न्विेह, नलच््वी, ्वजजी, शाकय, ज्ातक इतयािी कुळाचं ा अनुसार इं प्रस्ाचे राजे यिु ्नरठन् ठल गोत्ाचे होत.े
समा्वशे होता. एकपणर जातकक्ेतील ्वरण्नानसु ार १०. ््यांच्यल : या महाजनपिाचे उततर पांचाल
्वजजी सघं ाची राजरानी असराऱया ्वैशाली नगराभो्वती
तीन कोट बांरलले े होत.े तसचे नगराला तीन प्र्वेशद्ारे आनर िनक्षर पांचाल असे िोन भाग होते. भागीर्ी
आनर बरु ूज होत.े अजातशत्ूने ्वजजी सघं नजकं फून निी तया िोह ना न्वभागरारी नसै नगकण् सीमाररे ा होती.
मगरामधये न्वलीन केला. उततर प्रिशे चया बरले ी नजल्ह्यातील अनहच्त्
(रामनगरज्वळ) ही उततर पांचालची राजरानी होती.
६. मल्ल : या महाजनपिाची राजरानी उततर फारूखाबाि नजल्ह्यातील कानं पलय (कांनपल) य्े े
प्रिशे ातील गोरखपूर नजल ात कुनशनार नक्वा कशु ीनगर िनक्षर पांचालांची राजरानी होती. उततर पाचं ालाचया
(कानसया) इ्े होती. गौतम बुद्ांचे महापररनन्वाण्र प्रिेशा्वरील स्वानमत्वासाठी करु ु आनर पांचाल या िोनही
कनु शनार य्े े झाले. पररनन्वारण् चतै ये ताम्प इनत महाजनपिांमधये सतत लढाया होत असत. सुरु्वातीस
असा अनभलखे असलेला ताम्पट ( इ.स.पू्व्ण ५ ्वे राजसतताक असलेलया पाचं ाल महाजनपिाचे रूपातं र
शतक) ये्ील पररनन्वार्ण सतूपापाशी नमळाला. उततर नतं र सघं राजयामधये झाले.
्वनै िक काळात मल् जनपि राजसतताक होत.े नतं र
ते्ील राजसतताक पद्ती जाऊन तयाचे गरराजयात ११. मतस्य : या महाजनपिाची राजरानी न्वराटनगर
रूपांतर झाले. मल् महाजनपिात पा्वा आनर भोगनगर ही आजचया राजस्ानातील जयपरू नजल्ह्यातील बरै ाट
ही आरखी िोन महत््वाची नगरे होती. जैन ं्ामं रील य्े े होती. हे महाजनपि पुढे मगरामधये न्वलीन झाल.े
्वरणन् ानुसार अजातशत्शू ी लढणयासाठी मल्, नलच््वी बरै ाट ये्े सम्ाट अशोकाचे नशलालेख आहते .
आनर काशी-कोसल प्रिेशातील अठरा गरराजये एकत्
येऊन एक संघ प्रस्ानपत झाला होता. इस्वी सनाप्ू वथी १२. शूरसने : हे महाजनपि यमनु ा निीचया
नतसऱया शतकापययतं मल् महाजनपि मौयण् साम्ाजयात काठा्वर ्वसलेले होत.े म्रु ा ही तयाची राजरानी होती.
समान्वष् झाले होत.े ीक इनतहासकारानं ी तयाचा उल्ेख शरू सने ॉय आनर
म्रु ेचा उल्ेख मे्ोरा असा केलले ा आढळतो. पुढे
७. चेणद : या महाजनपिाचा न्वसतार आताचे ते मौयण् साम्ाजयामधये न्वलीन झाले.
बिुं ेलखडं आनर आसपासचया प्रिेशात झाला होता.
शशु क्तमती नक्वा सोशे र््वती ही चेनि महाजनपिाची १३. अ्मक/अससक : या महाजनपिाची पोटली
राजरानी होती. उततर प्रिशे ातील बांिा या शहराचया ही राजरानी होती. हे महाजनपि काही काळ काशी
पररसरात प्राचीन शुशक्तमती नगर ्वसलले े होते, असे महाजनपिाचे मांडनलक राजय असा्व,े असे निसते.
मानले जाते.
१४. अवातं ी : या महाजनपिाचा न्वसतार मधय
८. वशंा णकवं ्य वतस : या महाजनपिाची राजरानी प्रिेशातील माळ्वा, ननमाड आनर तयालगतचा प्रिशे
कौशांबी (अलाहाबािज्वळील कोसम) य्े े होती. यामं धये झालले ा होता. अ्वतं ी जनपिाचे उततर अ्वंती
परु ारांमरील परंपरेनुसार गंगेला आलले या महापुरामुळे आनर िनक्षर अ्वंती असे िोन भाग होते. उततर
हशसतनापूर उि्ध्वसत झाले आनर पाडं ्वाचं ा ्वंशज ननचक्षु अ्वतं ीची राजरानी उजजनयनी (उजजैन) आनर िनक्षर
या राजाने तयाची राजरानी कौशाबं ी य्े े हल्वली. क्वी अ्वंतीची राजरानी मनहषमती (मारं ाता, नजलहा खांड्वा)
भास याने नलनहलले या स्वपन्वास्वितत या नाटकाचा ये्े होती. अ्वतं ीचा राजा प्रद्ोत हा गौतम बदु ्ांचा
नायक, ्वतस महाजनपिाचा राजा उियन हा राजा समकालीन होता. इस्वी सनाप्ू वथी चौरया शतकात अ्वंती
नबनं बसार याचा समकालीन होता. महाजनपि मगर साम्ाजयात न्वलीन झाल.े
९. कुरु : या महाजनपिाची राजरानी इं प्रस् नक्वा १५. ग्यधंा ्यर : या महाजनपिाचा न्वसतार का्मीर
इं प र ये्े होती. निल्ीज्वळचे इं पत ये्े प्राचीन आनर अफगानरसतान या प्रिशे ामं धये झालले ा होता.
इं प्रस् ्वसलले े होत.े जातकक्ांमरील उल्खे ाचं या तक्षनशला ही तयाची राजरानी होती. पु ुसानत नक्वा
पुषकरसारीन हा गांराराचा राजा नबंनबसाराचा समकालीन
होता आनर तयाने नबंनबसाराबरोबर राजनैनतक संबंर
42
प्रस्ानपत कले े होते. इस्वी सनाप्ू वथी सहावया शतकाचया निलयाची उिाहररेही आहेत. राजाचया स्वायंत जयषे ्ठ
उततराराणप् यंयत गांरार महाजनपि पनश्णयन सम्ाट िाय्शणु पतनीला राजमनहरी असे महटले जाई. राजयानभरके ाचया
पनहला याने नजकं ूनफ घते ले. इरारमरील बेनहसतनु य्े ील प्रसगं ी राजाबरोबर नतलाही अनभरेक होत असे.
नशलालखे ात (इस्वी सनापू्वथी ५१६) गारं ाराचा उल्खे सामरयश्ण ाली राजा तयाचे सा्वभण् ौमत्व नसद् करणयासाठी
पनशयण् न साम्ाजयाचा भाग महरून केला आहे. अ््वमरे यज् करत अस.े
१६. कबं ोि : महाजनपिाचा उल्ेख प्राचीन अनभनरक्त राजाचा तत््वत: तयाचया प्रज्े वर संपरू ण्
सानहतयात गांराराचया जोडीने यते ो. राजपरू (राजौरी)ही अनरकार असे. प्रजेकडून नकती कर ्वसूल करायचा हे
तयाची राजरानी होती. उततम घोडे आनर घोड्ा्वर राजा ठर्वत असे. तयाचया राजयातील कोरताही भभू ाग
स्वार होऊन युद् करणयाचे कौशलय यांचयासाठी कबोज इच्ने ुसार िान करणयाचा अनरकार तयाला होता. असे
य्े ील योद्े प्रनसद् होते. नसकिराचया आक्रमराचया असले तरी राजाची सतता परू पण् रे अननयंनत्त नवहती.
्वेळसे कबोजचया लोकानं ी तयाचा प्रनतकार कले ा होता. पुरोनहत, सेनानी, अमातय, ामरी इतयािींचया सललयाने
ीक इनतहासकारांनी उल्खे कले ले े असपानसओय राजा ननरणय् घेत अस.े तयाखरे ीज जनाचं ी सनमती नक्वा
(अ््वायन) हे कबोज महाजनपिाचा भाग होत.े सम्ाट परररि भरत अस.े तयामधये समाजातील स्वानंय ा सहभागी
अशोकाचया लेखांमधये तयांचा उल्ेख अराज महरजे होणयाचा ह अस.े सनमती नक्वा परररिते स्वसण् ामानय
राजा नसलले े, महरजेच गरराजय पद्ती असलले े, जनानं ी ननर्णय घेऊन राजाला सतते्वरून िूर कले याची
असा कले ेला आह.े उिाहररेही आढळतात.
६.५ मह्यिन्द्यामं धील र्यज्यव्यवसथि्य, श्रेिी श्रिे ीव्यवसथि्य : राजयाचया समि्रीसाठी शेती,
व्यवसथि्य पशपु ालन यांचयाबरोबरीने वयापार आनर वयापाराचे
सयु ोगय ननयोजन आनर संघटन या गोष्ींनाही महत््व
र्यज्यव्यवसथि्य : पाचवया पाठात आपर जनपिाचं या असत.े महाजनपिाचं या समिर् ीमधये वयापारी आनर
काळातील राजयांचे प्रकार िशण्् वराऱया राजय, स्वाराजय, कारानगरांचया श्रे ींचा मोठा ्वाटा होता. या श्ेरींची
भौजय, ्वैराजय, महाराजय, साम्ाजय आनर पारमषे ठ्य न्वनशष् पद्तीची रचना आनर काय्णपद्ती अस.े
या संज्ाचं ा उल्ेख केला होता. या स्वण् संज्ाचं ा नमे का न्वन्वर वय्वसायांचे स्ानन्वनशष् संघटन असरे,
अ््ण सांगरे कठीर असले तरी राजय आनर साम्ाजय वया्वसानयक कौशलयाचं े ्वशं परंपरने े होरारे हसतांतरर
या सजं ्ांचे यज्ससं ्चे या अनुरंगाने केलले े सपष्ीकरर करर,े अनभु ्वी जयेष्ठाकं डे वय्वसायाचे नेतत्व असरे
शतप् ा र आनर कातयायन श्ौतसूत् या ्ं ांमधये आनर ते इतरानं ी स्वचे ्ेने स्वीकाररे, ही श्रे ींची
निलले े निसत.े तयानुसार राजसयू यज् कररारा राजयाचा ्वैनशषट्ये होती.
अनरपती हा राजा असतो आनर तयाचया
अनरपतयाखालील प्रिशे हे राजय असत.े राजाने श्ेरींचे स्वत चे ननयम असत. तयामुळे तयांची रचना
्वाजपये यज् कले यानंतर साम्ाज या पिाची तयाला बनं िसत स्वरूपाची असे. श्रे ींचे बंनिसत स्वरूप हे
प्राप्ती होते आनर तयाचया अनरपतयाखालील राजयाला जानतवय्वस्ा उिय पा्वणयाचया काररापं ैकी एक
साम्ाजय महटले जाते. राजा हा नेहमीच साम्ाज या महत््वाचे कारर समजले जात.े श्रे ींमधये ्वते ना्वर काम
श्षे ्ठपिाचा अनभलारी असतो. राजा हे पि अ्ा्तण च करराऱया बाहरे ील कामगारांना कम्कण ार आनर
कननष्ठ असत.े न्वना्वते न काम करराऱयानं ा िास असे महरत असत.
राजा हा क्षनत्य असा्वा आनर ा राने राजपि मौय्ण काळापयंतय श्रे ीवय्वस्ेला राजकीय,
हर करू नय,े असा सकं ेत होता. तरी ्वैनिक सानहतय सामानजक आनर आन्णक् वय्वहारांमधये महत््व प्राप्त
आनर बौद् जातकामं रून या संकते ाला असलेले अनेक झाले होत.े कौनटलयाचया मते श्रे ीं्वर राजाचे ननयंत्र
अप्वािही पहायला नमळतात. राजपि हे ब रा ्वशं परंपरेने असरे अतयंत महत््वाचे होते; कारर श्ेरींचया रचनेमधये
नमळत अस.े परतं ु काही ्वळे ा राजा हा लोकांनी नन्वडून सततेचया प्रभा्वी ्वहनाचे माधयम बनणयाची क्षमता होती.
43
मौयण् काळातील रसते आनर िळर्वळराचया वय्वस्ेची न्वचारम्ं नातून आतमयाचे अशसतत्व नचरंतन असते या
न्वशेर काळजी घते ली जात होती, हे सम्ाट अशोकाचया राररे्वर आरारलेले तत््वज्ान ते आतमयाचे अशसतत्व
नशलालेखाचं या आरारे सपष् निसत.े तयामुळे मौय्ण नाकाररारे तत््वज्ान अशा न्वन्वर प्रराली उियाला
काळात मालाची न-े आर आनर लोकाचं े जार-े यरे े हे आलया. तयांमधये जे अनभु ्वनसद् असते तयालाच सतय
अनरक सुकर झाले होते. अ्ात्ण च ही पररशस्ती मानराऱया आनर ्वनै िक राररां्वर आरारलले ी
वयापाराचया ्वाढीसाठी तसचे श्रे ीचया न्वकासासाठी समाजवय्वस्ा आनर कमक्ण ांडे यानं ा मुळापासनू
अनकु फूल होती. नाकाररारी चा्वा्णक नक्वा लोकायत यांसारखी ताशत््वक
प्ररालीही होती. चा्वाण्क हे अ गणय नाशसतक िशनण्
श्रे ींचया कायपण् द्ती्वर राजसततचे े ननयतं ्र अस.े असून तयाने ्वेिप्रामाणय, ई््वर आनर परलोक यांचे
श्ेरींचया माफ्कत होरारे उतपािन, आन््कण वय्वहार, अशसतत्व आनर तयातून उिभ् ्वरारे कम्णकांड यानं ा न्वरोर
ए्वढचे नवहे तर श्रे ीन्वनशष् परंपरा इतयािींचया केला. भारतीय न्वचाररारेतील ते एकमे्व जड्वािी
तपशील्वार न िी बारकाईने केलया जात. नगरामधये (भौनतकता्वािी) िश्नण आह.े
प्रतयेक श्रे ीला स्वतंत् जागा ठर्वून निलेलया असत.
प्राचीन भारतीय िशण्नाचं ी ताशत््वक बीजे या
श्ेरीतील सिसय आनर कमण्कार यांचयातील काळात रो्वली गेली, असे महरणयास हरकत नाही. तया
परसपरसंबरं , उतपािनाचे टपप,े उतपानित मालाची नकमत दृष्ीने इस्वी सनापू्वथीचे सहा्वे शतक महत््वाचे आह.े
ठर्वरे यांसार या गोष्ींसाठी प्रतयेक श्रे ीचया स्वतंत् गहस्ाश्माचा तयाग करून, अंनतम सतयाचा शोर
परंपरा आनर तयां्वर आराररत ननयम असत. तयांमधये घेणयासाठी एका स्ाना्वर न राहता सतत भटकती
राजकीय प्रशासनयंत्रा ढ्वळाढ्वळ करत नस.े तयामळु े कररारे परर ाजक नक्वा श्मर आनर तयाचं ा
श्ेरींची स्वायततता अबानरत राहत अस.े श्रे ीचया नशषयसपं ्रिाय यांची सुरु्वात हे या काळाचे ्वनै शषट्य
सिं भातण् एखािा ननरयण् यायचा असले तर तो घते ाना आह.े या काळात जे तत््वज्ान समाजातील न्वन्वर
राजा श्रे ीचया प्रनतननरीचा सल्ा घते असे. सतरांतील लोकांना मोठ्या प्रमारा्वर आपलेसे ्वाटल.े
तयामधये ्वर्मण ान महा्वीर आनर गौतम बुद् यानं ी
कारानगराचं या श्ेरीप्रमुखास जयेष्ठक/जे क असे कले ले ा उपिशे आनर तयांनी माडं लले े तत््वज्ान
महरत असत. वयापाऱयांचया श्ेरीप्रमुखास श्ेष्ठी/से ी अ क्रमा्वर होत.े तयांचया नशक्वरुकीमधये समाजातील
महटले जाई. उतपािन आनर वयापार यांखेरीज श्रे ी ्वरण् आनर जातीं्वर आरारलेलया समाजवय्वस्ते ील
तयाचं या ननरीमरून समाजासाठी उपयुक्त कामहे ी करत न्वरमतेतनू बाहरे पडणयाचा मागण् होता.
असत. तयांमधये गरजनंू ा िानरम्ण आनर माफक िराने
कजण् िेरे याचं ा समा्वशे होता. जैन आनर बौद् या िोनही िशणन् ाचं ा अतं भा्ण्व
नाशसतक िशणन् ामं धये कले ा जातो. ्वर्मण ान महा्वीर आनर
६.६ तत्वज्ञ्यन आणि णवणवध सपंा ्रद्य्य गौतम बुद् या िोघांनीही ्वेिाचं े प्रामाणय आनर ्वैनिक
महाजनपिाचं या काळात बिलतया राजकीय आनर कम्णकांड या गोष्ी नाकारलया. तयांना समाजाचया स्व्ण
आन्कण् शस्तीचे प्रनतनबंब समाजाचया लौनकक आनर सतरांतनू मोठ्या सं यने े अनयु ायी नमळाल.े
पारलौनकक जी्वनासंबरं ीचया राररांचया क्षते ्ात उमटरे
अपररहाय्ण होत.े ्वनै िक परपं रा्ं वर आरारलेलया राररामं धये ६.७ नवीन धमपाय ्रव्यह
गहस्जी्वन, यज्संस्ा आनर लौनकक समद्ी िैन धमया : जैन रमा्णला खूप प्राचीन परंपरा आह.े
यासंबरं ीचे न्वचार मधय्वतथी होत.े ्वनै िक काळाचया जैन परपं रेनुसार ्वर्णमान महा्वीर हे जनै रमाण्चया २४
शे्वटी शे्वटी मान्वी जी्वनाचया अशसतत्वाचा अ्ण,् ती्कंय रापं कै ी शे्वटचे ती्ंयकर होत. पा््व्णना् हे तने ्वसा्वे
मान्वाचे ्वैश््वक पसाऱयातील स्ान, मतयचू े रहसय ती्ंकय र होत.े तयानं ी तयाचं या अनुयायांना अनहंसा, सतय,
आनर मतयूनंतरचा आतमयाचा प्र्वास यांसार या अमतू ्ण असतेय आनर अपरर ह या चार प्रनतज्ा निलया.
गोष्ींचा न्वचार प्रकराणन् े सरु ू झाला. उपननरिांचया महा्वीरानं ी तयांचया अनुयायांना तयाचया जोडीला पाच्वी
नननमतण् ीची सुरु्वात झाली. तयाद्ारे सरु ू झालले या
44
चयाणच् ी प्रनतज्ा निली. यानं ा पचं महा ते असे महा्वीरांनी स्वत जनै संघाची स्ापना कले ी.
महरतात. सम्ाट चं गुप्त मौय्ण हा ्रे भ बाहू या जनै सघं ाचया
सहावया प्रमुख आचायायंचा समकालीन होता. जैन
वधमया ्यन मह्यवीर परपं रने ुसार सम्ाट चं गुप्ताने जनै रमाणच् ा स्वीकार कले ा
होता.
्वरणम् ान महा्वीरांचे नपता नसद्ा््ण हे ज्ातक कळु ाचे
प्रमुख होते. आई नत्शलािे्वी या नलच््वी कळु ातील बौद्ध धमाय : गौतम बुद् आनर ्वर्णमान महा्वीर
होतया. ्वरणम् ान महा्वीरांचा जनम इस्वी सन प्ू व्ण ५९९ हे समकालीन होत.े गौतम बुद्ांचा जनम नपे ाळमरील
मधये ्वशै ाली नगराज्वळील कडु ाम ये्े झाला. लुनं बनी (रुशममनिइे ) ये्े इस्वी सन प्ू व्ण ५६३ मधये
महा्वीरांचया पतनीचे ना्व यशोिा होत.े ्वयाचया ३०वया झाला. गौतम बुद्ांचया नपतयाचे ना्व शदु ्ोिन होत.े
्वरथी तयांनी सतयाचया शोरा्ण् गहस्ाश्माचा तयाग ते शाकय कुळातील होते. गौतम बदु ्ांचया आईचे ना्व
केला. ्वयाचया ४२ वया ्वरथी तयांना के्वलज्ान प्राप्त मायाि्े वी होते. तया कोलीय कळु ातील होतया. गौतम
झाल.े लोक तयांना के्वली , नजन आनर महा्वीर बदु ्ाचं या पतनीचे ना्व यशोररा होत.े
अशा उपारींनी संबोरू लागल.े तयांचया अनुयायांना
जनै अशी उपारी प्राप्त झाली. क्वलयप्राप्तीनंतर ३० ्वयाचया २९ वया ्वरथी गौतम बुद्ानं ी सतयाचया
्वरेद ्वर्मण ान महा्वीरानं ी लोकांना उपिशे करणयासाठी शोरा््ण गहतयाग कले ा. या घटनेला बौद् परंपरते
सतत मर कले .े महानभननषक्रमर असे महटले जात.े तयानंतर सहा ्वरदे
्वेग्वेग ा गरु ूचे मागणि् शन्ण , ती तप सारना यांसार या
महा्वीरांनी अर्मण ागरी या लोकभारते उपिेश गोष्ींचया माधयमातून तयांनी अनं तम सतयाचे ज्ान
केला. तयानं ी सिाचरर आनर तस् आयषु याचा नमळ्वणयाचा प्रयतन केला. परंतु तयातून काही साधय
परु सकार केला. तयांनी समयक िश्नण , समयक ज्ान आनर होत नाही, असे लक्षात आलयानतं र ते ननरंजन
समयक चाररत् या तीन तत््वां्वर भर निला. या तीन (नललाजन) निीचया काठा्वर, गया य्े े एका नपंपळ
तत््वानं ा जैन रमाणच् ी नत्रतने असे महरतात. नत्रतने ही ्वक्षाखाली धयानस् बसले. इ्े ्वयाचया ३५ वया ्वरथी
के्वलज्ानप्राप्तीचया मागा्चण ी आकांक्षा करराऱया तयानं ा ज्ानप्राप्ती झाली. ते बुद् आनर त्ागत ,
वयक्तीसाठी मलू भूत माग्णिशणक् तत््वे आहते . चते न तसचे शाकयमुनी महरनू ओळखले जाऊ लागले.
आनर अचेतन अशा स्वण् अशसतत्वामधये कमी-जासत ज्ानप्राप्तीनतं र तयांनी सारना्ज्वळील इनशप र य्े े
प्रमारात जारी्व असत.े तयानं ा इजा कले ी तर तया मग्वनामधये पनहला उपिेश केला. या प्रसंगाला
प्रतयके ामधये ्वेिना उतप होते, असे महा्वीरांनी रममच पबततन असे महटले जाते. पढु े ४५ ्वरदे
सानं गतल.े लोकांना रममाचा उपिशे करणयासाठी तयांनी सतत मंती
कले ी. तयांनी पाली या लोकभारेमधये उपिेश कले ा.
अनेकानत्वाि हे ्वरम्ण ान महा्वीर यांचया तत््वज्ानाचे
गाभासूत् होत.े तयानसु ार सतय हे एकागं ी नसून तयाचे गौतम बदु ्ध
अनेक पलै ू असतात.
45
गौतम बदु ्ानं ी तयांचया उपिशे ात िु ख या तयायोगे योगय गोष्ींची समती)
मनुषयजी्वनाचया मलू भूत प्र्नाकडे लोकाचं े लक्ष ्वेरले.
मळु ात िु ख उतप का होते आनर िु ख उतप च होऊ (८) समयक समारी (सखु िु खाचया पलीकडील
न िेणयाचा उपाय काय, या िोन गोष्ींना अनलु क्षनू अ्वस्ेमधये नचतत शस्रा्वर)े .
तयांनी लोकानं ा उपिेश केला. तयांचया उपिशे ात तयांनी
चार आयणस् तये सांनगतली. (१) जगात स्वणत् ् दुःख अष्ांनगक मागा्लण ाच मधयम प्रनतपि असे महटलेले
आहे. (२) िु खाचे मूळ तृष्ि्य आह.े (३) तषर्े वर आहे.
