Revisi Cepat Sains Ting 123

47 Tingkatan 1 Bab 3 3 Koordinasi dan Gerak Balas Tema 2: Penyenggaraan dan Keseinambungan Hidup Bab 3.1 Homeostasis dalam Benda Hidup TP 2 Memahami gerak balas Maksud Homeostasis 1 Persekitaran dalaman merujuk cecair interstis dan plasma darah yang sentiasa membasahi sel-sel dalam tubuh manusia. 2 Keadaan di persekitaran dalaman perlu dikekalkan supaya sel-sel dapat berfungsi dengan optima. 3 Keadaan di persekitaran dalaman ditentukan oleh dua faktor, iaitu faktor fizikal dan faktor kimia. (a) Faktor fizikalseperti suhu badan, tekanan darahdan tekanan osmotik. (b) Faktor kimia termasuk paras gula dan garam dalam darah dan tekanan separa oksigen dan karbon dioksida. 4 Kecenderungan badan mengekalkan keadaan keseimbangan dalam persekitaran dalamannya apabila menghadapi perubahan di luar dan dalam badannya disebut homeostasis. 5 Homeostasis ditakrifkan sebagai proses kawal atur faktor fizikal dan kimia di persekitaran dalaman supaya sentiasa dalam keadaan optima yang sesuai untuk sel. 6 Homeostasis dapat dicapai melalui mekanisme pembetulan. (a) Nilai yang menurun rendah daripada nilai normal ditingkatkan semula kepada nilai normal. (b) Nilai yang naik melebihi nilai normal diturunkan semula kepada nilai normal. Homeostasis dalam Manusia Mengawal Atur Suhu Badan 1 Suhu badan manusia sentiasa dikawal atur supaya lebih kurang 37 °C, walaupun persekitaran luar berubah suhunya. Mekanisme pembetulan diaktifkan Mekanisme pembetulan dimatikan Perubahan dikesan Keadaan kembali ke nilai normal Keadaan dalam badan berubah dari nilai normal Rajah 3.1 Proses kawalan homeostasis F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 47 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

48 Tingkatan 1 Bab 3 2 Suhu badan yang kurang atau melebihi 37 °C akan menjejaskan tindak balas biokimia yang berlaku dalam sel-sel badan kerana enzim bertindak secara optimum pada suhu 37 °C. 3 Apabila suhu persekitaran luar meningkat atau menurun daripada 37 °C, rangsangan suhu yang diterima oleh termoreseptor pada kulit dihantar melalui saraf ke pusat kawalan, iaitu hipotalamus yang terdapat di otak. 4 Hipotalamus akan menghantar isyarat ke efektor seperti otot licin, kelenjar peluh, otot regang, kelenjar tiroid dan kelenjar adrenal untuk mekanisme pembetulan. 5 Rajah 3. 2 menunjukkan mekanisme kawal atur suhu badan manusia. Mekanisme pembetulan Mekanisme pembetulan Reseptor Termoreseptor pada kulit Reseptor Termoreseptor pada kulit Pusat kawalan Hipotalamus di otak Pusat kawalan Hipotalamus di otak Suhu normal (37 °C) Meningkat Menurun Menurun Meningkat Efektor Otot licin di arteriol pada kulit Otot regang bulu roma Otot rangka Kelenjar peluh Kelenjar tiroid Kelenjar adrenal Efektor Otot licin di arteriol pada kulit Otot regang bulu roma Otot rangka Kelenjar peluh Kelenjar tiroid Kelenjar adrenal Rajah 3.2 Ringkasan mekanisme kawal atur suhu badan manusia 6 Apabila suhu badan meningkat melebihi suhu normal, 37 °C akibat bersenam atau cuaca panas, termoreseptor pada kulit dirangsang dan rangsangan di hantar ke hipotalamus di otak. Hipotalamus menghantar isyarat melalui sistem saraf ke bahagian-bahagian berlainan pada badan (efektor) untuk tindakan pembetulan. (a) Vasodilasi berlaku, iaitu salur darah mengembang dan lebih banyak darah mengalir ke permukaan kulit. Maka, lebih banyak haba dipancarkan ke persekitaran. (b) Otot licin di arteriol kulit mengendur. Ini menyebabkan lebih banyak darah mengalir ke kulit. Oleh itu, haba dapat dihilangkan ke persekitaran. (c) Otot regang bulu roma akan mengendur dan bulu roma menjadi mendatar. Ini mengurangkan pemerangkapan udara pada permukaan kulit dan seterusnya meningkatkan kehilangan haba ke persekitaran. (d) Otot rangka tidak mengecut dan tidak mengendur. Maka, badan tidak menggigil. (e) Kelenjar peluh dirangsang menyebabkan perpeluhan berlaku. Haba disingkirkan semasa penyejatan peluh dan ini menghasilkan kesan penyejukan pada badan. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 48 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

49 Tingkatan 1 Bab 3 (f) Kelenjar tiroid dan kelenjar adrenal kurang merembeskan hormon. Maka, kadar metabolisme menurun dan kurang haba dihasilkan. 7 Apabila suhu badan jatuh di bawah suhu normal, 37 °C akibat cuaca sejuk, termoreseptor pada kulit dirangsang dan rangsangan di hantar ke hipotalamus di otak. Hipotalamus menghantar isyarat melalui sistem saraf ke efektor seperti salur darah, otot licin, kelenjar peluh, otot regang, kelenjar tiroid dan kelenjar adrenal untuk tindakan pembetulan. (a) Salur darah mengecut (vasokonstriksi) dan kurang darah mengalir ke permukaan kulit. Maka, kurang haba dipancarkan ke persekitaran. (b) Otot licin di arteriol kulit mengecut. Ini menyebabkan kurang darah mengalir ke kulit. Oleh itu, kehilangan haba dapat dikurangkan. (c) Otot regang bulu roma mengecut dan bulu roma menegak. Selapisan udara terperangkap di permukaan kulit yang bertindak sebagai penebat haba yang mengurangkan kehilangan haba ke persekitaran. (d) Otot rangka mengecut dan mengendur dengan aktif dan menyebabkan badan menggigil. Menggigil meningkatkan suhu badan. (e) Kelenjar peluh tidak dirangsang. Maka, perpeluhan tidak berlaku. (f) Kelenjar tiroid dan kelenjar adrenal merembeskan hormon yang meningkatkan kadar metabolisme. Apabila kadar metabolisme meningkat, suhu badan pun turut meningkat. Mengawal Atur Kandungan Air 1 Proses kawal atur tekanan osmosis plasma darah mengimbangkan kandungan air dan garam mineral di dalam badan. 2 (a) Tekanan osmosis darah akan berkurang jika kita minum air berlebihan. Tekanan osmosis dikesan oleh osmoreseptor di hipotalamus. (b) Hipotalamus yang bertindak sebagai pusat kawalan menghantar maklumat ke kelenjar pituitari. Kelenjar pituitari merembeskan kurang hormon ADH atau tidak merembeskan ADH. Oleh itu, tidak berlaku penyerapan semula air di tubul distal dan duktus pengumpul di ginjal. Air yang berlebihan ini dikumuhkan sebagai air kencing. 3 (a) Apabila kita kurang minum air atau makan makanan masin, tekanan osmosis darah akan meningkat. Tekanan osmosis dikesan oleh osmoreseptor di hipotalamus. (b) Hipotalamus menghantar maklumat ke kelenjar pituitari. Kelenjar pituitari merembeskan lebih hormon ADH yang meningkatkan ketelapan duktus pengumpul di ginjal. Oleh itu, menggalakkan penyerapan semula air di tubul distal dan duktus pengumpul di ginjal. Hal ini menyebabkan tekanan osmosis darah menurun semula ke tahap optima. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 49 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

50 Tingkatan 1 Bab 3 4 Rajah 3.3 menunjukkan mekanisme kawal atur air dalam badan manusia. Mekanisme pembetulan Mekanisme pembetulan Reseptor Osmoreseptor di hipotalamus Reseptor Osmoreseptor di hipotalamus Pusat kawalan Hipotalamus menghantar maklumat ke kelenjar pituitari Pusat kawalan Hipotalamus menghantar maklumat ke kelenjar pituitari Efektor • Duktus pengumpul kurang telap kepada air (penyerapan semula air kurang) • Air kencing cair dan banyak terhasil Meningkat Menurun Menurun Meningkat Saraf Saraf Lebih ADH Kurang ADH dirembeskan dirembeskan Tekanan osmosis darah normal Efektor • Duktus pengumpul lebih telap kepada air, (penyerapan semula air meningkat) • Air kencing yang pekat dan sedikit terhasil Rajah 3.3 Ringkasan mekanisme kawal atur kandungan air dalam badan manusia Pernyataan masalah: Adakah kita berpeluh dalam keadaan panas atau sejuk? Hipotesis: Badan berpeluh apabila berada dalam keadaan panas. Radas/Bahan: Jam randik Pemboleh ubah: Pemboleh ubah dimanipulasikan – Suhu persekitaran Pemboleh ubah bergerak balas – Gerak balas badan (berpeluh atau tidak) Pemboleh ubah dimalarkan – Masa aktiviti Prosedur: 1 Murid dikumpulkan dalam dua kumpulan, A dan B. 2 Kumpulan A diminta duduk di dalam bilik yang tingkap dan pintunya terbuka selama 10 minit. Kipas di dalam bilik itu juga dihidupkan. 3 Kumpulan B diminta duduk di dalam bilik yang tingkap dan pintunya tertutup selama 10 minit. Kipas di dalam bilik itu dimatikan. 4 Selepas 10 minit, keadaan murid dalam setiap kumpulan diperhatikan sama ada mereka berpeluh atau tidak. 5 Keputusan eksperimen dicatatkan dalam jadual. Eksperimen 3.1 Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada perubahan suhu F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 50 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

51 Tingkatan 1 Bab 3 Keputusan: Sejuk (kipas dan tingkap dibuka) Panas (kipas dan tingkap ditutup) Awal eksperimen Tidak berpeluh Tidak berpeluh Selepas 10 minit Tidak berpeluh Berpeluh Perbincangan: 1 Murid-murid dalam kumpulan A yang duduk di dalam bilik yang dipasang kipas tidak berpeluh, manakala murid-murid dalam kumpulan B yang duduk di dalam bilik yang kipasnya dimatikan berpeluh selepas 10 minit. 2 Apabila berada dalam persekitaran yang panas, kelenjar peluh dirangsang menyebabkan perpeluhan berlaku. 3 Perpeluhan menyejukkan badan kerana haba badan disingkirkan semasa peluh tersejat. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Badan berpeluh apabila berada dalam keadaan panas. Pernyataan masalah: Adakah kadar denyutan nadi meningkat apabila melakukan aktiviti cergas? Hipotesis: Kadar denyutan nadi meningkat apabila melakukan aktiviti cergas. Radas/Bahan: Jam randik Pemboleh ubah: Pemboleh ubah dimanipulasikan – Jenis aktiviti Pemboleh ubah bergerak balas – Kadar denyutan nadi Pemboleh ubah dimalarkan – Masa aktiviti Prosedur: 1 Murid dikumpulkan dalam dua kumpulan, A dan B. 2 Murid daripada setiap kumpulan diminta menjalankan aktiviti yang dirancangkan, iaitu keadaan rehat, berjalan dan berlari. Setiap aktiviti dijalankan selama 10 minit. 3 Selepas 10 minit aktiviti dijalankan, bilangan nadi dikira selama satu minit dengan meletakkan dua jari di pergelangan tangan. Kadar denyutan nadi ialah bilangan nadi dalam seminit. 4 Keputusan eksperimen dicatatkan dalam jadual. Rajah 3.4 Mengira bilangan nadi Keputusan: Kumpulan Murid Kadar denyutan nadi (bilangan nadi per minit) Keadaan rehat Berjalan Berlari A P 90 108 125 B Q 92 110 128 Eksperimen 3.2 Mengkaji tindakan biologi yang memberikan gerak balas kepada kadar denyutan nadi F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 51 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

52 Tingkatan 1 Bab 3 Homeostasis dalam Haiwan 1 Homeostasis juga berlaku dalam haiwan. 2 Bagi haiwan berdarah panas seperti mamalia dan burung, homeostasis merupakan gabungan proses dalaman yang melibatkan hormon dan juga metabolisme. 3 Sebaliknya, haiwan berdarah sejuk seperti ular dan cicak bergantung pada persekitaran luar untuk mengekalkan homeostasis. 4 Haiwan berdarah sejuk (a) Haiwan berdarah sejuk tidak mampu menjana tenaga haba untuk mengawal suhu badan. (b) Haiwan berdarah sejuk bergantung sepenuhnya pada persekitaran luar untuk mengawal suhu badan untuk kekal hangat dan mengelakkan suhu badan daripada menjadi terlalu panas. (c) Haiwan berdarah sejuk biasanya berjemur untuk meningkatkan metabolisme. Reptilia seperti ular dan cicak menjadi aktif pada waktu siang dan menggunakan sinaran cahaya matahari untuk memanaskan badan. (d) Haba daripada sinaran matahari ini meningkatkan metabolisme, memberikan tenaga dan membantu haiwan ini mencernakan makanan. (e) Haiwan ini akan menyorok di tempat teduh atau masuk ke dalam lubang di dalam tanah untuk mengelakkan cuaca panas melampau yang akan menyebabkan pemanasan melampau. (f) Haiwan berdarah sejuk menyesuaikan dirinya dengan perubahan suhu persekitaran bagi mengekalkan homeostasis. Jadual 3.1 menunjukkan penyesuaian-penyesuaian tersebut. Perbincangan: 1 Denyutan nadi ialah tekanan yang berterusan dalam arteri yang disebabkan oleh degupan jantung. 2 Kadar denyutan nadi berbeza bagi setiap orang. 3 Kadar denyutan nadi rendah semasa dalam keadaan rehat dan meningkat apabila melakukan aktiviti cergas. 4 Kecergasan sesuatu aktiviti mempengaruhi kadar denyutan nadi. Lebih cergas aktiviti bermakna lebih banyak pergerakan. Maka, lebih tenaga diperlukan. Untuk mendapat lebih tenaga, respirasi sel perlu berlaku pada kadar yang lebih cepat. Lebih banyak oksigen diperlukan dan karbon dioksida dibebaskan. Oleh itu, jantung berdegup lebih cepat untuk mengepam darah dengan cepat ke seluruh badan. Dengan itu, kadar denyutan nadi pun meningkat. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Kadar denyutan nadi meningkat apabila melakukan aktiviti cergas. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 52 15/3/2023 11:30:11 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

