul şərtlərini hazırlamaq üçün

80

dövlət orqanları ilə dini qurumlar arasında qarşılıqlı anlayışın
yaradılmasına ehtiyac var. Əlbəttə ki, dini konfessiyalara
münasibətdə ayrı-seçkiliyə yol verilməməlidir, lakin xüsusi
sosial əhəmiyyətli proqramların icrası labüddür. Burada
prioritet ilk növbədə cəmiyyətin sabitliyinin qorunmasına
verilməlidir.

Dövlət maraqlarının qorunmasının dövlətin ən vacib
funksiyalarından biri olduğunu unutmamalıyıq. Buna görə
mediada dini təbliğatın tənzimlənməsi məsələlərində dövlətin
rolu əsas olmalıdır. Mediya insanların şüuruna təsir etmək
üçün güclü bir silahdır və ictimai özünüidarəetmə orqanları
dini təbliğatın gedişatına təsir mexanizmini işləməlidir. Bunu
çox sadə şəkildə həyata keçirmək olar. Məscid, kilsə, sinaqoq
mediada öz təbliğatı ilə məşğul olmamalıdır - ümumi qəbul
edilmiş əxlaq və etik normalarına zidd olmayan dini dəyərlər
təbliğ edilməlidir.

Unutmamalıyıq ki, həqiqi dindarlıq bir vətəndaşın vicdan
azadlığı prinsipinə əsaslanır. İnsanın azad iradəsi prinsipi ilə.
Buna görə də, hər hansı bir konfessiya tərəfindən medianın
reklam və təşviqat üçün istifadə edilməsi cəhdləri, mövcud
olan bütün vasitələrlə dayandırılmalıdır.

Kütləvi informasiya vasitələri bu və ya digər konfessiyanın
tabeçiliyində kütlələrin şüuruna təsir edəcək bir vasitə kimi
deyil, cəmiyyətin ümumi sosiallaşması və humanistləşdirilməsi
prosesi üçün bir mexanizm kimi xidmət etməlidir. Məhz
bu kontekstdə dövlət orqanları ilə dini təşkilatlar arasında
qarşılıqlı əlaqə məsələlərinə baxılmalıdır.

Bu o demək deyil ki, dövlət dini qurumların işlərinə
qarışmalıdır. Məhz dini qurumların kütləvi informasiya
vasitələrindən dini təbliğat məqsədi ilə istifadəsinə gəldikdə,
bu cür hərəkətlər zamanı ictimai məqsədəuyğunluq və ictimai
təhlükəsizlik prinsiplərini rəhbər tutmaq lazımdır. Başqa
sözlə, hər hansı bir dini icmanın tərəfdarlarının vicdan azadlığı
medianın həmvətənlərimizin zehninə təsir imkanlarından
istifadə etməsi üçün bir bəhanə olmamalıdır.

Dövlətin qarşısına qoyduğu qlobal informasiya sahəsinin
sürətli inkişafına səbəb olan təhlükələr sırasında informasiya
terrorizmi və cinayətkarlığını, həmçinin, dövlətlərarası
informasiya mübarizəsini qeyd etmək lazımdır. İnternet
medianın geniş yayılması ilə sosial şəbəkələr, informasiya
təhlükəsizliyi və xarici siyasət sahəsi informasiya fəaliyyətinin
yeni aspektləri ilə zənginləşdi.

Müasir dövrü haqlı olaraq informasiya əsri adlandırırlar.
Yeni texnologiyalar, qlobal kommunikasiya şəbəkəsi insan
və cəmiyyətin demək olar bütün fəaliyyət sahələrini əhatə
edir. Onlar insanların həyat keyfiyyəti dəyişir, iqtisadiyyat və
humanitar məkanın qloballaşmasına kömək edir.

Eyni zamanda, informasiya sahəsində mövcud olan
risklər və təhlükələri də nəzərə almaq lazımdır. Aydındır ki,
ayrı-ayrı ölkələr öz hakim mövqeyindən qlobal informasiya
məkanında həm iqtisadi, həm də hərbi-siyasi məqsədlərinə
çatmaq, öz maraqlarını təmin etmək üçün informasiya
sistemlərindən fəal istifadə etməyə çalışırlar.

Son dövrlərdə qlobal şəbəkələrdə terror və ekstremist

82

yönümlü materiallar açıq şəkildə yayılır. Məsələn, informasiya
texnologiyalarından istifadə etməklə kredit-maliyyə
müəssisələrinin korporativ şəbəkələrinə qeyri-qanuni daxil
olaraq törədilən cinayətlərin, eləcə də dini ekstremist çağırışlar
edən, məzhəblərarası və konfessiyalararası münasibətlərər
ciddi zərbə vuracaq təhrikedici materialların sayı artıb.

Sözsüz ki, Azərbaycanın informasiya sahəsində
təhlükəsizliyin təmin olunması üçün son illər bir sıra mühüm
addımlar atılmışdır. Azərbaycan Respublikasının Milli
Təhlükəsizlik Konsepsiyası qəbul edilmişdir. Konsepsiyaya
əsasən, Azərbaycan Respublikasının təhlükəsizlik mühiti
deyildikdə, onun suverenliyi, ərazi bütövlüyü, sərhədlərinin
toxunulmazlığı, milli maraqları, davamlı inkişafı, əhalisinin
rifah və dəyərlərinin qorunmasına təsir edən amillərin
məcmusu başa düşülür.