न्वजय नमळ्वला की दुःखणनरोध होतो. (४) अष्ट्यंणा गक
म्यगया हा िु खननरोराचा मागण् आह.े गौतम बुद्ांनी नभकखचंू ा संघ प्रस्ानपत कले ा.
बौद् रममामधये बुद्, रमम आनर संघ यांना शरर
अष्ानं गक मागाम्ण धये गौतम बदु ्ानं ी पढु ील आठ जाणयाची सकं लपना महत््वाची आह.े या संकलपनेला
गोष्ी सानं गतलया. नत्शरर असे महरतात. बदु ्ं सररं गच्ानम, रममं
सररं गच्ानम आनर सघं ं सररं गच्ानम या तीन
(१) समयक दृष्ी (ननसग्नण नयमान्वरुद् काहीही घडत प्रनतज्ा बौद् रमाम्ण धये आ्व्यक मानलले या आहते .
नाही, हे स्वीकारर)े
इस्वी सनापू्वथी सहावया शतकात प्राचीन भारतात
(२) समयक सकं लप (योगय ननरा्णर) जी्वनाचया स्व्णच क्षेत्ांत परर्वत्णन घडून आल.े
(३) समयक ्वाचा (योगय बोलरे) महाजनपिांमरील सततासघं राण्ला या शतकात सरु ु्वात
(४) समयक कमा्नण त (योगय ्वतणर् ूक) झाली. काशी, कोसल, अ्वंती आनर मगर या चार
(५) समयक आजी्व (योगय मागा्णने उपजीन्वका) महाजनपिामं धये हा सततासघं र्ण सरु ू रानहला. इस्वी
(६) समयक वयायाम (अयोगय गोष्ी प्रयतनपू्वणक् सनापू्वथी चौरया शतकापयंतय मगराची राजसतता प्रबळ
होत गले ी आनर इतर महाजनपिाचं े स्वतंत् अशसतत्व
टाळरे) सपं षु ्ात येत गेले. मगराचया उियाचा इनतहास आपर
आठवया पाठात समजून घेरार आहोत.
(७) समयक समती (नचतताची अखडं सा्वरानता आनर
ख्यलील म्यणहती तुमह्यंाल्य णनस्चतच आनर तयाने इ्े प्रा्नण् ा कले ी. तो असे जाहीर
आवडले : नेपाळमरील रुशममनिइे ये्ील करतो की बदु ् शाकयमुनींचा जनम इ्े झाला
उतखननात मौय्ण सम्ाट अशोकाचा सतभं लेख याचे समरर िेरारा िगडी सतभं इ्े उभा कर्वला.
नमळाला. तया लेखात असे महटले आहे की, लोकांमधये या स्ळाप्रती आिरभा्व ननमाण्र
होणयासाठी तयाने हे केले. तयाने लनुं बनी ाम
ि्े वानामनपय नपयिसी राजाचया राजयानभरके ानतं र समद् वहा्वे या हते ूने तया्वरील कर माफ कले ा.
तो स्वत या स्ळाला भटे िणे यासाठी आला
46
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलले ्य्य ््य्यया्य्यंा्कै ी ्योग्य ््य्यया्य णनवडून प्र.३ सकंा ल्न्यणचत् ्िू या कर्य.
णवध्यने ्िू या णलह्य. जनै रम्ण
१. अ्मक हा श ि भारेतील आहे. पंचमहा ते
(अ) पाली (ब) ससं कृत
(क) अर्मण ागरी (ड) प्राकृत पा््वणन् ा्
२. काशी या महाजनपिाची य्े े राजरानी
होती. ्वरमण् ान महा्वीर
(अ) गोरखपरू (ब) चंिानगर
(क) राजगह (ड) ्वारारसी
३. गौतम बुद्ाचं ा जनम ये्े झाला.
(अ) कुनशनगर (ब) सारना्
(क) लंुनबनी (ड) पाटलीपतु ्
४. उततर पाचं ाल ्व िनक्षर पाचं ाल साम्ाजयाची प्र.४ ्ढु ील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
निी ही नैसनगण्क सीमा आहे. १. सोळा महाजनपिाचं ा उिय झाला.
(अ) यमनु ा (ब) भागीर्ी २. भारतात िुसऱया नागरीकरराची सुरु्वात झाली.
(क) गगं ा (ड) ननरंजन ३. ्वर्णमान महा्वीर आनर गौतम बदु ् यांना अनेक
अनयु ायी नमळाल.े
(ब) चुकीची िोडी दरु ुसत करून णलह्य.
१. कासे ल - श्ा्वसती प्र.५ ्ुढील सकां ल्न्य स्ष्ट कर्य.
२. अंग - चपं ा १. नाशसतक िशणन्
३. मतसय - म्रु ा २. गौतम बदु ्ानं ी सानं गतलले े अष्ागं मागण्
४. गारं ार - तक्षनशला
प्र.६ ख्यलील मुद्द्यंाच्य्य आध्यरे सणवसतर उततर णलह्य.
प्र.२ (अ) गट्यत न बसि्यर्य शबद ओळख्य. महाजनपिामरील राजयवय्वस्ा खालील मिु द् ्ाचं या
बदु ्, त्ागत, शाकयमनु ी, ्वर्णमान महा्वीर आरारे सपष् करा.
(अ) राजयाचं े प्रकार िश््ण वराऱया संज्ा (ब) राजाची
(ब) ्योग्य क्यरि णनवडून णवध्यन ्िू ाय कर्य. नन्वड (क) राजाचे अनरकार (ड) ननरणय् प्रनक्रया
गौतम बुद्ानं ी ४५ ्वरेद सतत मतं ी केली. कारर...
उ्क्रम जनै रमाचंय या ती्यकं राचं ी मानहती सं नहत करा.
(अ) गरु ूचया शोरासाठी १. जातक क्ांन्वरयी मानहती नमळ्वा. एखाद्ा
(ब) तप्चया्ण करणयासाठी २. जातक क्ेचे नाट्यीकरर करा.
(क) लोकानं ा रममाचा उपिशे करणयासाठी
(ड) ज्ान नमळ्वणयासाठी
47
७. भारत आणण इराण (पण्यिश ा)
७.१ भ्यरती्य उ्खंाड आणि इर्यि प्रिशे ालाही पास्ण असेच ना्व होत.े तया प्रिेशातील
७.२ ्णश्या यन (अखमोनी्य) स्यम्र्यज्य आणि ग्ीस प्रमखु शहराचे ना्वही पास्ण असचे होते. ीक लोक
या शहरास पनसप्ण ोनलस असे महरत. या पास्ण प्रातं ात
्य्यंचा ्य्यतील लढ्य्य्य उियाला आलले े, महरनू अखमोनीय साम्ाजयाचा उल्ेख
७.३ ्णशय्ा यन (अखमोनी्य) स्यम्र्यज्य आणि भ्यरत पनशण्यन साम्ाजय असा केला जातो.
७.४ इर्यिच्य र्यिकी्य आणि स्यंसा कृकणतक प्रभ्यव
७.५ तषिणशल्य सम्ाट िुसरा सायरस याने पासारगाि य्े े राजरानी
७.६ णसकंदर्यची सव्यरी बांरणयास सरु ु्वात केली होती. परतं ु तयाचया हयातीत
ती परू ्णत्वाला गले ी नाही. िसु रा सायरस याचा मुलगा
७.१ भ्यरती्य उ्खडंा आणि इर्यि िुसरा कशमबससे हा तयाचयानंतर राजा झाला. तयाने
भारतीय उपखंड आनर इरार यांचयातील वयापारी तयाची राजरानी सुसा ये्े हल्वली. तयाने इनजप्त नजकं नूफ
आनर सासं कनृ तक संबरं हडपपा काळापासनू च प्रस्ानपत घेतले होते.
झालले े होत,े याचे परु ा्वे त्े ील प्राचीन स्ळाचं या
उतखननांमधये नमळाले आहते . हडपपा ससं कतृ ीशी िसु रा कशमबससे याचयानतं र गािी्वर आलेला
समकालीन असलेले एलामचे साम्ाजय हे इरारचया पनहला िायु्शण याने सुसाचया तटबिं ीचे मजबतु ीकरर
नै तय भागात होते. ते सांसकनृ तकदृषट्या मसे ोपोटेनमयाला कले .े ससु ा ये्े तयाने मोठा राज्वाडा आनर
अनरक ज्वळचे होते. एलाम साम्ाजयाचया राजरानीचे अपािान (अनेक खांबी सभागह) बांरले. तयाच
ना्व सुसा असे होत.े तया्वरून तया प्रिेशाला रतथी्वर तयाने पनसणप् ोनलस हे न्वे शहर ्वस्वले आनर
सनु सयाना असे महटले जायच.े पढु े इरारमधये न्वन्वर ते्े स्वत चया नन्वासासाठी एक न्वा राज्वाडा आनर
राजघराणयाचं ी सतता उियाला आली तरी तयांची राजरानी अपािान बांरल.े
सुसा य्े ेच रानहली. सुसा य्े ील परु ातत््वीय सशं ोरनाचया
आरारे इरार आनर हडपपा संसकतृ ी यांचयातील वयापारी ससु ्य ्यथे िील
आनर सांसकनृ तक सबं ंराबं ाबत पशु ष्िायक परु ा्वा अ््यद्यन-
नमळालले ा आह.े ्ुनरणाय चत णचत्
्णशया्यन स्यम्र्यज्य्यच्य नक्यश्य ््यहण्य्यस्यठी ख्यलील सकंा ेरतसथिळ्यल्य भेट द्य. : इरार भौगोनलकदृषट्या पू्वण् आनर पश्चम
आनशयाला जोडरारा प्रिेश आह.े तयामुळे प्ू वण् आनर
https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/ पश्चम आनशयामधये चालराऱया वयापारात आनर
Persian_Empire%2C_490_BC.pnghttps://commons.wikimedia.
org/wiki/File:Persian_Empire,_490_BC.png
इरारचया साम्ाजयाची प्रस्ापना अखमोनीय
घराणयातील िुसरा सायरस याने केली. तो पास्ण या
जमातीमरील होता. या जमातीचे ्वासतवय
अफगानरसतानला लागनू असलले या इरारचया
्वायवयेकडील ड गराळ प्रिेशात होत.े तयामळु े तया
48
पया्यण ाने सांसकनृ तक ि्े वारघ्े वारीत इरारचे स्ान ७.२ ्णशया्यन (अखमोनी्य) स्यम्र्यज्य आणि ग्ीस
महत््वाचे होत.े ्य्यचां ्य्यतील लढ्य्य्य
सहि ि्यत्य ि्यत्य : इरारचे एररयाना असे ीक इनतहासकारांनी अखमोनीय साम्ाजय आनर
आरखी एक प्राचीन ना्व आहे. ीक इनतहासकाराचं या ीक नगरराजये यामं धये ्वारं्वार झालेलया लढायांबद्ल
लेखनात तयाचा उल्ेख एररयाने या ना्वाने केलले ा नलनहलले े आहे. तयामधये नहरोडोटस या इनतहासकाराचे
निसतो. एररयाना हे एररयानचे े लटीन रूप आहे. लेखन महत््वाचे आह.े पश्चम आनशयातील राजये तसचे
भूमधय समु ातलया ीक बटे ा्ं वरील नगरराजये अखमोनीय
इनतहासपू्वण् काळापासनू सरु ू असलले ा आनशया सम्ाटानं ी प्र्म नजंकफनू घेतली. या प्रिेशामं रील राजयाशं ी
आनर पनशण्यन आखातापयंतय आनर त्े नू पढु े तयाचं या ्ोट्यामोठ्या लढाया होत असत. या लढायामं धये
मेसोपोटे ने मया आनर इनजप्तपयंयत चालरारा वयापार, आयोननयाचया ीकांनी अखमोनीय सततने ्वरुद् कले ले ा
पनशण्यन साम्ाजयाचया काळात ीस आनर रोमपयंतय उठा्व महत््वाचा मानला जातो.
न्वसतारला. प्राचीन काळापासून वयापारी ताडं े ्वापरत
असलेलया मागा्ंय वर पनशयण् न सम्ाटांनी सरु नक्षततेची िसु रा सायरस याने इस्वी सनाप्ू वथी ६वया शतकाचया
वय्वस्ा ननमा्रण कले ी. तयानं ी काही मागायचं ी पुनबारयं रीही मधया्वरीचया सुमारास भमू धय समु ाचया उततरले ा
केली. िुसरा सायरस आनर पनहला िायशुण् ने ससु ा ये्नू असलले े नलनडया हे राजय नजंकूफन घते ल.े तयामुळे
सरु ु्वात होऊन भमू धय समु ापययंत पोचरारा रसता नलनडयाचया सततेखाली असलले ी आयोननयातील ीक
न्वकनसत केला. हा मागण् रॉयल रोड या ना्वाने नगरराजये आपोआपच अखमोनीय साम्ाजयात
ओळखला जातो. हा माग्ण समु ारे २५०० नकलोमीटर समान्वष् झाली. आयोननयातील ीक हे ीसमरील
लाबं ीचा होता. रॉयल रोडचया काही शाखा भारतीय अ्ेनसमरनू स्लातं र करून अनाटोनलयात महरजे
उपखंड तसचे इनजप्त यांना जोडत असत. मनसडोननयातनू तकु सक् तानचया आनशयामरील भभू ागात आले होत.े या
आलले या नसकिराने प्र्म पनश्यण ा आनर नतं र भारतीय प्रिशे ाला आनशया मायनर असहे ी महरतात.
उपखडं ाचा ्वायवय प्रिेश याचं या्वर स्वारी करणयासाठी
याच मागाण्चा उपयोग कले ा. पनहलया िायशणु् चया काळात आयोननयातील स्व्ण
ीक नगरराजयांनी एकनत्त यऊे न अखमोनीय सततने ्वरुद्
सहि ि्यत्य ि्यत्य : १. अलके झाडं र या उठा्व केला. पाच ्वरांचय या िीघण् संघराण्नतं र अखेर
ना्वाचे रूपांतर नसकिर कसे झाले, हा अखमोनीय सने ाप्रमखु ानं ा एकनत्त झालले या ीकांचा
भाराशासत्ाचया अभयासाचा न्वरय आह.े पराभ्व करून आयोननयन बडं ाचा पूर्ण बीमोड करणयात
अलके झांड्ॉट स या मूळ ीक ना्वाचे अलके झांडर यश नमळाल.े
हे रूपातं र आह.े अलशे कझन महरजे रक्षर कररे
आनर अनड्ॉट स महरजे मारसू . अलके झाडं र या या उठा्वाचया अपयशाचे पररराम ीस आनर
ना्वाचा अ्ण् लोकाचं े रक्षर कररारा असा होतो . पनश्यण ाचया पुढील काळातील परसपरसबं रं ाचं या दृष्ीने
इसकनडर , सकनडर ही अलेकझांडर या ना्वाची महत््वाचे आहते . उठा्वाचया ्वेळी आयोननयन ीकानं ा
पनशण्यन रूपांतरे आहते . तयाचेच रूपांतर नसकिर अ्ने स आनर एररनटय्ट ा या ीसमरील नगरराजयानं ी
असे झाले. मित कले ी होती. तयाचे नननमतत करून पनहला िाय्ुणश
अ्ेनस्वर चाल करून गले ा. अ्ने सज्वळचया मर्े ॉनचया
२. ससु ा, पासारगाि, पनसणप् ोनलस आनर मैिाना्वर ही लढाई झाली महरून नतला मरे्ॉनची
बेनहसतनु य्े ील सम्ाट िायशुण् पनहला याचया लढाई महरतात. या लढाईत पनहलया िायुण्शचया सैनयाला
नशलालखे ांना जागनतक सासं कृनतक ्वारसास्ळाचा पराभ्व पतकरा्वा लागला.
िजाण् प्राप्त झालले ा आहे.
पनहलया िायशण्ु चा ्वारस झेरके ससे ने पुनहा एकिा
ीस्वर स्वारी कले ी. मात् तयालाही माघार या्वी
लागली. तयानंतरही ीस आनर अखमोनीय सततमे धये
49
िीघ्ण काळ संघरण् चालू रानहला. सरतेशे्वटी अ्ने स महरता येते.
आनर इतर नगरराजयांचया ीक सघं ाने आयोननयामरील सहि ि्यत्य ि्यत्य : नहरोडोटस याचा जनम
ीकानं ा स्वतंत् करणयासाठी ते्ील अखमोनीय
सततेन्वरुद् लढा पकु ारला. या सघं राणम् धये कुठलयाच इस्वी सनाप्ू वथी ४८४ मधये हेनलकारनसस ना्वाचया
पक्षाला ननरा्यण क न्वजय नमळाला नाही आनर इस्वी एका प्राचीन ीक नगरराजयात झाला. ीक
सनापू्वथी ४४९ मधये अ्ेनसचया नेतत्वाखालील ीक नगरराजये आनर अखमोनीय साम्ाजय यांचयात इस्वी
संघ आनर अखमोनीय सततेमधये तह झाला. सनाप्ू वथी ५०० ते ४४९ या काळात झालले या
लढाया आनर यदु ्ामं ागील काररपरपं रचे ा ्वरे घेरे
या िीघ्ण काळ चाललेलया सघं रामण् धये अखमोनीय हा प्रमुख उद्ेश मनाशी ररून तयाने लखे नास
सतता िुबल्ण होत गेली. ीक आनर अखमोनीय सघं राचण् े सरु ु्वात कले ी. तयातून जो ्ं नसद् झाला, तया
िूरगामी पररराम राजकीय आनर आन्णक् क्षते ्ा्वर होरे ्ं ाचे ीक ना्व नहसटोररया (ि नहसटरीज) असे
अपररहाय्ण होत.े परंतु तयाचा आरखी एक प्रतयक्ष नक्वा आह.े ्ं ाचया सरु ु्वातीलाच तयाने महटले आह,े
अप्रतयक्षररतीने झालेला पररराम होता. मनसडोननयाचा
राजा नतसरा अलके झांडर महरजेच महान जगजजते ा महरनू मी, हने लकारनससचा नहरोडोटस इ्े मा या
उपारी नमळालेला सम्ाट नसकिर याने पनशण्या्वर कले ेली शोरातून नमळालेली मानहती सािर करत आहे. हेतू
स्वारी हा तो पररराम होय. हा की काळाचया ओघात मान्वी कामनगरी
न्वसमरराचया पडद्ाआड जाऊ नये आनर महान
एररयन या इस्वी सनाचया पनहलया शतकात होऊन ्व न्वल करा्वे अशा कतृ ी- ीकांचया असोत की
गले ेलया ीक इनतहासकाराने नलनहलले या अॅनाबेजसस* बबण्र (पनशय्ण न) लोकाचं या-तयांचा गौर्व उरा्वला
ऑफ अलके ्ांडा र’ या ं्ात नतसरा िायश्ुण , अखमोनीय जाऊ नये.
साम्ाजयाचा श्े वटचा सम्ाट आनर अलेकझाडं र या
िोघांनी एकमके ानं ा नलनहलेलया पत्ाचं ा उल्ेख कले ा एखाद्ा न्वनशष् प्र्नाचा ्वेर घेणयासाठी
आहे. आपली आई, पतनी आनर मुले यांना मकु ्त करा्वे मानहती जम्वनू तया मानहतीची कालक्रमानसु ार
अशा आशयाचे पत् नतसऱया िायशणु् ने अलके झाडं रला माडं री करणया्वर भर िरे ारा, नहरोडोटस हा पनहलाच
पाठ्वल.े अलके झांडरने उततरािाखल नलनहलले या पत्ात, इनतहासकार होता. हे करत असताना तयाने िे्व,
पनश्यण न सम्ाटानं ी ीका्ं वर पू्वथी आक्रमर करून मनषु याचे नशीब यासं ार या गोष्ींचा उपयोग कले ा
तयांना निलले या िु खाची आठ्वर करून निली आनर नाही. नतं रचया काळात कालक्रमानसु ार घटनांची
आक्रमक पनशयण् नांना नशक्षा करणयासाठी समु पार करून मांडरी कररे हे इनतहासलखे नाचे आ्व्यक सूत्
आपर आनशयात आलो आहोत, असे नलनहले. याच बनले. इनतहासलेखनाला एका स्वततं ् ज्ानशाखेचे
पत्ात पुढे नतसऱया िायु्णशने आपलयान्वरुद् ीकानं ा स्वरूप प्राप्त होणयाचया प्रनक्रयते हे सतू ् पायाभूत
भडका्वणयाचा प्रयतन कले याचा आरोप करून, तयाला ठरले महरनू नहरोडोटसला इनतहासलेखनाचा जनक
अलेकझाडं रने तो पराभतू राजा असलयाची जारी्व करून मानले जात.े
िते , आपलयाबरोबर समान िजा्चण या नातयाने ्वागणयाचा
प्रयतन करू नय,े असे खडसा्वल.े ७.३ ्णशाय्यन (अखमोनी्य) स्यम्र्यज्य आणि भ्यरत
जया काळात भारतातील महाजनपिांमरील
* ‘अॅनाबजे सस’ महणिे ‘कचू करणे’. सततासपरेतद ून सरतशे े्वटी मगर साम्ाजयाचा उिय झाला,
तयाच काळात भारतीय उपखडं ाचया ्वायवय प्रिशे ातील
या्वरून िुखा्वली गले ले ी ीकाचं ी अशसमता आनर ्ोटी ्ोटी स्वतंत् राजये नजंकनूफ घेत अखमोनीय
पनश्णयन सततले ा आपर सहज नम्वू शकतो हा सम्ाटांनी तयाचं या साम्ाजयाची सीमा पंजाबपयतयं
आतमन्व््वास, या िोन गोष्ी काही अंशी तरी न्वसतारली.
अलेकझांडरचया मोहीमेला प्रेररा िरे ाऱया ठरलया, असे अखमोनीय सम्ाटांचे अनभलखे आनर ीक
50
इनतहासकारांचया न िींचया आरारे अखमोनीय सम्ाट लखे खरोष्ठी लीपीत कोरलले े आहेत. राजाज्ा असलेले
िुसरा सायरस याने काबलू चया खोऱयाचा (गांरार) प्रिेश कोरी्व लखे मोकयाचया जागी प्रिनशणत् करणयाची
नजकं नूफ घेतला, असे निसत.े हा प्रिशे अखमोनीय पद्तही अखमोनीय सम्ाटांचया लेखाचं या उिाहररा्वरून
साम्ाजयात समान्वष् होता. तयानंतर पनहला िायणश्ु घते लले ी होती, असे निसते.
याने नसंर आनर पंजाब नजंकफनू घते ला. न्वतसता
(झले म) अखमोनीय साम्ाजयाची प्ू वेदकडील सीमा नहरोडोटसचया मानहतीनसु ार पनहला िायशणु् याने
बनली. नसकिराने अखोमनीय साम्ाजयाचा पाडा्व केला नसंरू निी आनर अरबी समु ाची मानहती नमळ्वणयासाठी
होता. पंजाबचा प्रिेश तया अखोमनीय साम्ाजयाचा अनेक शोरक पाठ्वले होत.े तयामधये सकायलकस फ
नहससा होता. कायंिय ा या ना्वाने ओळखला जारारा आयोनीयाचा
ीक खलाशी होता. तो भारतापययतं पोचरारा पनहला
भारतीय उपखंडातील सत्पींमरून अखमोनीय आयोननयन ीक होता. सकायलकसने नसरं ू निीपासनू
साम्ाजयाला नमळरारा महसलू इतर कोरतयाही सत्पीतून सुरु्वात करून अरबी समु ाचया नकनाऱयाला ्वळसा
नमळराऱया महसुलापेक्षा नकतीतरी पटीने अनरक होता. घालत ताबं ड्ा समु ात प्र्वशे केला आनर तो नाईल
नहरोडोटसचया न िीनसु ार हा महसलू ३६० टलनट* निीचया मुखापाशी सुएझ य्े े पोचला. या तयाचया
कनकपराग** इतका होता. यातील अनतशयोक्तीची प्र्वासाला अडीच ्वरदे लागली.