53 Tingkatan 1 Bab 3 Jadual 3.1 Penyesuaian haiwan berdarah sejuk terhadap perubahan suhu Persekitaran yang sejuk Persekitaran yang panas Kadar metabolisme mengurang Kadar metabolisme meningkat Aktiviti badan menjadi perlahan Aktiviti badan menjadi lebih cepat Pergerakan menjadi perlahan Pergerakan menjadi lebih pantas Suhu badan mengurang Suhu badan meningkat 5 Haiwan berdarah panas (a) Haiwan berdarah panas mengekalkan suhu badannya pada suhu yang tetap. (b) Haiwan berdarah panas menjana haba apabila berada di persekitaran yang lebih sejuk dan menyejukkan badannya apabila berada di persekitaran yang lebih panas. (c) Untuk menjana haba, haiwan berdarah panas menukarkan makanan yang dimakan kepada tenaga haba. Sebahagian besar makanan digunakan untuk mengekalkan suhu badan. Hanya sedikit sahaja makanan yang dimakan ditukar kepada jisim badan. (d) Pada persekitaran yang panas, haiwan berdarah panas berpeluh untuk menghilangkan haba melalui penyejatan air. Contohnya, haiwan mamalia seperti monyet mempunyai kelenjar peluh di seluruh badannya. Kucing dan anjing mempunyai kelenjar peluh hanya pada tapak kaki. (e) Ada sesetengah haiwan mencungap untuk menghilangkan haba daripada badannya. Contohnya, anjing mencungap dan menjelirkan lidahnya untuk menyejukkan badannya pada hari panas. (f) Gajah mempunyai telinga yang besar dan nipis. Dengan mengibaskan telinganya, gajah dapat menghilangkan haba dengan cepat. (g) Gajah juga gemar berendam di dalam air untuk menyejukkan badannya. Contoh haiwan lain yang berendam dalam air untuk menyejukkan badan ialah kerbau dan badak air. (h) Kucing menjilat bulunya untuk menghilangkan haba daripada badannya. (i) Kebanyakan mamalia mempunyai bulu yang tebal untuk mengekalkan suhu badan pada musim sejuk. (j) Haiwan berdarah panas juga akan menggigil di persekitaran sejuk untuk menjana haba apabila badannya menjadi terlalu sejuk. (k) Sesetengah haiwan akan bermigrasi dari kawasan sejuk ke kawasan panas pada musim sejuk bagi mengelakkan cuaca sejuk. Contohnya, burung. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 53 15/3/2023 11:30:12 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

54 Tingkatan 1 Bab 3 Homeostasis dalam Tumbuhan 1 Tumbuhan juga bergerak balas terhadap perubahan persekitaran dan mengekalkan keadaan dalamannya, iaitu homeostasis. 2 Tumbuhan melakukan mekanisme yang berbeza untuk mengekalkan homeostasis air dan bahan kimia seperti oksigen, karbon dioksida dan bahan-bahan bernitrogen. 3 Tumbuhan mengekalkan homeostasis dengan membuka stoma cukup untuk membenarkan fotosintesis berlaku dan tidak terlalu besar sehingga menyebabkan kehilangan air yang berlebihan. 4 Sel pengawal mengawal atur pergerakan gas-gas keluar dan masuk ke dalam tisu daun. Stoma terbuka pada siang hari dan tertutup pada waktu malam. Sel pengawal bergerak balas dengan keadaan persekitaran untuk membantu mengekalkan homeostasis di dalam daun. 5 (a) Pada waktu siang, tumbuhan melakukan fotosintesis dan respirasi. Karbon dioksida yang terhasil oleh respirasi sel organisma hidup digunakan oleh tumbuhan untuk menjalani fotosintesis. (b) Pada waktu malam, tumbuhan tidak melakukan fotosintesis tetapi hanya melakukan respirasi. Semasa respirasi, tumbuhan menyerap oksigen dan membebaskan karbon dioksida melalui stoma pada daun dan batang muda melalui resapan. Pada akar pula, karbon dioksida disingkirkan melalui rerambut akar. 6 Tumbuhan mendapat air daripada tanah melalui akar dan juga wap air yang terhasil daripada respirasi sel. Tumbuhan menyimpan air di dalam sel-selnya untuk kesegahan. 7 Air yang berlebihan disingkirkan daripada tumbuhan melalui transpirasi. 8 Transpirasi ialah proses kehilangan air daripada stoma tumbuhan. Transpirasi membantu mengawal atur air dalam tumbuhan. Di samping itu, transpirasi menyejukkan tumbuhan. 9 Pada waktu malam, transpirasi tidak berlaku kerana kebanyakan stoma tumbuhan tertutup. Jika terdapat kandungan air yang tinggi di dalam tanah, air akan memasuki akar dan terkumpul di dalam xilem. Secara amnya, stoma terbuka pada siang hari apabila fotosintesis berlaku dan tertutup pada malam hari supaya tidak berlaku kehilangan air. 10 Pada hari yang panas terik, transpirasi yang berterusan akan menyebabkan tumbuhan menjadi layu. Maka, stoma akan tertutup bagi mengurangkan transpirasi dan seterusnya mengelakkan kehilangan air yang berlebihan. Sel pengawal bergerak balas pada keadaan persekitaran seperti suhu dan keadaan angin untuk mengekalkan homeostasis dalam daun. 11 Sesetengah tumbuhan seperti rumput memaksa air berlebihan keluar melalui liang khas yang terdapat di hujung daun dan membentuk titisan air. Kehilangan air dalam bentuk titisan air pada hujung daun ini disebut gutasi. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 54 15/3/2023 11:30:12 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

55 Tingkatan 1 Bab 3 12 Bahan-bahan buangan metabolisme tumbuhan disimpan di dalam tumbuhan sebagai bahan-bahan tidak larut. Contohnya, kalsium oksalat disimpan dalam bentuk kristal di dalam daun dan batang tumbuhan seperti pokok tomato. 13 Bagi tumbuhan yang menggugurkan daunnya setahun sekali, bahan-bahan buangan ini disingkirkan semasa tumbuhan menggugurkan daunnya. 14 Bahan buangan lain yang disingkirkan daripada tumbuhan ialah resin (tumbuhan konifer), gam, lateks (pokok getah) dan lendir (pokok bendi). Menghargai Kepentingan Homeostasis 1 Sel-sel di dalam organisma hidup bergantung pada persekitaran dalaman untuk hidup dan berfungsi. 2 Homeostasis mengawal atur persekitaran dalaman organisma supaya keadaannya dikekalkan dan sesuai untuk sel-sel hidup dan berfungsi. 3 Jika keadaan persekitaran dalaman tidak sesuai, banyak proses seperti osmosis dan resapan serta enzim tidak dapat berfungsi dengan betul. 4 Proses resapan dan osmosis bergantung pada keseimbangan air dan garam mineral dalam badan yang dikawal atur oleh homeostasis. 5 Enzim mempercepat tindak balas kimia di dalam sel. Enzim berfungsi dengan baik pada suhu tertentu. Sekali lagi homeostasis memainkan peranan penting kepada sel dengan mengekalkan suhu badan yang tetap supaya enzim dapat berfungsi dengan optima. 6 Oleh itu, homeostasis sangat penting dalam semua organisma hidup seperti manusia, haiwan dan tumbuhan. Tanpa homeostasis, proses hidup dalam organisma tidak dapat berjalan dengan lancar. 7 Kepentingan homeostasis: (a) Menyediakan persekitaran dalaman yang optimum supaya proses hidup organisma berjalan dengan lancar. (b) Mengekalkan persekitaran dalaman yang seimbang dan stabil. (c) Membenarkan tindak balas enzim berlaku pada kadar optima. (d) Mengawal kadar metabolisme organisma supaya cekap bergantung pada keperluan badan. (e) Membolehkan organisma hidup dalam julat habitat yang lebih luas. F1 Revisi Cepat PT3 Sain3(46-55).indd 55 15/3/2023 11:30:12 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

56 Tingkatan 1 Bab 4 Nota Grafik Bab 4 Pembiakan Jenis Pembiakan Pembiakan Aseks Pembiakan seksual Pembiakan aseksual Melibatkan dua induk. Melibatkan hanya satu induk. Melibatkan gamet. Tidak melibatkan gamet. Melibatkan proses persenyawaan. Ibu Gamet betina Persenyawaan Zigot Embrio Bapa Gamet jantan • Tidak melibatkan proses persenyawaan. • Penghasilan atau pertumbuhan individu baharu berlaku melalui pertunasan, pembentukan spora, pembelahan dedua atau penjanaan semula daripada satu individu matang. Tunas Anak hidra Paramesium • Anak mempunyai ciri-ciri yang berbeza daripada induk. • Menghasilkan anak-anak yang mempunyai variasi. • Anak mempunyai ciri-ciri yang sama dengan induk. • Tiada variasi pada anak-anak yang dihasilkan. Pembelahan dedua 1 2 3 4 5 Sel matang membahagi kepada dua sel anak. Contoh: bakteria, ameba dan paramesium. Pertunasan Tunas Tunas tumbuh daripada badan organisma induk. Tunas menjadi matang dan memisahkan dirinya daripada induk. Contoh: hidra dan yis. Penjanaan semula Badan induk terpisah kepada fragmen-fragmen. Setiap fragmen bertumbuh dan berkembang menjadi individu baharu. Contoh: cacing pipih dan bintang laut. Pembentukan spora Sporangium Spora Apabila sporangium matang, ia pecah dan membebaskan spora. Spora bercambah menjadi tumbuhan baharu apabila jatuh di tempat yang lembap. Contoh: mukor, lumut dan paku pakis. Pembiakan vegetatif • Tidak melibatkan biji benih atau spora. • Tumbuhan baharu tumbuh daripada bahagian-bahagian tertentu pada tumbuhan induk, iaitu disebut bahagian vegetatif. • Bahagian vegetatif boleh jadi daun, batang atau akar. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 56 15/3/2023 11:31:53 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

57 Tingkatan 1 Bab 4 4 Pembiakan Tema 2: Penyenggaraan dan Keseinambungan Hidup Bab 4.1 Pembiakan Seks dan Aseks TP 2 Memahami pembiakan 1 Pembiakan ialah proses menghasilkan individu baharu oleh organisma hidup. 2 Kepentingan pembiakan: (a) Untuk meningkatkan bilangan individu atau anak daripada spesies yang sama. (b) Untuk memastikan spesies haiwan dan tumbuhan tidak menjadi pupus. 3 Terdapat dua jenis pembiakan, iaitu pembiakan seks dan pembiakan aseks. Pembiakan Seks 1 Pembiakan seks melibatkan percantuman sel-sel pembiakan (gamet) dua induk, iaitu induk jantan dan induk betina. 2 Percantuman nukleus gamet jantan dengan nukleus gamet betina untuk membentuk zigot disebut persenyawaan. 3 Z i g o t m e n j a l a n i pembahagian sel beberapa kali sebelum individu baharu terbentuk. 4 Persenyawaan hanya berlaku dalam pembiakan seks. Ovum Persenyawaan Embrio Zigot Sperma Rajah 4.1 Proses pembiakan 5 Percantuman bahan seks dalam manusia genetik antara dua induk menghasilkan individu baharu yang mempunyai variasi. 6 Variasi ialah perbezaan antara individu dari spesies yang sama. 7 Persenyawaan boleh dibahagikan kepada persenyawaan dalam dan persenyawaan luar. 8 Jadual 4.1 menunjukkan perbezaan antara persenyawaan dalam dengan persenyawaan luar. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 57 15/3/2023 11:31:53 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

58 Tingkatan 1 Bab 4 Jadual 4.1 Perbezaan antara persenyawaan dalam dengan persenyawaan luar Persenyawaan dalam Persenyawaan luar Percantuman nukleus gamet jantan dengan nukleus gamet betina berlaku di dalam badan haiwan betina. Percantuman nukleus gamet jantan dengan nukleus gamet betina berlaku di luar badan haiwan betina. Berlaku dalam mamalia, reptilia, burung dan serangga. Berlaku dalam kebanyakan haiwan akuatik seperti katak, ikan dan kodok. Kebaikan: Ovum, zigot dan embrio selamat di dalam badan betina. Keburukan: Banyak gamet perlu dihasilkan. Kebarangkalian gamet mati sebelum persenyawaan berlaku adalah tinggi. Pembiakan Aseks 1 Pembiakan aseks melibatkan hanya satu induk atau satu organisma matang. Pembiakan aseks tidak melibatkan gamet. 2 Individu baharu yang terhasil adalah serupa dari segi genetik dengan induknya. Tiada variasi pada anak yang dihasilkan. 3 Pembiakan aseks berlaku dalam sesetengah tumbuhan dan haiwan peringkat rendah seperti hidra, ameba dan paramesium. 4 Jadual 4.2 menunjukkan kebaikan dan keburukan pembiakan aseks. Jadual 4.2 Kebaikan dan keburukan pembiakan aseks Kebaikan Keburukan Bilangan anak yang banyak dapat dihasilkan dengan pantas hanya daripada satu induk. Anak yang terhasil serupa dari segi genetik bermakna sebarang kelemahan sifat, kecacatan atau penyakit genetik akan diwarisi kepada generasi seterusnya. Hanya memerlukan satu induk dan tidak memerlukan sel pembiakan. Tiada variasi, menyebabkan kurang kepelbagaian organisma dalam populasi. Bilangan organisma yang banyak bermakna spesies berupaya untuk terus hidup apabila keadaan persekitaran atau bilangan pemangsa berubah. Keadaan yang tidak sesuai seperti penyakit atau suhu melampau boleh menghapuskan semua organisma. 5 Terdapat lima jenis pembiakan aseks, iaitu belahan dedua, pertunasan, pembentukan spora, regenerasi (penjanaan semula) atau fragmentasi dan pembiakan vegetatif. Belahan Dedua 1 Dalam belahan dedua, satu sel matang membahagi menjadi dua sel anak. Pembiakan aseks Belahan dedua Pertunasan Pembentukan spora Penjanaan semula Pembiakan vegetatif • Bakteria • Ameba • Paramesium • Hidra • Yis • Kulat • Lumut • Paku pakis • Cacing pipih • Bintang laut • Tapak sulaiman • Bawang • Keladi • Halia • Ubi kentang • Pokok setawar Rajah 4.2 Pembiakan aseks Peta Pokok F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 58 15/3/2023 11:31:53 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