İnsan hüquqları, şəxsi həyatın toxunulmazlığı,
müstəqil iqtisadi siyasət hüququnun pozulması dövlətlərin
suverenliyinin birbaşa pozulması hesab olunmalıdır.
Milli təhlükəsizliyin əsas komponentləri Konsepsiyanın
«Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizliyinə təhdidlər»
bölməsində geniş izah olunub. Bölmədə respublikamızın
milli təhlükəsizliyinə təhdidlərdən söz açılır və bu təhdidlər
«Azərbaycan Respublikasının müstəqilliyi, suverenliyi,
ərazi bütövlüyü və konstitusiya quruluşu əleyhinə qəsdlər»,
«Qanunun aliliyinə nail olunması, ictimai asayişin qorunması və
insan hüquq və əsas azadlıqlarının müdafiəsi sahəsində dövlət
funksiyalarını yerinə yetirməyə qarşı fəaliyyət», «Separatçılıq,

83

etnik, siyasi və dini ekstremizm», «Terrorçuluq və kütləvi qırğın
silahlarının yayılması», «Regional münaqişələr və transmilli
mütəşəkkil cinayətkarlıq», «Azərbaycan Respublikasının
enerji infrastrukturuna qarşı fəaliyyət», «Xarici siyasi, hərbi
və ya iqtisadi asılılıq», «İqtisadi qeyri-sabitlik», «Peşəkar insan
ehtiyatlarının çatışmazlığı», «Regional hərbiləşdirmə» və
«Ekoloji problemlər» adları altında qruplaşdırılır.

Eyni zamanda, aydındır ki, bu gün informasiya
təhlükəsizliyi sahəsində əlavə tədbirlər kompleksi işlənib
hazırlanmalı və həyata keçirilməlidir. Bunun üçün ilk növbədə
dövlət qurumlarının istifadə etdiyi rabitə və informasiya
ehtiyatlarının və yerli şəbəkələrinin keyfiyyətcə yüksək
səviyyədə müdafiəsi lazımdır. Məxfi və fərdi informasiya
sızıntısı, habelə onların işinə qanunsuz müdaxilə edilməsi
imkanları minimum endirilməlidir.

İnternetin Azərbaycan seqmentinin dayanıqlığı və
təhlükəsizliyini təmin etmək vacibdir. Burada söhbət
İnternet şəbəkəsinə çıxışı məhdudlaşdırmaqdan, total
nəzarət altına almaqdan, insanların qanuni haqlarını, ictimai
təşkilatların, biznes və informasiya sahəsində mənafelərini
məhdudlaşdırmaqdan getmir.

KİV azadlığı, vətəndaşların məlumat almaq və yaymaq
hüququ - bu, hər bir demokratik dövlətin və cəmiyyətin,
eləcə də istənilən demokratik hakimiyyətin idarəetmədə baza
prinsiplərini təşkil edir.

Biz vətəndaşlarımızı artıq qeyd etdiyim bu risklərdən
qorumağa borcluyuq, o cümlədən bunun üçün dünyanın bir
çox ölkələrində tətbiq olunan təcrübədən də istifadə etməliyik.

84

Ayrı-ayrı saytlarda terrorizm və ekstremizm, ksenofobiya
və dini düşmənçilik təbliğatı aparılır, uşaq pornoqrafiya
görüntüləri qlobal şəbəkədə yerləşdirilir, intihar aktı və ya
narkotik hazırlamaq haqqında ətraflı danışılır ki, buna göz
yummaq, biganə qalmaq mümkün deyil.

Müasir şəraitdə mətbuat, radio və televiziya ölkənin
informasiya təhlükəsizliyinin təmin edilməsində, eləcə də
əhalinin və indiki müharibə şəraitində hərbçilərin mənəvi ruh
yüksəkliyinin, psixoloji durumunun qorunub saxlanmasında,
bütövlükdə ictimai rəyin formalaşdırılmasında mühüm
amildir. Bir çox hallarda müharibə şəraitində olan ölkədə
informasiya dəstəyi olmadan hərbi əməliyyatlar aparılması
əslində cəmiyyətdə gözlənilən təsiri və reaksiyanı vermir.

İnformasiya siyasəti hər bir cəmiyyət və dövlət təsisatları
kimi, xüsusi yaradılmış orqanlar tərəfindən həyata keçirilir.
İnformasiya sahəsində siyasətin təşkili və idarəetmənin əsas
institutunu qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyəti
təşkil edir. Dini ekstremizm və beynəlxalq terrorizm mənbəyi
olan informasiya təhlükələrinə qarşı mübarizə mexanizminin
təşkilati komponentləri dövlət orqanları hesab olunmalıdır.

Müasir şəraitdə dini ekstremistlərin təhlükə mənbəyi
olduğu informasiya təhdidlərinə qarşı mübarizənin
səmərəliliyinin artırılması, ölkənin siyasi rəhbərliyinin prioritet
vəzifəsinə çevrilir. Cəmiyyətin həyat fəaliyyətinin bu və ya digər
sahəsində, eləcə də hərbi-siyasi məqsədlərinə səmərəli şəkildə
nail olunması və qarşıya qoyulan vəzifələrin uğurlu həlli üçün
dövlətin siyasi, hüquqi, iqtisadi, elmi-texniki, mənəvi-əxlaqi,

85

informasiya, hərbi və digər ehtiyatlarının kompleks istifadəsi
informasiya təhlükəsizliyinin təminatı olmadan mümkün deyil.