शकयता मानय केली तरीही अखमोनीय सम्ाटांचया
खनजनयात भारतीयाकं डनू नमळराऱया महसलु ाचा ्वाटा सकायलकसचया प्र्वासाचा ्वततानत पेरर स फ
फार मोठा होता, हे लक्षात येत.े सकायलकस या ना्वाने प्रनसद् आहे. तयाचा मळू
्वततानत उपल र नसला तरी तयाची मानहती ीक
*‘टलॅ नट’ हे विनाचे एक पररमाण असनू जवजवध प्राचीन इनतहासकारांचया लेखनातून आपलयाला नमळते.
प्रदेशांामधये प्रचजलत असलेलया पररमाणानुसार टलॅ नट विन हे सकायलकसचया ्वततानतामुळे पश्चमेकडील लोकानं ा,
साधारणपणे २० ते ४० जकलोचया कक्ेतील असत.े न्वशेरत ीकांना, प्र्मच भारतीय उपखंडाची मानहती
उपल र झाली. सकायलकसचया मोनहमेचया पूत्णतने तं र
**कनकपराग (gold dust)-नदीकाठचया वाळतू ्ोड्ाच अ्वरीमधये पनहलया िाय्णशु ने नसरं ू निीचया
कणाचंा या रूपात जमळणारे सोने. खोऱयाचया खालचया प ातील प्रिशे नजकं फनू घते ला.
७.४ इर्यिच्य र्यिकी्य आणि स्यंसा कृकणतक प्रभ्यव सकायलकस सुएझ य्े े पोचला तवे हा इनजप्तचया
भारतीय उपखडं ातील पनशय्ण न सततचे े ्वचणस् ्व फरोने खरलले ा नाईल आनर तांबडा समु यानं ा
नकमान िोन शतके तरी अशसतत्वात होते. मात् नसकिराने जोडरारा एक काल्वा अशसतत्वात होता. िायशु्ण ने तो
स्वारी करणयापू्वथीच ते संपषु ्ात आले होत.े िोन पुनहा खोि्वला. तयामळु े पनशणय् ा आनर भारतीय
शतकांचया िीघ्ण काला्वरीत प्राचीन भारताचया उपखडं ातील िळर्वळरासाठी एक सागरी माग्ण नवयाने
इनतहासा्वर पनशणय् ाचा काय ठसा उमटला याचा न्वचार खुला झाला.
करता, एक गोष् ठळकपरे पुढे येत,े ती महरजे
साम्ाजयाचया प्रशासनासाठी प्रतयेक नजकं लले या प्रातं ा्वर या समु ी मागा्णमळु े अखमोनीय साम्ाजयात समान्वष्
सत्पांची महरजे राजयपालाचं ी नमे रकू करणयाची पद्त. असलले या भारतीय उपखंडातील ्वायवय प्रिशे आनर
ही पद्त पढु े नसकिर, शक आनर कशु ार राजयकतयानंय ीही नसंर-पंजाबचया प्रिशे ातील वयापाराला उनज्णता्वस्ा
राब्वली. आली. पनशणय् न बाजारांमधये भारतातनू यरे ाऱया हशसतितं
अखमोनीय साम्ाजयाचया काळात भारतीय आनर साग्वानी लाकूफड या गोष्ींना मोठ्या प्रमारा्वर
उपखंडाचया ्वायवय प्रिशे ात अरेमाइक नलपी ्वापरात मागरी होती. सुसा ये्ील िाय्णुशचया कोरी्व लखे ात
आली. याच लीपीतनू पुढे खरोष्ठी ही प्राचीन भारतीय भारतीय हशसतिंत आनर साग्वानी लाकडाचा ्वापर
लीपी न्वकनसत झाली. सम्ाट अशोकाचे या प्रिेशातील राज्वाड्ाचया बारं कामासाठी केलयाचे नमिू केले आह.े
नहरोडोटसने अखमोनीय सैनयातील भारतीय सैननकाचं े
51
्वरन्ण कले े आहे. तयानसु ार इस्वी सनाप्ू वथी ४८० मधये भारतीय नाणयाचं या आहत ततं ्ा्वर या नाणयाचं ा
सम्ाट झरे के ससे ने ीका्ं वर आक्रमर कले े तेवहा तयाचया प्रभा्व असणयाची शकयता आह.े
सैनयात गांरार, नसंर आनर पजं ाब य्े ील सैननक होत.े
गारं ारामरील सनै नकाजं ्वळ ्वते ाचे रनुषय आनर आखडू सम्ाट सायरसचया आरीचया काळात
िाडं ्ाचे भाले होत.े तयाचं याज्वळ घोडे तसेच घोडे पनशण्यामरील स्ापतयामधये भवय इमारतींचा समा्वशे
जोडलेले र्ही होते. भारतीय सैननकांचा पोशाख सतु ी नवहता. तयामळु े ससु ा आनर पनस्पण ोनलस य्े ील भवय
कापडाचा असून तयाचं याज्वळ ्वते ापासनू बन्वलले े इमारतींचे स्ापतय आनर तयातं ील नशलपे
रनुषय आनर बार होते. तयांचया बारांची अ े लोखडं ी यांचयासाठी मागि्ण शकण् ठरले अशी पू्वप्ण रंपरा नवहती.
होती. रनुषयबार चाल्वणयात ते अतयतं ननपरु होत.े तयासाठी सम्ाट सायरसने तयाचया अनरपतयाखालील
झेरके सेसने ीसमरनू माघार घते ली तवे हा तयाचया आनशया मायनरमरील ीक ्वसाहतींमरनू स्पती आनर
सेनापतीने ीसमधये सनै नकांची एक तुकडी ठ्े वणयाचे नशलपी आर्वले होत.े
ठर्वले. ही तुकडी भारतीय सनै नकांची होती.
्णसय्ा ोणलस ्येथिील सतंभा
अखमोनीय साम्ाजयाचा संस्ापक िसु रा सायरस
सतते्वर यणे याप्ू वथी पनश्यण ामधये चलनी नारी ्वापरात नसकिराने पनश्णया्वर न्वजय नमळ्वलयानंतर
नवहती. मोठ्या प्रमारा्वर ्वसतुन्वननमय प्रचनलत होता. पनस्पण ोनलस उि्ध्वसत कले .े पनशयण् न साम्ाजय सपं ुष्ात
काही प्रसंगी ्वसतूंचा मोबिला महरनू ठरा्वीक ्वजनाचया आले. पनशय्ण न सम्ाटासं ाठी काम करराऱया स्पती
चािं ीचया लडीचा ्वापर कले ा जाई. सायरसने नजकं फनू आनर कारानगरांचा राजाश्य सपं ला. स्लांतर करत ते
घेतलेलया नलनडया या ीक राजयामधये चलनी नारी भारतात पोचल.े सम्ाट अशोकाचया िरबारात तयांना
प्रचारात होती. तयाला सटेटर असे महरत असत. सायरसने राजाश्य नमळाला. सम्ाट अशोकाने उभया कले ले या
नलनडयाचया रतथी्वर नारी पाडणयास सरु ु्वात केली. िगडी सतंभांमधये तया कारानगरांचया शैलीचा प्रभा्व
निसतो. अशा रीतीने भारतातील िगडी कोरी्व कामाचया
पनहलया िायण्शु ने स्वत ची प्रनतमा असलले ी िाररक कलचे ा उगम पनशण्यन आनर पयाणय् ाने ीक नशलपशैलीमधये
ही सोनयाची आनर िाख्वता यते ो.
नसगलॉस ही
चांिीची नारी ७.५ तषिणशल्य
पाडायला सरु ु्वात महाभारतामधये नाग्वंशातील राजा तक्षक याचा
कले ी. तयामधये उल्ेख आह.े तक्षनशला ही राजा तक्षकाची राजरानी
्णश्या यन ‘णसगललॉस’ तयाने रनुषयबार होती. तक्षनशला या नगराचया िीघकण् ालीन अशसतत्वाचा
परु ातत््वीय परु ा्वाही उपल र आहे. तक्षनशला हे गारं ार
रारर कले ले े निसते. एका िाररकची नकमत बारा या महाजनपिाचया राजरानीचे शहर होते.
नसगलोइ* इतकी अस.े
*‘ज‘सअगलनॅ ाोबइ’ेजसहसे ’जसमगहलणलॉसिचे ‘े कअूचनके कवरचणन’े . आह.े
या नाणयांचया बरोबरीने अखमोनीय साम्ाजयातील
ीक सत्पींची नारीही प्रचारात रानहली. काही सत्प
ीक नाणयांचया रतथी्वर स्वततं ् नारीही पाडत असत.
ही नारी साचयातून काढली जात. तयांचया िशन्ण ी
भागा्वर राजाची प्रनतमा असे आनर मागील बाजूला
आहत ततं ्ाचा उपयोग करून उमट्वलेले एखािे नचनह
असे.
52
सहि ि्यत्य ि्यत्य : १. पनहलया िाय्शुण चया आभं ी ना्वाचा राजा राजय करत होता. स्वागत
कोरी्व लेखांमधये ीकांचा उल्खे यौन असा करणयाचया हते ूने नजराणयांसह तो नसकिराला सामोरा
केलेला आहे. यौन श िाचे मूळ आयोननया या गले ा. तक्षनशलेचे ्वरन्ण नसकिरासोबत आलले या ीक
ीक श िामधये आह.े भारतीय सानहतयात इनतहासकारानं ी, लोकांनी गजबजलले े, समद् आनर
आढळरारे योन (प्राकतृ ) य्वन (संसकतृ ) या सुवय्वशस्त प्रशासनवय्वस्ा असलले े एक नगर असे
श िांचा मळू अ्ण् आयोननयाचा रनह्वासी असा कले े आहे.
होताे. हे श ि महाभारत, रामायर, परु ार ्ं
आनर इतर सानहतयांमधये आढळतात. प्राचीन तक्षनशला नगरासबं ंरीची मानहती बौद्
सानहतय आनर ीक इनतहासकारांचया लखे नातनू नमळते.
२. लोकांमरील परसपरसंपकाण्मुळे भारांमरील त्े े अनेक न्वद्ान राहत होते. तयाचं ी कीतथी ऐकनूफ
श िाचं या ि्े वारघे्वारीतनू मळू श िाची रूपे कशी भारतीय उपखंडाचया न्वन्वर प्रिेशामं रून न्वद्ा्थी
बिलत जातात, याचे आरखी एक उिाहरर नशकणयासाठी यते असत. तयामळु े तक्षनशला हे न्वद्चे े
पाहूया. प्राचीन पनश्णयन भारा अखमोनीय आनर नशक्षराचे क बनले होत.े तयाला अनौपचाररक
साम्ाजयाची अनरकृत भारा होती. अखमोनीय न्व््वन्वद्ालयाचे स्वरूप प्राप्त झाले होत.े परतं ु त्े ील
सम्ाटांचया कोरी्व लखे ांमधये ती ्वापरलेली निसते. न्वद्ान आचायांयनी काय नक्वा कसे नशक्वा्व,े
या लखे ामं धये भारतीय उपखंडातील लोकाचं ा अभयासक्रम काय असा्वा, या्वर राजसततचे े ननयंत्र
उल्खे नहिुश , िशु असा केलले ा आढळतो. नवहत.े न्वद्ारयाच्ण या वयशक्तगत बुि्नरमततने सु ार तयाचया
आयोननयन ीक बोलीत श िाचया सरु ु्वातीस नशक्षराचा काला्वरी ठरत असे. पचाररक परीक्षा
आलले या ह चा उ ार कले ा जात नाही. तयामुळे घेणयाची पद्त नवहती. नकब ना परीक्षा ही खऱया
शसकलकसने तयाचे एक्वचनी रूप इंिोस आनर ज्ानाची कसोटी मानली जात नवहती. न्वद्ा्थी पररप
अनके ्वचनी रूप इंिोइ असे केले असा्व.े झाला की नाही हे ्वैयशक्तक पातळी्वर आचायण् ठर्वत
नहरोडोटसने हे श ि पनश्णयन नहिशु आनर िशु असत.
या श िानं ा समाना्थी महरून ्वापरल.े इंनडया
ना्वाचे मळू या ीक श िांमधये आह.े तक्षनशला य्े े नशक्वलया जाराऱया न्वरयामं धये
ग्वेि, यजु्वेदि, साम्विे , ्वेिांग,े प्राचीन परपं रा आनर
तक्षनशला नगराचे अ्वशरे इसलामाबाि या नीनतशासत्, तत््वज्ान, गनरत, सगं ीत, ्वदै ्क, परु ार,
पानकसतानचया राजरानीपासून साराररपरे ३० नकलोमीटर इनतहास, असत्न्वद्ा, कावय यांसार या अनके न्वरयाचं ा
अंतरा्वर आनर नट ट्कंट रोड्वर आहेत. तयामधये एकरूफ समा्वेश होता.
१८ परु ातत््वीय स्ळांचा समा्वेश आह.े तयांना जागनतक
्वारसास्ळाचा िजा्ण प्राप्त झालेला आहे. चं गुप्त मौय्ण ्वयाने लहान असताना आचाय्ण
चारकयांनी तयाला नशक्षरासाठी तक्षनशला य्े े नले ,े
तक्षनशला आनर भो्वतालचया पररसरात असे समजले जाते. चारकय स्वत तक्षनशलचे े रनह्वासी
प्रागनै तहानसक काळापासनू सू मासत्ाचं ा उपयोग करराऱया होते. सम्ाटपिी आलयानतं र चं गुप्त मौयाणन् े तक्षनशला
लोकाचं ा ्वा्वर होता, याचा पुरा्वा काही गुहांमरील य्े े प्रािने शक राजरानी स्ापन केली. सम्ाट अशोकाचया
उतखननामं रून नमळाला आह.े इस्वी सनाप्ू वथी ३५०० काळात तक्षनशला हे बौद् परपं रचे या नशक्षराचे महत््वाचे
चया सुमारास त्े े न्वा्मयुगीन गा्व-्वसाहत ्वसली. क बनले.
नतचे अ्वशेर सराइ खोला ना्व असलले या स्ळाचया
उतखननात नमळाले आहते . ीक, शक, कशु ार यांचया आक्रमराचं या काळातही
तक्षनशला य्े ील नशक्षरपद्ती्वर फारसा प्रनतकलफू
नसकिराचया स्वारीचया ्वेळसे तक्षनशला य्े े पररराम झाला नाही. परतं ु इस्वी सनाचया पाचवया
शतकात हूराचं या आक्रमरामुळे तक्षनशला नगराचे
न्वद्ा्वैभ्व हळहू ळू नष् होत गेल.े
53
७.६ णसकंदर्यची सव्यरी करून तयाचयाशी हातनमळ्वरी कले ी. नशनसको स
(शशीगपु ्त) ना्वाचा िुसरा एक राजा नसकिराला स्वत हून
नसकिराने भारता्वर स्वारी केली. परंतु तो शरर आला. परतं ु स्व्णच भारतीय राजयानं ी सहजपरे
नजकं लेलया प्रिेशा्ं वर िीघ्कण ालीन सतता प्रस्ानपत करू शररागती स्वीकारली नाही. काहींनी नसकिराशी
शकला नाही. तयाचया स्वारीसबं रं ीची मानहती प्रामु याने ननकराचा सामना केला. या मोनहमेत नसकिराने काबूल,
एररयन, कनटसण् , नडओडोरस, टु ाकक् आनर जशसटन या नसरं आनर पजं ाबमरील ब तके राजये नजंकफनू घते ली.
ीक इनतहासकारांचया लखे नातून नमळत.े
झले म निीचया तीरा्वर नसकिर आनर राजा पुरू
नसकिराचया स्वारीचया ्वळे ेस अखमोनीय (पोरस) यांचयामधये अतयतं ननकराची लढाई झाली. या
साम्ाजयाची नसरं , पजं ाब आनर अफगानरसतान या लढाईत परु ुचा पराभ्व झाला तरी तयाचया पराक्रमाने
प्रिेशा्ं वरील सतता कमकु्वत झालयामुळे नत्े ्ोटी ्ोटी नसकिर आनर तयाचे सनै य अतयतं प्रभान्वत झाल.े
राजये उियाला आली होती. तयांचया आपापसातील पुरुचया सैनयातील हततींचा ्वापर हा ीकासं ाठी न्वीन
संघरा्णमळु े नसकिराचया न्वरोरात तयांची एकसरं फळी होता. हततींची फळी फोडरे हे तयांचयासाठी एक मोठे
उभी रानहली नाही. आवहान ठरल.े ीक इनतहासकारानं ी पुरुचया
युद्कौशलयाचे आनर रीरोिातततचे े कौतुक एकमुखाने
नसकिर इस्वी सनापू्वथी ३३४ मधये मनसडोननयाचा कले े आहे.
राजा झाला. इस्वी सनापू्वथी ३३१ मधये अखमोनीय
सम्ाट नतसरा िायणशु् याचा तयाने पराभ्व केला. तयानंतर तयापुढील ्वाटते नसकिर ननसा ना्वाचया एका ीक
तयाने इरारचया नशसतान प्रांतापययतं मजल मारली आनर ्वसाहतीपाशी पोचला. ननसाचया लोकानं ी सुरु्वातीला
ते्ून काबूलकडे मोचाण् ्वळ्वला. काबूलचया आसपासचा नसकिराला न्वरोर केला तरी नंतर तयानं ी तयाचे स्वागत
प्रिेश नजंकूनफ घते लयानंतर तो नहिं ुकुश प्वणत् ाचया केले. तयानंतर नसकिर नचनाब आनर रा्वी नद्ाचं या
पायरयाचया प्रिशे ात आला. त्े नू नाइनकया ( ) निशेने पढु े जात रानहला. त्े ील राजयां्वर न्वजय नमळ्वत
ना्वाचया नठकारी तयाने तळ ठोकला. हे नाइनकया नसकिर नबयास निीपययंत पोचला. नत्े पोचपे यतयं
उततराप्ा्वर ्वसलले े होते. नसकिराचया सनै नकांची उमिे सपं त आली होती. तयांनी
नाइनकया इ्े नसकिर आनर तक्षनशलचे ा राजा
आंभी याचं ी भटे झाली. आंभीने नसकिराचे स्वागत
अणधक म्यणहतीस्यठी : नबहार ते मु ामाचया सोईसाठी रमश्ण ाळा यांसार या अनेक
अफगानरसतानपयंतय चया प्रिशे ानं ा जोडरारा हमरसता, सोई कले या आनर मोकयाचया नठकारी सतभं लखे
आरुननक काळात ड ट्ंटक रोड या ना्वाने उभारल.े
ओळखला जातो. वयापारी मागण् महरून गौतम
बुद्ापं ्ू वथीचया काळातही तो उपयोगात होता. नंतर शरे शाह सरू आनर बािशाह अकबर या
उततराप् या ना्वाने तो ओळखला जाई. िोन सततारीशांनी या हमरसतयाचे नतू नीकरर केले.
बगं ालमरील ताम्नलप्ती (आरनु नक तामलुक ) तयानंतर न नटशाचं या काळात कोलकाता ते पेशा्वर
बिं रापासून सुरु्वात होऊन तक्षनशला नगरापाशी तयाचा हा ड टट्ंक रोडचया बाजनू े जारारा न्वीन डांबरी
शे्वट होत अस.े सम्ाट चं गुप्त मौयानण् े तयाची रसता बारं णयात आला.
सवु य्वशस्त बांररी कले ी. हा हमरसता ज्वळपास
३२०० नकलोमीटर लाबं ीचा आह.े आरनु नक काळात हा रसता बागं लािेश,
हा्वडापासून पश्चम बंगाल, नतं र निल्ीहून
सम्ाट अशोकाने या हमरसतया्वर वयापारी आनर अमतसरपययंत, ते्नू लाहोर आनर पेशा्वरकडे ्व
प्र्वासी याचं यासाठी रसतयाचया ितु फाण् झाडे, शे्वटी काबलू य्े े सपं तो.
54
पढु े जाणयास नकार निला. नसकिराला परत जारे भाग इस्वी सनाप्ू वथी ३२५ मधये तो बनबलोन य्े े मरर
पडले. पा्वला.
परतणयापू्वथी नसकिराने परु ुकडे पजं ाबमरील प्रिशे ांचे नसकिराचया स्वारीचे भारताचया राजकीय पटा्वर
आनर आभं ीकडे नसरं मरील प्रिेशाचं े आनरपतय सोप्वल.े फारसे िूरगामी पररराम झाले नाहीत. तयाचया मतयूनंतर
्वाररा्वतीचा राजा अनभसार याचया हाती तयाने का्मीरचे ्ोड्ाच अ्वरीत चं गुप्त मौया्नण े नबहार ते अफगानरसतान
राजय सोप्वले. परतीचया ्वाटे्वर तयाने नशबी, मल् अशा न्वशाल भपू ्रिशे ा्वर मगराचे साम्ाजय प्रस्ानपत
इतयािी राजयाचं ा पाडा्व केला. इतर प्रिेशांमधये तयाने कले े आनर भारताचया इनतहासाला ्वेगळे ्वळर लागल.े
ीक सत्पाचं ी नेमरूक केली. ीसकडे परतत असताना
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) ्योग्य ््य्य्या य णनवडून णवध्यने ्िू या कर्य. प्र.३ घटन्य क्यल्यनुक्रमे णलह्य.
१. इनतहासलेखनाचा जनक यानं ा मानले १. नसकिर ्व पुरु यांचयात ननकराची लढाई झाली.
जाते. २. नसकिराने सत्पाचं ी नमे रकू करून परतीचा मागण्
(अ) नहरोडोटस (ब) अलके झांडर ररला.
(क) सकायलकस (ड) िायुश्ण ३. इ.स.प्ू व्ण ३२५ मधये बनबलॉन ये्े नसकिरचा
मतयू झाला
२. नसकिराचया स्वारीचया ्वळे से तक्षनशला य्े े ४. नसकिराने काबलू , नसरं नजकं ले.
ना्वाचा राजा राजय करत होता.
(अ) चं गुप्त (ब) आंभी
(क) पुरु (ड) शनशगपु ्त प्र.४ ्ढु ील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
१. सम्ाट नसकिराने पनश्यण ा्वर स्वारी कले ी.
३. सम्ाट अशोकाचे लखे नलपीत २. नसकिराचया स्वारीचे भारताचया राजकीय पटा्वर
कोरलले े आहेत. फारसे िूरगामी पररराम झाले नाहीत.
(अ) नसंहल (ब) अरेमाइक
(क) खरोष्ठी (ड) मोडी प्र.५ तुमचे मत नोंदव्य.
१. नहरोडोटसला इनतहासलखे नाचा जनक मानले
(ब) चुकीची िोडी दरु ुसत करून णलह्य. जात.े
१. पनस्पण ोनलस - पनहला िायु्णश याने ्वस्वलेले २. प्राचीन काळी तक्षनशला हे न्वद्चे े ्व नशक्षराचे
क होत.े
शहर
२. हेनलकारनसस - या नगरराजयात नहरोडोटसचा प्र.६ सणवसतर उततरे णलह्य. ्व
१. पनश्यण न सततेचे भारता्वरील राजकीय
जनम झाला सासं कनृ तक पररराम सपष् करा.
३. तक्षनशला - न्वद्चे े ्व नशक्षराचे क २. नसकिराचया स्वारीचे ्वरण्न करा.
४. ननसा - पनशयण् न ्वसाहत
(क) न्यवे णलह्य. उ्क्रम
१. अखमोनीय साम्ाजयाचा श्े वटचा सम्ाट आतं रजालाचया साहाययाने पनस्पण ोनलस य्े ील राज्वाडा
२. पनहलया िायणश्ु ने पाडलले या नाणयांची ना्वे आनर ससु ा य्े ील अपािान याचं ी अनरक मानहती
सं नहत करा.
प्र.२ गट्यत न बसि्यर्य शबद ओळख्य.