59 Tingkatan 1 Bab 4 2 Sel mula membahagi dengan cara menggandakan bahan genetiknya kepada dua set lengkap, dan kemudiannya terus berkembang. 3 Apabila mencapai saiz yang tertentu, sel membahagi kepada dua lalu menghasilkan dua sel anak dengan bahan genetik yang serupa. 4 Contoh organisma yang menjalani belahan dedua ialah bakteria, ameba dan paramesium. Rajah 4.3 Belahan dedua dalam paramesium Pertunasan 1 Tunas tumbuh daripada badan organisma induk. 2 Tunas kemudiannya membesar, menjadi matang, memisahkan dirinya daripada induk dan menjadi individu baharu. 3 Contoh organisma yang menjalani pembiakan jenis pertunasan ialah hidra dan yis. Yis Hidra Rajah 4.4 Pertunasan Tunas Tentakel Tunas yang berkembang Tunas Anak hidra Pembentukan Spora 1 Spora dihasilkan dalam kantung spora (sporangium). 2 Apabila matang, sporangium pecah lalu membebaskan spora. Spora bercambah dan tumbuh menjadi tumbuhan baharu apabila jatuh di tempat yang lembap. 3 Pembentukan spora berlaku pada kulat, lumut dan paku pakis. Spora Sporangium Hifa Rajah 4.5 Penghasilan spora dalam kulat Regenerasi (Penjanaan semula) 1 Badan organisma induk terpisah kepada beberapa bahagian atau fragmen. 2 Setiap fragmen mempunyai kemampuan untuk bertumbuh dan berkembang menjadi individu baharu yang sempurna. 3 Contoh organisma yang melakukan pembiakan jenis ini ialah cacing pipih dan bintang laut. Rajah 4.6 Regenerasi dalam cacing pipih Pembiakan Vegetatif 1 Pembiakan vegetatif ialah sejenis pembiakan aseks dalam tumbuhan yang bergantung pada struktur-struktur tertentu pada tumbuhan induk. 2 Struktur pada bahagian tumbuhan induk yang menumbuhkan tumbuhan baharu disebut bahagian vegetatif. 3 Pembiakan vegetatif tidak melibatkan pengeluaran biji benih atau spora. 4 Kebanyakan bahagian vegetatif mengandungi makanan simpanan dan boleh tumbuh menjadi tumbuhan baharu. Tumbuhan baharu ini kemudiannya akan menghasilkan makanannya sendiri melalui fotosintesis. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 59 15/3/2023 11:31:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

60 Tingkatan 1 Bab 4 5 Bahagian vegetatif termasuk batang, daun dan akar. Jadual 4.3 menunjukkan bahagian-bahagian vegetatif dan contoh-contohnya. Jadual 4.3 Bahagian-bahagian vegetatif dan contoh-contohnya Bahagian vegetatif Organ vegetatif Contoh Penerangan Daun Begonia, pokok setawar Tunas yang tumbuh pada sisi daun akan tumbuh menjadi tumbuhan baharu. Batang Bebawang Bawang, lili, tulip Batang pendek dengan daun-daun tebal berisi. Pucuk baharu tumbuh daripada tunas pada aksil daun tebal berisi. Umbisi Keladi, sengkuang cina Batang bawah tanah yang pendek, bengkak dan menegak. Pucuk baharu terbentuk daripada tunas yang terletak di bahagian atas umbisi. Batang rayap Rumput, strawberi Batang yang tumbuh secara mendatar di atas permukaan tanah. Tumbuhan baharu tumbuh daripada hujung mata tunas. Rizom Halia, lalang Batang bawah tanah yang mendatar yang menghasilkan pucuk dan akar daripada mata tunasnya. Tuber Kentang, dahlia Batang bawah tanah yang menghasilkan pucukpucuk baharu daripada tunas atau ‘mata tunas’. Sulur Pisang, nanas Pucuk-pucuk baharu yang tumbuh daripada batang bawah tanah. Akar Lobak merah, keledek Tunas adventitius yang terbentuk daripada akar. Tunas-tunas ini tertanggal daripada akar dan tumbuh menjadi tumbuhan baharu. 6 Kebaikan pembiakan vegetatif (a) Tumbuhan muda mendapat makanan daripada tumbuhan induk sehinggalah tumbuhan ini boleh membuat makanannya sendiri. (b) Tumbuhan yang membiak melalui pembiakan vegetatif tumbuh lebih cepat daripada tumbuhan yang tumbuh melalui biji benih. (c) Buah dihasilkan dalam jangka masa yang lebih pendek melalui pembiakan vegetatif daripada tumbuhan yang tumbuh melalui biji benih. (d) Pembiakan vegetatif tidak memerlukan agen pendebungaan. (e) Pembiakan vegetatif tidak melibatkan gamet. 7 Keburukan pembiakan vegetatif (a) Tumbuhan baharu yang dihasilkan adalah serupa dari segi genetik dengan tumbuhan induk. Tiada variasi dalam anak pokok yang dihasilkan. Oleh itu, ciri-ciri yang tidak berkualiti pada tumbuhan induk akan diwarisi oleh tumbuhan baharu. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 60 15/3/2023 11:31:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

61 Tingkatan 1 Bab 4 (b) Tumbuhan baharu tumbuh di kawasan yang sama dengan tumbuhan induk. Ini menyebabkan kesesakan dan persaingan untuk ruang, nutrien dan cahaya matahari antara tumbuhan baharu dengan tumbuhan induk. Perbezaan antara Pembiakan Seks dengan Pembiakan Aseks Jadual 4.4 Perbezaan antara pembiakan seks dengan pembiakan aseks Pembiakan seks Pembiakan aseks Melibatkan dua induk Melibatkan satu induk Melibatkan gamet Tidak melibatkan gamet Melibatkan proses persenyawaan Tidak melibatkan proses persenyawaan Anak yang dihasilkan mempunyai ciri-ciri yang berbeza daripada induk (menunjukkan variasi genetik). Anak yang dihasilkan mempunyai ciriciri yang serupa dengan induk (tiada variasi). Menghasilkan bilangan individu yang kecil pada satu-satu masa. Menghasilkan bilangan individu yang banyak pada satu-satu masa. Berlaku dalam manusia dan organisma peringkat tinggi seperti ikan, burung, amfibia, reptilia, mamalia, invertebrata dan tumbuhan berbunga. Berlaku dalam organisma peringkat rendah seperti ameba, hidra dan paramesium. Kepentingan Pembiakan 1 Pembiakan penting bagi organisma kerana pembiakan dapat menambahkan bilangan organisma dalam populasi dan seterusnya dapat mengekalkan keterushidupan spesies. 2 Pembiakan memastikan spesies sesuatu haiwan atau tumbuhan tidak menjadi pupus. 3 Pembiakan seks menghasilkan individu baharu yang berbeza dari segi genetik daripada induknya. Maka, wujud kepelbagaian dalam populasi. 4 Pembiakan seks penting dalam bidang pembiakbakaan haiwan ternakan dan tumbuhan untuk menghasilkan haiwan atau tumbuhan baka tulen yang memiliki ciri-ciri berkualiti yang penting untuk tujuan komersial. Misalnya, bagi seekor lembu, ciri kualiti yang dikehendaki ialah banyak susu, banyak daging, banyak anak dan tahan terhadap penyakit. Kaedah pembiakbakaan terpilih dilakukan dengan memilih baka terbaik untuk dikacukkan. Oleh itu, ciri berkualiti dapat diturunkan kepada anak dan seterusnya dapat dibiakkan untuk tujuan komersial. 5 Pembiakan aseks dalam tumbuhan penting untuk tujuan komersial kerana tumbuhan baharu dapat dihasilkan dalam jangka masa yang lebih singkat melalui satu induk yang dikenal pasti ciri berkualiti yang dikehendaki. Satu kelebihan pembiakan aseks ialah ciri generasi anak tumbuhan dapat dijangkakan kerana mempunyai genetik yang serupa dengan induk. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 61 15/3/2023 11:31:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

62 Tingkatan 1 Bab 4 4.2 Sistem Pembiakan Manusia Sistem Pembiakan Lelaki 1 Sistem pembiakan lelaki terdiri daripada skrotum, sepasang testis, duktus sperma, vesikel semen, kelenjar prostat, uretra dan zakar. Pundi kencing Vesikel semen Kelenjar prostat Zakar Duktus sperma Uretra Testis Skrotum Pandangan hadapan Pandangan sisi Rajah 4.7 Sistem pembiakan lelaki 2 Jadual 4.5 menunjukkan struktur dan fungsi sistem pembiakan lelaki. Jadual 4.5 Struktur dan fungsi sistem pembiakan lelaki Struktur Fungsi dan penerangan Testis • Menghasilkan sperma dan hormon seks lelaki. Skrotum • Kantung kulit yang menempatkan dan melindungi testis di luar badan. Duktus sperma • Tiub yang mengangkut sperma daripada testis ke uretra. Vesikel semen • Menyimpan sperma dan merembeskan bendalir yang kaya gula yang memberi tenaga dan membantu sperma untuk bergerak. Campuran bendalir dan sperma disebut air mani. Kelenjar prostat • Menghasilkan cecair beralkali yang bercampur dengan air mani semasa ejakulasi. • Cecair ini melindungi sperma daripada persekitaran berasid faraj, oleh itu membantu kemotilan dan keterushidupan sperma. Uretra • Tiub di dalam zakar yang menyalurkan air kencing dan sperma dalam air mani. • Mengangkut sperma dan air mani keluar daripada badan. Zakar • Organ yang terdiri daripada tisu-tisu lembut yang kaya dengan salur darah. • Memindahkan air mani daripada testis ke faraj semasa hubungan seks. Struktur dan Fungsi Sperma 1 Sperma ialah sel pembiakan lelaki (gamet jantan) yang dihasilkan oleh testis. 2 Sperma ialah sel terkecil di dalam badan manusia. 3 Jangka hayat sperma adalah kurang daripada 72 jam. 4 Sperma terdiri daripada tiga bahagian, iaitu kepala, leher (bahagian tengah) dan ekor. 5 Kepala sperma mempunyai nukleus yang mengandungi bahan genetik yang membawa maklumat genetik bapa untuk diwariskan daripada bapa kepada anak. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 62 15/3/2023 11:31:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

63 Tingkatan 1 Bab 4 6 Ekor sperma membolehkan sperma untuk berenang di dalam faraj, uterus dan seterusnya naik ke tiub Fallopio untuk bertemu ovum supaya persenyawaan boleh berlaku. 7 Fungsi sperma ialah mensenyawakan ovum untuk membentuk zigot yang akan berkembang menjadi fetus. Rajah 4.8 Sperma manusia Nukleus Kepala Leher Ekor Sistem Pembiakan Perempuan 1 S i s t e m p e m b i a k a n perempuan terdiri daripada sepasang ovari, tiub Fallopio, uterus, faraj dan serviks. 2 Jadual 4.6 menunjukkan struktur dan fungsi sistem pembiakan perempuan. Rajah 4.9 Organ pembiakan perempuan Tiub Fallopio Ovari Uterus Serviks Faraj Uretra Jadual 4.6 Struktur dan fungsi sistem pembiakan perempuan Struktur Fungsi dan penerangan Ovari • Menghasilkan gamet betina (ovum) dan hormon seks perempuan. Tiub Fallopio • Tiub berotot tempat berlakunya proses persenyawaan. Uterus • Kantung berotot dengan lapisan lembut dan dinding tebal yang kaya dengan salur-salur darah. • Tempat ovum tersenyawa menempel. • Embrio berkembang menjadi fetus di dalam uterus. Serviks • Merupakan saluran sempit yang menyambungkan uterus dan vagina. • Diselaputi oleh tisu yang merembeskan mukus untuk memudahkan sperma berenang ke tiub Fallopio. • Semasa bersalin, serviks menjadi nipis dan terbuka. • Membenarkan pengaliran darah haid daripada uterus ke dalam faraj, dan menyalurkan sperma ke dalam uterus semasa hubungan seks. Faraj • Tiub berotot yang bermula dari serviks dan membuka ke bahagian luar badan perempuan. • Tempat air mani lelaki terkumpul semasa hubungan seks. • Bertindak sebagai saluran kelahiran. • Menyediakan laluan bagi darah haid untuk meninggalkan badan daripada uterus. Struktur dan Fungsi Ovum 1 Sel telur atau ovum ialah sel pembiakan perempuan (gamet betina) yang dihasilkan oleh ovari. 2 Ovum merupakan sel terbesar di dalam badan manusia. 3 Ovum berbentuk sfera dan berdiameter lebih kurang 0.1 mm. 4 Ovum mempunyai nukleus, sitoplasma dan membran sel. Membran sel dikelilingi oleh bahan seperti jeli. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 63 15/3/2023 11:31:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

64 Tingkatan 1 Bab 4 5 Nukleus ovum mengandungi bahan genetik yang membawa maklumat genetik ibu untuk diwariskan kepada anak. 6 Ovum mempunyai sitoplasma yang besar yang membekalkan makanan untuk perkembangan zigot. 7 Tidak seperti sperma, ovum tidak boleh bergerak dengan sendirinya. 8 Fungsi ovum ialah untuk bercantum dengan sperma bagi membentuk zigot yang akan berkembang menjadi fetus. Rajah 4.10 Struktur ovum Membran sel Lapisan jeli Sitoplasma yang mengandungi makanan Nukleus mengandungi bahan genetik Akil Baligh 1 Akil baligh ialah peringkat apabila seorang manusia menjadi matang dari segi seksual. 2 Apabila seseorang mencapai akil baligh, beliau akan mengalami perubahan fizikal, fisiologi (fungsi badan) dan emosi. 3 Hormon seks lelaki yang dihasilkan semasa mula akil baligh berfungsi mengawal ciri-ciri seks sekunder lelaki. 4 Hormon seks perempuan yang dihasilkan semasa mula akil baligh berfungsi mengawal ciri-ciri seks sekunder perempuan. Jadual 4.7 Perbezaan antara akil baligh lelaki dengan akil baligh perempuan Akil baligh bagi lelaki Akil baligh bagi perempuan • Bermula antara umur 12 – 14 tahun • Bermula antara umur 11 – 13 tahun • Testis mula menghasilkan sperma dan hormon seks lelaki • Perubahan fizikal: – Badan menjadi lebih tinggi dan berotot – Zakar dan testis membesar – Bulu mulai tumbuh di muka (misai dan janggut) – Bulu mulai tumbuh di bahagian ketiak dan kemaluan – Suara menjadi garau • Mulai tertarik kepada kaum perempuan • Ovari mulai menghasilkan ovum dan hormon seks perempuan • Perubahan fizikal: – Badan menjadi lebih tinggi dan besar – Buah dada dan pinggul membesar – Bulu mulai tumbuh di bahagian ketiak dan kemaluan – Pengumpulan lemak di bawah kulit – Kitaran haid bermula • Menjadi malu dan mulai tertarik kepada kaum lelaki Perbandingan antara Sperma dengan Ovum Jadual 4.8 Perbandingan antara sperma dengan ovum Persamaan: • Membawa maklumat genetik • Sel pembiakan seks Sperma Aspek Ovum Jantan Gamet Betina Testis Dihasilkan oleh Ovari 0.01 – 0.05 mm Saiz 0.1 mm Panjang (seperti berudu) Bentuk Sfera F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 64 15/3/2023 11:31:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