Son onilliklər ərzində beynəlxalq terrorizm, bəlkə də,
dünyada gərginliyin əsas mənbəyi olub. Siyasi hakimiyyətə can
atan ekstremistlər, ilk növbədə guya maraqlarını qoruduqları
etnik və dini qrupların dəstəyinə ümid edirlər. Ən acınacaqlısı
odur ki, onlar bəzən maliyyə vəsaiti şəklində, bəzən də siyasi
lobbiçilik səviyyəsində belə bir dəstək alırlar. Nəticədə radikal
fanatik qüvvələr bəzi hallarda de-fakto hakimiyyətə gəlirlər.
Məsələn, Liviyada, Əfqanıstanda və Kosovoda belə bir təcrübə
yaşandı. Bu gün planetin müxtəlif regionlarında qanuni
hakimiyyəti devirmək cəhdləri davam etdirilir.

Azərbaycan Respublikasında mövcud dini durumu təhlil
edərkən əvvəlcə «dini vəziyyət»in mahiyyətini açıqlamaq
lazımdır. Qeyd etmək lazımdır ki, ciddi elmi-nəzəri mənbələrin
heç birində bu terminin konkret izahı yoxdur. Dini vəziyyətə
özündə müəyyən dövr ərzində cəmiyyətin sakral və sekulyar
proseslərini xarakterizə edən şərtlərin məcmusu və social-siyasi
vəziyyətin müxtəlifliyi kimi baxmaq olar. Dini sahədə informasiya
mübarizəsi aparmaq aşaöıdakı şəkildə ortaya çıxa və informasiya
məkanına təsir göstərə bilər (müxtəlif dövlətlərin timsalında):

- Müxtəlif konfessiyalar (İslam, Xristianlıq, Yəhudilik)
arasında;

- Ənənəvi dinlər və qeyri-ənənəvi dini cərəyanlar
arasında;

- Qeyri-ənənəvi dini qrupların öz aralarında (vahabilər,
sələfilər, xəvariclər)

86

- Bir konfessiyanın müxtəlif cərəyanları və ya məzhəbləri
arasında (Rusiya Federasiyasının Dağıstan vilayətində
təriqətçilər və vahhabilər arasında);

- Dövlət və ictimai təhlükəli dini hərəkatlar (indiki halda
ənənəvi dinlərin ruhaniləri dövlət tərəfində çıxış edirlər)
arasında;

- Dünyəvi hakimiyyətlə hakimiyyətə iddialı dini
təşkilatlar arasında (Tatarıstanda islamçılar, Tacikistanda
radikal dini qruplar);

- Totalitar sektaların fəaliyyətindən zərər çəkmiş insanlar
və tərəfdarları arasında (Aum Sinrike-Satanist kultlu yapon
təriqətinin fəaliyyəti).

Dini ekstremistlərin və təhlükəli dini hərəkatların
informasiya təhdidlərinə qarşı mübarizə mexanizminin
təkmilləşdirilməsi günümüzün ən vacib məsələlərindən biridir.
Azərbaycanda informasiya təhlükəsizliyi cəmiyyətin siyasi
stabilliyinin möhkəmlənməsinə və informasiya azadlığının
təmin olunmasına yönəlib.

İnformasiya təhlükəsizliyinin möhkəmləndirilməsi
Azərbaycan Respublikasının milli təhlükəsizlik konsepsi-
yasında mühüm uzunmüddətli vəzifələri sırasında göstərilir.
İnformasiya təhlükəsizliyinin rolu və onun yeri ölkənin milli
təhlükəsizlik sistemində müəyyən edilir.

İnformasiya siyasəti, dövlətin təhlükəsizlik siyasəti
Konsepsiyasına uyğun olaraq informasiya sahəsində
Azərbaycanın milli maraqlarını əks etdirən məqsədlərinin
məcmusunu özündə əks etdirir. Dövlətin informasiya

87

təhlükəsizliyi özündə, müxtəlif amillərin təsiri altında
formalaşan və fəaliyyət göstərən sistemi ehtiva edir.

Dövlətin informasiya təhlükəsizliyi siyasətinə etnosiyasi,
milli, dini, iqtisadi, ekoloji və digər amillər təsir göstərir. Bu
faktorlar təsir gücünə görə deyil eynidir və hətta az əhəmiyyətli
amil siyasi vəziyyətin inkişafı müəyyən şəraitdə hərbi-siyasi
qərarların qəbulunda informasiya sahəsində üstün olmağa
qadirdir.

İnformasiya təhlükəsizliyi Azərbaycan Respublikasının
milli təhlükəsizliyinin tərkib hissələrindən biri kimi cəmiyyətin
və dövlətin həyatının müxtəlif sahələrində milli maraqların
müdafiəsini ön plana çəkir.

Söhbət fövqəladə hallar şəraitində informasiya və
telekommunikasiya sistemlərində, ümumdövlət, müdafiə
sahəsində, mənəvi həyat sahəsində hüquq-mühafizə və
məhkəmə sahələrində, iqtisadiyyat, daxili və xarici siyasət,
elm sahəsində və texnika sahələrində dövlətin informasiya
təhlükəsizliyinin təmin edilməsindən gedir.

İnformasiya təhlükəsizliyi ölkə vətəndaşlarının
maraqlarının və tələbatlarının, ictimai təsisatların və
müəssisələrin, dövlət hakimiyyəti orqanlarının həyat
fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün zəruri olan inkişafı, səmərəli
fəaliyyət göstərməsini və kifayət qədər yüksək səviyyədə
müdafiəsini nəzərdə tutur.