पनहला िायणशु् , झेरेकसेस, िसु रा सायरस, नसकिर
55
८. मौ्यायक्यलीन भ्यरत
८.१ मगध स्यम्र्यज्य्यच्य उद्य ही म्यणहती तमु ह्यांल्य णनस्चतच आवडले :
८.२ नंदा आणि मौ्याय स्यम्र्यज्य प्राचीन भारतातील राजयसततेचया
८.३ सम्र्यट अशोक
८.४ र्यज्यव्यवसथि्य, व्य्य््यर, स्यणहत्य, कल्य सकं लपनांमधये चक्र्वतथी या संकलपनचे ा
समा्वशे आहे. जया सा्व्भण ौम राजाचा र्
आणि सम्यििीवन चारी निशांना कोरतयाही अड् ानं श्वाय
जाऊ शकतो, तो सा्व्णभौम राजा चक्र्वतथी
भारतात अशसतत्वात असलेलया सोळा महाजनपिाचं ा असतो. तयाची सतता ननै तक अनरष्ठान
इनतहास आपर सहावया पाठात पानहला. या असलेली आनर कलयारकारी असा्वी, असे
महाजनपिापं ैकी काशी, कोसल, अ्वतं ी आनर मगर या अपेनक्षत अस.े तयाची अनरसतता न्वसतत
चार महाजनपिामं रील संघरा्णत मगराची राजसतता प्रबळ प्रिशे ा्वर असत.े चं गपु ्त मौय्ण हा पनहला
होत गेली आनर मगराचे साम्ाजय उियाला आल.े चक्र्वतथी सम्ाट होय.
या काळात भारतातील पनहले साम्ाजय उियाला प्रनसद् राजा होय. तयाचे ्वडील महाप यांनी नगरर ज
आल.े राजयाला साम्ाजयाचे स्वरूप आल.े या साम्ाजयाचं ी हा िगु ्ण बांरनू मगराची पनहली राजरानी स्ापन कले ी.
प्रशासनवय्वस्ा अनरक न्वकनसत आनर न्वन्वर नबनं बसार गािी्वर आलयानंतर तयाने मगर साम्ाजयाचा
न्वभागाचं या द्ारे कायण् कररारी होती. साम्ाजयाचया पाया रचणयास सुरु्वात केली. शजे ारचया अंग राजया्वर
अशसतत्वासाठी अनेक घटक आ्व्यक असतात. आक्रमर करून ते नजंकूफन घते ले. या न्वजयाने मगराचे
उिाहररा्ण्, न्वसतत भपू ्रिशे ा्वर सतता, कररूपाने जमा सामरयण् ्वाढले. नबनं बसाराने कोसल, नलच््वी, न्विेह,
होराऱया महसुलाची वय्वस्ा पाहरारी प्रशासन यंत्रा, म अशा अनेक राजघराणयाशं ी ्वै्वानहक संबरं जोडून
सम्ाटाचया हाती स्व्ण सतता कन त असते आनर तयाचया तया जोरा्वर आपले न्वसतार्वािी राेरर पुढे नेले.
अनरकाराचया अमं लबजा्वरीसाठी सनै य काय्णरत असते. नगरर ज िुगच्ण या पायरयाशी तयाने राजगह ही न्वी
राजरानी स्ापन केली.
रम्नण ्वरींचे उपयोजन सम्ाटाचया सततले ा पुष्ी
िेणयासाठी कले े जाते. सततारारी कलु ांमधये सतता आनर नबंनबसाराची हतया करून तयाचा मलु गा अजातशत्ू
ततसंबरं ीचे अनरकार एक्वटले जातात. गािी्वर आला. तयाने नपतयाचे न्वसतार्वािी रोरर
अ्वलबं ले. तयाने मगराचे राजय न्वंधय प्व्णताचया
८.१ मगध स्यम्र्यज्य्यच्य उद्य पायरयापययंत न्वसतारल.े अजातशत्ूने गंगेचया काठा्वर
प्राचीन भारतात जी महाजनपिे होती तयांमधये मगर पाटली ाम ये्े एक ्ोटा िुग्ण बांरला. स्ाननक
हे एक महत््वाचे राजय होते. सपु ीक ्व समद् जमीन, उतपािनाचया खरिे ी-न्वक्रीचे ते एक क बनले. पुढील
बारमाही ्वाहराऱया नद्ा, नौकानयनाची उतकषृ ् सोय, काळात हचे पाटली ाम पाटनलपुत् या ना्वाने ओळखले
वयापारी बाजारपेठ इतयािी काररामं ुळे मगर राजय जाऊ लागल.े ते मौयण् साम्ाजयाची राजरानी बनले.
बल्वान होत गेले.
इ.स.पू.सहावया शतकात मगरा्वर हयकयं ना्वाचया नतं र जनतेने अजातशत्लू ा पिचयुत करून नशशनु ाग
राजघराणयाची सतता होती. महाभारतात हययंक घराणयाचा या तयाचया मं याला राजा महरनू नन्वडल.े नशशुनाग
उल्ेख यते ो. नबंनबसार हा या घराणयातील पनहला घराणयाने इस्वी सन पू्व्ण ४३० ते ३६४ या काळात
56
राजय कले े ्व तयानतं र महाप ानंि याने मगराची गािी सामरयण् िखे ील प्रचंड होत.े तयाचया लषकरात २,००,०००
बळका्वली ्व नंि्वशं ाची स्ापना केली. पायिळ, ६०,००० घोडिळ, ६००० लढाऊ हतती
आनर २००० र् होत.े
सहि ि्यत्य ि्यत्य : पाटनलपुत् हे प्राचीन
काळातील महत््वाचे नगर होते. पाटनलपुत् हे निं ाचं या काळात मधय्वतथी सततेचया दृढीकररास
शहर प्राचीन भारतातील नशशनु ाग, निं , मौय,ण् साहाययभूत ठरलले ा आरखी एक महत््वाचा घटक
गुप्त आनर पाल या राजसतताचं ी राजरानी होते. महरजे महसलु ासाठी कर पद्तीला निलेले महत््व.
पाटली हा एक भाताचा प्रकार आहे, जयाचे साम्ाजय न्वसताराबरोबर आन्कण् दृषट्या राजयाची भरभराट
पीक या प्रांतात घेतले जात अस.े तयामळु चे या होऊ लागली. राजयाचा खनजना सि्ै व भरलेला असे.
शहराला पाटनलपुत् नक्वा पाटली ाम असे ना्व निं ांनी काल्वे बांरले आनर जलनसंचनाची वय्वस्ा
पडले असा्व.े मेगशस्ननसचया इनं डका या ं्ात केली. शेतीचया न्वकासासाठी शासनाकडनू अशा
पाटनलपुत् या नगराचा उल्खे पालीबो्रा असा प्रकारचया जलनसंचनाचया सोई होरे महत््वाचे होत,े
कले ा आह.े तसचे तया मागेद वयापारही चालत अस.े चं गपु ्त मौयानण् े
इस्वी सनापू्वथी ३२१ मधये पाटनलपतु ्ा्वर आक्रमर
मगराचा न्वकास होणयामागे राजकीय स्यै ्ण आनर करून निं ांची सतता सपं ुष्ात आरली.
इतर बाबी िखे ील काररीभूत होतया. गगं ानिीचया
खोऱयात स्व्ण मोकयाचया नठकारी मगराचे ननयंत्र होत.े मौ्यया स्यम्र्यज्य : मौयण् साम्ाजय महरजे भारताचया
अंग राजय नजकं लयामळु े भारताचया प्ू वण् नकनाऱया्वरील इनतहासातील सुसघं टीत ्व सनु नयनं त्त असे पनहलचे
प्रिेश तयांचया ता यात आला आनर िरू ्वरचया प्रिशे ाशं ी साम्ाजय. रानमक्ण ्ं ्व इतर सानहतय, कोरी्व लखे ,
वयापार ्वाढ्वणयात मगराला यश नमळाले. मगराला नारी, नशलपे इतयािी सारनाचं या साहाययाने या काळातील
नैसनगणक् सारनसंपततीचे ्वरिान लाभले होते. न्वशेरत राजकीय, सामानजक, आन्ण्क ्व रानमक्ण शस्ती अनरक
भातशेतीसाठी उपयकु ्त सुपीक जमीन लाभली होती. सपष् होते.
साम्ाजय न्वसतारामळु े महसुलात भर पडली. जगं लातून
नमळरारे लाकफडू , हशसतितं , लोखंड, ताबं े यांचे ोत मौयायंचे साम्ाजय भारतीय उपखडं ाचया मोठ्या
न्वपलु प्रमारात उपल र असलयामळु े प्रािेनशक उद्ोगानं ा भूभागा्वर पसरलेले होते ्व तयाचे ननयंत्र एकाच
चालना नमळाली. राजकीय महत््वाकांक्षेचया बरोबरीनचे सततके डून होत होते. या सततेकडून राजकीय वय्वस्मे धये
रनरानयाची ्व वयापाराची सबु तता ही मगर राजयसततेचया एकसतू ्ता आरली गले ी.
न्वकासासाठी आनर बलाढ् साम्ाजयसतता स्ापनसे ाठी
काररीभूत ठरलेली निसते. चं गुप्त मौया्णने निं ाचं ा पराभ्व केला ्व मौयण्
घराणयाची स्ापना केली. चं गपु ्त मौय्ण याला महा्वंश
८.२ नंाद आणि मौ्यया स्यम्र्यज्य या ं्ात तो जंबुि्न्वपाचा महरजे भारत्वराण्चा सम्ाट
नंाद घर्यिे : पुरार ्ं ांमधये नंि घराणयाचे ्वर्णन होता असे महटले आहे. ्वायवयके डील, उततरके डील
कले ेले आहे. अजातशत्चू या काळात न्वसतारलेले आनर िनक्षरेतील अनेक लहान-मोठी राजये नजंकफनू
मगराचे साम्ाजय महाप ाने अनरक न्वसताररत केले. मौयायंनी एक बलाढ् राजयसतता ननमाण्र कले ी. चं गपु ्ताचे
काही न्वद्ानाचं या मते निं ांचे राजय िनक्षरेत नांिेडपयंयत ीक राजा सेलयकु सशी झालले े युद् अतयतं महत््वाचे
होते तर काहींचया मते महसै ूरपयतयं . या्वरून महाप ानंि होते. कारर तयाचा पररराम महरजे मौय्ण साम्ाजयाची
हा भारताचा महान सम्ाट होता असे महरता येईल. सीमा ्वायवयेकडे नहिं कु शु प्वण्तापयतंय पोहचली. मौयायंचे
रनानंि हा निं ्वशं ातला श्े वटचा राजा. तयाचया काळात साम्ाजय ्वायवयके डे नहंिुकुश, प्ू वदेकडे बंगालचा उपसागर
राजयाचा खनजना अतयतं समद् होता. तयाचे लषकरी ्व पश्चमेकडे गजु रात, तसेच उततरेला नहमालय ते
िनक्षरेला कषृ रा निीपययंत न्वसतारलले े होत.े
इ.स.पू.२९८ चया समु ारास चं गुप्ताचे ननरन झाले.
तयाचयानंतर तयाचा पुत् नबिं सु ार गािी्वर आला. तयाचया
57
कारनकिथीत तक्षनशलेचया प्रजाजनांनी कले ेले बडं तयाने कर्वून घते ला. तयाने िे्वानं नपयो नपयिसी (ि्े वाचं ा
आपला पतु ् अशोक यास पाठ्वून शम्वल.े नबिं सु ाराचया नप्रय नप्रयिशथी) असा स्वत चा उल्खे तयाचया अनेक
कारनकिथीत चं गुप्त मौयान्ण े स्ापन केलेले साम्ाजय नशलालेख ्व सतभं लेखांतनू कले ेला आहे.
अबानरत रानहल.े इ.स.पू.२७३ साली नबिं ुसाराचा मतयू
झाला. राज्वटीचया प्रारंभी सम्ाट अशोकाचे रोरर
पू्वजण् ांप्रमारे निशग्वजयाचे आनर राजयन्वसताराचे होत.े
८.३ सम्र्यट अशोक तयाने कनलंग्वर आक्रमर करून ते नजकं ूफन घते ले.
अशोकाचा कनलगं न्वजय इनतहासाला आनर तयाचया
नबिं ुसाराचया मतयूनंतर अशोक मौयण् साम्ाजयाचा जी्वनाला ननराळे ्वळर ला्वरारा ठरला. या यदु ्ात
सम्ाट बनला. इ.स.प.ू २६८ साली तयाने राजयानभरेक
58
हे म्यहीत अस्य्यल्य हवे : ही म्यणहती तुमह्यांल्य णनस्चतच आवडेल :
अशोक्यचे णशल्यलखे आणि सतभंा लखे : महाराष्ा्ट त मौयण् साम्ाजयाचा न्वसतार इस्वी
सनाप्ू वथी ३२१ ते १८१ या काळात झाला.
अफगानरसतान, नपे ाळ आनर भारत या मौयण् गुजरातकडनू सोपाऱयात आले असा्वते .
प्रिशे ामं धये सगळीकडे अशोकाचे नशलालखे सोपारा हे प्राचीन प्रनसद् बंिर उततर कोकरात
आनर सतभं लेख न्वखरु लले े आहते . सम्ाट आहे. सोपारा आनर चौल (चंपा्वती) ही
अशोकाचा मीरतमधये असलले ा सतभं लेख भरभराटीला आलेली वयापारी क े आनर बौद्
इस्वी सन १७५० मधये पेडट्ोनटफने -्ेलरने रमा्णची अभयासपीठे होती. भग्वानलाल इं जींनी,
शोरून काढला. अशोकाचे लखे ा ी नलपीत बरुडा राजाचा कोट महरनू ओळखलया
कोरलले े आहेत. इस्वी सन १८३७ साली जाराऱया, सोपाऱयाचया सतपू ाचे उतखनन कले े.
जेमस नप्रनसेप याने आलखे ातील ा ी नलपीचे या उतखननात अशोकाचया लखे ाचा एक तटु लेला
्वाचन केले. अशोकाचे नशलालेख अशोकाचया भाग नमळाला. अशोकाचया १४ सतंभलखे ांपैकी
कारनकिथीचया इनतहासाची अनतशय महत््वाची तो आठ्वा सतभं लखे होता. मंबु ईचया एनशयानटक
सारने आहते . तयाचया आरारे मौय्ण साम्ाजयाचया सोसायटीचया ्वसतुसं हालयात यातं ील काही
सीमा ननश्चत कररे शकय होते. बौद् रमाण्चया अ्वशरे ठे्वले आहते . ९्वा सतंभलखे भईु गा्व
प्रसारासाठी अशोकाने कले ेलया कामनगरीचे ना्वाचया गा्वात सापडला. तयाचे अ्वशरे
्वर्नण यातून नमळत.े बौद् रमाचण् ी िीक्षा मंुबईतील ्त्पती नश्वाजी महाराज
घते ली असली तरी आपलया प्रजाजनां्वर बौद् ्वसतुसं हालयात ठ्े वणयात आले आहते .
रमण् सक्तीने लािणयाचा प्रयतन अशोकाने
करीच कले ा नाही. परिशे ात बौद् रमण् आनर न्यल्यसो््यर्य ्येथिील सत्ू ्यचे अवशेष
भारतीय ससं कृतीचा प्रसार करणयासाठी अशोकाने
बौद् नभकखूंना पाठ्वलयाचा लेखी पुरा्वा या रमाण्चा प्रसार करणयासाठी तयाने संघ बन्वले आनर
नशलालेखातं नू नमळतो. तयामधये सम्ाट तयांना िशे ोिेशी र्वाना कले े.
अशोकाचा पुत् मनहिं (महंे ) आनर कनया
सघं नमतता (सघं नमत्ा) याचं ा समा्वेश होता. भग्वान बुद्ाचं या नन्वाणर् ानंतर राजगह ये्े बौद्
रमा्णची पनहली परररि भरली होती. कालाशोक राजाने
प्रचंड मनषु यहानी झाली. अशोकाचा न्वजय झाला. ्वैशाली य्े े िुसरी परररि भर्वली. राजरानी पाटनलपतु ्
कनलंगन्वजयाचया प्रसंगी झालेलया न्वनाशाने तयाचया ये्े अशोकाने बौद् रमाच्ण ी नतसरी परररि भर्वली.
मनात परर्वत्णन घड्वनू आरले. अनहंसाप्ररान, शांती्वािी
बौद् रमा्कण डे तयाचे मन ्वरे ले गेल.े निशग्वजयाची अशोकाचया मतयनू ंतर सतते्वर आलले े मौयण् राजे
जागा रमनण् ्वजयाने (रममन्वजय) घते ली. तयाने जगासमोर सक्षम नवहत.े तयामळु े मौय्ण साम्ाजयाचा ऱहास सरु ू
ठे्वलले या रानमण्क आिशा्णमुळे आनर तो वय्वहारात झाला. बह ् हा मौयण् घराणयाचा शे्वटचा राजा होता.
उतर्वणयासाठी ननमा्रण कले ेलया यंत्रेमुळेच तयाची पुषयनमत् या तयाचया सेनापतीने तयाची हतया केली आनर
कारकीि्ण महत््वाची ठरली. तो सतत्े वर आला.
रममन्वजयाचया अंमलबजा्वरीसाठी अशोकाने
काही नवया गोष्ींचा अ्वलबं कले ा. उिा., रममण् हामात्ाचं ी
नेमरकू , मद्पान बंिी, ननै तक आचररासबं रं ीचे आिशे
इतयािी. नैनतक तत््वाचं े अनरष्ठान प्राप्त झालेला
सिाचारसंप वय्वहार महरजेच अशोकाचा रम्ण होय.
59
महत्व्यची म्यणहती : अशोकाचया नशलालखे ातं ून न्ओस (इ.स.पू.२६०-२४६); इनजप्तचा टॉलेमी
पश्चमेकडील जगातील तयाचया अनेक समकालीन िुसरा नफलाडले फस (इ.स.प.ू २८५-२४७);
राजांचा उल्ेख होतो. एका नशलालखे ातील उताऱयातनू मनसडोननयाचा अनटगोनस गोनेटस (इ.स.पू.२७६-
ीक राजा अंनतयोक आनर अंनतयोकाचया २३९); सायररनचा मगस आनर एनपरसचा अलेकझांडर.
राजयापलीकडील प्रिेशातील चार ीक राजे तुलमाय, हा उतारा प्राचीन भारतीय इनतहासाचा कालानुक्रम
अंतने कना, मक आनर अनलकसुंिर या राजांची ओळख जळु ्वणयाचया प्रनक्रयते ील महत््वाचा िु्वा आह.े
पटली आह.े ते महरजे नसरीयाचा अटीओकस िसु रा
८.४ र्यज्यव्यवसथि्य, व्य्य््यर, स्यणहत्य, कल्य स्वायततता निलले ी होती. अशा प्रकारे मौय्ण राजय
आणि सम्यििीवन प्रशासनाचे न्वक ीकरर झालेले होते. मौय्ण प्रशासनाचे
स्वातयं महत््वाचे ्वनै शषट्य महरजे प्रजेची भौनतक ्व
र्यज्यव्यवसथि्य नैनतक अशी स्वागयं ीर प्रगती होणयासाठी कले ा गले ेला
मौयकण् ालीन राजयवय्वस्ेचे स्वरूप कौनटलयाचे प्रयतन. मुलकी आनर लषकरी क्षते ्े एकमके ांपासून स्वतंत्
अ््णशासत् , मगे शस्ननसचे इंनडका या िोन ्ं ामं रनू ठे्वरे, स्वततं ् नयायवय्वस्ा ननमा्रण करर,े अनरकाऱयांना
आनर सम्ाट अशोकाचया नशलालखे ा्ं वरून सपष् होत.े न्वनशष् ्वते नपद्ती लागू करर,े राजयातील वयापारा्वर
चं गपु ्त मौय्ण पराक्रमी राजा आनर अतयतं कशु ल ननयतं ्र ठे्वरे इतयािी बाबींमुळे मौयण् राजयवय्वस्चे ी
शासनकता्ण होता. तयाने एक सनु नयंनत्त यतं ्रा उभी प्रशंसा केली जात.े
केली. ततकालीन आन्ण्क शस्ती ्व मौयण् काळाचया
गरजा यातं ून माैय्ण प्रशासनाला सुननश्चत स्वरूप प्राप्त व्य्य््यर
झाले होते. माैयण् सम्ाटानं ी एक्त्ी साम्ाजय वय्वस्ा सवु य्वशस्त करप्ररालीमळु े महसुलात ्वाढ झाली.
ननमारण् केली होती. तयाचबरोबर साम्ाजयाचया तयापैकी बळी हा लाग्वडीखालील जनमनीचया प्रमारात
न्वसतारलेलया सीमा लक्षात घेता प्रशासनसततचे े द्ायचा कर होता. भाग हा उतप ातील कराचा ्वाटा
न्वक ीकरर िखे ील तयानं ी स्वीकारल.े साम्ाजयाचया होता. शते जमीन आनर शते ीचे उतपािन यातनू नमळरारा
प्रशासनात राजाला सल्ा िणे यासाठी बुिन् रमान, कर हा राजयवय्वस्ेचा मूलभूत पाया होता. तयाखेरीज
अनभु ्वी, चारर य्वान आनर नन स्वा्थी मं याचं ी परररि या काळात उद्ोगानं ाही चालना नमळाली. कापडनननमतण् ी
असे. िैननं िन राजयकारभारासाठी तयांतील काही मं यांची हा स्वांयत महत््वाचा उद्ोग होता. यानश्वाय रातुकाम,
सनमती अस,े जयास मतं ्रा असे संबोरले जाई. लाकफूडकाम, हशसतितं ा्वरील कलाकसु र, सतू कताई,
प्रशासनाची न्वन्वर खाती ननमार्ण करून तया्वर अनभु ्वी न्वरकाम असे अनके वय्वसाय चालू होते. समद् शेती
्व तजज् अनरकारी ्वग्ण नमे ून मौयानयं ी प्रशासनाची शस्र आनर भरभराटीस आलले े अनेक उद्ोगरंिे यांमळु े
चौकट ननमाण्र कले ले ी निसून येत.े या अनरकाऱयांना अतं गणत् आनर परिशे ी वयापारही भरभराटीस आला होता.
अमातय असे महरत. प्ररान, समाहता्ण (महसलू ), भमू ागण् ्व जलमाग्ण यांमरून अतं गतण् वयापार चालत असे.
सश राता (अ्ण्), सने ापती, यु्वराज यांसार या एकरूफ अनके राजमाग्ण आनर वयापारी माग्ण या काळात ननमारण्
१८ अमातयाचं ा उल्ेख अ्श्ण ासत्ात आढळतो. केले गेले. पाटनलपतु ् ते तक्षनशला, पाटनलपतु ् ते काशी-
कौनटलयाने तीस प्रशासकीय न्वभागाचं ी मानहती निलले ी उजजनयनी, पाटनलपतु ् ते ताम्नलप्ती असे अनेक प्रमखु
आढळते. मौय्ण साम्ाजयातील अनरकारांचया उतरडं ीची मागण् अशसतत्वात आले.
रचना, सम्ाट या पिापासनू सुरु्वात होऊन ामरी लोखडं ाचा ्वाढता ्वापर तसेच लोखडं ी अ्वजारामं रील
या श्े वटचया पिापययंत केलेली होती. प्रजाजनानं ा ्वाढते ्वैन्वधय, रगं ्वलेली मातीची भांडी आनर िनक्षर
स्ाननक पातळी्वर अतं गत्ण कारभारात बऱयाच प्रमारात भारतापयंयतचे तयांचे न्वतरर हे वयापाराचया न्वसताराचे एक
60
ननिशेद न आह.े भारताचया नकनारप ी्वरील भरुच, रोरूक परररिने ंतर रचला गेला.
(रोडी), सोपारा ्व ताम्नलप्ती अशी अनके बंिरे
वयापारासाठी प्रनसद् होती. भारताचा ीस, रोम, इनजप्त, हा काळ जनै सानहतयाचया दृष्ीने समद् होता.
सीररया, बशकटय्ट ा, श्ीलकं ा इतयािी िशे ांशी वयापार मोठ्या िश्वकै ानलक , उपासकिशांग, आचाररंगसूत् ,
प्रमारा्वर होत असे. भारतामरनू या िशे ांकडे सुती ्व भग्वतीसूत् इतयािी प्रनसद् जनै ्ं याच काळात
रेशमी कापड, क्षौम (नलनन), जरीची ्वसत्े, मसाले, नहरे, रचले गेल.े
हशसतिंत, सगु रं ी वय इतयािी ्वसतू ननया्णत कले या जात.