65 Tingkatan 1 Bab 4 Sperma Aspek Ovum Berjuta dalam sehari Bilangan yang dihasilkan Satu dalam masa 28 hari Boleh bergerak Pergerakan Tidak boleh bergerak Sehingga 72 jam Jangka hayat Sehingga 24 jam 4.3 Kitar Haid 1 Haid atau pendarahan bulanan ialah kemerosotan pelapik dinding uterus dan pengaliran darah daripada uterus melalui faraj. 2 Tempoh haid biasanya berlangsung antara tiga hingga lima hari. Haid berlaku sekali dalam tempoh masa 28 hari. Tempoh masa ini disebut kitar haid. 3 Kitar haid bermula apabila seorang perempuan itu mencapai akil baligh dan berakhir ketika dia berumur lewat 40an atau awal 50an. 4 Kitar haid boleh dibahagikan kepada empat fasa utama. Rajah 4.11 dan Jadual 4.9 menunjukkan fasa-fasa dalam kitar haid. Rajah 4.11 Fasa-fasa dalam kitar haid Hari 1 ke-2 ke-3 ke-4 ke-5 ke-6 ke-7 ke-8 ke-9 ke-10 ke-11 ke-12 ke-13 ke-15 ke-14 ke-16 ke-17 ke-18 ke-19 ke-20 ke-21 ke-22 ke-23 ke-24 ke-25 ke-26 ke-27 ke-28 1 2 3 4 Jadual 4.9 Fasa-fasa kitar haid Hari dalam kitar haid Fasa 1 1 – 5 Fasa haid • Kemerosotan pelapik dinding uterus. • Pengeluaran (discas) ovum tidak tersenyawa, darah dan pelapik dinding uterus. 2 6 – 11 Fasa pemulihan • Penebalan dan pembinaan semula pelapik dinding uterus • Pembentukan lebih banyak salur-salur darah 3 12 – 17 Fasa subur atau pengovulan • Dinding uterus dan salur-salur darah terus dibina • Pengovulan (ovum dibebaskan) berlaku pada hari ke-14 4 18 – 28 Fasa prahaid • Dinding uterus menjadi tebal dan dibekalkan dengan banyak salur darah bagi persediaan penempelan ovum yang tersenyawa. • Jika persenyawaan tidak berlaku, pelapik dinding uterus akan mula merosot dan terurai. Kitar haid berulang semula. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 65 15/3/2023 11:31:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

66 Tingkatan 1 Bab 4 5 Ovum dikeluarkan pada hari ke-13 hingga ke-15 dalam kitar haid. Pembebasan ovum daripada ovari disebut sebagai pengovulan. 6 Wanita mungkin mengalami sindrom prahaid sebaik sahaja sebelum haid. Gejala-gejalanya termasuklah sakit di bahagian abdomen, sakit kepala, stres, risau dan emosi yang berubah-ubah. 7 Peringkat apabila wanita berhenti dari mengalami haid dinamakan putus haid. 8 Kepentingan menjaga kebersihan diri ketika haid: (a) Untuk mencegah jangkitan bakteria atau virus yang boleh menyebabkan jangkitan saluran kencing. (b) Untuk mencegah bau yang tidak menyenangkan. (c) Untuk mencegah kegatalan. 9 Langkah-langkah menjaga kebersihan diri ketika haid: (a) Tukar tuala wanita 3 – 4 kali sehari. (b) Guna tuala wanita yang bersesuaian. (c) Mandi setiap hari dan cuci alat sulit menggunakan sabun dan air yang banyak. 4.4 Persenyawaan dan Kehamilan Persenyawaan 1 Semasa hubungan seks, berjuta-juta sperma dibebaskan oleh zakar ke dalam faraj. 2 Sperma-sperma ini kemudiannya berenang melalui serviks dan memasuki uterus sebelum sampai ke tiub Fallopio. 3 Jika satu ovum matang hadir di tiub Fallopio, persenyawaan akan berlaku. Semasa persenyawaan, (a) hanya satu sperma berjaya menembusi ovum (b) kepala sperma menembusi ovum dan ekornya tertinggal di luar ovum (c) satu membran terbentuk mengelilingi ovum untuk menghalang sperma lain daripada memasuki ovum 4 Nukleus sperma bercantum dengan nukleus ovum lalu membentuk zigot. Ini berlaku di tiub Fallopio. Proses ini disebut persenyawaan. Membran Nukleus Nukleus daripada sperma memasuki ovum untuk bercantum Sperma dengan nukleus ovum yang berjaya menembusi ovum Ekor sperma yang berjaya tertinggal di luar Rajah 4.12 Persenyawaan Kehamilan 1 Proses kehamilan hanya bermula selepas berlakunya persenyawaan. 2 Setelah persenyawaan, zigot bergerak menuruni tiub Fallopio ke uterus. 3 Dalam perjalanan ke uterus, zigot melalui banyak kali pembahagian sel untuk menjadi satu bebola sel yang disebut embrio. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 66 15/3/2023 11:31:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

67 Tingkatan 1 Bab 4 4 Embrio kemudian menempelkan dirinya di pelapik dinding uterus dan berkembang menjadi fetus. Zigot Bebola sel Embrio Fetus Bayi Peta Alir Bermula daripada satu sel. Hasil daripada percantuman ovum dengan sperma. Kemudian membahagi kepada dua sel dan seterusnya. Bebola sel yang terhasil melalui pembahagian sel zigot banyak kali (hingga minggu ke-8). Kelihatan seperti manusia. Kaki dan tangannya boleh dilihat dengan jelas. Bayi yang lengkap sepenuhnya (37 – 40 minggu).Semua organ telah terbentuk dengan sempurna dan boleh berfungsi. Rajah 4.13 Peringkat-peringkat kehamilan 5 Tempoh kehamilan bermula dari masa embrio menempel di dinding uterus sehinggalah bayi dilahirkan. Kehamilan mengambil masa lebih kurang 37 – 40 minggu, iaitu sehinggalah bayi terbentuk lengkap sepenuhnya dan bersedia untuk dilahirkan. 6 Rajah 4.14 dan Jadual 4.10 menunjukkan proses-proses yang terlibat dalam persenyawaan dan penempelan embrio. 7 8 4 3 5 6 2 1 9 Rajah 4.14 Persenyawaan dan penempelan embrio Jadual 4.10 Proses yang terlibat dalam persenyawaan dan penempelan embrio Peringkat Proses Huraian dan penjelasan 1 Pengovulan Pembebasan ovum matang daripada ovari ke dalam tiub Fallopio. 2 Persenyawaan Percantuman nukleus sperma dengan nukleus ovum dalam tiub Fallopio. 3 4 5 6 7 Siri pembahagian sel Zigot membahagi banyak kali untuk menjadi embrio dalam perjalanannya ke uterus. 8 9 Penempelan Pelekatan embrio pada pelapik dinding uterus dan perkembangan embrio di dinding uterus. Penempelan Embrio 1 Lebih kurang 7 hingga 8 hari selepas persenyawaan, embrio tiba di uterus dan menempelkan dirinya ke dinding uterus. Pelekatan embrio pada dinding uterus disebut penempelan. 2 Satu kantung pelindung dan ruang amnion mula terbentuk di sekeliling embrio. 3 Pada peringkat ini, embrio mendapat nutrien dan oksigen daripada salur darah pada dinding uterus. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 67 15/3/2023 11:31:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

68 Tingkatan 1 Bab 4 Perkembangan Embrio Menjadi Fetus 1 Embrio terus berkembang di dalam pundi yang dikelilingi oleh membran yang disebut amnion. 2 Pundi ini berisi cecair yang disebut bendalir amnion. 3 Lebih kurang 10 hingga 14 hari selepas persenyawaan, plasenta mula terbentuk. Plasenta terbina daripada tisu embrio dan juga tisu ibu daripada dinding uterus. 4 Sel-sel embrio terus membahagi banyak kali. Lapan minggu selepas persenyawaan, fetus terbentuk. 5 Fetus dihubungkan ke plasenta oleh tali pusat. 6 Fetus terus berkembang di dalam uterus sehingga dilahirkan sebagai bayi. 7 Fetus mempunyai sistem peredaran darahnya sendiri yang tidak bercampur dengan darah ibu. Rajah 4.15 Kedudukan fetus di dalam uterus pada waktu kelahiran Plasenta Bendalir amnion Pundi amnion Serviks Tali pusat 8 Jadual 4.11 menunjukkan ringkasan tentang fungsi struktur yang terlibat dalam perkembangan fetus. Jadual 4.11 Fungsi struktur yang terlibat dalam perkembangan fetus Struktur Huraian dan fungsi Amnion Membran yang membentuk pundi amnion. Fungsi: Mengelilingi dan melindungi embrio. Bendalir amnion Bendalir di dalam pundi amnion. Fungsi: Bertindak sebagai kusyen atau penyerap hentakan untuk melindungi fetus daripada kecederaan fizikal. Plasenta Struktur berbentuk cakera yang terbina daripada tisu-tisu dinding uterus dan mengandungi banyak salur-salur darah. Fungsi: Tempat pertukaran nutrien, oksigen, karbon dioksida dan bahan kumuh antara darah ibu dan darah fetus. Tali pusat Salur-salur darah yang menyambungkan fetus dengan plasenta. Fungsi: Vena tali pusat menyalurkan makanan dan oksigen daripada plasenta ke fetus. Arteri tali pusat menyalurkan bahan kumuh seperti karbon dioksida dan urea daripada fetus ke plasenta. Kelahiran Bayi 1 Lebih kurang 37 – 40 minggu, bayi sedia untuk dilahirkan. 2 Semasa kelahiran, (a) pundi amnion pecah dan bendalir amnion mengalir keluar (b) otot uterus mengecut (c) serviks terbuka (d) daya pengecutan menolak bayi keluar melalui faraj 3 Rajah 4.16 menunjukkan urutan proses-proses sebelum pembentukan embrio sehingga menjadi bayi. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 68 15/3/2023 11:31:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

69 Tingkatan 1 Bab 4 Peta Alir Pengovulan Penempelan Kelahiran bayi Perkembangan embrio menjadi fetus Persenyawaan Rajah 4.16 Urutan proses-proses sebelum pembentukan embrio hingga kelahiran bayi Faktor yang Mempengaruhi Perkembangan Fetus dan Bayi 4.5 1 Fetus yang sedang membesar mendapat nutrien dan oksigen daripada ibunya. 2 Oleh itu, adalah penting bagi ibu yang hamil untuk mengambil makanan yang berkhasiat dengan gizi seimbang. Beliau juga mesti menjaga kesihatan bagi mendapat bayi yang sihat. 3 Wanita hamil perlu mengambil kalori harian yang lebih tinggi berbanding dengan wanita yang tidak hamil. 4 Penjagaan pranatal ialah satu program penjagaan untuk wanita hamil sebelum melahirkan anak. 5 Penjagaan pranatal termasuklah mengikut nasihat doktor, mengamalkan pemakanan yang sihat, mendapatkan cukup rehat, melakukan senaman yang bersesuaian dan mengelakkan perkara-perkara yang boleh membahayakan ibu atau bayinya. Jadual 4.13 Kelas makanan yang diperlukan oleh wanita hamil Nutrien Fungsi Karbohidrat • Untuk keperluan tenaga harian ibu Protein • Untuk pertumbuhan sel-sel dan tisu baharu fetus Asid folik • Untuk mengelakkan kecacatan semasa kelahiran • Untuk perkembangan sistem saraf yang sempurna dalam fetus Vitamin • Untuk mengelakkan jangkitan penyakit dan menguatkan sistem daya tahan (keimunan) badan Zat besi • Untuk pembinaan hemoglobin • Untuk mencegah anemia pada ibu Kalsium dan fosforus • Untuk mengekalkan tulang dan gigi yang kuat dan sihat bagi ibu • Untuk pembentukan tulang dan gigi yang sihat bagi fetus Vitamin C • Untuk kesihatan kulit bagi kedua-dua ibu dan fetus • Untuk menguatkan sistem keimunan badan Nutrien Wanita hamil Wanita tidak hamil Karbohidrat (kJ) 11 592 9 450 Protein (g) 85 39 Kalsium (mg) 1 000 – 1 500 400 – 500 Ferum (mg) 15 10 Vitamin A (µg) 900 750 Vitamin C (mg) 50 30 Jadual 4.12 Perbandingan kalori harian wanita hamil dan wanita tidak hamil F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 69 15/3/2023 11:31:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

70 Tingkatan 1 Bab 4 6 Wanita hamil juga perlu elakkan daripada merokok, mengambil alkohol, dadah dan ubat tanpa preskripsi atau arahan doktor. Semua ini boleh memberi kesan negatif kepada ibu dan juga fetus. (a) Pengambilan alkohol yang berlebihan boleh menyebabkan sindrom foetal alcohol. Ini akan melambatkan perkembangan fetus selain merosakkan otak, sistem saraf dan jantungnya. (b) Sesetengah dadah boleh menyebabkan kecacatan kepada fetus. (c) Nikotina dalam asap rokok melambatkan pertumbuhan fetus. Kepentingan Penyusuan Susu Ibu 1 Susu ibu ialah susu yang dihasilkan oleh kelenjar mamari wanita selepas bersalin. 2 Susu ibu mengandungi 0.8% protein, 4.5% lemak, 7.1% karbohidrat dan komponen biologi yang lain. Kandungan karbohidrat utamanya dalam bentuk laktosa. 3 Susu formula ialah susu yang diperbuat daripada susu lembu atau kacang soya yang diubahsuai untuk menyerupai susu ibu. 4 Susu ibu merupakan makanan yang paling baik untuk bayi kerana susu ibu lebih berkhasiat berbanding susu formula. 5 Susu ibu membantu mengekalkan kesihatan bayi. Berikut ialah kebaikan susu ibu: (a) Membekalkan semua nutrien penting dalam kadar yang betul. (b) Melindungi bayi daripada alahan, penyakit dan obesiti. (c) Melindungi bayi daripada jangkitan seperti jangkitan telinga. (d) Mudah dicerna, maka bayi tidak mudah sembelit, cirit birit atau sakit perut. (e) Bayi lebih sihat dengan berat badan yang ideal. 6 Di samping bagus untuk kesihatan bayi, penyusuan susu ibu membina hubungan erat antara ibu dan anak dari segi emosi dan fizikal. Penyusuan susu ibu juga mengurangkan risiko ibu mendapat depresi postpartum. Ibu akan merasa tenang ketika menyusukan bayi kerana menyusukan bayi mencetus perembesan hormon oksitosin. Hormon oksitosin menyebabkan ibu menjadi tenang dan juga membantu uterus mengecut selepas bersalin. 4.6 Kemandulan dan Pencegahan Kehamilan Kemandulan 1 Dua isu penting yang melibatkan pembiakan manusia ialah kemandulan dan mencegah kehamilan. 2 Kemandulan atau ketidaksuburan bermaksud ketidakupayaan untuk melahirkan anak. 3 Kemandulan boleh berlaku pada lelaki dan perempuan. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 70 15/3/2023 11:31:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