Bu mənada informasiya təhlükəsizliyinə din faktorunun
təsirini araşdırmaq üşün bir neçə məqamı xüsusi araşdırmağa
ehtiyac duyulur:

88

- Kütləvi informasiya vasitələri və dövlətin informasiya
təhlükəsizliyinin təmin olunması sahəsində fəaliyyətin
əlaqələndirilməsi üzrə dünya tendensiyalarının müəyyən
etmək;

- Dinlər arasında qarşılıqlı, eləcə də ənənəvi və yeni
dini təlimlər, dini ekstremizm və ehkamlar arasında əlaqələrin
səviyyəsini müəyyənləşdirmək;

- Dövlətin informasiya siyasətinin formalaşması və
informasiya təhlükəsizliyi sisteminə dinin təsir mexanizmi və
xüsusiyyətləri, istiqamətləri, həddini müəyyən etmək;

- Dindən istifadə edən milli düşmənçilik və
konfessiyalararası münaqişələrin qızışdırılması məqsədilə
informasiya təhlükələrinin mənbələrini aşkarlamaq;

- Müxtəlif konfessiyalar arasında dini zəmində etnosiyasi
münaqişələrin, informasiya mübarizəsinə keçməsi ehtimalını
müəyyən etmək;

- Dövlətin ictimai təhlükəli dini hərəkatlar və dini
ekstremist qruplar tərəfindən informasiya təhlükələrinə qarşı
mübarizə mexanizminin təkmilləşdirilməsi istiqamətlərini
müəyyən etmək.

Qərbin inkişaf etmiş dövlətlərində milli təhlükəsizliyə
din amilinin təsiri problemlərinə həsr olunmuş şoxlu
sayda araşdırma aparılır. Bütün bu araşdırmalar göstərir
ki, xarici müəlliflər öz ölkələrinin milli təhlükəsizliyinə və
dünyada stabilliyə əsas təhlükənin “İslam terrorizmi” və
“ekstremizmi”ndə görürlər.

21-ci əsrdə qlobal dünyada ünsiyyət, fikir mübadiləsi

89

və məlumat mübadiləsi, virtual maraq qruplarının, ekspert
icmalarının və s. kimi mühüm sosial funksiyaları təmin edən
onlayn elektron qondarma yeni media geniş yayılmışdır.

Müasir informasiya və telekommunikasiya texnologiyaları
sosial-demoqrafik, etnik, dini, milli, subkultural sosial
qrupların bütövlüyünü pozur. Ənənəvi sosial qurumlardakı
identifikasiya prosesini məhv edirlər. Cəmiyyətdə «şəbəkə
icmaları» (kiber icma və ya onlayn icma) kütləvi miqyasda,
qarşılıqlı əlaqəsi əsasən qlobal kompüter şəbəkələrində baş
verən insanlar icmasını təmsil edir.

Qeyd etmək lazımdır ki, yeni media ictimai şüurun
informasiya idarəetmə aləti kimi, informasiya qarşıdurmasının
bir aləmi olaraq siyasətçilərin diqqətini çəkmişdir. İnformasiya
istehsaldan, maddi məhsullardan çox istehlak edən böyük
şəhərlərin əsas məhsuluna çevrildi. Misal üçün, Rusiya
kimi təktərkibli olmayan bir ölkədə maliyyə, elmi və media
qaynaqları əsasən paytaxtda və böyük şəhərlərdə cəmləşib.
Müvafiq olaraq, bu mərkəzlər post-sənaye və ya informasiya
vəziyyəti olaraq təyin olunan elmi və mədəni standartları təyin
edir.

İndiki mərhələdəki dinlərarası münasibətlərdə vaxtaşırı
münaqişə potensialı ortaya çıxır. Münaqişə yaradan əsas
potensial dinin terrorizm və ekstremizmlə çox əlaqəsini,
ekstremizmin din və etiqad prinsipləri ilə əsaslandırılmasını
ehtiva edir. Bu baxımdan «əsl İslam», «ənənəvi İslam», «radikal
islam», «siyasi İslam» kimi anlayışların istifadəsinin qanuniliyi
və əsaslandırılması ilə bağlı geniş müzakirələr aparılır.

90

Təhlilin nəticələri göstərir ki, yeni media peşəkar insanları
da əhatə edən təsirli bir vasitədir. Eyni zamanda, təhlil sosial
şəbəkələrin dağıdıcı istifadəsinin istiqamətlərini və bunların
miqyasını da aydın göstərir.

İnformasiya cəmiyyətini formalaşdıran amillərdən biri
kimi informasiya və kommunikasiya texnologiyalarının inkişafı
sayəsində müxtəlif dövlətlər (əsasən MDB) dünya birliyi ilə
birlikdə yeni bir informasiya əsrinə qədəm qoymuşdur. Bu
proses Sovet İttifaqının dağılması və yeni bir siyasi sistemin
formalaşması ilə əlaqədar respublikalarda əhəmiyyətli sosial
dəyişikliklər dövrünə təsadüf etdi. Eyni zamanda, bu nəzarətin
yeni rəqəmsal formatı kütlələrə ideal rəqəmsal dünyanın rahat
istehlak ideologiyasını tanıtmağa imkan verir.

Müasirliyin yeni şəraitində dini qurumların fəaliyyətinə
gəldikdə, onlar ənənəvi koordinat sistemində işləyərək nisbətən
səmərəli işləyirlər. Lakin, böyük şəhərlərdəki həyat onları yeni
çətinliklərlə üzləşdirir. Bununla əlaqədar olaraq informasiya
sahəsində səmərəli iş görmək lazımdır. Gündəlik böyük
miqdarda məlumatın istehlakında, dinin media məkanında
yerləşdirilməsi məsələsi əsas əhəmiyyət kəsb edir.