काचसामान, कापड रगं ्वणयाचे न्वन्वर रगं इतयािींची कल्य आणि सथि्य्त्य
आयात कले ी जाई. मालाचया उतपािना्वर तसचे तयाचया
आयात ननया्णती्वर सरकार कर ्वसूल करत अस.े ततकालीन मौय्ण राजयाचया स्ापनेनंतर िेशात सखु , शांती,
सारनात ्वतनण् ी ना्वाचया ्वाहतकु ीचया कराचा आनर समद्ी आनर सवु य्वस्ा नांिू लागली होती. मौयकण् ालीन
शलु क ना्वाचया जकातकराचा उल्खे आढळतो. याचया कला महरजे प्राचीन ऐनतहानसक काळातील स्ापतय
मोबिलयात सरकार मालाचया संरक्षराची जबाबिारी घेत आनर नशलपकलेचा प्रारंभ होय.
अस.े वयापारी तांड्ाचं े सरं क्षर करणयासाठी चोररजजकू
आनर सीमास्वामी असे अनरकारी सरकारने नेमले होत.े मौय्कण ाळात िगड
घड्वरे आनर कोररे यातं
स्यणहत्य कारानगरांनी लक्षरीय नपै ुणय
सानहतयामरून लोकांचया न्वचारसररीची आनर संपािन कले ेले होते असे
राजकीय, सामानजक, आन्क्ण , रानमकण् पररशस्तीची निसत.े िोनहींतही एका
मानहती नमळते. मौयण् काळात संसकृत भारेतील सानहतय न्वनशष् कलचे ी अनभवयक्ती
नननम्णतीबरोबरच पाली आनर अरणम् ागरी या प्राकतृ आनर िगड घड्वलयानंतर
भारेतील सानहतयाचा प्र्वाह िखे ील निसनू येतो. जैन ्व तयाला आरसी गळु गुळीतपरा
बौद् रम्णप्रसारासाठी प्राकतृ भारेत सानहतयनननम्णती आरणयाचे तंत् यातील
झाली. यातं प्रामु याने पाली, अर्मण ागरी, मागरी, नपै ुणयही निसत.े यालाच
शूरसेनी, माहाराष्टी् इतयािी प्राकतृ भाराचं ा ्वापर केला मौयकण् ालीन घोटाई
गेला. पानरनीचा अष्ाधयायी हा जगप्रनसद् ्ं याच महरतात. या काळात
काळात रचला गले ा. ससं कृत सानहतयातील श्षे ्ठ घड्वलेलया यक्ष ्व यक्षी
नाटककार भास याने स्वपन्वास्विततम यासह तेरा णदद्यरगंाि ्यथे िील प्रणसद्ध यांचया मतू थी सापडलले या
नाटके नलनहली. या काळातील स्वांतय महत््वाचा ्ं चौरीध्यररिीची मतू वी आहेत. न्वशरे त यक्षींचया
महरजे कौनटलयाचे अ्शण् ासत् हा होय. हा ं् १५
न्वभागात असून तयामधये एकूरफ १८० प्रकररे आहते . मूतथी सिुं र ्व सुबक आहेत. नििारगजं य्े ील प्रनसद्
अ्श्ण ासत्ात राजापासनू गनरकापं यतंय आनर राजनीनतपासनू चौरीरारररी मूतथीचा समा्वशे तयांमधये केला जातो. या
यदु ्नीनतपययंत अनेक न्वरयाचं ी चचाण् कले ेली आढळत.े काळात घड्वलेलया पारखम ये्ील यक्षमूतथी ्व बसे नगर
मौय्कण ाळात संसकृतबरोबर प्राकृत भारेत न्वपुल आनर पाटरा य्े े नमळालेलया सत्ी प्रनतमा म्रु ा
्ं संपतती ननमाणर् झाली. न्वशेरत सम्ाट अशोकाने ्वसतसु ं हालयात प्रिनशणत् केलले या आहते .
आपली आज्ापत्े प्राकृत भारांमधयेच नशला्ं वर ्व
सतभं ां्वर कोरलेली आढळतात. बौद् सानहतयातील सम्ाट अशोकाचे सतभं आनर तया्वरील नशलपाकतृ ी
सपु ्रनसद् नतनपटक ं्ाचं े संपािन याच काळात झाले. हे मौयकण् ाळातील उतकृष् नशलपाचे नमनु े आहते . रामप्ू वा्ण
नतनपटकापं कै ी अनभरममनपटक हा ्ं नतसऱया बौद् आनर लौरीया निं नगड य्े ील सतंभशीरा्ण् वर नसंहाचया
नशलपाकतृ ी आहेत. सानं कशा ये्ील सतंभशीराण््वर
हततीची नशलपाकतृ ी आहे. सारना् ये्ील सतभं शीरा्ण्वर
चार नसंहांचया नशलपाकृती आहेत. चार नसहं ाचे हे नशलप
भारताचे राष्टी् य बोरनचनह आहे.
61
मौयण्कालीन स्ापतयामधये कोरी्व लेणयांची सरु ु्वात सम्यििीवन
झाली. मौयण्कालीन बराबार आनर नागाज्ुणनी टेकड्ा्ं वरील उतखननांमरून नमळालले या पुरावयाचया आरारे
कोरी्व लेणयांची कालननश्चती करता येत.े अशा मौय्णकाळातील जी्वनमान उचं ा्वलयाचे निसून येते.
प्रकारची ही भारतातील पनहली कोरी्व लेरी. मौयक्ण ाळात चात्ु वण्णय्ण पद्ती दृढ झाली होती.
वय्वसाया्ं वर आरारलले या भारतीय समाजाचया सात
म्यहीत आहे क्य तमु ह्यांल्य ? ्वगायंचे ्वरन्ण मगे शस्ननस करतो; पुरोनहत, शते करी,
या काळात कला्वसतू ननमाण्र करराऱयाचं या रनगर ्व नशकारी, वयापारी ्व मजरू , सैननक, हेर आनर
सिं भा्णत न्वष्ी ही सजं ्ा ्वापरली गेली आह.े सरकारी अनरकारी हे ते सात ्वगण् होते. मौयणक् ालीन
न्वष्ी महरजे प्रजाजनानं ी श्मरूपाने निलेला समाजाची नीनतनमतता अतयंत उ िजा्णची होती, असे
कर होता. न्वष्ीद्ारे कारागीर सरकारला मगे शस्ननसने महटले आह.े लोकजी्वन संप ्व सखु ी
न्वनशष् रकमेइतके पररश्म न्वना्वेतन िेत असे. होते. नट, नतण्क, गायक, ्वािक अशा मनोरजं न
करराऱया ्वगा्चण ा उल्खे आढळतो. र्ाचं या आनर
पाटनलपुत् ये्े चं गुप्ताचा एक अनतभवय प्रासाि घोड्ाचं या शय्णती, मल्युद् तसचे नतय-गायन सपराण्
होता. मेगशस्ननस इरारची हे करमरकु ीचे लोकनप्रय प्रकार होत.े द्ूत खेळरे
राजरानी ससु ा ये्ील प्रचनलत होते, पर तया्वर सरकारी ननयतं ्र होते.
राजप्रासािाशी तयाची तलु ना ्वनै िक काळापासून चालत आलेली नशक्षराची
करतो. न्वटाचं या उचं नभंतींचे परपं रा मौयणक् ाळातही तशीच रानहली. मौयण्काळात
तट तया प्रासािाचया सरं क्षरा््ण तक्षनशला, काशी, अयोधया इतयािी नगरे उ न्वद्ा
बारं ले होते ्व आतील बाजूस आनर कलांचे नशक्षर िरे ारी श्ेष्ठ क े बनली.
अनेक इमारती होतया. तया या काळात शसत्यांचया नशक्षराची उपेक्षा सुरू
इमारतींचे बांरकाम िगडी झाली. परंतु कौनटलयाचया अ्ण्शासत्ानसु ार मौयणक् ाळात
होत.े इमारतींचया आत सतंभ शसत्यानं ा काही अनरकारही िेणयात आले असा्वते , असे
उभारले होत.े तयामधये निसते. सत्ीरना्वर तयाचं ा सपं रू ्ण अनरकार होता. अना्
लाकडाचाही उपयोग केलले ा ्व निवयांग शसत्यांची काळजी शासन घते असे. अनके
होता. नचनी प्र्वासी फानहयानने सतभां शीषया शसत्या गपु ्तचर यतं ्रते काम करत.
मौय्ण काळाला ब न्वर पैलू आहेत ्व तयामळु चे
याचे ्वरण्न केलेले आह.े कलाक्षते ्ाला निलेली अप्रनतम तयाला एक ऐनतहानसक महत््व प्राप्त झाले आह.े
िेरगी महरजे मौय्कण ालीन एकसंर भवय सतंभ. अशोकाचया मतयूनतं र राजया्वर आलले या राजांचया
रम्णप्रसारासाठी अशोकाचया काळात अनके सतंभ उभारले कारनकिथीत मधय्वतथी प्रशासनयतं ्रा कमकु्वत होत गेली.
गले े. तयाला आपर अशोकसतंभ महरून ओळखतो. हे तयामळु े राजकीय अ्वनती सुरू झाली आनर साम्ाजयाचे
सतभं एकरफू तीस नठकारी होत.े ते गौतम बुद्ाचं या तुकडे पडू लागले. मौययोततर काळात न्वघनटत झालेलया
जी्वनातील प्रमखु घटना जया नठकारी घडलया नत्े साम्ाजयाचे पुनहा संघटन करणयाचे काम शुगं आनर
आनर महत््वाचया राजमागायं्वर उभारलेले होत.े सात्वाहन या घराणयांचया सततखे ाली झाल.े ्वैनिक रम,ण्
अशोकाचया काळात मोठ्या प्रमारा्वर सतूपांची उभाररी ्वराणश् ्मवय्वस्ा ्व ्वैनिक रम्णपरपं रेनसु ार असलेली
केली गेली. अशोकाने आपलया कारनकिथीत समु ारे जी्वनप्रराली या स्वांयना पनु हा महत््व आले. या
८४,००० सतूप बांरल,े असे महटले जाते. घराणयांन्वरयी आपर पढु ील पाठात अभयास कररार
आहोत.
62
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्यंा्य्य्ैकी ्योग्य ््य्या्य य णनवडनू (क) वयापार्वद्ीसाठी
णवध्यन ्िू ाय कर्य (ड) आपलया कायाचण् ी ओळख वहा्वी महरून
१. हयंकय घराणयातील हा पनहला प्रनसद् प्र.३ ्ुढील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
राजा होय. १. सम्ाट अशोकाचा कनलंग न्वजय इनतहासाला
(अ) चं गपु ्त मौय्ण (ब) नबनं बसार
(क) अजातशत्ू (ड) महाप आनर तयाचया जी्वनाला ननराळे ्वळर
ला्वरारा ठरला.
२. निं ्वशं ाची स्ापना यांनी कले ी. २. चं गपु ्ताचे ीक राजा सेलयुकसशी झालेले यदु ्
(अ) रनानिं (ब) नशशुनाग अतयंत महत््वाचे होते.
(क) महाप ानिं (ड) सम्ाट अशोक ३. मौय्ण प्रशासनाला सनु नश्चत स्वरूप प्राप्त झाले
होत.े
३. संसकृत सानहतयातील श्ेष्ठ नाटक प्र.४ तमु चे मत नोंदव्य.
स्वपन्वास्विततम् यानं ी नलनहले. १. चं गुप्त मौय्ण हा भारताचया इनतहासातील पनहला
(अ) कौनटलय (ब) भारत चक्र्वतथी सम्ाट होय.
(क) कानलिास (ड) भास २. अशोकाचे नशलालखे हे महत््वाचे ऐनतहानसक
सारन आहते .
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. ३. मौय्णकालीन न्वन्वर वया्वसानयक श्ेरींचा
१. मगर साम्ाजयाचा पाया रचरारा - नबनं बसार न्वकास झाला.
२. नंिाची सतता संपषु ्ात आररारा - चं गपु ्त
प्र.५ ््यन ५८ वरील मौ्याय स्यम्र्यज्य्यच्य नक्यश्य ्ह्य व
मौयण् ख्यलील प्र्न्याचं ी उततरे णलह्य.
३. चं गुप्त मौयण् याचया कालखडं ात भारताला भटे १. अशोकाचया साम्ाजयात समान्वष् असलले े
प्रिेश
िेरारा नचनी प्र्वासी - मेगशस्ननस २. सम्ाट अशोकाचे नशलालखे आनर सतंभलेख
४. कनलंग न्वजयाचा प्रसंगी झालेलया न्वनाशाने कोठ-े कोठे आहते
मतपरर्वतनण् झालले ा - सम्ाट अशोक उ्क्रम
सम्ाट अशोककालीन सतपू ांची मानहती नमळ्वा.
प्र.२ ्योग्य क्यरि णनवडनू णवध्यन ्िू या कर्य.
सम्ाट अशोकानं ी अनके सतभं उभारले. कारर-
(अ) कला क्षेत्ाचया प्रसारासाठी
(ब) रमप्ण ्रसारासाठी
63
९. म्यै्ययोततर क्यळ्यतील भ्यरत
९.१ शुांग स्यम्र्यज्य यज् करणयाची परपं रा तयाने पुनरुजजीन्वत केली. बसे नगर
९.२ स्यतव्यहन स्यम्र्यज्य्यच्य उद्य (न्वनिशा) य्े े हने लओडोरस याने उभारलेला गरुडध्वज
९.३ र्यज्यव्यवसथि्य, स्यणहत्य, कल्य आणि आहे. या्वरून असे निसते की ्वैषर्व संप्रिाय काही
ीकांनीही स्वीकारला होता. शुगं काळात संसकतृ
लोकिीवन सानहतयाला उततेजन नमळाले. ससं कतृ भारेत होत गेलेलया
बिलांचा न्वचार करणयासाठी पतंजली याने पानरनीचया
मगर हे भारतातील आद् साम्ाजय होत.े अष्ाधयायी्वर महाभाषय हा ्ं नलनहला. काही
मौय्कण ाळात शस्र आनर ननयमबद् प्रशासन प्रस्ानपत अभयासकाचं या मते या काळात महाभारतात लक्षरीय भर
झाल.े या सगळ्याचा अभयास आपर मागील पाठात घातली गेली. तसचे मनुसमती या ं्ाची नननमणत् ी िखे ील
कले ा आह.े सम्ाट अशोकानंतर अंतगत्ण कलहामळु े हे याच काळात झाली.
साम्ाजय िबु लण् बनले. शे्वटचा मौय्ण सम्ाट बह ्ानंतर
पुषयनमत् शंुग गािी्वर आला. सानहतयाबरोबरच कला क्षते ्ात िखे ील शगुं ांचे
९.१ शुंाग स्यम्र्यज्य योगिान महत््वाचे ठरत.े साचं ी ्व भारहूत ये्ील सतपू ,
बेसनगर य्े ील गरुडसतभं हे या काळातील कलेचे
शगंु ाचं े साम्ाजय प्ू वदसे मगर ते पश्चमेस नसयालकोट उतकृष् नमनु े आहेत. शगुं ाचं या काळात नशलपकलेची
(पजं ाब), तसचे उततरेकडे नहमालय ते िनक्षरेस परंपरा अनरक समाजान्ु वतथी झालयाने तयामधये
न्विभाप्ण यतंय पसरलेले होत.े पाटनलपतु ् मु य राजरानी सामानयजनाचं या जी्वनाचे प्रनतनबबं उमटलेले आढळते.
असली तरी पषु यनमत्ाने न्वनिशा ये्े िुसरी राजरानी
स्ापन कले ी. पुषयनमत् शंुग हा पराक्रमी आनर शगंु घराणयाचा शे्वटचा राजा ि्े वभूती हा चनै ी,
महत््वाकांक्षी होता. तयाने कोसल, ्वतस, अ्वंती इतयािी न्वलासी होता. तयाचा मतं ्ी ्वासुिे्व याने तयाला ठार
प्रांतां्वरील सतता बळकट कले ी. पढु े तयाने मगर मारून कण्व घराणयाची राज्वट स्ापन केली. या घटनेचे
साम्ाजयाचा नसयालकोटपययंतचा प्रिशे पुनहा काबीज ्वर्णन बारभ ाने हर्णचररत या ्ं ात केलले े आह.े
केला. नडनमनटटअ् स या ीक राजाचे आक्रमर तयाने
शौयाणन् े परत्वून ला्वल.े नडनमनटट्असचया या पराभ्वाचा ९.२ स्यतव्यहन स्यम्र्यज्य्यच्य उद्य
उल्खे कानलिासाने मालन्वकानग्नमत् या नाटकात उततरेत मौयायंनंतर शगुं घराणयाची राज्वट उियास
कले ा आह.े आली, तर िनक्षरते सात्वाहन घराणयाची सतता उियास
आली. मौय्ण साम्ाजयाचे न्वघटन झाले आनर तयामुळे
हे करून ्ह्य. या सतता उियाला यणे यास अनुकलूफ पा््वभ्ण ूमी तयार
कानलिासाने नलनहलले या नाटकाचं ी मानहती झाली. महाराष्टा् तील स्वांयत प्राचीन राजसतता महरनू
नमळ्वून तया्वर एक नटपर नलहा. सात्वाहनाचं ा उल्खे केला जातो. प्रारंभी सात्वाहनाचं ी
सतता नानशक, परु े, रंगाबाि य्े े उियास आली ्व
उततर भारता्वर ्व िनक्षरेकडील काही भागा्ं वर पुढे महाराष्ट,् आं ्व कना्टण क अशा न्वसतीरण् प्रिेशा्ं वर
अानरपतय स्ापन कले या्वर आनर ीकांना सीमपे ार पसरली. महाराष्ा्ट तील पैठर हे नगर सात्वाहनांची
केलयानंतर आपले सामरयण् िश्ण् वणयासाठी पुषयनमत्ाने िोन राजरानी होती. परु ारात आं नक्वा आं भतय राजांचे
्वळे ा अ््वमरे यज् केला. मौयण् काळात खनं डत झालले ी उल्ेख येतात. हे आं राजे महरजचे सात्वाहन राजे
होते, असे मत काही इनतहासकारांनी मांडले आह.े
64
स्यतव्यहन स्यम्र्यज्य्यच्य णवसत्यर ््यहण्य्यस्यठी ख्यलील ९.३ र्यज्यव्यवसथि्य, स्यणहत्य, कल्य आणि
सकां ेरतसथिळ्यल्य भेट द्य. लोकिीवन
https://en.m.wikipedia.org/wiki/File:Satvahana.svg र्यज्यव्यवसथि्य : सात्वाहनाचं या राजयवय्वस्ेत
राजयातील प्रिशे ाची न्वभागरी ्ोट्या प्रांतामं धये कले ले ी
उततर महाराष्टा् त सात्वाहनांचे अनेक नशलालखे होती ्व प्रतयेका्वर मुलकी आनर लषकरी अनरकारी
सापडतात. नारघे ाटाचया नशलालखे ात सात्वाहनांचा असत. तयात अमातय , महाभोज हे मुलकी अनरकारी,
पनहला राजा नसमकु (नशमुक) याचा उल्ेख यते ो. महासने ापती आनर महार्ी यासं ारखे लषकरी
सात्वाहन राज्वंशात सातकरथी, हाल, गौतमीपुत् अनरकारी याचं ा समा्वशे होता. ाम हा प्रशासनाचा
सातकरथी, यज्श्ी सातकरथी असे महत््वाचे राजे होऊन स्वातयं ्ोटा घटक होता. ाम हा कराचा ोत होता,
गेल.े तसेच युद्प्रसंगी सैननक भरतीचे काम ाम या
घटकामाफतक् होत अस.े या काररांमळु े ाम हे मधय्वतथी
सात्वाहन घराणयाचा स्वशण् ्षे ्ठ राजा गौतमीपतु ् यतं ्रेशी बारं ले गेले होत.े
सातकरथीचया आरीचे राजे कतण्त्व्वान नवहते. तयामळु े
तया काळात शक सत्पांनी भारताचया पश्चम भागात शेती हे उपजीन्वकेचे प्रमखु सारन होत.े तयाचबरोबर
्वच्णस्व प्रस्ानपक केले होत.े गौतमीपुत् सातकरथी याने सात्वाहनाचं या काळात उद्ोग ्व वयापाराची िखे ील
शकां्वर न्वजय नमळ्वला. या न्वजयाने सात्वाहनाचं ी ्वाढ झाली. तयाचं या श्ेरी ननमा्रण झालया. तयाचं यामाफ्तक
प्रनतष्ठा पनु हा उंचा्वली. उद्ोगरंद्ांचे ननयंत्र कले े जात होत,े तसेच कजण्
िणे याचे कामही श्ेरी करत असत. सात्वाहन काळात
गौतमीपुत् सातकरथीने मधय भारतात आनर संपूर्ण भारताचा रोमशी असलेला वयापार ्वि्नरंगत झाला.
िनक्षराप्ात निशग्वजय केला. तयाने िनक्षरके डील राजय,े सात्वाहन राज्वटीत प्रनतष्ठान (पठै र), तगर (तरे ),
अ्वतं ी, सुराष्ट् (सौराष््ट) आनर महाराष््ाट तील शक नानसक (नानशक), करहाटक (कऱहाड) यांसारखी
राजाचं ा पराभ्व केला. तसचे मधय भारत ्व राजस्ान वयापारी नगरे उियास आली.
ये्े असलले या गरराजया्ं वर आपले प्रभुत्व प्रस्ानपत
केल.े नानशक नजल्ह्यात जोगळटंबे ी य्े े एक नारने नरी पेरी स फ ि एरर ीयन सी या ्ं ात तगर
नमळाला. तया नाणयांमरील शक राजा नहपान याचया (तेर) आनर प्रनतष्ठान (पठै र) यांचा उल्खे आलेला
नाणयां्वर गौतमीपतु ्ाचया मु ा पुनहा उमट्वलले या निसतात. आह.े तयानसु ार, िनक्षराप् या प्रिेशातील वयापारी
या्वरून नहपाना्वर न्वजय नमळ्वून तयाने आपले सामरय्ण स्ळांमधये िोन स्ळानं ा महत््व आह.े यांतील पनहले
नसद् केल,े हे सपष् होते. बररगाझा (गजु रातमरील भरुच) पासनू िनक्षरेस ्वीस
नि्वसांचया प्र्वासाने गाठता येरारे प्रनतष्ठान आनर िुसरे
गौतमीपुत्ानंतर ्वानशष्ठीपतु ् पळु मा्वी आनर यज्श्ी महरजे तगर. तगर हे फार मोठे शहर असून त्े े
सातकरथी हे महत््वाचे राजे होत.े तयानतं र मात् प्रनतष्ठानहून प्ू वसदे िहा नि्वस प्र्वास कले यानंतर पोचता
सात्वाहनाचं ा ऱहास सरु ू झाला. शक आनर सात्वाहनाचं या
सतत चाललले या संघरा्णमळु े ते िुबणल् होत गले े.
अणधक म्यणहतीस्यठी : सात्वाहन सम्ाट गौतमीपतु ् सातकरथी याची माता गौतमी बलश्ी नहचया नानशक
य्े ील नशलालखे ात तयाचया पराक्रमाची प्रशसं ा आहे. तयामधये गौतमीपतु ् सातकरथीचा गौर्व
शकपहल्वय्वनननसिू न महरजे शक, पल््व ्व ीक याचं े ननिालण् न कररारा, सात्वाहनकलु यश प्रनतष्ठापनकर
- महरजे सात्वाहन कलु ाचया यशाची प्रनतष्ठापना कररारा, नत्समु तोयनपत्वाहन महरजे जयाचे घोडे तीन
समु ाचे पारी पयायले आहेत, असा केलले ा आढळतो. या उल्खे ा्वरून गौतमीपतु ् सातकरथीचे मांडनलकत्व
िनक्षरते ील अनके राजानं ी स्वीकारले असा्व,े असे निसते. सात्वाहन राजे आपलया ना्वाआरी आईचे ना्व
ला्वत असत. उिा., गौतमीपतु ् सातकरथी, ्वानशशष्ठपुत् पुळमा्वी इतयािी.