71 Tingkatan 1 Bab 4 4 Kaedah untuk mengatasi kemandulan pada manusia. (a) Pemakanan sihat (i) Mengambil makanan berkhasiat dan gizi seimbang. (ii) Mengelakkan pengambilan alkohol dan dadah. (b) Rawatan hormon (i) Pil hormon atau suntikan hormon digunakan untuk merangsang ovari untuk menghasilkan ovum bagi perempuan. (ii) Kaedah yang sama juga digunakan bagi menghasilkan sperma yang aktif, matang dan sihat bagi lelaki. (c) Pembedahan Pertumbuhan tisu yang menyekat tiub Fallopio atau duktus sperma boleh dikeluarkan melalui pembedahan. (d) Kaedah IVF (Persenyawaan in vitro) (i) Ini merupakan satu teknik persenyawaan ovum dengan sperma yang dilakukan di luar badan. (ii) Ovum yang matang dipindahkan ke dalam piring petri yang mengandungi larutan kultur. (iii) Sperma kemudian dipindahkan ke dalam piring petri tersebut untuk disenyawakan dengan ovum. (iv) Zigot yang terhasil kemudian ditempelkan pada dinding uterus ibu. Bayi yang dilahirkan disebut bayi tabung uji. (v) Teknik ini biasanya dilakukan ke atas wanita yang tiub Fallopionya tersumbat. Jadual 4.14 Punca kemandulan pada lelaki dan perempuan Kemandulan pada lelaki Kemandulan pada perempuan • Testis tidak boleh menghasilkan sperma • Sperma yang dihasilkan sangat sedikit • Kemotilan (kebolehan bergerak) sperma yang rendah • Sperma mati terlalu awal (sebelum sampai ke tiub Fallopio) • Kecacatan organ-organ pembiakan seperti kerosakan pada testis dan duktus sperma. • Mati pucuk, iaitu keadaan apabila sperma tidak dapat dipindahkan ke faraj • Ovari tidak boleh menghasilkan ovum atau membebaskan ovum matang (pengovulan tak normal) • Ovum mati terlalu awal • Ketidakupayaan embrio untuk menempelkan dirinya ke dinding uterus • Pertumbuhan tidak normal dalam uterus yang menghalang proses penempelan embrio • Kecacatan organ-organ pembiakan seperti tiub Fallopio yang tersumbat Hormon seks tidak mencukupi atau berlakunya ketidakseimbangan hormon. Masalah kesihatan seperti tekanan darah tinggi dan kencing manis. Dijangkiti oleh penyakit kelamin seperti gonorea dan sifilis. Pencegahan Kehamilan 1 Pencegahan kehamilan merupakan kaedah menghalang kehamilan yang tidak dikehendaki. 2 Kaedah-kaedah pencegahan kehamilan meluas digunakan dalam perancangan keluarga. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 71 15/3/2023 11:31:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

72 Tingkatan 1 Bab 4 3 Pasangan mungkin mempunyai alasan mereka tersendiri untuk melakukan perancangan keluarga. Mereka mungkin, (a) tidak bersedia untuk mempunyai anak (b) tidak mahu memiliki anak lagi (c) ingin menjarakkan kelahiran anak-anak mereka 4 Kaedah pencegahan kehamilan boleh dilakukan secara semula jadi, mekanikal, hormon, kimia atau pembedahan. 5 Kaedah-kaedah pencegahan kehamilan ini berasaskan tiga prinsip, iaitu: (a) mencegah pengovulan (b) mencegah persenyawaan (c) mencegah penempelan ovum yang telah tersenyawa Jadual 4.15 Kaedah pencegahan kehamilan Jenis pencegahan kehamilan Kaedah Penerangan Prinsip kaedah Kaedah semula jadi Kaedah beritma Mengelakkan hubungan seks semasa waktu subur. Waktu subur ialah dari hari ke-12 hingga hari ke-16 dalam kitar haid. Untuk mengelakkan persenyawaan Kaedah hormon Pil pencegah hamil Pil hormon yang diambil oleh wanita yang menghalang ovari membebaskan ovum. Pil ini mesti dimakan setiap hari selama 21 hari selepas haid. Untuk mencegah pengovulan Kaedah hormon Implan Implan dimasukkan pada bahagian kulit bawah lengan. Implan merembeskan hormon yang menghalang ovari menghasilkan ovum. Untuk mencegah pengovulan Kaedah fizikal Alat kontraseptif dalam uterus (Intrauterine Device, IUCD) Plastik atau wayar kuprum yang ditempatkan di dalam uterus oleh doktor dan ditinggalkan di dalam badan selama 2 hingga 3 tahun. Untuk menghalang penempelan embrio di dinding uterus Kaedah pencegahan kehamilan Kaedah pembedahan • Ligasi • Vasektomi Kaedah fizikal • Kondom • IUCD • Diafragma Kaedah semula jadi • Kaedah beritma Kaedah hormon • Pil pencegah hamil • Implan Kaedah kimia • Spermisid Rajah 4.17 Kaedah pencegahan kehamilan Peta Pokok F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 72 15/3/2023 11:31:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

73 Tingkatan 1 Bab 4 Kaedah fizikal Kondom Sarung getah yang dipasang pada zakar lelaki bagi menghalang sperma daripada memasuki serviks atau uterus. Untuk menghalang persenyawaan Kaedah fizikal Diafragma Penutup getah yang lembut dan nipis yang diletakkan di serviks wanita bagi menghalang sperma daripada memasuki serviks atau uterus. Untuk menghalang persenyawaan Kaedah kimia Spermisid Spermisid Bahan kimia dalam bentuk jeli, busa atau krim. Spermisid dimasukkan ke dalam faraj sebelum hubungan seks untuk membunuh sperma yang memasuki faraj. Untuk menghalang persenyawaan Kaedah pembedahan Ligasi (pemandulan wanita) Tiub Fallopio dipotong dan diikat Uterus Serviks Faraj Ovari Pembedahan dilakukan untuk memotong bahagian tengah kedua-dua tiub Fallopio dan hujung-hujung yang terbuka kemudiannya diikat bagi menghalang ovum daripada bergerak di sepanjang tiub Fallopio untuk bertemu sperma. Untuk menghalang persenyawaan Kaedah pembedahan Vasektomi (pemandulan lelaki) Vas deferens atau duktus sperma Tempat vasektomi Pembedahan dilakukan untuk memotong satu bahagian pada setiap duktus sperma dan kedua-dua hujung kemudiannya diikat untuk menghalang sperma daripada bergerak ke uretra. Untuk mencegah persenyawaan Kepentingan Pemeriksaan Kesihatan dan Rawatan Apabila Menghadapi Masalah Sistem Pembiakan 1 Setiap orang disarankan menjalani pemeriksaan kesihatan sekurangkurangnya setahun sekali apabila meningkat usia 40 tahun. 2 Pemeriksaan kesihatan amat penting untuk mengesan penyakit kronik. 3 Penyakit kronik yang melibatkan sistem pembiakan termasuklah kanser rahim, kanser serviks dan kanser ovari pada wanita, manakala kanser prostat pada lelaki. Penyakit-penyakit ini dapat dirawat jika dikesan lebih awal. 4 Pemeriksaan kesihatan ke atas sistem pembiakan juga dapat: (a) membantu pasangan suami isteri mengatasi masalah kemandulan (b) membantu pasangan suami isteri merancang keluarga dengan kaedah pencegahan kehamilan (c) mengekalkan kesihatan sistem pembiakan (d) merawat dan mencegah penyakit kanser yang melibatkan sistem pembiakan F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 73 15/3/2023 11:31:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

74 Tingkatan 1 Bab 4 4.7 Pembiakan Tumbuhan 1 Tumbuhan berbunga membiak melalui pembiakan seks. 2 Bunga ialah organ pembiakan tumbuhan berbunga. 3 Gamet jantan dan gamet betina dihasilkan oleh bunga. Struktur dan Fungsi Bunga 1 Bahagian-bahagian sekuntum bunga termasuklah ranggi, sepal, stamen dan pistil. 2 Stamen ialah bahagian pembiakan jantan bunga. Stamen terdiri daripada anter dan filamen. 3 Pistil ialah bahagian pembiakan betina bunga. Pistil terdiri daripada stigma, stil, ovari dan ovul. Rajah 4.18 Keratan memanjang sekuntum bunga Pistil Ranggi Anter Filamen Stigma Ovari Stil Ovul Reseptakel Sepal Stamen Jadual 4.16 Bahagian-bahagian sekuntum bunga dan fungsinya Bahagian bunga Ciri-ciri Fungsi Sepal Lingkaran paling luar bagi sekuntum bunga. Biasanya berwarna hijau. Melindungi bunga semasa peringkat kudup. Ranggi Lingkaran kedua bagi sekuntum bunga. Selalunya berwarna terang dan berbau wangi. Menarik serangga untuk pendebungaan. Stamen (bahagian pembiakan jantan) Terdiri daripada anter dan filamen. Anter – menghasilkan butir-butir debunga. Gamet jantan dihasilkan di dalam butir-butir debunga. Filamen – memegang anter Pistil (bahagian pembiakan betina) Terdiri daripada stigma, stil, ovari dan ovul. Stigma – mempunyai permukaan melekit bagi pelekatan butir debunga. Stil • menyambungkan stigma dengan ovari • membenarkan tiub debunga tumbuh ke arah ovul Ovari – mengelilingi dan melindungi ovul di dalamnya. Ovul – mengandungi gamet betina. Selepas persenyawaan, ovul berkembang menjadi biji benih. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 74 15/3/2023 11:31:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

75 Tingkatan 1 Bab 4 Pendebungaan 1 Pendebungaan ialah proses butir debunga dipindahkan daripada anter ke stigma. 2 Pendebungaan membenarkan berlakunya persenyawaan dan pembiakan seks. Gamet jantan di dalam butir debunga perlu dipindahkan ke stigma sebelum boleh bercantum dengan gamet betina di dalam ovul untuk berlakunya persenyawaan. 3 Tumbuhan tidak boleh bergerak. Oleh itu, tumbuhan memerlukan agen pendebungaan untuk membantunya dalam pendebungaan. Agen-agen Pendebungaan 1 Agen pendebungaan ialah medium atau organisma yang membantu memindahkan butir debunga daripada anter ke stigma. Agen-agen pendebungaan ialah haiwan, serangga, angin dan air. 2 Pendebungaan oleh haiwan (a) Haiwan seperti burung dan kelawar ialah agen pendebungaan. (b) Apabila haiwan-haiwan ini menghisap madu daripada sekuntum bunga, butir-butir debunga melekat di bulu, paruh atau badan haiwan tersebut. (c) Butir debunga tersebut kemudian dipindahkan ke stigma bunga yang sama atau bunga lain yang dilawati oleh haiwan tersebut. (d) Contoh tumbuhan yang didebungakan oleh haiwan ialah pokok durian, rambutan, bunga raya dan tulip Afrika. 3 Pendebungaan oleh serangga (a) Serangga seperti lebah dan kupu-kupu ialah agen pendebungaan. (b) Butir debunga melekat pada bulu di kaki dan badan serangga ini dan dipindahkan ke stigma bunga yang sama atau bunga lain yang dilawati oleh serangga. (c) Contoh tumbuhan yang didebungakan oleh serangga ialah pokok bunga ros, bunga raya dan bunga matahari. 4 Pendebungaan oleh angin (a) Butir-butir debunga ditiup dan dibawa oleh angin daripada anter ke stigma. (b) Contoh tumbuhan yang didebungakan oleh angin ialah rumput, pokok padi dan jagung. 5 Pendebungaan oleh air (a) Tumbuhan akuatik didebungakan oleh air. (b) Air yang bergerak membantu membebaskan butir debunga daripada anter tumbuhan akuatik. (c) Air membawa butir-butir debunga daripada anter ke stigma. (d) Contoh tumbuhan yang didebungakan oleh air ialah teratai dan keladi bunting. (e) Butir-butir debunga yang dihasilkan oleh tumbuhan ini biasanya adalah ringan, boleh terapung di atas air dan tidak mudah reput. Biasanya, debunga dihasilkan dalam jumlah yang banyak. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 75 15/3/2023 11:31:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

76 Tingkatan 1 Bab 4 Jadual 4.17 Perbezaan antara bunga yang didebungakan oleh serangga dengan bunga yang didebungakan oleh angin Ciri-ciri bunga Didebungakan oleh serangga Didebungakan oleh angin Pistil Stil Stamen Ranggi Reseptakel Stigma Ovari Ovul Sepal Filamen Anter Stigma berbulu Filamen panjang Anter Ovari Debunga pada anter Saiz Besar Kecil Bau Berbau wangi Tidak berbau Warna Terang Putih atau kusam Nektar Menghasilkan nektar Tiada nektar Butir debunga Kuantiti yang sedikit, debunga besar, melekit dan kasar Kuantiti yang banyak, debunga kecil dan ringan Anter Kecil Besar Stigma Pendek dan melekit Besar, panjang dan berbulu Filamen Pendek Panjang Stil Pendek Panjang Pendebungaan Sendiri dan Pendebungaan Kacuk 1 Terdapat dua jenis pendebungaan: (a) pendebungaan sendiri (b) pendebungaan kacuk 2 Pendebungaan sendiri ialah pemindahan butir debunga daripada anter sekuntum bunga (a) ke stigma bunga yang sama atau (b) ke stigma bunga yang lain pada tumbuhan yang sama. 3 Pendebungaan kacuk ialah pemindahan butir debunga daripada anter sekuntum bunga ke stigma bunga yang lain pada tumbuhan yang berlainan daripada spesies yang sama. Jadual 4.18 Perbezaan antara pendebungaan sendiri dengan pendebungaan kacuk Pendebungaan sendiri Pendebungaan kacuk Melibatkan hanya satu tumbuhan Melibatkan dua tumbuhan daripada spesies yang sama Melibatkan satu atau dua bunga pada tumbuhan yang sama Melibatkan dua bunga pada tumbuhan yang berlainan daripada spesies yang sama Rajah 4.19 Pendebungaan sendiri dan pendebungaan kacuk Pendebungaan kacuk Pendebungaan sendiri Pendebungaan sendiri F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 76 15/3/2023 11:31:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