Söhbət təkcə İslamda və müsəlmanların mediada (bundan
sonra media) imicinin formalaşması ilə bağlı deyil, stereotipləri
yaradan çox sayda mövcud mənbələr, xüsusən də media kimi
təsnif edilən müxtəlif sosial şəbəkələr və internetdəki bloqlar
haqqında olur.

Dini ziddiyyətlər çox vaxt etnik və ya sinfi əsasda
meydana çıxa bilər. Dini fikir ayrılıqlarının siyasi, iqtisadi və ya

91

milli maraqlarla nə dərəcədə əlaqələndirildiyindən asılı olaraq
düşmənçilik digər dini qruplara münasibətdə də dəyişir. Belə
vəziyyətlərdə dini fərqlər əsasən bir ideoloji funksiyanı yerinə
yetirir.

Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dünyada münaqişələr
həm dini qruplar arasında, həm də onların daxilində
mövcuddur. Və ən çox onlar güc və mənbələr uğrunda mübarizə
ilə əlaqələndirilir. Dini qrupların üzvlərinin sosial davranışları,
problemi münaqişələrin idarə olunması baxımından nəzərdən
keçirsək, ayrı-ayrı şəxslərin və ya qrupların maraqlarını təmin
etmək istəyi ilə ortaya çıxır.

Dinlərarası gərginliyin mənbələrini başa düşmək üçün
aşağıdakı səbəbləri nəzərə almaq lazımdır: ən çox münaqişə
doğuran siyasi, iqtisadi, psixoloji və sosial səbəblər zamanı
din öz növbəsində katalizator və ya ideoloji bir vasitəyə çevrilə
bilir.

Müasir konfliktləri təhlil etsək, dini formaya xarici malik
olan səbəbləri qeyd edə bilərik:

- ölkələrin müxtəlif inkişaf səviyyələri;
- ayrı-ayrı etnik qrupların ayrı-ayrı dövlət qurumlarını
yaratmaq istəyi;
- zəif regional inkişaf, daxili problemlər yaratmaq;
- əhalinin bilik və mədəniyyət səviyyəsinin aşağı olması.
Yuxarıda göstərilən səbəblərin hamısı mövcud milli və
sosial stereotiplər, tarixi yaddaş və fərdi psixologiya ilə üst-
üstə düşür.
Dini münaqişə ocaqlarını araşdırdıqda görürük ki,

92

əksər hallarda bu münaqişələr absurddur, çünki dinindən
və millətindən asılı olmayaraq bütün klassik dinlərin əsas
dəyərləri qonşuya olan məhəbbətdir. Xüsusilə qarşıdurmanın
absurdluğu bir dinin iki istiqamətindəki qarşıdurmalarda
özünü göstərir. Məsələn, İslamda sünni və şiəlik, Xristianlıqdakı
pravoslavlıq və katoliklik və s. Burada ingilis yazıçısı Çarlz
Kaleb Coltonun sözlərini xatırlatmaq məqsədəuyğundur:
insanlar din haqqında mübahisə edəcək, bu barədə kitab
yazacaqlar, mübarizə edəcəklər və öləcəklər - ancaq onun üçün
yaşamayacaqlar.

Bir çox mütəxəssisin fikirlərində qeyd edilir ki, din şəxsi
maraqlarını həyata keçirənlər üçün əlverişli bir silahdır. Buna
görə, dini ehkamları rahat bir şəkildə şərh edərək, insanların
fikirlərinə təsir edir, çox vaxt zəif təhsilli və asanlıqla təsirlənirlər.
Və bu fəaliyyət üçün ən uyğun vasitə yeni mediadır.

Müasir dünyada nəinki peşəkar jurnalistlər, publisistlər
və redaktorlar ictimai rəy formalaşdırırlar. Oxucular getdikcə
daha çox yeni bir fenomeni meydana gətirən informasiya
məkanına müdaxilə edirlər: «vətəndaş jurnalistikası» blog
sahəsinin, sosial şəbəkələrin inkişafı nəticəsində mümkün
olmuşdur. Son illərdə internetdə terrorçuların artması ilə
müasir terror media xarakterinə çevrildi. Qeyd etmək lazımdır
ki, İnternetin inkişafı ilə məlumatların filitrasiyası daha da
çətinləşdi, çünki bunu tənzimləyəcək vahid qanun yoxdur.

Mövcud məhdudiyyətlər ilk növbədə istifadəçinin
məlumat əldə etmək azadlığına təsir göstərir. Cəmiyyət üçün
ekstremist və ya “təhlükəli” materialları ehtiva edən mənbələrə

93

girişi məhdudlaşdırmaqla, hökumət mexanizmləri həmişə
effektiv işləmir. Buna görə İnternetdə terrorçularla mübarizə
üçün vahid və tam hüquqlu bir strategiya hazırlamaq lazımdır.
Sosial şəbəkələrdən istifadə edən cinayətkar qruplar, qadağan
olunmuş mövzu ilə maraqlananlar saytdan istifadə etməyini
gözləmədən qarşılıqlı əlaqə qurmaq imkanı əldə edirlər.
Yeni mediada terrorizmi araşdıranlardan biri kimi, professor
Gabriel Ueimann qeyd edir: «Artıq istifadəçilərin təhlükəli
məlumatlara görə büdrəmələrini gözləməyiniz lazım deyil, indi
terrorçuların özləri sizin qapınızı döyəcəklər. Bu vəziyyətdə
sosial şəbəkədəki dostlarınıza əlavə ediləcəkdir. «