65
यते .े प्रनतष्ठानहून बररगाझा य्े े माळरानातनू माग्ण काढत वया्वसानयकाचं े उल्खे आढळून येतात. अशा प्रकारची
अंनकक (काननेद लअन) आरला जातो. याउलट तगर तटबंिीयुक्त सात्वाहनाचं या राजयात ३० नगरे अशसतत्वात
ये्नू सुती कापड, न्वन्वर प्रकारची मलमल आनर असलयाचे उल्ेख श नीचया ्ं ात सापडतात. तयांतील
गोरपाट बररगाझा य्े े पाठ्वले जात.े तयाचप्रमारे काही नठकारचया उतखननात सापडलेलया रोमन
समु नकनारप ीचया प्रिेशातून तगरला येरारा ननरननराळा नाणया्ं वरून या काळातील प्रगत वयापाराचा िखे ील
मालही तगरहून बररगाझा ये्े पाठ्वला जातो. आढा्वा घेता येतो. सोपारा, कलयार, भरुच ही तया
काळची वयापाराची मु य क े होत.े
जु र ्व नानशक या नठकारांचया नशलालखे ात
कुलाररक*, तीलनपरक**, कोनलक*** अशा अनेक *(क‘अंुभनॅ काबारेज)स,स*’ *म(हतणेलिाचे े‘कउतूचपादकनरणके’.रणारे), ***(जवणकर)
ही म्यणहती तमु ह्यालं ्य नक्ीच आवडेल : िगडी राजं र आहे. सोपारा आनर कलयार ही
नारघे ाट हा महाराष्ा्ट तील एक प्राचीन वयापारी प्राचीन काळी महाराष््टातील िोन अतयतं महत््वाची
घाटमाग्ण आह.े हा मागण् प्ू वथीचे जीर्णनगर (जु र) वयापारी क े होती. के्वळ िशे ातं गतण् च नवह,े तर
्व कोकर प्रिशे ाला जोडतो. या मागाचण् े एक टोक परिेशांशीही ये्ून वयापार चालत असे. न्वशेरत
्वर जु रचया निशले ा तर िसु रे खाली कोकरात रोमहून आयात होरारा माल सोपाऱयाला उतर्वला
मरु बाड तालकु यात (नजलहा ठारे) आह.े या घाटात जाऊन त्े नू कलयार, नारघे ाट, जु र, न्े वासा
सात्वाहनांनी एक लरे े खोि्वले, त्े ील लखे ामं धये मागदे पैठर आनर कोलहापूरकडे नले ा जात असे.
सात्वाहन सम्ाज्ी नागनरका आनर सात्वाहन तसेच ननया्तण ीचया ्वसतूंची ्वाहतकू िखे ील याच
राजाचं ा पराक्रम, तयानं ी कले ले े िानरम्ण यांबद्ल मागा््ण वरून उलट निशने े होत अस.े या नठकारचे
मानहती आहे. हे लखे ा ी नलपीत कोरलेले आरखी एक ्वैनशषट्य महरजे ये्ील
आहते . त्े े सात्वाहन राजांचे पुतळे होते. नशलालेखांमधये िोन, चार, सहा, सात आनर
घाटाचया तळाशी ्वशै ाखखडे े ना्वाचे गा्व आहे. नऊ हे अकं आहेत आनर २,४,६,७ आनर ९
त्े े प्र्वाशासं ाठी रमण्शाळा बारं लेलया होतया. अशा पद्तीने कोरलले े आहते . ते प्रचनलत
घाटात जकात गोळा करणयासाठी खोि्वलले ा अंकलखे नाशी नमळतेजळु ते आहेत.
इ.स.पू्व्ण पनहलया शतकाचया कावय ्ं ाचे सपं ािन केले. तयाचयाच
कालखडं ातील राजा पळु मा्वी राजयसभते ील मंत्ी गरु ाढ् याने पैशाची
याचया मु े्वरील जहाजाचे हे नचत् या प्राकृत भारेत बहतक्ा नामक
आह.े मु े्वरील हे नचत् अजोड ं् नलनहला. ससं कतृ वयाकररा्वर
सात्वाहनाचं या काळातील समु ी काततं ् हा ं् स्व््ण वमान्ण े नलनहला.
मागा्नण े चालराऱया वयापाराचे
ननिश्णक आहे. कल्य आणि सथि्य्त्य : मौय्ण
काळातील नशलपा्ं वर निसरारा इरारी ्व
ीक शलै ींचा प्रभा्व शंुग ्व सात्वाहन
स्यणहत्य : सात्वाहनाचं या काळात न्वद्ले ा ्व काळात कमी होऊन भारतीय नशलपकलेचया परपं रचे ा
कलले ा राजाश्य नमळाला. सात्वाहनाचं या काळात न्वकास झालयाचे निसत.े या काळात उभारली गले ेली
प्राकृत भारा ्व प्राकृत सानहतय समद् झाले. तयानं ी सांची ये्ील क्रमांक १ चया सतूपाभो्वतीची चार तोररे
प्राकृत भारा ्व सानहतय यानं ा प्रोतसाहन निले. सात्वाहन ही नशलपकलचे ा उतकषृ ् नमुना आहते . बुद्चररत्ातील
घराणयाचा सतरा्वा राजा हाल याने गा्ासप्तशती या अनेक प्रसगं या तोररा्ं वर कोरलले े आहते . सात्वाहनांचया
66
अणधक म्यणहतीस्यठी : रगं ाबािज्वळील
अनजंठा ये्ील न्व््वन्व यात लणे यांपैकी ८, ९,
१०, १२ ्व १३ क्रमांकाचं ी लेरी सात्वाहनांचया
काळातील आहते . न्वशरे महरजे भारतीय
नचत्कलपे कै ी स्वांतय प्राचीन नचत्कला जया लेरी
क्रमांक ९ ्व १० मधये आहते , ती िखे ील याच
काळातील आहेत.
क्यलेष ्येथिील चतै ्य सम्यिवयवस्ा : सात्वाहन काळात समाजात चार
काळात भाजे, कालदे, नानशक इतयािी नठकारी ड गर ्वर्ण अशसतत्वात होते. तसेच या काळात जातीय
कोरून न्वहाराचं ी ्व चैतयगहांची नननम्तण ी केलले ी निसते. वय्वस्ाही दृढ झाली. तयामागील काररामं धये ्वर्णसकं र,
न्वशरे त कालेद य्े ील चतै य, चैतयगहाचे अनतभवय न्वन्वर वया्वसानयक श्रे ींचे बनं िसत स्वरूप आनर
प्र्वशे द्ार, तया्वरील नक्षीकाम ही स्व्ण इ.स.प.ू पनहलया बाहेरून आलेलया परकीयांचा समाजातील अतं भाण्् व याचं ा
शतकातील भारतीय कलाकारांचया नशलपकौशलयाची समा्वशे आहे.
साक्ष िेतात.
याखेरीज समाजात चार ्वगण्ही होत.े पनहला ्वग्ण
ग्यथि्यसप्तशती : सात्वाहन राजा हाल याने हा महार्ी, महाभोज आनर महासने ापती या अनरकारी
मोठ्या प्रमारा्वर प्राकतृ भारते ील कन्वता सकं नलत लोकाचं ा होता. तयाचं या नेमरुका न्वन्वर राष््कट ां्वर
केलया ्व तया्वर आरारलले या नन्वडक ७०० (सभु े) होत असत. कोकर प्रिेशात महाभोज ्व
गा्ाचं ा गाहा सततसई (गा्ासप्तशती) हा सं ह घाटा्वरचया प्रिशे ात महार्ी हे अनरकारी होते. िसु ऱया
संपानित कले ा. हा माहाराष्ी्ट प्राकतृ भारते ्वगात्ण अमातय, महामात् आनर भाडं ागाररक या से्वकाचं ा,
रचलले ा पनहला ं् आहे. तयात मान्वी भा्वना नैगम (वयापारी), सा्््ण वाह (वयापारी तांड्ाचं े प्रमखु )
्व वय्वहार आनर ननसगा्णचे अतयतं सुरस आनर ्व श्ेष्ठी (श्रे ीचे प्रमखु ) यांचा समा्वेश होता. नतसऱया
सौंियणप् रू ्ण नचत्र केले आहे. न्वन्वर ते, आचार ्वगात्ण लखे ननक (कारकफून), ्वदै ्, हालकीय (शेतकरी),
आनर ततकालीन उतस्व यांची ्वरन्ण ेही तयात स्ु वरण्कार, गांनरक (सुगरं ी पिा्ायंचे वयापारी) हे लोक
केलले ी आहते . महाराष्टा् चया ततकालीन समान्वष् होते. तर चौरया ्वगा्णत ्वर्कण ी (सतु ार),
समाजजी्वनाचे प्रनतनबबं तयामधये उमटले आहे. मालाकार (माळी), लोह्वारीज (लोहार), िासक
गा्ासप्तशतीमरील काही श ि आजचया मराठीत (मच्ीमार) याचं ा समा्वेश होत असे.
िेखील ्वापरात आहते . मराठी भारते ील अनके
श िांची मूळे गा्ासप्तशतीतील महाराष्ट्ी प्राकृत सात्वाहनाचं या काळात ीक, शक, पल््व,
श िांमधये शोरता येतात. गा्ा सप्तशतीमरील कुशार इतयािी परकीयाचं ी आक्रमरे होत रानहली. परतं ु
कन्वता्ं वरून महाराष्टा् त माहाराष््ीट प्राकृत आनर हे परके लोक य्े ील समाजात ल्वकरच नमसळनू गेले.
आरुननक मराठी याचं यातील िु्वे सपष् निसतात. याचाच अ्ण् ततकालीन सामानजक पररशस्ती न्वशेरत
समाजवय्वस्ा ही परकीयानं ा सामा्वून घणे याइतकी
ल्वचीक होती. परकीय आक्रमकांचया आगमनाने पुढील
काळात घडून आलले े राजकीय बिल आनर तयामागील
सामानजक, आन्कण् आनर सासं कृनतक प्रनक्रयाचं ा
अभयास आपर पुढील पाठात कररार आहोत.
67
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) ख्यली णदलेल्य्य ््य्य्ां य्य्कै ी ्योग्य ््य्यय्ा य णनवडून प्र.२ ्ुढील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
णवध्यने ्ूिया कर्य. १. सात्वाहन काळात अनके वयापारी नगराचं ा उिय
१. मौयण् घराणयातील शे्वटचा सम्ाट हा झाला.
होता. २. सात्वाहन काळात जातीय वय्वस्ा दृढ झाली.
(अ) अजातशत्ू (ब) चं गपु ्त मौयण्
(क) बह ् (ड) सम्ाट अशोक प्र.३ तुमचे मत नोंदव्य.
२. नानशक ये्ील नशलालेखात या सात्वाहन काळात प्राकतृ भारेला प्रोतसाहन नमळाले.
सात्वाहन राजाचा उल्खे नत्समु तोयनपत्वाहन
असा केला आह.े प्र.४ टी््य णलह्य.
(अ) गौतमीपुत् सातकरथी (ब) हाल १. गौतमी बलश्ीचा नानशक य्े ील नशलालेख
(क) यज्श्ी सातकरथी (ड) नसमकु २. नारेघाट - महाराष््टातील एक प्राचीन वयापारी
३. सात्वाहन राजा हाल याने हा ं् घाटमाग्ण
संपानित कले ा. ३. गा्ासप्तशती ्ं
(अ) बहतक्ा (ब) गा्ासप्तशती
(क) काततं ् (ड) मघे ितू प्र.५ स्यतव्यहन घर्यण्य्यची म्यणहती णदलेल्य्य मुद्द्यचां ्य्य
आध्यरे णलह्य.
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. (अ) उिय आनर राजयन्वसतार (ब) प्रशासन वय्वस्ा
१. कानलिास - मालन्वकानग्नमत् (क) उद्ोग ्व वयापार (ड) सानहतय ्व कला
२. गरु ाढ् - गा्ासप्तशती
३. स्वण्् वमा्ण - कातंत् उ्क्रम
४. पतंजली - महाभाषय तुमचया पररसरात काही ऐनतहानसक अ्वशरे ांची मानहती
नमळ्वनू मानहती-पशु सतका तयार करा.
68
१०. भ्यरती्य इणतह्यस्यतील नवे ्वाय
१०.१ मध्य आणश्य्यतील भटक्य्य टोळ्य १०.२ इांडो-ग्ीक, शक, कशु ्यि
१०.२ इंाडो-ग्ीक, शक, कशु ्यि इंडा ो-ग्ीक : ्वायवय भारतातील ीक सत्पानं ा
१०.३ कशु ्यि स्यम्र्यज्य इंडो- ीक असे महटले जाते. भारतीय परपं रते तयांचा
१०.४ गुप्त स्यम्र्यज्य उल्खे य्वन असा केला जातो. भूमधय सागराचया
१०.५ वधायन स्यम्र्यज्य पररसरात आपले ्वच्सण ्व प्रस्ानपत कररे आनर पश्चम
१०.६ ककयोटक स्यम्र्यज्य ्व मधय आनशयातील वयापारा्वर आपली पकड दृढ
१०.७ व्य्य््यर, न्यिी, कल्य, मूणतशाय ्यसत् कररे, हे तयाचं े उद्शे होत.े सले युकस ननकटे र हा
१०.८ भ्यरत - रोम व्य्य््यर (मह्यर्यष्ट््रट यतील ्वायवयके डील बशकटट्या प्रांतातील इडं ो- ीक राजा होता.
इडं ो- ीक राजामं रील संघरा्तण बशकटय्ट ा राजय बलाढ्
व्य्य््यर्यची कंेद्र)े ठरले. बशकट्टयाचा राजा नडनमटसट् याने इ.स.पू्वण् १८०
मधये भारता्वर आक्रमर केल.े तयाने तक्षनशला नजकं ल.े
मौय्ण साम्ाजयाचया न्वघटनानतं र स्ाननक तयाची राजरानी साकल (नसयालकोट) ये्े होती. याच
राजसततांचया महत््वाकाकं ्षा बळा्वलया. तयानतं र प्रािेनशक समु ारास युक्रेटायनडस या इंडो- ीक राजाचे स्वततं ् राजय
राजयांचया उियाला सुरु्वात झाली. यापं ैकी शंगु आनर प्रस्ानपत होते. अशा रीतीने ्वायवय भागात िोन स्वतंत्
सात्वाहन राजयांचा अभयास आपर मागील पाठात इडं ो- ीक राजये प्रस्ानपत झाली होती. युक्रेटायनडसची
केला. याच सुमारास भारता्वर ीक, शक, कुशार या राजरानी तक्षनशला य्े े होती. नडनमट्टस आनर
परकीयांची आक्रमरे सरु ू झाली. प्रािेनशक राजयांचया यकु ्रेटायनडस यांनी स्ापन केलले या या िोनही शाखाचं े
उियाचा हा काळ राजकीय आनर सामानजक सकं ्रमराचाही नमळून चाळीस इंडो- ीक राजे होऊन गले .े इडं ो-
काळ होता. ीकांचा इनतहास हा प्रामु याने तयांचया नाणयां्वरून
समजतो. नाणया्ं वरील ठसे, मजकूफर, राजाचं े नचत्,
१०.१ मध्य आणश्य्यतील भटक्य्य टोळ्य ि्े वतांचे नचत् या ना्वीनयपरू ्ण गोष्ी ही तयाचं ी भारतीय
नसकिराचया मतयूनतं र तयाने नमे लले या सत्पानं ी, नारकपरपं रले ा नमळालेली िेरगी आह.े
आपापली स्वततं ् राजये प्रस्ानपत कले ी. ्वायवयके डील
ीक राजयांचया उतरतया काळातच मधय आनशयातील इंडा ो-ग्ीक र्यज्य्यच्य णवसत्यर ््यहण्य्यस्यठी ख्यलील
भटकया टो ानं ी बशकटट्या्वर आक्रमरे केली. या सकंा रेतसथिळ्यल्य भटे द्य.
काळातील उततर भारतात घडराऱया घडामोडींमधये मधय
आनशयातील टो ांची स्लातं रे महत््वाची होती. https://en.wikipedia.org/wiki/File:Indo-
इ.स.प.ू िसु ऱया शतकाचया उततरारात्ण पहल्व (पान््णयन) Greeks_100bc.jpg
आनर शक (शसकन्यन) यानं ी हल्े कले े. मधय
आनशयातील शकानं ा चीनमरनू आलेलया यएु ची शक : शक हे मधय आनशयातनू आले. बशकटय्ट ातील
टो ानं ी ते्नू स्लातं र करणयास भाग पाडल.े यएु ची ीकानं ा सका्वनू ला्वनू तयांनी आपले राजय प्रस्ानपत
हे पशपु ालक होत.े या भटकया लोकानं ी स्ाननक राजां्वर कले .े तयाचं या ्वसनतस्ानास पुढे शकस्ान (नशसतान)
तयाचं या युद्कौशलयाचया जोरा्वर ्वच्णस्व नमळ्वले असे ना्व नमळाल.े भारतातील पनहला शक राजा महरजे
आनर त्े े स्वत ची राजये प्रस्ानपत केली. मोएस उफक् मोग . तयाने गांरार आनर पजं ाब हे प्रिशे
नजकं ूनफ राजय स्ापन केल.े तयाचयानंतर आलले या शक
राजांचया िबु लण् तमे ुळे पहल्व राजा ग डोफनेदसने तयाचा
पराभ्व करून भारतात आपली सतता ननमाण्र कले ी.
69
िुन्यगढ ्यथे िील णशल्यलेख अणधक म्यणहतीस्यठी : शक राजा रु िामन याची सतता सात्वाहनाशं ी
असलेले संबंर आनर सासं कनृ तक परर्वतणन् ाला निलले ा राजाश्य यामळु े
उल्खे नीय ठरते. सौराष्ा्ट तील जनु ागढ ये्ील नशलालेख हा संसकतृ मरील
महत््वाचा नशलालेख आह.े हा नशलालेख सम्ाट अशोकाचया लखे ाखाली
कोरलले ा आह.े अशोकाचा लखे प्राकृतमधये तर रु िामन याचा लखे
संसकृतमधये आह.े तया्वरून शक राजानं ी ससं कतृ भारा स्वीकारली होती,
असे निसनू येत.े रु िामनचा नशलालखे मु यत मौयक्ण ालीन सिु शणन्
तला्वाचया िरु ुसतीची न ि कररारा आहे. सम्ाट अशोकाचया काळातील
तला्वाची डागडजी रु िामनने केली या्वरून तया तला्वाचा िीघ्णकाळ
उपयोग होत होता, हे लक्षात यते े. यामधये रु िामनचया प्रशसतीमधये तयाचया
नमण्िा खोऱयातील न्वजयाची, सात्वाहन राजया्वरील मोनहमाचं ी आनर
राजस्ानातील यौद्ये गरराजया्वरील न्वजयाची सततु ी कले ेली आहे.
पजं ाबमरील शकाचं े राजय नाहीसे झाले तरी तयांची कुश्यि : मधय आनशयातनू बशकटटय् ात आलया्वर
भारतात, न्वशरे त पश्चम भारतात अनके राजये कशु ारांनी इडं ो- ीकाचं ा प्रिशे काबीज केला. तयांनी
अशसतत्वात आलले ी होती. शकांनी आपली राजयपद्ती ीकाचं या ससं कृतीचा अगं ीकार केला. शकानं ा िनक्षरके डे
इरारमरील अखोमनीय ्व सले युनकड पद्तीनुसार सका्वलयानतं र कुजलु कडनफनसस या कशु ार प्रमुखाचया
चाल्वली. राजयाची न्वभागरी सत्पींमधये (प्रातं ) कले ी नते त्वाखाली युएची टो ा एकत् आलया ्व तयाने तयांना
होती ्व प्रतयके सत्पी्वर महाक्षत्प हा लषकरी अनरकारी नहंिुकशु प्वत्ण ातून ्वायवय भारतात आरले. तयाने स्वत ला
नमे ला जात असे. या सत्पींची उपन्वभागरी करून बशकटय्ट ाचा राजा घोनरत केले. तयाची सतता काबलू ,
तया्वर प्रतयेकी एक सत्प नेमला जाई. या सत्पांना का्मीरपयंतय प्रस्ानपत झाली ्व अशा रीतीने कशु ार
आपले नशलालेख कोरणयाची तसचे नारी पाडणयाची सततेची स्ापना झाली. ही मानहती नचनी, ीक ्व रोमन
पर्वानगी होती. तया्वरून तयानं ा परु ेशी स्वायततता होती, सानहतयामं रनू नमळत.े भारतीय सानहतयामधये कुराराचं ा
असे निसत.े उल्खे तखु ार नक्वा तुरार असा केला जातो.
ही म्यणहती तमु ह्यलां ्य णनस्चत आवडले : १०.३ कशु ्यि स्यम्र्यज्य
शक हे मु यत पशपु ालक होत.े तयांचया शकापं ्रमारेच कुशारांनी िेखील ्ोटी ्ोटी राजये
्वासतंूचे अ्वशेर नमळालले े नाहीत तरी तयाचं ी नजकं लयानतं र नत्े सत्पी प्रस्ानपत कले या. तया्वर सत्प
्वैनशषट्यपूर्ण ्डगी सापडलले ी आहते . (क्षत्प) ना्वाचे लषकरी अनरकारी नेमल.े या स्वण्
शकाचया मत गटप्रमुखाबरोबर तयाचा घोडा, क्षत्पामं रील प्रमखु अनरकारी महरनू राजा स्वत ला
घोड्ाचा साज आनर नहे मीचया ्वापरातलया राजानरराज , महाराज अशी नबरुिे ला्वू लागला.
गोष्ी िफन केलया जात. घोडा हा शकांचया राजा हा ई््वराचा अशं असतो ही कलपना कुशारांचया
संसकृतीचा महत््वाचा भाग होता. घोड्ा्वर नाणया्ं वरील लेखांमधये प्र्म आढळत.े ते स्वत ला
स्वार होऊन चपळतने े आक्रमर करर,े हे िे्वपुत् असे महर्वत असत.
तयांचया यदु ्कलेचे ्वनै शषट्य होते. खोगीर, अनेक शक राजांना पराभूत करून कननषकाने
लगाम, ि्न्वमुखी रनुषय यामं ुळे तयाचं े युद्तंत् सम्ाटपि नमळ्वले. तयाने काबलू पासनू पाटनलपतु ्पययतं ्व
प्रभा्वी बनले होत.े का्मीरपासनू माळवयापयंतय कशु ार साम्ाजय उभारल.े
तयाने चीन्वर िखे ील िोनिा आक्रमरे कले याचे उल्खे
आढळतात. मधय आनशयापासून ए्वढ्ा िूर्वर पसरलेलया
70
साम्ाजयाचे प्रशासन कररे अ्वघड होत.े तयासाठी एक ही म्यणहती तमु ह्यांल्य णनस्चत आवडले :
मधय्वतथी क आ्व्यक होत.े महरनू च कननषकाने अलाहाबाि ये्ील अशोकसतभं ा्वर समु गुप्ताची
परु ुरपूर (पेशा्वर) आनर म्रु ा अशा िोन राजरानया सन्वसतर प्रशसती कोरलेली आहे. ही प्रशसती
स्ापन कले या. तयाने का्मीरमधये कडु ल्वन ये्ील तयाचया कारनकिथीची मानहती िरे ारे नलशखत सारन
न्वहारात चौ्ी बौद् रम्णपरररि आयोनजत कले ी होती. आहे. ही प्रशसती प्रयागप्रशसती या ना्वाने
ओळखली जाते. या सतभं ा्वर सम्ाट अशोकाचया
कुशाराचं ा श्े वटचा राजा ्वासिु ्े व याचया रममन्वजयाचे महत््व सांगरारा लेख असून तयाखाली
ना्वा्वरूनच कुशारांनी भारतीय संसकतृ ी आतमसात केली समु गपु ्ताचया निशग्वजयाचे ्वरन्ण कररारा प्रशसतीलखे
होती, हे लक्षात येत.े तयाचया कारनकिथीत कशु ारांचा आह.े हा एक न्वरोराभासच महरा्वा लागले .