77 Tingkatan 1 Bab 4 Pendebungaan sendiri Pendebungaan kacuk Tumbuhan baharu yang dihasilkan kurang varieti Tumbuhan baharu yang dihasilkan lebih banyak varieti. Ciri-ciri tumbuhan baharu yang dihasilkan: • Mempunyai ciri yang sama dengan tumbuhan induk. • Kerintangan yang rendah terhadap penyakit tanaman dan makhluk perosak. Ciri-ciri tumbuhan baharu yang dihasilkan: • Mewarisi ciri-ciri dari kedua-dua tumbuhan induk. Ini menghasilkan varieti yang baharu. • Mempunyai kerintangan yang tinggi terhadap penyakit tanaman dan makhluk perosak. • Lebih sihat dan boleh menyesuaikan diri dengan keadaan persekitaran yang berubah-ubah. • Menghasilkan buah yang lebih banyak dan berkualiti. • Menghasilkan biji benih yang lebih berkualiti. • Tempoh matang yang lebih singkat. 4 Pendebungaan kacuk meningkatkan kualiti dan kuantiti dalam pertanian. 5 Kelebihan pendebungaan kacuk: (a) Menghasilkan varieti baharu. (b) Kerintangan yang tinggi terhadap penyakit dan perosak. (c) Menghasilkan buah yang berkualiti, banyak dan matang dalam masa yang singkat. (d) Lebih sihat dan dapat sesuaikan diri dengan persekitaran. Aplikasi Pendebungaan Kacuk dalam Pertanian 1 Varieti baharu padi seperti MR103 dan MR106 menghasilkan beras yang lebih bermutu. 2 Varieti baharu jagung, iaitu Masmadu menghasilkan buah yang lebih manis dan besar, kurang berpenyakit dan tempoh matang yang lebih singkat daripada tumbuhan induk, iaitu jagung Taiwan dan jagung Mexico. 3 Varieti baharu pomelo, Melomas mempunyai kulit lebih nipis, lebih manis, lebih banyak jus, lebih aroma, dan lebih rintang terhadap penyakit daripada tumbuhan induk. 4 Betik Esotika, hasil kacukan antara betik Subang 6 dan betik Sunrise Solo mempunyai buah yang lebih berisi dan manis. 5 Kelapa sawit Tenera berbuah lebat dan buahnya mempunyai lebih banyak isi dan bertempurung nipis. Tenera merupakan kacukan kelapa sawit Pisifera dan Dura. Pembentukan Buah dan Biji Benih dalam Tumbuhan Persenyawaan 1 Persenyawaan berlaku selepas terjadinya pendebungaan. 2 Persenyawaan terjadi apabila gamet jantan di dalam butir debunga bercantum dengan sel telur (gamet betina) di dalam ovul. 3 Apabila butir debunga jatuh ke atas stigma, rembesan bergula pada permukaan stigma merangsang butir debunga untuk bercambah. 4 Satu tiub debunga terbentuk daripada butir debunga. Tiub debunga tumbuh ke bawah melalui stil ke arah ovul di dalam ovari. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 77 15/3/2023 11:31:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

78 Tingkatan 1 Bab 4 5 Tiub debunga terus bertumbuh dan memasuki ovul melalui liang seni disebut mikropil. 6 Semasa pertumbuhan dan pemanjangan tiub debunga, nukleus generatif yang terletak di belakang nukleus tiub membahagi untuk menghasilkan dua gamet jantan. 7 Satu daripada gamet jantan bercantum dengan gamet betina di dalam ovul untuk membentuk zigot. Butir debunga Tiub debunga Gamet betina Gamet jantan Mikropil Stigma Stil Ovari Ovul Rajah 4.20 Struktur pistil semasa persenyawaan Sel telur (Ovum) Proses pendebungaan berlaku apabila butir debunga jatuh di atas permukaan melekit stigma. 1 Rembesan bergula merangsang butir debunga untuk bercambah. 2 3 Tiub debunga terbentuk daripada butir debunga dan tumbuh ke bawah melalui stil ke ovari. 4 Gamet jantan memasuki ovul melalui mikropil dan salah satu gamet jantan bercantum dengan gamet betina untuk membentuk zigot. Sel telur (Ovum) Proses pendebungaan berlaku apabila butir debunga jatuh di atas permukaan melekit stigma. 1 Rembesan bergula merangsang butir debunga untuk bercambah. 2 3 Tiub debunga terbentuk daripada butir debunga dan tumbuh ke bawah melalui stil ke ovari. 4 Gamet jantan memasuki ovul melalui mikropil dan salah satu gamet jantan bercantum dengan gamet betina untuk membentuk zigot. Rajah 4.21 Persenyawaan dalam tumbuhan Pembentukan Buah dan Biji Benih 1 Zigot menjalani pembahagian sel dan berkembang menjadi embrio. 2 Selepas persenyawaan, ovul berkembang menjadi biji benih dan ovari menjadi buah. 3 Biji benih melindungi embrio dan buah melindungi biji benih. 4 Bilangan biji benih di dalam buah bergantung pada bilangan ovul yang disenyawakan di dalam ovari. 5 Semasa buah berkembang, sepal, ranggi, stamen dan pistil layu dan gugur. 6 Biji benih akan bercambah menjadi tumbuhan apabila berada dalam keadaan yang sesuai. Percambahan Biji Benih Struktur dan Fungsi Biji Benih 1 Biji benih terdiri daripada embrio, makanan simpanan dan kulit biji benih. Jadual 4.19 Struktur biji benih dan fungsinya Struktur Fungsi Testa (kulit biji benih) • Lapisan kulit luar yang menyaluti biji benih. • Melindungi embrio daripada kecederaan dan kekeringan F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 78 15/3/2023 11:31:59 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

79 Tingkatan 1 Bab 4 Struktur Fungsi Mikropil Liang seni yang membenarkan udara dan air masuk ke dalam biji benih. Hilum Bahagian biji benih yang melekat pada tumbuhan. Kotiledon Menyimpan makanan dalam bentuk kanji untuk digunakan semasa percambahan biji benih. Plumul Bahagian embrio yang tumbuh menjadi pucuk atau daun pertama. Radikel Bahagian embrio yang tumbuh menjadi akar. Perikap Plumul Akar(radikel) Endosperma Kotiledon Kotiledon Plumul Radikel Mikropil Hilum Kulit biji benih Hilum (a) Pandangan luar (b) Keratan memanjang Testa (kulit biji benih) Rajah 4.22(a) Biji benih jagung (tumbuhan monokotiledon) Rajah 4.22(b) Biji benih kacang hijau (tumbuhan dikotiledon) Percambahan Biji Benih 1 Percambahan biji benih ialah pertumbuhan biji benih menjadi anak pokok. 2 Apabila mendapat keadaan yang sesuai, biji benih akan bercambah. 3 Percambahan bermula dengan penyerapan air oleh biji benih melalui mikropil. 4 Penyerapan air menyebabkan pengembangan biji benih dan pemecahan testa. Air juga bertindak sebagai medium bagi tindakan enzim ke atas makanan simpanan. 5 Radikel muncul melalui liang biji benih dan tumbuh ke arah bawah mengikut graviti untuk mendapatkan air dan berkembang menjadi akar sebenar. 6 Plumul tumbuh ke arah atas, menembusi tanah dan membentuk pucuk. 7 Apabila testa pecah, lebih banyak oksigen sampai kepada embrio. Oksigen digunakan untuk mengoksidakan makanan dan menukarkannya kepada tenaga semasa respirasi sel. Tenaga ini digunakan untuk percambahan biji benih. 8 Makanan yang diperlukan untuk pertumbuhan radikel dan plumul diperoleh daripada simpanan makanan di dalam kotiledon. 9 Anak pokok terus menyerap makanan daripada simpanan makanan sehinggalah daun pertama muncul. 10 Apabila makanan simpanan di dalam kotiledon telah habis digunakan semasa percambahan, kotiledon akan mengecut dan gugur. 11 Daun-daun hijau kemudiannya mengambil alih tugas menghasilkan makanan dengan menghasilkan makanannya sendiri melalui fotosintesis. EMBRIO F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 79 15/3/2023 11:31:59 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

80 Tingkatan 1 Bab 4 A B C Pucuk (daun pertama) D E Radikel Akar Plumul Rajah 4.23 Percambahan biji benih A: Biji benih menyerap air melalui mikropil, menyebabkan testa pecah. B: Radikel tumbuh ke arah bawah ke dalam tanah. C: Radikel berkembang menjadi akar. D: Plumul tumbuh ke atas ke arah cahaya matahari. E: Plumul tumbuh menjadi pucuk (daun pertama). Kotiledon mengecil dan akhirnya mengecut dan gugur. 12 Terdapat dua jenis percambahan biji benih, iaitu percambahan epigeal dan percambahan hipogeal Jadual 4.20 Perbandingan antara percambahan epigeal dengan hipogeal Percambahan epigeal Percambahan hipogeal • Kotiledon tumbuh naik ke atas permukaan tanah • Contoh: pokok kacang parang, peria dan bunga matahari. Kotiledon Sistem akar Akar Akar Biji benih Radikal Testa Testa Hipokotil Kotiledon Daun hijau pertama Percambahan epigeal • Kotiledon kekal di bawah permukaan tanah. • Contoh: pokok jagung, mangga dan getah. Sistem akar Kotiledon Testa pecah Radikel Akar Radikal Plumul membengkok Plumul menegak Daun hijau besar Daun kecil Percambahan hipogeal Keadaan yang Diperlukan untuk Percambahan Biji Benih 1 Biji benih akan kekal dorman sehinggalah mendapat keadaan yang sesuai untuk percambahan. 2 Keadaan yang diperlukan untuk biji benih bercambah berbeza mengikut spesies tumbuhan. 3 Secara umumnya, semua biji benih memerlukan faktor-faktor berikut untuk bercambah. (a) Air – melembutkan testa dan menyebabkannya merekah dan terbuka. Air juga bertindak sebagai medium untuk tindakan enzim ke atas makanan simpanan dan menukarkannya kepada bahan makanan terlarut yang diperlukan embrio semasa percambahan. (b) Udara – mengandungi oksigen yang diperlukan untuk respirasi. Respirasi membebaskan tenaga yang diperlukan untuk percambahan. (c) Suhu yang sesuai – kebanyakan biji benih bercambah pada suhu antara 10 °C dan 35 °C. F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 80 15/3/2023 11:32:00 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

81 Tingkatan 1 Bab 4 Pernyataan masalah: Apakah keadaan yang diperlukan untuk percambahan biji benih? Hipotesis: Biji benih memerlukan air, udara dan suhu yang sesuai untuk bercambah. Pemboleh ubah: Pemboleh ubah yang dimanipulasikan – Kehadiran air, udara dan suhu yang sesuai Pemboleh ubah bergerak balas – Percambahan biji benih Pemboleh ubah dimalarkan – Bilangan dan jenis biji benih Radas/Bahan: Tabung uji, biji benih kacang hijau, minyak, kapas, air didih yang telah disejukkan. Prosedur: Biji benih Biji benih Biji benih Kapas basah Kapas kering A B C D Air didih yang telah disejukkan Kapas basah Minyak Disimpan pada suhu bilik Disimpan dalam peti sejuk Rajah 4.24 1 Empat tabung uji dilabelkan, A, B, C dan D yang mengandungi biji benih kacang hijau disediakan seperti dalam Rajah 4.24. 2 Tabung uji A, B dan C disimpan di dalam makmal dan tabung uji D diletakkan di dalam peti sejuk. 3 Biji benih diperhatikan selepas dua hari. 4 Pemerhatian direkodkan di dalam jadual. Pemerhatian/Keputusan: Tabung uji Kehadiran Percambahan biji benih Air Udara Haba A 3 3 3 Bercambah B 7 3 3 Tidak bercambah C 3 7 3 Tidak bercambah D 3 3 7 Tidak bercambah Perbincangan: 1 Biji benih dalam tabung uji A bercambah kerana mempunyai semua faktor yang diperlukan untuk percambahan. 2 Biji benih dalam tabung uji B tidak bercambah kerana tiada air. 3 Air didih yang telah disejukkan digunakan kerana ia tidak mengandungi oksigen. 4 Biji benih dalam tabung uji C tidak bercambah kerana tiada udara. Lapisan minyak menghalang udara di sekeliling daripada memasuki air. 5 Biji benih yang disimpan di dalam peti sejuk tidak bercambah kerana tiada haba (suhu yang sesuai). Kesimpulan: Hipotesis diterima. Biji benih memerlukan air, udara dan suhu yang sesuai untuk bercambah. Eksperimen 4.1 Mengkaji keadaan yang diperlukan untuk percambahan biji benih F1 Revisi Cepat PT3 Sain4(56-81).indd 81 15/3/2023 11:32:00 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

82 Tingkatan 1 Bab 5 Nota Grafik Bab 5 Jirim Kadar Resapan Zarah-zarah dalam Tiga Keadaan Jirim Perubahan Keadaan Jirim Dalam pepejal Dalam cecair Dalam gas Agaragar tanpa warna Agaragar menjadi Tabung biru uji Hablur kuprum(II) sulfat biru Air Hablur kalium permanganat Larutan menjadi ungu Gas bormin Balang gas Penutup balang gas Udara Ruang antara zarah pepejal sangat kecil. Maka, kadar resapan adalah rendah. Ruang antara zarah cecair sederhana besar. Maka, kadar resapan lebih cepat daripada kadar resapan dalam pepejal. Ruang antara zarah gas sangat besar. Maka, kadar resapan adalah paling tinggi. Ais (pepejal) Cecair Gas (stim) Pembekuan Haba dibebaskan Pemejalwapan Haba dibebaskan Kondensasi Haba dibebaskan Peleburan Haba diserap Pendidihan/Penyejatan Haba diserap Pemejalwapan Haba diserap F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 82 15/3/2023 11:32:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

83 Tingkatan 1 Bab 5 5.1 Jirim dalam Alam TP 2 Memahami jirim Apakah itu Jirim? 1 Semua objek di sekeliling kita sama ada benda hidup dan bukan hidup diperbuat daripada jirim. 2 Objek yang memenuhi ruang dan mempunyai jisim dinamakan jirim. 3 Rajah 5.1 menunjukkan pengelasan benda-benda kepada bentuk jirim dan bukan jirim. Membuktikan Benda Hidup dan Benda Bukan Hidup Mempunyai Jisim dan Memenuhi Ruang Penunjuk Air Skala Air Rajah 5.2(a) 2 Bikar diisikan dengan air dan ditimbang sekali lagi. Jisimnya direkodkan. 3 Langkah 1 – 2 diulang dengan menggunakan tanah dan anak benih kacang hijau. Hipotesis: Tanah, air, udara (benda bukan hidup) dan anak benih (benda hidup) mempunyai jisim dan memenuhi ruang. Radas/Bahan: Bikar, neraca tuas, belon, penyedut minuman, pita pelekat, benang, jarum dan tanah. Prosedur: Aktiviti A 1 Bikar kosong ditimbang dengan menggu nakan neraca tuas. Jisimnya direkodkan. Jirim Bukan jirim • Benda hidup seperti manusia, haiwan dan tumbuhan • Benda bukan hidup seperti buku, kereta, rumah dan lain-lain • Haba • Cahaya • Bunyi • Arus elektrik Objek Rajah 5.1 Pengelasan objek kepada bentuk jirim dan bukan jirim Peta Pokok Aktiviti 5.1 Menunjukkan benda bukan hidup dan benda hidup mempunyai jisim dan memenuhi ruang 5 Jirim Bab Tema 3: Penerokaan Unsur dalam Alam F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 83 15/3/2023 11:32:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