Qeyd etmək lazımdır ki, müxtəlif siyasi aktorlar
dini faktordan siyasi məqsədlərə çatmaq üçün bir mənbə
kimi, siyasi ritorikada da, siyasi subyektlərin fəaliyyətinin
şaxələndirilməsini əvvəlcədən müəyyənləşdirən müxtəlif
yollarla istifadə edirlər. “Dini ekstremizm” anlayışından
istifadə etmək imkanı bu məzmunda ekstremist fəaliyyət
növlərindən biri kimi meydana çıxır, məzmunu həmişə bəzi
subyektlərin digərlərindən üstünlüyünə nail olmaq məqsədi
daşıyır. Müxtəlif formalarda mövcud olan dindarlığın xarici
mədəni müdaxilələri, mədəniyyətin ən qədim, mühafizəkar
və sabit bir elementi olaraq cəmiyyətdə ənənəvi dəyərlərin
qorunmasına yönəlmiş bir funksiya yerinə yetirməyə çağrılan
dinin radikallaşması və siyasiləşməsi amili rolunu oynayır.

Müasir dövlətlərin əksəriyyətində çoxmillətli və çox
dinli cəmiyyət üçün əsas problem insanların və onların ətraf
mühitinin artan cəhaləti idi, bunun əsasında məsuliyyətsizlik,

94

korrupsiya, zinakarlıq, fanatizm, ekstremizm və hətta terrorizm
böyüdü.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial media cəmiyyətin ictimai
və siyasi konsolidasiyasına kömək etmir, lakin istifadəçilərin
texnoloji ayrılması üçün bir vasitə rolunu oynayır. Sosial media
infrastrukturu rus istifadəçiləri tərəfindən ictimai məkan
yaratmaq və kiber demokratizmi formalaşdırmaq üçün tələb
olunmur, əksinə ictimai diskursun təqdim olunması üçün bir
transmedia platforması kimi xidmət edir. Rabitə və informasiya
sahəsindəki inqilab dünya görüşündə bir dəyişikliyi öncədən
müəyyənləşdirdi. Müasir media təkcə reallığı əks etdirmir,
həm də onu öz maraqlarına və ya onu idarə edən bir qrup
şəxsin maraqlarına (sözdə media çarxları) uyğun olaraq şərh
edir və qurur. Kommunikasiya sisteminin infrastrukturu
məlumatların toplanması, ilkin emalı və qiymətləndirilməsi,
onun ötürülməsi və kütləvi yayılması üçün müəssisə və
qurumlardan ibarətdir.

Yeni media, bir insanın öz dünya qavrayışını ardıcıl
olaraq qura bilmədiyi və ziddiyyətli amilləri nəzərə almağa
məcbur olduğu, fərdin öz intuisiyasına və formalaşan şəxsi
keyfiyyətlərinə güvənməyə məcbur etdiyi yeni media,
tamamilə yeni bir mədəniyyət vəziyyətinə səbəb oldu. Müasir
qarşıdurmaların nümunəsində tam aydındır ki, tamaşaçıya
kütləvi və məqsədyönlü təsir göstərmək imkanı yaradan siyasi
ünsiyyətin vacib bir kanalı olan yeni media.

Qeyd etmək lazımdır ki, sosial şəbəkələr ictimai sferanın
formalaşmasında passiv rol oynayır və ictimai müzakirədən

95

daha çox xəbərləri öz kanalları ilə yaymaq üzərində işləyir:
tamaşaçılar yeni bir «rəqəmsal» inteqrasiyanı təmin edən dəbli
sosial şəbəkələr vasitəsi ilə ünsiyyət aktını ayrıca əks etdirir.
cəmiyyət - «rəqəmsal birlik». Sosial şəbəkələr qarşısında onlayn
media etibarlı tərəfdaş tapdı və istifadəçilərin passiv ünsiyyəti
üçün davamlı material təmin edən onlayn media - bir simbioz
meydana gətirdi; və sosial şəbəkələr, öz növbəsində, böyük
inkişaf edən rabitə şəbəkəsidir.

Təhlükəsizlik mənafelərində medianın özünü
tənzimləməsinə ehtiyac bu gün daha da kəskinləşir, xüsusən
də cəmiyyətdə zorakılıq və qeyri-sabitlik mühiti yaradan
materialların sayının azaldılması zərurətindən danışırıq.
Terroristlərə qarşı ümumilikdə və xüsusən yeni mediada vahid
strategiya hazırlamaq vəzifəsi aktual görünür. Eyni zamanda,
terrorla əks-zorakılıqla mübarizə aparmağın təsirsiz olduğunu
başa düşmək lazımdır. Cəmiyyətin bir-birinə qarşı zorakılıq və
dözümlülük təbliği ilə yetişən sağlam bir atmosferə ehtiyacı
var. Və bu vəzifələrin həllində mediada düzgün şərh olunan
İslamın əsl dəyərləri təsirli rol oynaya bilər.