ऱहास सरु ू झाला. कशु ार साम्ाजयाचे तुकडे पडनू
नठकनठकारचे सत्प स्वतंत् झाल.े कुशारांची सतता एक पि्वी कोरलले ी आह.े तयाचा अ्ण् स्व्ण राजाचं ी
पजं ाब ्व गारं ार या प्रिशे ात इ.स.चौरया शतकापयतयं सजं ्ा संपषु ्ात आररारा असा होतो. समु गपु ्ताने प्र्म
अशसतत्वात होती. आपलया राजयाशेजारील राजये नजकं ूफन घेतली. उततर
निशग्वजय करून तयाने िनक्षरके डील राजये नजकं णयासाठी
कुश्यि स्यम्र्यज्य्यच्य णवसत्यर ््यहण्य्यस्यठी ख्यलील संाकरेतसथिळ्यल्य भटे द्य. मोहीम सरु ू कले ी. तया ्वळे ी िनक्षरेत ्वाकाटकांची सतता
प्रबळ होती. समु गुप्ताने ्वाकाटकांचे राजय ्वगळता
https://en.m.wikipedia.org/wiki/Kushan_Empire#/media/ िनक्षरते कांचीपयंतय चा प्रिशे आपलया अानरपतयाखाली
File:Kushanmap.jpg आरला. तयाने नजकं लले या प्रिशे ापं लीकडील राजानं ा
मांडनलक बन्वल.े या माडं नलक राजाकं डून खंडरी घऊे न
१०.४ गुप्त स्यम्र्यज्य तयानं ा आपले सा्वभण् ौमत्व मानय करायला ला्वले.
गपु ्तांचया साम्ाजयाचा इनतहास ्ोट्या राजयातनू
बलाढ् साम्ाजयात रूपातं र कसे होते ही प्रनक्रया या निशग्वजयानतं र समु गुप्ताने अ््वमरे यज्
िश्ण् वरारा आहे. श्ीगपु ्त हा गपु ्त ्वशं ाचा ससं ्ापक कले ा आनर स्वत ला चक्र्वतथी राजा महरून घोनरत
होता. तयाचया ना्वामागे महाराज अशी पि्वी ला्वलेली केले. शक, कुशार आनर श्ीलकं ते ील राजे या स्वानंय ी
आढळते. तया्वरून असे लक्षात येते की तो एक गुप्ताचं ी अनरसतता स्वीकारली. समु गपु ्ताचया काही
मांडनलक राजा होता. तयाचा मुलगा घटोतकच यानहे ी नाणया्ं वर ्वीरा्वािक प्रनतमा आहे, तया्वरून तो
महाराज हचे नबरुि ला्वलले े निसत.े महरजेच तया सगं ीतज्ही होता हे लक्षात येत.े िसु रा चं गपु ्त याने
काळात गुप्त राजे हे मांडनलक होत.े गपु ्त राजयाचा शकांचा पराभ्व कले ा आनर तो गािी्वर आला. तयाने
न्वसतार ्वाढ्वनू तयाचे साम्ाजयात रूपांतर करणयाचे श्ये न्वक्रमानितय हे नबरुि रारर कले .े तयाने पश्चमके डील
पनहला चं गुप्त याचयाकडे जात.े तयाचया ना्वाआरी माळ्वा, गुजरात ्व काठ्े वाड या प्रिशे ांमधये आपली
जोडलेलया महाराजानरराज या पि्वीने गुप्त राजांचया सतता प्रस्ानपत कले ी. तयामुळे पश्चम नकनाऱया्वरील
्वाढलेलया प्रनतष्ठेची कलपना यते .े तयाने नलच््वी बिं रे िेखील गुप्तांचया ्वच्सण ्वाखाली आली आनर
कळु ातील कुमारिे्वी नहचयाशी न्व्वाह कले ा. हा न्व्वाह पश्चमेकडील वयापारामधये गपु ्ताचं ा प्र्वशे झाला.
गुप्त राजघराणयाला राजकीयदृषट्या फायिशे ीर ठरला. तयानतं र चं गुप्ताने नहंिकु शु ओलांडून ्वायवयेकडील
कुमारि्े वीबरोबर प्रनतमा असलेले तयाचे नारेही तयाने प्रिशे ही आपलया सततखे ाली आरला. अशा रीतीने
काढल.े तयाची सतता मगर, साकते (अयोधया) आनर संपरू ण् उततर भारतात तयाने सा्वभण् ौम राजय स्ापन केल.े
प्रयाग या प्रिेशांमधये पसरलले ी होती. तयानंतरचया तयाने आपली मलु गी प्रभा्वती नहचा न्व्वाह िनक्षरेतील
काळात गुप्त घराणयात होऊन गले ले ा प्रनतभा्वतं , ्वाकाटक राजा िुसरा रु सेन याचयाशी करून निला ्व
पराक्रमी, कलयारकारी राजा महरजे समु गपु ्त हा होय. ्वाकाटकाशं ी मैत्ीपूरण् नाते ननमार्ण कले .े
निशग्वजय करून स्व्ण भारत एकाच सततचे या
्त्ाखाली आरा्वा अशी समु गुप्ताची महत््वाकाकं ्षा
होती. तयाने आपलया नाणयां्वर स्व्रण ाजोच्ेतता अशी
71
िसु ऱया चं गपु ्ताचा पुत् कुमारगुप्त याचया काळात कमु ारगपु ्तानतं रचे राजे आपलया राजयाचे रक्षर करणयास
मधय आनशयातील रानं ी भारता्वर आक्रमरे सरु ू असम्ण् ठरल.े शे्वटी तयांचे राजय अनेक ्ोट्या
केली. कमु ारगुप्ताने राचं े आक्रमर ्ोप्वून ररल.े राजयांमधये न्वघनटत झाले.
ही म्यणहती तमु ह्यालं ्य णनस्चत आवडले : चं गुप्त रन्वतं री (्वैद्), क्षपराक (फलजयोनतरी), अमरनसहं
िुसरा हा नपतयाप्रमारचे न्वि्् वानांचा आश्यिाता आनर (कोशकार), शकं ूफ (नशलपज्), ्वेतालभ (मांनत्क),
न्वद्ा ्व कला याचं ा भोक्ता होता. तयाचया िरबारात घटकपूणर् (स्पती, लेखक), कानलिास (महाक्वी),
न्वरतने होती, असे महरतात. ्वराहनमहीर (खगोलशासत्ज्) आनर ्वररुची (्वयै याकररी)
ही तया न्वरतनाचं ी ना्वे होत.
72
गुप्तक्यलीन र्यज्यव्यवसथि्य व लोकिीवन : नचत्र कले ेले आह.े ननगम, श्ेरी आनर गर अशा सघं टना
गपु ्तकाळ हा अनभजात ससं कृतीचा काळ मानला जातो. वयापाऱयांनी ्व उद्ोगपतींनी स्ापन केलया होतया.
गपु ्तकाळात राजा हा प्रशासनाचा क नबंिू असे. गुप्तकाळापयंयत अनके परकीय जमाती आक्रमराचया
राजपतु ्, अमातय आनर सल्ागार तयाला मित करत. नननमतताने यऊे न भारतात स्ानयक झालया होतया. तयांना
राजपतु ् नकतयेक ्वेळा प्रातं ांचे प्रांतपाल महरनू काम समाजवय्वस्ेत सामा्वनू घणे यात आले. नारिसमती ,
पाहत असत. प्रतयके प्रांताचे उपन्वभाग कले े जात. तया याज््वलकय समती यासं ार या समनत ्ं ांची नननम्णती या
उपन्वभागांना न्वरय असे महटले जाई. तया न्वरया्वर काळात झाली. या ्ं ांमधये तया अनुरंगाने झालले या
स्वतंत् प्रशासक नेमला जात अस.े तयास न्वरयपती समाजरचनचे े ्वर्नण आढळते.
असे महटले जाई. कुमारामातय हे प्रातं ीय अनरकारी
होते ्व आयुक्तक हे नजल्ह्याचा कारभार पाहरारे अणधक म्यणहतीस्यठी : गुप्तकाळात भारतात
अनरकारी होते. गपु ्त प्रशासन हे न्वकन त होत.े स्ाननक कापसू मोठ्या प्रमारा्वर होत होता ्व तयापासनू
पातळी्वरच अनके ननर्णय घेतले जात. न्वन्वर प्रकारचे कापडही तयार कले े जात अस.े
कापडाचे क्षौम (नलनन), नचत्प (्ापील रेशमी),
गुप्तकालीन राजानं ी शते ीचया अ्वण् य्वस्ेची िकु लफू (रेशमी), पुलकबंर (रंगीत सतु ी), पषु पप
पनु र्चण ना करणयाचे प्रयतन कले .े स्ाननक लोकानं ा (फुलाचं ी नक्षी असलेले), अंशकु (मलमल) अशा
शते जनमनी कसायला िेणया्वर तयाचं ा भर होता. रानमक्ण अनेक प्रकाराचं े उल्खे आढळतात. या कापडांना
आनर शैक्षनरक ससं ्ानं ा जनमनी िान निलया गले या. या िशे ी-न्विेशी बाजारामं धये मोठी मागरी होती.
जनमनी करमुक्त असत. या जनमनींना अ हार असे
महटले जाई. तसेच या काळात लषकरी आनर नागरी गुप्तकालीन समद्ता ततकालीन मतू थीनशलप ्व
स्े वसे ाठी रोख पगार िेणयाऐ्वजी इनामी जनमनी िेणयाची सानहतया्वरून समजत.े गुप्तकालीन राजकीय स्ैयण् आनर
पद्त सुरू झाली. मधययगु ाचे ्वैनशषट्य असलेलया समद्ी ्व गपु ्त सम्ाटांनी ससं कतृ भारले ा निलेला
सरंजामिारी पद्तीची मुळे इ्े निसू लागतात. गुप्त राजाश्य यामळु े या काळात अनेक न्वरया्ं वर संसकृत
काळातील या सरजं ामी पद्तीचया अ्णव् य्वस्ेमळु े भारते ्ं नननम्तण ी झाली. भारतीय ्वा ्मयातील एक
नागरी क ांचा ऱहास झाला असे मानले जाते. िान उतकृष् कलाकृती महरजचे कानलिासाचे शाकतु ल हे
निलले या भमू ी्वर कर माफ करणयाचया पद्तीमुळे नाटक या काळात नलनहले गले .े
महसूल घटला आनर राजसतता आन्णक् दृषट्या िबु लण्
झाली. या गोष्ींमुळे राजा हे सततेचे क न राहता मान्वी आकृती हा गुप्त काळातील नशलपकलचे ा
सततचे े न्वक ीकरर होऊन स्ाननक जमीनिारांचया हाती क नबंिू होता. मान्वी नशलपे आनर िे्वी-ि्े वतांचया मतू थी
सतता कन त होऊ लागली. या काळात घड्वलया गेलया. भारतीय मूनत्नण ्वज्ानाचा
पाया या काळात रचला गेला. सारना्, ि्े वगढ, अनजंठा
युआन ््वागं या नचनी प्र्वाशाचया ्वततानतानसु ार अशा अनके नठकारी या काळातील नशलपे आढळतात.
गुप्त साम्ाजयातील ्वायवयेकडील प्रिशे ामधये ऊस आनर या काळात नहंिू, बौद् ्व जनै रमाचण् या मतू थी घड्वलया
गहू ही नपके घते ली जात. मगर ्व तयाचया पू्वदके डे गेलया. न्वशरे महरजे प्रसतर ्व रातू यांचया बरोबरच
भातशेती होत अस.े मातीचाही उपयोग मतू थी बन्वणयासाठी या काळात कले ा
जात असे. गारं ार शलै ीत निसरारा ीक शलै ीचा प्रभा्व
खननज,े प्रारी आनर ्वनसपती हा गपु ्तकाळात गुप्तकाळातील नशलपकलेत निसत नाही.
वयापारी संपततीचा ोत होता. तयाचबरोबर या काळात
कारानगराचं ी गुर्वतता उचं ा्वली होती, असे निसते. भारतीय मंनिर स्ापतयाचा पाया या काळात
स्ु वरकण् ारांनी घड्वलले ी गुप्तकालीन सु्वर्ण नारी ही घातला गेला. घडी्व िगडाचं ा ्वापर करणयास सरु ु्वात
तयाचा उततम नमुना आहेत. गपु ्त नाणयां्वर राजाचया झाली. सांची, भुमरा, ि्े वगड या नठकारी सरु ु्वातीचया
न्वन्वर पैलंचू े सौंियपण् रू ण् आनर ्वासत्व दृष्ीने बहे ूब मनं िरांचे अ्वशेर आढळतात.
73
ही म्यणहती तुमह्यांल्य णनस्चत आवडले : १०.६ ककयोटक स्यम्र्यज्य
का्मीरमधये होऊन गले ले या राजघराणयांपकै ी इस्वी
मेहरौली ्यथे िील लोहसताभं गपु ्त काळात सनाचया सातवया ते न्ववया शतकातील ककयोटक
रातंूचे नमश्र ्व घराणयाचा उल्खे युआन ््वांग याने केला आह.े
ओतकाम यामधये तयाचया भारतभेटीत तो का्मीरमधये गले ा होता.
लक्षरीय प्रगती कलहराचया राजतरंनगरीमधयहे ी या घराणयाचे सन्वसतर
झाली होती. ्वरनण् आह.े िलु ्णभ्वर्णन हा ककयोटक घराणयाचा संस्ापक
निल्ीचा लोहसतभं होता. तयाचे साम्ाजय नमण्िपे ासून नतबटे पयतंय पसरलेले
तयाची साक्ष आह.े होत.े
नकतयेक शतके न िलु ्णभ्वरणन् ाचा नातू लनलतानितय (मकु ्तापीड,
गजं ता रानहलले ा हा इ.स.७२४-७६०) याची कारकीि्ण न्वशरे उल्ेखनीय
लोहसतभं पाहता तया आहे. तयाने तयाचया कारनकिथीत िोनिा निशग्वजय केला.
काळी रातुन्वज्ान तयामुळे का्मीरचया उततर सीम्े वरील, न्वशेरत अमिु या्ण
अतयतं प्रगत होते, हे निीचया खोऱयातील अनेक जमातींना तयाने पळ्वनू
लक्षात येत.े ला्वल.े तयामधये तखु ार (तुक्क) लोकाचं ा समा्वेश होता.
उततराप्ातील अ्वतं ीपासनू ते ईशानयके डील प्रागजयोनतरपरू
१०.५ वधानय स्यम्र्यज्य (आसाम) पयतंय चा प्रिशे तयाने पािाक्रांत केला होता.
गपु ्त साम्ाजयाचया पडतया काळात उततर भारतातील अ्वतं ी (कनोज) ये्ील यशो्वमाण् या राजाचया मितीने
स्ाने््वर (ठारसे र) या नठकारी ्वर्नण , गगं ा-यमुना तयाने समु पार करून द्ीपांतर (श्ीलकं ा) कले याचा
िआु बात मौखारी , सौराष््टात मतै ्क इतयािी ्वशं ाचं ा उल्खे कलहराने कले ा आह.े या्वरून असे निसते की
उिय झाला. पषु यभूती हा ्वरणन् राजघराणयाचा मळू परु ुर लनलतानितयाने उततरेला नतबेटपासून िनक्षरले ा का्वेरी
होता. प्रभाकर्वर्नण या राजाचया राजयारोहरापासनू ्वर्णन निीपयंयत साम्ाजय प्रस्ानपत कले े असा्व.े तयाची तुलना
घरारे प्रभा्वी बनले. परमभ ारक महाराजानरराज हे गपु ्त साम्ाजयाशी करता यईे ल. लनलतानितय हा न्वषरूचा
सा्वण्भौमत्वाचे नबरुि तयाने रारर कले े होत.े या उपासक होता. तयाने मातडयं मंनिराची नननमतण् ी कले ी.
घराणयाचा स्वातयं प्रभा्वी राजा महरजे हर्ण्वरनण् होय. लनलतपरू ना्वाचे नगर तयाने ्वस्वले होते. झेलम निीचया
तयाचया साम्ाजयाचा न्वसतार नपे ाळपासनू नम्िण पे ययतं ्व तीरा्वरील आजचे लाटपूर महरजेच लनलतपूर असा्वे.
सौराष्ा्ट पासून बंगालपयतंय झालले ा होता. हर्ण्वरन्ण ाचया षकपूर (उशकूफर) ये्े तयाने बौद्न्वहार बारं ले होत.े
मतयूनंतर तयाला कोरी ्वारस नसलयामुळे तयाचया १०.७ व्य्य््यर, न्यिी, कल्य, मणू तशाय ्यसत्
साम्ाजयाचे तकु डे पडले ्व उततर भारतात अनके राजये इस्वी सनापू्वथीचे िुसरे शतक ते इस्वी सनाचे चौ्े
स्वतंत् झाली. शतक हा सहा शतकाचं ा काळ भारतीय इनतहासामधये
हर््ण वरनण् ाचया िरबारी असरारा राजक्वी बारभ मधय आनशयातनू आलेलया टो ाचं या आगमनाचा
याने नलनहलेलया हरच्ण ररत तसचे नचनी प्र्वासी ह्युएन आनर तयांनी प्रस्ानपत केलेलया राजघराणयांचा काळ
तसंग याने नलनहलले े प्र्वास्वर्णन यांतून या काळची होता. हे लोक भारतात यईे पयंतय तयांचया मागा्णतील
बरीच मानहती नमळत.े हर्ण् वरन्ण ाचया कारनकिथीत नालिं ा अनके ससं कृतींची ्वनै शषट्ये आतमसात करत ते इ्पयंतय
्व ्वल्भी ही न्वद्ापीठे जगातील श्षे ्ठ न्वद्ाक े पोचले. तयामुळे भारतातील सासं कनृ तक जी्वनातही
बनली होती. भारतातूनच नवहे तर चीन, नतबटे , कोररया, परर्वतनण् घडनू आल.े
जपान, श्ीलकं ा इतयािी िशे ातं ून शेकडो न्वद्ा्थी ततकालीन भारतीय समाजात शेती ्व पशुपालन
ज्ानाजन्ण ासाठी ते्े यते असत. हर््ण वरण्नाचे साम्ाजय हे हीच उपजीन्वकचे ी प्रमखु सारने होती. तयाचबरोबर
प्राचीन भारतातील श्े वटचे बलाढ् साम्ाजय होते.
74
अणधक म्यणहतीस्यठी : बशकट्यट ातील काही नारी मजकफूर आढळतो. या परु ावयाचया आरारे प्राकतृ भारा
आकार आनर ्वजन या बाबतीत ीक रतथीची आहते . बोलरारे लोक या भारतीय उपखडं ाबाहेर िेखील
तयामरील काही नाणया्ं वर घुबडाची प्रनतमा निसते. घबु ड ्वासतवयास होते, असे िशण््वतात.
हे अ्ेना ि्े वीचे नचनह आहे. अ्ेना ही अ्ेनसची
अनरष्ठाती िे्वता होती. ीक भारते ील मजकूरफ असलेली भारतीय, ीक, रोमन, इरारी आनर शक
इडं ो- ीक नारी बशकटट्यात सापडलले ी आहते . तयामधये ससं कृतींचा संगम गारं ार प्रिेशात झाला होता. तयामळु े
िश्नण ी बाज्ू वर ीक भारते लेख असे आनर मागील या प्रिेशाला सांसकनृ तक दृषट्या महत््व प्राप्त झाले होत.े
बाज्ू वर प्राकृत भारेतील लेख अस.े प्राकृत भारते ील पषु कळा्वती, तक्षनशला, पुरुरपरू इतयािी नगरामं धये जया
लखे ासाठी खरोष्ठी लीपीचा ्वापर केलले ा अस.े मनू तक्ण लचे ा न्वकास झाला, नतला गारं ार शैली असे
न्वन्वर उद्ोगरिं े ्व वयापार याचं ी या काळात प्रगती ना्व नमळाले. या प्रकारातील
झाली. तयामधये भारतीयाचं ा परकीयांशी आलेला संपक्क मतू चे न्वरय भारतीय होते पर
महत््वाचा ठरला. मौय्णकाळाप्रमारे या काळातही वयापारी शलै ी ीक होती. बौद् रमाणत् ील
आनर कारानगरांचया श्ेरी काय्णरत होतया. या काळात महायान प्ं ाचया उियामळु े या
भारताचा समु ी वयापार मोठ्या प्रमारा्वर ्वाढीस कलाशलै ीला प्रोतसाहन नमळाले.
लागला. भारतीय माल जहाजातं नू ताबं ड्ा समु ापययतं गौतम बुद् ्व बोनरसत्वाचं या
आनर ते्नू इनजप्तमागदे रोम य्े े र्वाना होत अस.े मूत बरोबरच तयासाठी िान
भारतातनू ्वाघ, नसंह, माकड यांसारखे प्रारी, पोपट, िरे ाऱयांचे पुतळे िेखील पारारात
मोर यांसारखे पक्षी, लोकर, रेशीम, मलमल, सुती कोरले गले .े परंतु ही शलै ी
कापड, हशसतिंत, मोती, मसालयाचे पिा्,ण् चंिन, ्वायवयके डील भारतापुरतीच
ग्यंाध्यर शैली सीनमत रानहली. गांरारशलै ीचया
ररी ्वनसपती, नहरे, मारके ्व इतर चैनीचया ्वसतू मतू मधये प्राकनृ तक सौंिया्लण ा अनरक महत््व होते. याच
ननयाणत् केलया जात असत आनर बाहरे ील िशे ातून नशसे, सुमारास म्ुरा ्व ्वारारसी कलाशैली न्वकनसत झाली.
ताबं ,े काच, चांिी, सोने, मद् इतयािी ्वसतू आयात तयांतील गौतम बुद्ाचं या प्रनतमा परू पण् रे भारतीय
केलया जात असत. या वयापारामळु े भारतात सु्वर्ण स्वरूपाचया होतया. म्ुरा हे भारतीय नशलपकलचे े
नाणयाचं ा ओघ सतत येत असलयामळु े भारतभमू ी समद् महत््वाचे क होत.े प्रनतमा-नशलप हे म्ुरा नशलप
बनली होती. पद्तीचे ्वैनशषट्य आहे. न्वम तक्षम ्व कननषक या
कुशार राजांचे पुतळे या प्रनतमा नशलपाचे नमनु े आहते .
बशकटयट् न ीकानं ी जी स्ु वरण् नारी चलनात आरली तसेच सरस्वती, न्वषर,ू सयू ,ण् नश्व आनर कानतण्केय
तया्वर राजाचं या ्व िे्वि्े वतांचया आकृती कोरलले या याचं या मूतथी प्र्म या काळात ननमाण्र झालया.
हाेतया. ीक तसचे रोमन नाणयाचं ा मोठा प्रभा्व शक, कुशारकाळातील ही नशलपकला भारतीय नशलपकलेचया
कशु ार इतयािी राजयकतयायंचया नाणयां्वर पडलेला निसतो. इनतहासात न्वनननमणत् ीचा काळ िशण्् वरारी होती. या
शकांचया नाणयां्वर खरोष्ठी नलपी आढळते. काळात ततकालीन संप समाजाचे प्रनतनबंब िेखील
कलते नू उमट्वणयाचा प्रयतन कले ा गेला.
या काळची नारी ही ीक, भारतीय ्व इरारी १०.८ भ्यरत-रोम व्य्य््यर (मह्यर्यष्टरट््यतील
ससं कतृ ीचा संनमश् प्रभा्व िशण्् वतात. भारतीय ि्े विे्वतांचया व्य्य््यर्यची केंद्र)े
प्रनतमा नाणयां्वर िश््ण वरारे कशु ार हे पनहले राजे होते. इस्वी सनपू्वण् पनहलया शतकाचया मधया्वर
नश्व प्रनतमा असलेली तां याची नारी तयांनी चलनात नलनहलेला ि पेरर स फ एररन यन सी या ं्ात
आरली होती. भारत ्व चीनचया सीमले गतचया प्रिेशात ताबं डा समु आनर भारतीय नकनारप ी यानं ा जोडरारे
कशु ारांची नारी सापडली. कुशार आनर नचनी राजयकतदे सागरी मागण,् बंिर,े प्रिेश, वयापारात न्वननमय होराऱया
यांचयामधये राजनैनतक सबं ंर होत.े मधय आनशयात
सापडलले या कशु ार नाणयां्वर खरोष्ठी नलपीतील प्राकतृ
75
्वसतू या स्वायचं े उल्ेख आहेत. ताबं डा समु , भारत वयापाराची कलपना येत.े या वयापारामळु े बाजारपेठ
्व रोमचया वयापारी सबं रं ांसाठी महत््वपरू ्ण होता. वयापारी आनर शहरे याचं या सं यते ्वाढ झाली. पश्चम
मालामधये कापड, काळी नमरी, मूलय्वान खडे, हशसतितं भारतातही अनके महत््वाची बंिरे या काळात उियास
आनर रोमन अनभजनांचया मनोरजं नासाठी माकड, पोपट आली. महाराष्ा्ट त यरे ाऱया वयापारी ्वसतचंू ी कोठारे
्व मोर असे प्रारी भारतातनू ननयातण् केले जाऊ लागल.े (उतपािनक )े तेर, न्े वासा, भोकरिन, क डापूर आनर
तयाचा मोबिला सु्वरण् नाणयाचं या रूपाने चुक्वला जात स ती ये्े होती. सोपारा आनर कलयार ही बिं रे भारत
अस.े प्र्वाळ आनर मद् आयात केले जाऊ लागले. रोम वयापाराची महत््वाची क े होती. या क ांमधये या
िोनही बाजनंू ा कान असलेलया मद्कभु ांची (अफोरा) वयापाराची साक्ष असलले ी रोमन भांडी ( )
खापरे उतखननात सापडली आहेत. तयाचं या तळाशी आनर तांबडी भांडी उतखननात सापडतात. तसेच रोमन
साठलेलया वयाचे परीक्षर केलयानंतर ते मद्ाचे अ्वशरे नाणयाचं या प्रनतकृती िखे ील सापडतात. िनक्षर भारतात
असलयाचे निसत.े तयावयनतररक्त या भाडं ्ांचा ्वापर वयापाराचया ्वाढीबरोबर रररीकोट, अमरा्वती,
नागाजनण्ु ीक डा अशा नठकारी बौद् क हे ी स्ापन
नलवह तले आनर गरम (माशाचं े लोरच)े ठ्े वणयासाठीही झाली होती.