84 Tingkatan 1 Bab 5 Aktiviti B 1 Radas disediakan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.2(b). 2 Jarum digunakan untuk mencucuk belon menerusi pita pelekat. Pemerhatian direkodkan. Jarum Pita pelekat Belon Benang Pembaris A B Rajah 5.2(b) Aktiviti C 1 Sekeping kertas kering dilekatkan dengan pita pelekat di dasar sebuah bikar seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.2(c). 2 Keadaan kertas apabila bikar itu ditekan masuk ke dalam sebesen air diperhatikan. Air Kertas kering dengan pita pelekat Bikar Tekan Besen Rajah 5.2(c) Aktiviti D 1 Satu anak benih kacang hijau dimasukkan ke dalam silinder penyukat yang mengandungi 100 ml air. Isi padu air direkodkan. Pemerhatian/Perbincangan: Air Tanah Udara Anak benih Pemerhatian Ruang di dalam bikar menjadi kurang. Jisim bikar bertambah apabila air dimasukkan. Ruang di dalam bikar menjadi kurang. Jisim bikar bertambah apabila tanah dimasukkan. • Belon yang dicucuk mengempis dan mengecil. • Kertas kekal kering dan air tidak masuk ke dalam bikar. • Jisim bikar bertambah apabila anak benih dimasukkan. • Isi padu air bertambah apabila anak benih dimasukkan. Perbincangan • Pertambahan jisim disebabkan jisim air. • Air memenuhi ruang di dalam bikar. • Pertambahan jisim disebabkan jisim tanah. • Tanah memenuhi ruang di dalam bikar. • Udara keluar apabila belon dicucuk dengan jarum dan belon menjadi ringan. • Air tidak boleh masuk ke dalam bikar kerana udara telah memenuhi ruang di dalam bikar. • Pertambahan jisim disebabkan oleh jisim anak benih. • Pertambahan isi padu air disebabkan anak benih memenuhi ruang di dalam silinder penyukat. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Air, tanah, udara (benda bukan hidup) dan anak benih (benda hidup) mempunyai jisim dan memenuhi ruang. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 84 15/3/2023 11:32:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

85 Tingkatan 1 Bab 5 Sifat Fizik dengan Sifat Kimia Jirim Sifat Fizik Jirim 1 Setiap jirim mempunyai sifat fiziknya tersendiri. 2 Sifat fizik ialah kualiti yang dapat dikenal pasti dan diukur. 3 Sifat fizik merupakan aspek jirim yang boleh diperhatikan dan diukur tanpa mengubah komposisi jirim. Sifat fizik digunakan untuk memerhati dan menghuraikan tentang jirim. Contohnya jisim, isi padu, warna, takat beku, takat didih, takat lebur, keterlarutan, kekonduksian haba dan ketumpatan. Sifat Kimia Jirim 1 Sifat kimia dapat diperhatikan semasa tindak balas kimia yang mengubah komposisi kimia sesuatu jirim. 2 Contoh-contoh sifat kimia ialah pengaratan, kebolehbakaran, kakisan dan pengoksidaan. 3 Pengaratan (a) Pengaratan merupakan satu sifat kimia. Karat ialah besi oksida berwarna keperangan yang berbeza sifatnya daripada logam besi itu sendiri. (b) Karat terbentuk daripada tindak balas antara logam besi dengan oksigen dengan kehadiran air atau wap air. (c) Karat ialah bahan baharu yang terbentuk yang melemahkan ikatan logam besi itu sendiri. (d) Tanpa air dan udara, pengaratan tidak boleh berlaku. 4 Kebolehbakaran (a) Kebolehbakaran juga merupakan satu sifat kimia. (b) Kebolehbakaran ialah ukuran mudah atau susahnya sesuatu bahan itu terbakar. (c) Sifat ini penting dalam menentukan bagaimana sesuatu bahan itu boleh digunakan atau bagaimana ia perlu disimpan. (d) Langkah-langkah keselamatan khas diperlukan untuk mengendalikan bahan yang mudah terbakar. (e) Sesuatu bahan yang terbakar akan mengalami perubahan kimia. Contohnya, pembakaran bahan api akan menghasilkan karbon dioksida dan air. Hidrokarbon + oksigen → karbon dioksida + air + tenaga Mengelaskan Bahan daripada Pelbagai Ciri 1 Setiap bahan mempunyai ciri berlainan yang membezakannya dengan bahan yang lain. 2 Oleh itu, bahan-bahan dapat dikelaskan berdasarkan ciri-ciri berlainan seperti takat didih, takat lebur, ketumpatan dan keterlarutan. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 85 15/3/2023 11:32:54 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

86 Tingkatan 1 Bab 5 3 Takat didih dan takat lebur (a) Takat didih ialah suhu apabila cecair berubah menjadi gas atau wap. (b) Takat lebur ialah suhu apabila pepejal berubah menjadi cecair. (c) Jadual 5.1 menunjukkan takat lebur dan takat didih beberapa bahan. 4 Ketumpatan (a) Ketumpatan sesuatu bahan ialah jisim per unit isi padu bahan tersebut. (b) Bahan yang berlainan mempunyai ketumpatan yang berlainan. (c) Terapung atau tenggelamnya sesuatu bahan itu di dalam air bergantung pada ketumpatannya. (d) Bahan yang kurang tumpat akan terapung di atas bahan yang lebih tumpat. (e) Contohnya, minyak yang kurang tumpat terapung di permukaan air. (f) Jadual 5.2 menunjukkan ketumpatan beberapa bahan. 5 Keterlarutan (a) Keterlarutan ialah jumlah maksimum bahan larut dalam gram yang boleh dilarutkan di dalam 100 cm3 pelarut pada suhu tertentu untuk membentuk larutan tepu. (b) Keterlarutan bahan bergantung pada sifat fizik dan sifat kimia bahan larut dan pelarut. (c) Setiap bahan mempunyai keterlarutan yang berlainan. Maka, bahan boleh dikelaskan mengikut keterlarutan. (d) Jadual 5.3 menunjukkan keterlarutan beberapa bahan. 5.2 Tiga Keadaan Jirim TP 2 Memahami jirim Apakah Tiga Keadaan Jirim? 1 Semua jirim berada dalam salah satu keadaan jirim, iaitu pepejal, cecair atau gas. Pepejal Cecair Gas Rajah 5.3 Tiga keadaan jirim Jadual 5.1 Takat lebur dan takat didih beberapa bahan Bahan Takat lebur (oC) Takat didih (oC) Aluminium 658.85 2 466.85 Air 0 100 Bromin –7.15 59.85 Etil alkohol –114.15 77.85 Bahan Ketumpatan (g/cm3 ) Aluminium 2.70 Kaca 2.5 Air 1.00 Petrol 0.70 Gabus 0.25 Jadual 5.2 Ketumpatan beberapa bahan Jadual 5.3 Keterlarutan beberapa bahan Bahan Keterlarutan (g/ 100 cm3 air pada suhu 20 oC) Garam biasa 35.7 Sukrosa 179 Gas hidrogen klorida 82.3 Gas ammonia 89.9 F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 86 15/3/2023 11:32:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

87 Tingkatan 1 Bab 5 2 Setiap keadaan jirim mempunyai sifat-sifat fiziknya tersendiri. Jadual 5.4 Sifat-sifat fizik jirim Sifat-sifat Pepejal Cecair Gas Bentuk Tetap Mengikut bentuk bekas Mengikut bentuk bekas Isi padu Tetap Tetap Mengikut isi padu bekas Jisim Tetap Tetap Tetap Kebendaliran Tidak boleh mengalir Mengalir dengan mudah Mengalir ke semua arah Kebolehmampatan Tidak boleh dimampat Tidak boleh dimampat Boleh dimampat dengan mudah Jirim Terdiri daripada Zarah-zarah 1 Sifat-sifat pepejal, cecair dan gas boleh dihuraikan dengan teori kinetik. 2 Teori kinetik menyatakan bahawa: (a) jirim terdiri daripada zarah-zarah seni dan diskrit (b) zarah-zarah bergerak pantas dan secara rawak ke semua arah apabila dipanaskan 3 Apa sahaja yang anda lihat dan rasa diperbuat daripada zarah. Zarah-zarah terlalu kecil untuk dilihat dengan mata kasar atau dilihat melalui mikroskop. Rajah 5.4 Zarahzarah pepejal 4 Eksperimen berikut membuktikan bahawa jirim terdiri daripada zarah-zarah seni. (a) Pepejal terdiri daripada zarah-zarah – Resapan zarah-zarah kuprum(II) sulfat di dalam air (i) Beberapa hablur kuprum(II) sulfat dimasukkan ke dalam air suling dan dikacau. (ii) Selepas beberapa minit, warna air suling bertukar menjadi biru. Rajah 5.5 Resapan zarah-zarah kuprum(II) sulfat di dalam air Kuprum(II) sulfat Air (Jernih) Larutan kuprum(II) sulfat (Biru) (iii) Zarah-zarah kecil kuprum(II) sulfat tersebar dan memenuhi ruang antara zarah air. (b) Cecair terdiri daripada zarah-zarah – Pencairan larutan (i) Air suling berwarna biru disebabkan kehadiran zarah-zarah kuprum(II) sulfat. (ii) Kita boleh mencairkan larutan dengan menambah lagi air. (iii) Hasilnya, warna biru menjadi lebih cerah kerana larutan mempunyai lebih banyak zarah air berbanding dengan zarah kuprum(II) sulfat. (c) Udara terdiri daripada zarah-zarah – Penembusan zarah udara menembusi belon (i) Tiup belon dan ikatnya dengan ketat. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 87 15/3/2023 11:32:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

88 Tingkatan 1 Bab 5 (ii) Perhatikan perubahan selepas beberapa hari. (iii) Belon mengempis dan menjadi lebih kecil. (iv) Udara dan belon kedua-duanya terdiri daripada zarah. Zarahzarah udara bergerak secara rawak dan terlepas keluar melalui liang halus pada permukaan belon. Belon Awal aktiviti Akhir aktiviti Rajah 5.6 Penembusan zarahzarah udara TP 4 Menganalisis pengetahuan tentang struktur jirim Susunan dan Pergerakan Zarah dalam Jirim Susunan Zarah dalam Jirim 1 Susunan zarah adalah berbeza dalam keadaan jirim yang berbeza. 2 Susunan zarah yang berbeza dalam pepejal, cecair dan gas menyebabkan ketiga-tiga jirim ini mempunyai sifat fizik yang berbeza seperti isi padu, bentuk, ketumpatan dan kemampatan. Jadual 5.5 Susunan zarah dan pergerakan zarah dalam pepejal, cecair dan gas Aspek Pepejal Cecair Gas Susunan zarah Zarah-zarah tersusun secara rapat dan dalam susunan yang teratur. Zarah-zarah kurang rapat dan tidak tersusun dengan teratur. Zarah-zarah jauh antara satu sama lain dan tidak tersusun. Ruang antara zarah Ruang antara zarah sangat kecil. Ruang antara zarah sederhana besar. Ruang antara zarah sangat besar. Pergerakan zarah Terhad. Hanya bergetar pada kedudukan tetap. Bergerak bebas secara rawak ke keseluruhan cecair. Zarah-zarah berlanggar sesama sendiri. Bergerak bebas secara rawak ke semua arah. Zarah-zarah berlanggar sesama sendiri dengan lebih kerap. Daya tarikan antara zarah Kuat Tidak terlalu kuat Lemah Tenaga kinetik Rendah Sederhana Tinggi Kebolehmampatan Tidak boleh dimampat kerana zarah-zarah tersusun rapat. Tidak boleh dimampat. Boleh dimampat dengan mudah kerana terdapat ruang yang besar antara zarah. Ketumpatan Tinggi Sederhana Rendah Isi padu dan bentuk Mempunyai isi padu dan bentuk tetap. Isi padu tetap tetapi bentuk tidak tetap (mengikut bentuk bekas). Isi padu dan bentuk tidak tetap (mengikut bentuk bekas). F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 88 15/3/2023 11:32:55 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

89 Tingkatan 1 Bab 5 Rajah 5.4 Ujian bagi menunjukkan air ialah konduktor haba yang lemah Pergerakan Zarah-zarah dalam Jirim 1 Pergerakan zarah-zarah dalam jirim bergantung pada jumlah tenaga kinetik yang terkandung dalam zarah. 2 Zarah pepejal bergetar pada kedudukan tetap kerana zarah pepejal mempunyai sedikit tenaga kinetik. 3 Zarah cecair boleh bergerak bebas kerana zarah cecair mempunyai tenaga kinetik yang sederhana. 4 Zarah gas boleh bergerak bebas dan secara rawak kerana zarah gas mempunyai tenaga kinetik yang tinggi. 5 Pergerakan zarah menentukan kebendaliran sesuatu jirim. Kadar Resapan dalam Tiga Keadaan Jirim 1 Resapan ialah proses pergerakan zarah-zarah jirim dari kawasan berkepekatan tinggi ke kawasan berkepekatan rendah. 2 Kadar resapan berbeza dalam gas, cecair dan pepejal. 3 Kadar resapan bergantung pada susunan zarah-zarah dalam jirim. 4 Semakin besar ruang antara zarah dalam jirim, semakin cepat kadar resapan yang berlaku dalam jirim tersebut. 5 Kadar resapan paling cepat berlaku dalam gas kerana zarah-zarah gas jauh antara satu sama lain. 6 Kadar resapan paling lambat berlaku dalam pepejal kerana zarah-zarah pepejal tersusun secara rapat dan padat. 7 Jadual 5.6 menunjukkan perbezaan resapan dalam tiga keadaan jirim. Jadual 5.6 Perbezaan resapan dalam tiga keadaan jirim. Resapan dalam pepejal Resapan dalam cecair Resapan dalam gas Agaragar menjadi Tabung uji biru Hablur kuprum(II) sulfat (biru) Agar-agar tanpa warna Larutan menjadi ungu Air Hablur kalium permanganat Balang gas Udara Gas bromin Penutup balang gas Ruang antara zarah pepejal sangat kecil. Maka, kadar resapan adalah rendah. Ruang antara zarah cecair sederhana besar. Maka, kadar resapan lebih cepat daripada kadar resapan dalam pepejal. Ruang antara zarah gas sangat besar. Maka, kadar resapan adalah tinggi. Pernyataan masalah: Apakah perbezaan kadar resapan dalam pepejal, cecair dan gas? Hipotesis: Kadar resapan dalam pepejal paling perlahan diikuti oleh cecair dan gas. Eksperimen 5.1 Mengkaji kadar resapan dalam tiga keadaan jirim F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 89 15/3/2023 11:32:56 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