Yeni medianın dövründə konkret olaraq İslamın gələcəyi
haqqında danışırıqsa, iddia etmək olar ki, İnternet bizə
müsəlmanlara ideoloji cəhətdən təsir göstərməyə imkan verir,
eyni zamanda istifadəçilərə fikirlərini tapmaq və ifadə etmək
azadlığı verir. Bəzi müsəlmanlar öz adət-ənənələri haqqında
daha çox məlumatlı olurlar, fikirlərini düzgün tərtib etmə
bacarığı əldə edirlər. Ancaq qeyd etmək lazımdır ki, İslam
düşüncəsinin bu demokratikləşməsi parçadır. Qərarların

96

plüralizmində əsl nüvə yoxdur, qruplar formalaşır, bir nöqtəyə
tərəfdarlar. 21-ci əsrin mediası və sosial şəbəkələr müsəlman
icmasında yeni bir dinamika meydana gətirdiyi açıq-
aydın görünür. Bunun konkret nəticələri göz qabağındadır.
Müsəlman alimlər bu fenomenə, xüsusən də qarşılaşdıqları
dilemma nəzərə alınmaqla cavab verməlidirlər. Bir tərəfdən
sosial şəbəkələr faydalı ola bilər, digər tərəfdən onların
vurduğu zərər istisna edilə bilməz. Müasir həyat şəraitində
dəyişikliklərə açıq olan, zamanın yeni çağırışlarını qəbul
etməyə hazır olan mədəniyyətlər.

Tom Plate’nin «Lee Kuan Y. Grazdanin Sinqapurla
Söhbətlər və ya Millətləri Necə Yaratmaq» kitabından bu sitat
bu baxımdan faydalı ola bilər. «Hər hansı bir çətinlik və ya ciddi
bir problemlə qarşılaşdığımda, ziddiyyətli faktları uzlaşdırmaq
lazım olduqda, əsas seçdiyim alqoritm işləməyəcəyi təqdirdə,
hansı alternativləri tərk etdiyimi dərhal anlayıram. Əlbətdə
ki, ilk növbədə maksimum qazanma ehtimalını vəd edən bir
həllim olacaq, amma işə yaramırsa, bir növ ehtiyat yolum
olmalıdır. Heç vaxt ölü nöqtəyə girə bilməzsən. « Bu kitabda
İslamdan da bəhs olunur. Sinqapurda müsəlmanlar - Malay
əhalisi var. Bu kitabda müəllifin verdiyi nəticələr son dərəcə
doğru və düzgündür. Söhbət «İslamı necə məhv etmək» deyil,
əksinə, sülhlə işləmək və birlikdə inkişaf etmək üçün reallıqlara
əsaslanaraq nə etmək lazım olduğunu göstərir. Demokratiya,
həyata keçirilən siyasətin səmərəliliyi, siyasi liderlər haqqında
müəllifin bütün mülahizələri olduqca dəqiq, qərəzli və
əlçatandır.

97

Bir məqalə çərçivəsində toxunduğumuz aktual
problemlərin həllini tapmaq qeyri-mümkün bir işdir. İslamın
imici və qavrayışı əlbəttə ki, müasir medianın təsiri altında
inkişaf edir. Bu həqiqəti nəzərə alaraq, aşağıdakı vəzifələr
məqsəd kimi qarşıya qoyulmalıdır:

- KİV ilə fəal şəkildə qarşılıqlı əlaqə qurmaq;
- ixtisaslaşmış İslam mediasını inkişaf etdirmək;
- müsəlman jurnalistləri dünyəvi mediaya hazırlamaq;
- İnternetdə müasir dizaynı olan, maraqlı məqalələri olan
və çox vacib olan, istifadəçiləri ilə yeni bir ünsiyyət səviyyəsinə
yüksələ biləcək öz saytlarına sahib olmaq.
Dinlərarası münaqişələr KİV-lərarası müharibələrə gətirib
çıxarır həmişə. Qərbi Avropa KİV-lərində vaxtaşırı Məhəmməd
Peyğəmbərin karikaturalarının yerləşdirilməsi, islam əleyhinə
yazıların verilməsi qərbsayağı söz, ifadə və əqidə azadlığı
kimi deyil, 2 milyard insanın (Yer kürəsi əhalisinin təxminən
25 %-ni təşkil edir) şərəf və ləyaqətinin təhqir edilməsi kimi,
əqidə və inamına hörmətsizlik kimi qiymətləndirilməlidir və
varvarlığa daha çox uyğun gəlir. Qərb mətbuatının islama
qarşı sonuncu “səlib yürüşünü” izləsək, onların bu kampaniya
və kompaniyada xüsusi fəallığının və geniş coğrafiyasının
şahidi oluruq [6]. İlk dəfə Danimarkanın “Jyllands-Posten”
qəzeti (ingilis dilində çap 186 olunur – İ.M.) Məhəmməd
Peyğəmbərin 12 karikaturasını 2005-ci il 30 sentyabr tarixli
sayında özünüsenzura və söz azadlığı haqqında məqaləyə
illüstrativ əlavələr kimi çap edir.
2006-cı il fevralın 9-da Volqoqradın (Rusiya) «Городские

98

вести» qəzeti “İrqçilərə hakimiyyətdə yer yoxdur” məqaləsini
çap edir. Məqaləni müşayiət edən illüstrasiya materialında
yəhudi, xristian və islam dininin peyğəmbərlərinin Buddanın
ətrafına toplaşıb silahlı münaqişələri pislədikləri mənzərə
təsvir edilir.

Belorusda çıxan «Згода» qəzeti 2006-cı il 18-26 fevral
tarixli sayında çap olunuş «Палітычны крэатыў» (“Siyasi
kreativ”) başlıqlı məqaləyə “JyllandsPosten” qəzetinin 2005-
ci ilin sentyabrında Məhəmməd Peyğəmbərin çap etdyi
karikaturalarını illüstrasiya kimi əlavə edir. 2007-ci ilin
avqustunda İsveçin “Nerikes Allehanda” qəzeti insanların
əqidə azadlığı hüququna “hörmət”də daha uzağa gedir və
Peyğəmbərin başının it bədəni üstündə təsvirini yaradan
karikatura çap edir. Qəzet özünün insanlığa ləkə gətirən bu
addımını ölkə qalereyalarının rəssam Lars Uilksin işlərini
sərgilərə çxarmaqdan imtina etdirdiklərinə görə ona dəstək
mənasında və “söz və məzhəb azadlığının İcveç üçün boş,
mənasız” bir şey olmadığını sübuta yetirmək məqsədilə
etdiyini bildirir.