90 Tingkatan 1 Bab 5 Pemboleh ubah: Pemboleh ubah dimanipulasikan – Jenis jirim Pemboleh ubah bergerak balas – Kadar resapan Pemboleh ubah dimalarkan – Suhu persekitaran Radas/Bahan: Tabung uji, rak tabung uji, penutup getah, balang gas, salur kaca, agar-agar, hablur kalium permanganat, hablur kuprum(II) sulfat, gas bromin dan penutup balang gas. Prosedur: Kadar resapan dalam pepejal 1 Radas disediakan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.7(a). 2 Agar-agar diperhatikan selama beberapa hari. Tabung uji Hablur kuprum(II) sulfat (biru) Agar-agar tanpa warna Rajah 5.7(a) Kadar resapan dalam cecair 1 Radas disediakan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.7(b). 2 Perlahan-lahan hablur kalium permanganat dimasukkan ke dasar balang gas berisi air dengan menggunakan corong tisel. 3 Air diperhatikan selama beberapa jam. Balang gas Hablur kalium permanganat Air Corong tisel Rajah 5.7(b) Kadar resapan dalam gas 1 Radas disediakan seperti yang ditunjukkan dalam Rajah 5.13(c). 2 Penutup balang gas dialihkan dan perubahan warna dalam balang gas diperhatikan. AMARAN Bromin sejenis gas berbahaya. Eksperimen ini mesti dilakukan di dalam kebuk wasap. Elakkan daripada menghidu. Gas bromin Udara Penutup balang gas A B Rajah5.7(c) Pemerhatian/Perbincangan: Jirim Pemerhatian Perbincangan Pepejal Selepas beberapa hari, warna biru kuprum(II) sulfat tersebar ke keseluruhan agar-agar. Terdapat ruang antara zarah agar-agar. Ini membenarkan zarah kuprum(II) sulfat meresap ke keseluruhan agar- agar. Ruang yang kecil antara zarah agar-agar menyebabkan zarah kuprum(II) sulfat meresap perlahan-lahan. Agar-agar menjadi biru Agar-agar menjadi biru F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 90 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

91 Tingkatan 1 Bab 5 Cecair Selepas beberapa jam, warna ungu kalium permanganat tersebar ke keseluruhan air. Ruang antara zarah air membenarkan zarah kalium permanganat meresap ke keseluruhan air. Ruang yang lebih besar antara zarah air menyebabkan zarah kalium permanganat meresap lebih cepat berbanding dengan resapan di dalam pepejal. Gas Selepas beberapa minit, warna perang gas bromin tersebar ke keseluruhan balang gas. Balang gas Zarah udara adalah jauh antara satu sama lain dan terdapat banyak ruang antaranya. Ini membenarkan zarah gas bromin meresap dengan cepat. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Kadar resapan dalam pepejal paling perlahan diikuti oleh cecair dan gas. Perubahan Keadaan Jirim Disebabkan Penyerapan dan Pembebasan Haba Berdasarkan Teori Kinetik 1 Jirim boleh berubah keadaannya disebabkan oleh pembebasan dan penyerapan haba. 2 Apabila sesuatu jirim mengalami penyejukan atau pemanasan, ia akan berubah kepada bentuk jirim yang lain. 3 Contoh perubahan jirim disebabkan pemanasan: (a) Apabila dipanaskan, air akan mendidih dan bertukar bentuk kepada wap. (b) Alkohol dan air tersejat menjadi wap yang terbebas di udara. (c) Ais melebur dan menjadi cecair apabila dipanaskan. 4 Contoh perubahan jirim disebabkan penyejukan: (a) Apabila disejukkan, air akan membeku menjadi ais. (b) Wap air yang terdapat di udara terkondensasi apabila keadaan sejuk menjadi salji atau fros, yang merupakan pepejal. (c) Wap air di udara akan terkondensasi menjadi titisan air di permukaan gelas yang mengandungi minuman sejuk. 5 Terdapat perubahan tenaga apabila berlakunya perubahan keadaan jirim. Peleburan (suhu 0°C) Pembekuan (suhu 0°C) Cecair Ais (pepejal) Kondensasi Pemejalwapan Pemejalwapan Pendidihan (suhu 100 °C) Penyejatan (suhu 100 °C Gas (stim) Rajah 5.8 Perubahan keadaan jirim Larutan menjadi ungu F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 91 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

92 Tingkatan 1 Bab 5 Jadual 5.7 Sifat-sifat fizik pepejal, cecair dan gas berdasarkan teori kinetik Jirim Sifat-sifat Mengapa berkeadaan begini Pepejal Mempunyai bentuk yang tetap dan tidak boleh mengalir Zarah-zarah tidak boleh bergerak dari satu tempat ke satu tempat. Tidak boleh dimampat Zarah-zarah rapat antara satu sama lain dan tiada ruang untuk bergerak. Cecair Mengalir dan mengambil bentuk bekas yang diisinya Zarah-zarah bergerak bebas antara satu sama lain. Tidak boleh dimampat Zarah-zarah agak rapat antara satu sama lain. Gas Mengalir dan mengisi penuh bekas yang diisinya Zarah-zarah bergerak dengan cepat ke semua arah. Boleh dimampatkan Zarah-zarah sangat jauh antara satu sama lain dan mempunyai ruang untuk bergerak. 6 Zarah-zarah dalam setiap keadaan jirim, iaitu pepejal, cecair dan gas mempunyai tenaga yang berlainan. 7 Selain daripada itu, zarah-zarah ini juga disusun dan bergerak dengan cara yang berbeza. 8 Teori kinetik zarah menjelaskan tentang sifat-sifat fizik pepejal, cecair dan gas. 9 Rajah 5.9 menunjukkan penyerapan dan pembebasan haba semasa proses perubahan keadaan jirim. Rajah 5.9 Penyerapan dan pembebasan haba yang terlibat semasa proses perubahan jirim Gas Kondensasi Haba dibebaskan Pendidihan/ Penyejatan Haba diserap Pepejal Peleburan Haba diserap Pembekuan Haba dibebaskan Pemejalwapan Haba dibebaskan Cecair Pemejalwapan Haba diserap (a) Pemejalwapan (i) Perubahan keadaan pepejal terus kepada gas. (ii) Pepejal menyerap haba apabila dipanaskan. Zarah pepejal mendapat tenaga yang mencukupi dan terus terbebas menjadi gas ke udara. (iii) Contohnya, iodin dan ais kering memejalwap apabila dipanaskan. (b) Peleburan (i) Perubahan keadaan pepejal kepada cecair. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 92 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

93 Tingkatan 1 Bab 5 (ii) Pepejal menyerap haba apabila dipanaskan. Zarah pepejal menerima lebih banyak tenaga, bergetar lebih kuat dan bergerak menjauhi sesama sendiri. (iii) Ini berlaku pada suhu tetap yang disebut takat lebur. Suhu tidak berubah semasa proses peleburan berlaku kerana tenaga haba yang diterima digunakan untuk mengatasi daya tarikan antara zarah pepejal. (c) Pendidihan (i) Perubahan keadaan cecair kepada gas. (ii) Cecair menyerap haba apabila dipanaskan. Zarah cecair menerima tenaga haba dan bergerak lebih pantas. Oleh itu, tenaga kinetik meningkat. (iii) Apabila cukup tenaga diperoleh, zarah cecair terbebas ke udara dalam bentuk gas. (iv) Ini berlaku pada suhu tetap yang disebut takat didih. Suhu tidak berubah semasa proses pendidihan berlaku kerana tenaga haba yang diterima digunakan untuk mengatasi daya tarikan antara zarah cecair. (d) Pembekuan (i) Perubahan keadaan cecair kepada pepejal. (ii) Cecair membebaskan haba apabila disejukkan. Zarah cecair kehilangan tenaga dan bergerak lebih perlahan. (iii) Tenaga kinetik zarah berkurang dan daya tarikan antara zarah cecair menjadi lebih kuat. Apabila daya tarikan menjadi kuat, zarah hanya bergetar pada kedudukan tetap. Pada ketika ini, cecair telah berubah menjadi pepejal. (iv) Ini berlaku pada suhu tetap yang disebut takat beku. Suhu tidak berubah semasa proses pembekuan berlaku kerana tenaga digunakan untuk menukarkan cecair kepada pepejal. (e) Kondensasi (i) Perubahan keadaan gas kepada cecair. (ii) Gas membebaskan haba apabila disejukkan. Zarah gas kehilangan tenaga dan bergerak lebih perlahan dan menarik sesama sendiri sehinggalah rapat antara satu sama lain. (iii) Pada ketika ini gas telah berubah menjadi cecair. (f) Penyejatan (i) Penyejatan berlaku pada sebarang suhu. (ii) Cecair menyerap haba apabila dipanaskan. Cecair menyerap haba dan zarah-zarah cecair mendapat tenaga dan bergerak lebih laju. (iii) Cecair tersejat menjadi gas. Gas terbebas ke udara. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 93 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

94 Tingkatan 1 Bab 5 Suhu Kekal Semasa Pembekuan, Peleburan dan Pendidihan 1 Sesuatu bahan perlu menyerap tenaga haba supaya ia boleh melebur atau mendidih. 2 Sesuatu bahan pula perlu membebaskan tenaga supaya pembekuan boleh berlaku. 3 Suhu bahan tidak berubah semasa proses peleburan, pendidihan dan pembekuan walaupun tenaga dipindahkan. Keadaan ini berlaku disebabkan tenaga kinetik zarah-zarah tidak bertambah. 4 Semasa proses peleburan dan pendidihan, haba diserap untuk memutuskan daya tarikan antara zarah. 5 Semasa proses pembekuan pula, haba dibebaskan untuk memastikan daya tarikan antara zarah dibentuk. Pernyataan masalah: Adakah suhu air berubah semasa peleburan ais dan pendidihan air? Hipotesis: Suhu air tidak berubah semasa peleburan ais dan pendidihan air. Pemboleh ubah: Pemboleh ubah dimanipulasikan – Masa Pemboleh ubah bergerak balas – Suhu Pemboleh ubah dimalarkan – Isi padu air Radas/Bahan: Bikar, termometer, penunu Bunsen, ais dan air. Prosedur: 1 Ais dimasukkan ke dalam sebuah bikar 100 cm3 . 2 Suhu ais dicatatkan. 3 Ais dipanaskan. Selepas dua minit, suhu diukur dan keadaan jirim direkodkan. 4 Langkah 3 diulang setiap dua minit sehingga ais mencair menjadi air. Ais Rajah 5.10 5 Pemanasan diteruskan sehingga air menjadi stim. 6 Suhu air dicatatkan setiap dua minit dan keadaan jirim direkodkan. 7 Graf lengkung pemanasan air dilukis. Keputusan: Masa (minit) 0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22 Suhu (oC) –8 –4 0 0 0 2 12 38 60 80 100 100 Keadaan Pepejal Pepejal Pepejal + cecair Pepejal + cecair Pepejal + cecair Cecair Cecair Cecair Cecair Cecair Cecair + gas Cecair + gas Eksperimen 5.2 Menunjukkan suhu tidak berubah semasa peleburan ais dan pendidihan air F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 94 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

95 Tingkatan 1 Bab 5 Jisim Kekal Semasa Perubahan Fizik 1 Jisim sesuatu objek ialah kuantiti zarah yang terkandung di dalamnya. 2 Semasa perubahan fizik berlaku, kuantiti zarah di dalam jirim tidak berubah. Oleh itu, jisim juga tidak berubah. 3 Perubahan hanya berlaku pada tenaga kinetik zarah-zarah tersebut. Pernyataan masalah: Adakah jisim bahan berubah semasa perubahan fizik? Hipotesis: Jisim tidak berubah semasa perubahan fizik. Radas/Bahan: Bikar, neraca tuas, bebola logam, ais, garam dan air. Prosedur: A Peleburan ais 1 Bikar kosong ditimbang menggunakan neraca tuas. Jisim bikar dicatatkan. 2 Ais dimasukkan ke dalam bikar. Jisim bikar bersama ais dicatatkan. 3 Ais dibiarkan melebur menjadi air. Jisim bikar bersama air dicatatkan. B Pemelarutan garam 1 Bikar diisi dengan 100 ml air dan ditimbang. Jisim bikar bersama air dicatatkan. 2 5 spatula garam dimasukkan ke dalam bikar tersebut dan ditimbang. Jisim bikar bersama air dan garam dicatatkan. 3 Garam dikacau sehingga melarut dalam air. Kemudian, larutan ditimbang sekali lagi dan jisimnya dicatatkan. C Pemanasan bebola logam 1 Bebola logam ditimbang dan jisimnya dicatatkan. 2 Bebola logam dipanaskan selama 10 minit. Kemudian, bebola logam ditimbang sekali lagi dan jisimnya dicatatkan. Eksperimen 5.3 Mengkaji jisim kekal tidak berubah semasa perubahan fizik Perbincangan: Berdasarkan keputusan yang diperoleh, graf lengkung pemanasan air dilukis. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Suhu air tidak berubah semasa peleburan ais dan pendidihan air. Suhu (°C) Masa (min) Pepejal + cecair Cecair + gas 100 °C (Takat didih) 0 °C (Takat beku) Ais Cecair Rajah 5.11 F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 95 15/3/2023 11:32:57 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.

96 Tingkatan 1 Bab 5 Keputusan: Aktiviti A Jisim bikar + ais (g) 120 Jisim bikar + air (ais yang melebur) (g) 120 Aktiviti B Jisim bikar + 100 ml air (g) 150 Jisim bikar + 100 ml air + 5 spatula garam (g) 170 Jisim bikar + 100 ml air + 5 spatula garam yang telah melarut (g) 170 Aktiviti C Jisim bebola logam sebelum pemanasan (g) 50 Jisim bebola logam selepas pemanasan (g) 50 Perbincangan: Apabila sesuatu bahan mengalami perubahan fizik, jisimnya tidak berubah kerana kuantiti zarah-zarah tidak berubah apabila dipanaskan, disejukkan atau dilarutkan. Perubahan hanyalah berlaku pada tenaga kinetik zarah-zarah tersebut. Kesimpulan: Hipotesis diterima. Jisim tidak berubah semasa perubahan fizik. Perubahan Keadaan Jirim dalam Kehidupan Harian Jadual 5.8 Contoh perubahan keadaan jirim dalam kehidupan harian Proses Contoh Pendidihan Air mendidih pada suhu 100 oC. Penyejatan • Air tersejat dari permukaan tasik menjadi wap air. • Pakaian yang basah menjadi kering apabila dijemur di bawah sinaran cahaya matahari kerana air tersejat daripada pakaian tersebut. Pemejalwapan • Saiz ubat gegat semakin kecil disebabkan pemejalwapan. • Pembentukan kabus menggunakan ais kering (pepejal karbon dioksida). Pembekuan • Air bertukar menjadi ais apabila diletakkan di dalam tempat sejuk beku. • Air di permukaan tasik dan sungai membeku pada musim sejuk. Peleburan • Lilin yang terbakar melebur selepas beberapa minit. • Ais melebur apabila diletakkan pada suhu bilik. Kondensasi • Awan terbentuk apabila wap air di atmosfera terkondensasi menjadi titisan air halus. • Pembentukan titisan air di luar permukaan gelas yang mengandungi minuman sejuk. F1 Revisi Cepat PT3 Sain5(82-96).indd 96 15/3/2023 11:32:58 AM PENERBIT ILMU BAKTI SDN. BHD.