2008-ci ildə Avropada İslama qarşı media hücumları
yeni vüsət almağa başlayır. Fevral ayının 16-da Danimarkada
çıxan beş qəzet Məhəmməd Peyğəmbərin bombaya oxşayan
əmmamə ilə təsvirini çap edir. “Berlingske Tidende” qəzeti
özünün bu “coşqunluğunu” “söz azadlığını dəstəklə” izah
edir və bunu gələcəkdə də edəcəklərini bildirir. Daha sonrakı
illərdə Danimarkanın “Politiken” jurnalı, İspaniyanın “El
Jueves” jurnalı, Fransanın həftəlik satiric “Charlie Hebdo”

99

jurnalı da qitənin digər KİV-lərilə həmrəylik nümayiş etdirərək
Məhəmməd Peyğəmbərin karikaturalarını çap edirlər (18
sentyabr 2012). Almaniyanın Berlin və Brandenburq federal
torpaqlarının ali inzibati məhkəməsi ultrasağ «Almaniya
uğrunda» hərəkatın nümayəndələrinə Berlində Məhəmməd
Peyğəmbərin karikaturalarını nümayiş etdirə biləcəkləri barədə
müvafiq qərar çıxardır. ABŞ-da istehsal olunan və Məhəmməd
Peyğəmbərin ələ salındığı “Müsəlmanların məsumluğu”
filmi İnternet şəbəkəsində yerləşdirilir. Zənnimizcə, Avropa
KİV-lərinin bu cür heç bir əndazəyə sığmayan davranışlarını
Avropanın sürətlə müsəlmanlaşmasına qısqanclıqla
yanaşmanın nəticəsi kimi də nəzərdən keçirmək olar. Dünya
ölkələrində tolerantlıqla bağlı monitoinqlər keçirib vəziyyəti
qiymətləndirənlərin, başqa millətlərə və dövlətlərə demokratiya
dərsi keçənlərin özlərini bu cür aparmaları yalnız təəssüf və
onların obyektivliyinə və demokratikliklərinə inamsızlıq hissi
doğurur.

Əlbəttə, vəziyyət bu cür birtərəfli – “bir qapıya oyun”
şəklində qala bilməzdi. Müsəlman dünyasının cavabı özünü
çox gözlətmir. On bir İslam ölkəsinin xarici işlər nazirlikləri
Danimarka hökumətindən karikaturalara görə üzr istəməyi
tələb edirlər (19 oktyabr 2005-ci il). İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı
(2011-ci ilə qədər İslam Konfransı Təşkilatı) 57 dövlət başçısının
iştirak etdiyi növbədənkənar sammitində (6 dekabr 2005-ci
il) karikaturalarla bağlı müzakirələr keçirir və Danimarka
hökumətindən karikaturalara görə məsul şəxsləri mühakimə
etməyi tələb edir (18 yanvar 2006-cı il). Ərəb Dövlətləri

100

Liqası Danimarka hökumətinə ciddi etirazını bildirir (29
dekabr 2005-ci il). İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı dini əqidələrin
təhqir olunmasını qadağan edən Qətnamə layihəsini BMT-
nin müzakirəsinə təqdim edir. Bu müddət ərzində bəzi ərəb
dövlətləri Danimarka hökumətinin fəaliyyətsizliynə görə
bu ölkədən öz səfirlərini geri çağırır, öz ölkələrindən isə
Danimarkanın səfirlərini çıxarır, mallarını boykot edirlər.

Yalnız Norveç hökuməti “Magazinet” qəzetində
karikaturaların dərcinə görə üzr istəyir, lakin eyni zamanda azad
mətbuat üzərində hökmü olmadığını bildirir (26 yanvar 2006-
cı il). Danimarkanın Səudyyə Ərəbistanındakı səfiri American
AP-TV-yə verdiyi müsahibəsində “Jyllands-Postens” qəzetini
islamı zəif bildiyinə görə tənqid edir (28 yanvar 2006-cı il).
“Jyllands-Postens” qəzeti özü isə danimarka və ərəb dillərində
- karikaturaları çap etdiyinə görə yox, islam ictimaiyyətinin
hisslərinə etinasızlığına görə üzr istəyir (30 yanvar 2007-ci il).

Bütün bu proseslərə, bir neçə qəzetin Məhəmməd
Peyğəmbərin karikaturalarını çap etmələri dörd qitənin 100-
dən çox dövlətinin və bu ölkələrdə yaşayan millətlərin, hətta
bir ölkənin vətəndaşları arasındakı münasibətləri son həddə
qədər gərginləşdirdiyinə baxmayaraq, Avropa qəzetləri 2008-
ci ilin yanvar-fevral aylarında Danimarka və Norveç qəzetləri
ilə həmrəylik nümayiş etdirmək haqqında qərarlar qəbul
edirlər. Müsəlman ölkələrinin aparıcı mətbuat orqanları Qərbli
həmkarlarının bu cür qərarlarının KİV-in fəaliyyətinin təməl
prinsiplərinə, jurnalistikanın daxili qanunauyğunluqlarına,
məhz ilk növbədə Qərb jurnalistlərinin təşəbbüsü ilə qəbul