होई. रोमन बाजारात मागरी असलले या ्वसतचंू या
बिलयात प्रामु याने रोमन नारी स्वीकारली जात. पुढील पाठात आपर िनक्षर भारतातील राजसतताचं ा
महाराष््ट आनर िनक्षर भारतात जया प्रमारात ही नारी अभयास कररार आहोत.
सापडतात तया्वरून बऱयाच मोठ्या प्रमारा्वर चालराऱया
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्याय्य्या्ं ैकी ्योग्य ््य्य्या य णनवडनू प्र.२ ्ढु ील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
णवध्यन ्ूिाय कर्य. १. गुप्तकाळात स्ाननक जमीनिाराचं या हाती
सतता कन त होऊ लागली.
१. इंडो- ीकाचं ा इनतहास हा प्रामु याने तयाचं या २. हूर स्वाऱयाचं ी प्रतयेक लाट गपु ्तांना िुबल्ण
समजतो. बन्वत गेली.
(अ) सानहतया्वरून (ब) कोरी्व लेखां्वरून प्र.३ तमु चे मत नोंदव्य.
(क) नाणयां्वरून (ड) मातीचया भांड्ा्ं वरून निशग्वजयानतं र समु गपु ्ताने अ््वमरे यज् कले ा.
२. गुप्त ्वशं ाचा संस्ापक हा होता. प्र.४ टी््य णलह्य.
(अ) श्ीगुप्त (ब) घटोतकच १. गपु ्तकालीन नशलपकला
(क) समु गपु ्त (ड) रामगुप्त २. भारत-रोम वयापार
३. शकाचं ा पराभ्व करून गािी्वर आलया्वर प्र.५ णदलेल्य्य मुद्द्याचं ्य्य आध्यरे ्ुढील प्र्न्यचे उततर
न्वक्रमानितय हे नबरुि याने रारर णलह्य.
केले. गुप्त कालखडं ातील न्वन्वर क्षेत्ांमरील प्रमारीकरर
(अ) िसु रा चं गुप्त (ब) रामगुप्त कसे झाले ते नलहा.
(क) पनहला चं गुप्त (ड) कमु ारगुप्त (अ) गुप्तकालील प्रशासनाची न्वभागरी
(ब) शते ीचया अ्ण्वय्वस्चे ी पुनर्चण ना
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. (क) गुप्तकालीन नारी/नारक शासत्ातील प्रगती
१. क्षौम - नलनन कापड
२. पषु पप - सतु ी कापड उ्क्रम
३. िुकलूफ - रेशमी कापड आतं रजालाचया मितीने बारभ नलशखत हरचण् ररत
४. अशं कु - मलमल कापड या ं्ान्वरयी अनरक मानहती नमळ्वा.
76
११. दणषिि भ्यरत्यतील र्यिसतत्य
११.१ दणषिि भ्यरत्यतील महत्व्यची र्यज्ये घराणयाची सतता स्ापन झाली होती. तयाचं या पश्चमेस
११.२ र्यज्यव्यवसथि्य, व्य्य््यर, सम्यििीवन असराऱया करे ळचया प्रिशे ात चेरांचे राजय ननमारण् झाले
११.३ स्यणहत्य, कल्य, सथि्य्त्य होत.े ततकालीन सानहतयात चेरांचया राजयाचा उल्ेख
कडे लपुतो (करे लपतु ्) असा येतो. राजकीय ्वचसण् ्वासाठी
या पाठात िनक्षर भारतात कोरती राजये होती, ही राजये कायम एकमके ांशी सघं र्ण करत रानहली.
तयांची राजयवय्वस्ा, वयापार इतयािी गोष्ींचा पररचय तयांचयातील सघं रण् नत्पक्षीय सघं र्ण महरनू प्रनसद्
आपर करून घेरार आहोत. आहे. संघम सानहतयातील अनेक क्ामं रनू चोळाचं ा
पनहला राजा कररकाल याचा उल्ेख आढळतो. तयाने
११.१ दणषिि भ्यरत्यतील महत्व्यची र्यज्ये ्ोट्या-्ोट्या अकरा राजानं ा एकत् आरून मोठे सनै य
चोळ, ््यंडा ्य व चरे र्यिघर्यिी : चोळ, पाडं ् उभारले आनर चरे ्व पांड् राजाचं ा पराभ्व करून
्व चेर या िनक्षर भारतातील प्राचीन राजसतता होतया. तनमळ अनरसतता ननमाणर् केली.
मेगशस्ननसचा इनं डका , पानरनीचे वयाकरर आनर
सम्ाट अशोकाचे नशलालखे यामं रनू िनक्षरेकडील कषृ रा-तंुगभ ा या नद्ाचं या उततरेला िेखील
राजयाचं ा उल्खे येतो. संघम सानहतय या ना्वाने काही राजयाचं ा उिय झाला. यात प्रामु याने सात्वाहनाचं ी
ओळखले जारारे प्राचीन तनमळ ्वा ्मय हे िनक्षरेकडील सतता होती.
राजसतताचं या इनतहासाचे एक प्रमुख सारन मानले जाते.
व्यक्यटक घर्यिे : सात्वाहन सतता इस्वी सनाचया
अणधक म्यणहतीस्यठी : भारतीय इनतहास नतसऱया शतकापासनू क्षीर होणयास सुरु्वात झाली होती.
आनर संसकतृ ी यामं धये िनक्षर भारताचा मोठा तयाचा फायिा घऊे न स्वतंत् राजसतता प्रस्ानपत
्वाटा आहे. उततर भारत आनर िनक्षर भारत करराऱयांमधये ्वाकाटक घरारे महत््वाचे होते. ्वाकाटक
याचं यातील सासं कनृ तक िे्वारघे्वारीमुळे राजसततेचया संस्ापकाचे ना्व न्वंधयशक्ती असे होत.े
भारतीय संसकृती ्वैन्वधयपरू ण् आनर तरीही न्वधं यशशक्तनतं र प्र्वरसने हा राजा गािी्वर आला. तयाने
एकातम झाली. िनक्षर भारतातील लोक ान्वड ्वाकाटक साम्ाजयाचा न्वसतार उततरसे माळ्वा आनर
भारा बोलरारे आहते . ान्वड भारागटामधये गजु रातपासनू िनक्षरसे कोलहापूर, कनण्ूल (आं प्रिशे )
तनमळ, क ड, मलयाळम आनर तेलुगु या पयतंय कले ा होता. कोलहापूरचे तया काळातील ना्व
प्रमुख चार भारा आहते . बलनु चसतानातील कुतल असे होते. प्र्वरसने ाने चार अ््वमघे यज् केले
आनर सम्ाट ही पि्वी रारर केली.
ौही भारा ही ान्वड भारागटातील आहे.
प्र्वरसेनानतं र ्वाकाटक राजयाचे न्वभाजन होऊन
पनहलया शतकात चोळांचे राजय स्ापन झाल.े िोन प्रमखु शाखा ननमारण् झालया. तयांतील एका शाखेची
तनमळ प्रिेशातील तजं ा्वर आनर नतरुनचरापल्ी य्े े राजरानी नंिी्वरन्ण (नगररन-रामटेक, नजलहा नागपरू )
चोळ राज्वंश उियास आला. या प्रिशे ास चोळमडं ल य्े े होती. िसु ऱया शाखेची राजरानी ्वतसगलु म महरजे
महरून ओळखले जाऊ लागले. ( कॉरोमाडले हा इं जी सधयाचे ्वानशम (नजलहा ्वानशम) य्े े होती.
श ि चोळमंडल या श िाचा अप ंश आह.े ) चोळांचया
िनक्षरले ा पुिु ो पै ासनू कनयाकुमारीपयतयं पांड् गुप्त सम्ाट, िुसरा चं गपु ्त याची कनया प्रभा्वती
नहचा न्व्वाह ्वाकाटक राजा िसु रा रू सेन याचयाशी
झाला होता. याचा उल्ेख यापू्वथी आला आह.े
हररररे याचा मतं ्ी ्वराहिे्व हा बौद् रमाणच् ा
77
अनयु ायी होता. अनजंठा ये्ील १६ क्रमाकं ाचे लेरे नकल्ा तयाने बारं ला. तयाने अ््वमरे यज् करून
तयाने खोि्वनू घते ले होते. अनजठं ्याचया इतर काही महाराज ही पि्वी रारर केली होती. तयाने स्वत:
लणे यांचया खोिाईचे काम आनर नचत्ाचं े रेखाटनाचे काम पर्वी्वल्भ आनर सतयाश्य अशी नबरुिे ला्वलेली
हरररेराचया कारनकिथीत करणयात आले होत.े आढळतात. पनहलया पुलकेशीनंतर तयाचा मुलगा
कीनत््ण वमा्ण राजया्वर आला. तयाचया कारनकिथीत तयाने
्वाकाटक राजा िसु रा प्र्वरसेन याने सते ुबरं या ्वन्वासीचे (कार्वार) किंब ्व अपरानताचे (उततर
माहाराष्ट्ी प्राकृत भारते ील रचना केली. तसेच क्वी कोकर) मौयण् यांना नजकं नूफ आपले राजय ्वाढ्वल.े
कानलिासाने या काळात रचलले या अनेक ं्ापं ैकी कीनत्ण् वमाण् कलचे ा भोक्ता होता. बिामीतील सुंिर लेरी
मघे ितू हे इनतहासलखे नाचया दृष्ीने महत््वाचे आह.े तयाचया आिशे ाने ननमाणर् केली गेली.
तयामधये ्वर्णन केलले या भौगोनलक सिं भाचंय या आरारे
ततकालीन शहरे आनर इतर स्ळे याचं ी मानहती नमळते. िसु रा पुलकेशी हा चालकु याचं ा स्वांतय महान
राजयकताण् होता. तयाने िनक्षर भारतात निशग्वजय करून
च्यलुक्य : उततर भारतात सम्ाट हर््ण वर्णनचे राजय चालुकयांची सतता बलाढ् बन्वली. रन्वकीतथी ना्वाचया
असताना, चालकु य घराणयाने िनक्षरेत सुमारे िोनशे ्वरेद क्वीने रचलले या प्रशसतीमधये तयाचया पराक्रमाचे ्वरन्ण
राजय केल.े या घराणयाचा मळू संस्ापक जयनसगं होता. केलेले आहे. किंब, मौयण,् नल, कलचरु ी, राष््कट टफू ,
तयाने सहावया शतकाचया सुरु्वातीस ्वातापी (बिामी) लाट, माल्व ्व गजु ्णर अशा अनेक राजानं ा पराभतू करून
ये्े आपली राजरानी स्ापन कले ी. तयाचा नातू पनहला तयाने न्विभण,् महाराष्ट् ्व कनाट्ण क अशा न्वसतीरण्
पुलकेशी हा चालकु यांचा पनहला मोठा राजा. बिामीचा
78
प्रिेशां्वर चालकु यांची सतता प्रस्ानपत कले ी. सम्ाट िनक्षर अका्टण नजल्ह्याांत अनेक मंनिरे बांरली गले ी.
हर्ण्वरणन् ाने िनक्षर नजकं णयासाठी जी स्वारी कले ी, नतचा याचया कारनकिथीत पल््वांचे चालुकय घराणयाशी युद्
प्रनतकार िुसऱया पलु कशे ीने कले ा. तयाने हर्ण् वर्णनाचा सरु ू झाले. तयाचा पुत् नरनसहं ्वमा्ण याने चालुकय सम्ाट
पराभ्व करून मोठी कीतथी संपािन केली. या न्वजयानंतर िुसरा पलु कशे ी याचा पराभ्व केला. तयाचया काळात
तयाने परम्े ्वर हे नबरुि रारर कले े. िनक्षर निशग्वजय महाबनलपरु म य्े े अनेक मनं िरे ननमा्रण केली गले ी.
करून तयाने तयाचे साम्ाजय नम्िण ेपासनू का्वेरीपयंतय प्रनसद् नचनी प्र्वासी यआु न ््वागं काही काळ तयाचया
आनर पू्व्ण समु ापासून पश्चम समु ापयंतय न्वसतारले. िरबारात होता. नरनसहं ्वमाचण् या याचया नलखारा्वरून
तयाचया पराक्रमाची कीतथी भारताबाहेरही गले ी होती. या राजयान्वरयी बरीच मानहती नमळते. पल््वांचे राजय
्वळे ी इरारमधये खुश्ू परन्वझ ना्वाचा बािशाह होता. न्ववया शतकापययतं अशसतत्वात होते. अपरानजत हा
तयाने तयाचा खास राजितू सम्ाट पलु केशीकडे शे्वटचा पल््व राजा होता. चोळ राजा आनितय याने
पाठ्वलयाचा उल्खे नमळतो. हा संपूर्ण प्रसगं अनजंठा तयाचा पराभ्व करून पल््वाचं े राजय नष् कले े.
य्े ील पनहलया क्रमांकाचया लणे यातील ्ता्वर नचत्बद्
कले ले ा आहे, असे काही न्वद्ानांचे मत आह.े मह्यबणल्रु म ्यथे िील ्यणु धसठिर रथिमांणदर
काचं ीचया पल््वानं ी तयाचा पराभ्व करून, बिामी या
राजरानी्वर हल्ा चढ्वला ्व नतचा न्वध्वंस केला. र्यष्टकर्ट टू : राष््टकटफू घराणयातील िनं तिुग्ण हा पनहला
िुसऱया पलु केशीचा पुत् न्वक्रमानितय याने पल््वाचं ा पराक्रमी राजा होता. राष्क्ट ूटफ घराणयाची सतता न्वधं य
पराभ्व कले ा. चालुकय ्व पल््व याचं ा हा संघर्ण पढु े प्वणत् ापासून ते िनक्षरले ा कनयाकमु ारीपयतंय पसरलेली
बराच काळ चाललेला निसतो. चालुकयांचा शे्वटचा होती. िंनतिुगाण्नतं र तयाचा चलु ता कृषर पनहला हा गािी्वर
राजा कीनत्ण् वमाण् याचा पराभ्व िनं तिुगण् या राष्ट्कफूट राजाने आला. तयाने चालुकयांची सतता समूळ नष् केली. कृषर
केला. पनहला या राजाने ्वेरूळचे सुप्रनसद् कलास मनं िर
खोि्वले. तयानंतर आलेलया राष्क्ट ूफट राजानं ी उततर
्ल्लव : साराररपरे सहावया शतकापासून न्ववया भारतात आपला प्रभा्व ननमारण् कले ा. अमोघ्वरण् हा
शतकापययतं पल््व राजे िनक्षर भारतातील एक प्रबळ राष््कट टूफ घराणयातील कत्णबगार राजा होता. अमोघ्वराणन् े
शक्ती महरून ओळखले जातात. पर पल््व मळू चे रतनमानलका ्व कन्वराजमागण् या ं्ाचं ी रचना कले ी.
कोर, कुठले इतयािीन्वरयी इनतहास तजज्ांमधये एकमत तयाने सोलापरू ज्वळ मानयखेट (मालखडे ) हे न्वे नगर
नाही. पल््वांचे काही प्राचीन ताम्पट सापडले आहते . ्वस्वल.े परमार आनर कलयारीचे चालुकय यांनी कले ेलया
तयामधये नसंह्वमा्ण ्व नश्वसकि्वमा्ण या आरभं ीचया आक्रमरांनी राष्कट् टूफ घराणयाचा ऱहास झाला.
पल््वांची सतता प्ू व्ण नकनाऱया्वर उियास आली असे
निसत.े कांची ही पल््वाचं ी राजरानी होती. नसंहन्वषरचू या
कारनकिथीपासनू आपरास पल््व घराणयाची संगत्वार
मानहती नमळते. तयाने चोळाचं ा प्रिेश नजकं नफू घेतला
आनर कृषरेपासनू का्वेरीपयतंय आपलया राजयाचा न्वसतार
कले ा. नसहं न्वषरूनंतर तयाचा पुत् महंे ्वमाण् गािी्वर
बसला. हा स्वत: मोठा पनं डत होता. तयाने संसकृतमधये
मततन्वलास हे प्रहसन नलनहल.े तयाने सगं ीतन्वरयक
्ं रचला. सगं ीत, नतय, नशलपकला, नचत्कला इतयािी
अनेक कलांना तयाने राजाश्य निला. एकसंर िगडातनू
मनं िर खोिून काढणयाची पद्त तयाने सरु ू केली.
तयाचया कारनकिथीत नत्नचरापल्ी, नचंगलपटू , उततर ्व
79
घऊे न कोलहापूरचे नशलाहार आनर
किबं यानं ी उततर कोकरचया
प्रिेशाचे काही भाग नजकं नूफ घते ले.
न्ततराजाचा भाऊ मुममुनर याने
याच काळात अबं रना् य्े ील
आम्े््वर महािे्वाचे भवय मनं िर
बांरून परू ्ण केल.े महाराष्ा्ट तील
मनं िर स्ापतय प्रकारातील भूनमज
शलै ीचा हा प्रारंभ मानला जातो.
वेरूळ ्यथे िील कलै ्यस मणां दर कोलह्य्रू - या राजयात
सातारा, कोलहापूर, सांगली,
णशल्यह्यर : या घराणयाचया तीन शाखा होतया - रतनानगरी आनर बळे गा्व या
िनक्षर कोकर, उततर कोकर आनर कोलहापूरचे सधयाचया नजल्ह्यांचा या समा्वशे होता.
नशलाहार. ते स्वत:ला तगरपरु ारी््वर (तगर-तरे , नशलाहारांची कोलहापरू शाखा जनतग याने स्ापन केली.
नज. उसमानाबाि) असे महर्वनू घते . या तीनही शाखांचे राजा भोज (िुसरा) हा या घराणयातील महत््वाचा राजा
राजे आद्पुरुर महरनू जीमूत्वाहन याचा उल्खे होता. कोलहापूर, ्वळी्वडे ्व पनहाळा ही या घराणयाचया
करताना निसतात. नशलाहारांचा प्रभा्व महाराष्ा्ट बाहरे राजरानीची शहरे होती. शख ापरू य्े ील कोपप्े ्वर
आढळून यते नाही. आरी राष््कट टफू ाचं े ्व नतं र चालुकयाचं े महाि्े वाचया भवय मनं िराचया नननमत्ण ीचे श्ये या घराणयाकडे
माडं नलकत्व पतकरून तयानं ी समु ारे तीनशे ्वर्ण राजय जात.े
नटक्वनू ठे्वल.े
गोंड : याि्वाचं या काळात चांिा (चं परू ) ये्े ग ड
दणषिि कोकि - नशलाहारांची िनक्षर कोकरातील घराणयाची स्ापना झाली. कोल नभल हा या घराणयाचा
सतता सरफलु ् या राजाने स्ापन केली. तयाचा मुलगा संस्ापक होता. तयाने ग ड जमातीला एकनत्त करून
रशममयार याने बानलप र हे गा्व ्वस्वले ्व त्े े एक नाग घराणयान्वरुद् उठा्व कले ा. तयाने नशरपरू य्े े
नकल्ा बांरला. पुढे आनितय्वमा्ण या राजाने आपले राजरानी स्ापन कले ी. पढु ील काळात खांडकया
राजय ठाणयापासून गोवयापययंत ्वाढ्वले. या घराणयाचा बल्ाळनसंग याने बल्ारपूर ये्े नकल्ा बांरला ्व
श्े वटचा राजा र राज होता. या घराणयाचा इनतहास राजरानीचे नठकार नशरपरू हून बल्ारपूर ये्े हल्वले.
खारेपाटरचया एका ताम्पटा्वरून ज्ात होतो. तयाचयाच काळात अचले््वर ये्े मनं िर बांरणयात
आल.े ननळकठशाहचया काळात नागपरू चया रघूजी
उततर कोकि - नशलाहाराचं ी उततर कोकरातील
शाखा कपिथी या राजाने स्ापन केली. ही शाखा प्रारभं ी भोसले यानं ी ग ड राजाचा
राष्टक् टूफ ांची माडं नलक होती. याची राजरानी स्ानक पराभ्व केला ्व तयाचे
(ठारे) य्े े होती. तयानतं रचा महत््वाचा राजा महरजे राजय न्वलीन कले .े एकरफू
अपरानजत. तयाने समु ारे पसतीस ्वरेद राजय कले े. पढु े ६२ ग ड राजानं ी
न्ततराज राजाने राजय केल.े तयाचया भा्वांमधये राजय महाराष्ट्ातील िे्वगड,
प्रस्ानपत करणयासाठी भांडरे झाली. या स्वायचं ा फायिा नागपरू आनर चं परू ये्े
अनेक शतके राजय कले .े
र्यिी दुग्ययवा ती ग ड घराणयातील रारी
िुगा््ण वतीने मुघलांन्वरुद्
निलेला लढा महत््वाचा
80
आहे. िगु ाण्् वतीने पतीचया मतयनू तं र सम्ाट अकबरान्वरुद् काळात अनेक मंनिरे बांरली गले ी. या मनं िरानं ा
लढताना प्राराप्णर केले, परतं ु शररागती पतकरली नाही. हेमाडपतं ी मंनिरे असे महटले जाते. नस र ये्ील ग ि्े ्वर
मंनिर, अंजनरे ी य्े ील मंनिर संकुल ही या काळात
्य्यदव : मधययगु ीन महाराष्टा् तील एक महत््वाचे बारं लया गले ले या मंनिरांची उततम उिाहररे आहेत.
घरारे महरजे याि्व घरारे होय. याि्व घराणयातील हमे ाडपंती मनं िरांचे महत््वाचे ्वनै शषट्य महरजे नभंतींचे
पाच्वा नभल्म (इ.स. ११८५-९३) हा महत््वाचा िगड सारं णयासाठी चनु ा ्वापरलले ा नसतो. िगडांमधयेच
राजा होय. तयाने कलचुरींचा पराभ्व करून राजयाचा एकमके ातं घ बसतील अशा कातलले या खोबरी
न्वसतार कले ा. तयाने िे्वनगरी ये्े राजरानी स्ापन आनर कुसू यांचया आराराने नभंत उभारली जात.े या
करून स्वत स राजयानभरके कर्वनू घते ला. पुढील काळात अंकाई आनर टकं ाई अशा नकललयां चहे ी
काळात याि्व घराणयातील नसघं र राजा महत््वाचा होय. बारं काम झाले.
तयाने होयसळाचं ा, नशलाहाराचं ा पराभ्व करून याि्व
सततचे ा न्वसतार केला. णसन्र ्यथे िील गोंद्े वर मणां दर
इ.स.१२९४ मधये अल्ाउि्िीन खलजीने िनक्षर ११.२ र्यज्यव्यवसथि्य, व्य्य््यर, सम्यििीवन
भारता्वर स्वारी केली. खलजीने याि्व राजा रामिे्वचा िनक्षरते ील राजयवय्वस्ते महािंडनायक ,
पराभ्व कले ा. ये्नू पुढे याि्व राजयाला उतरती कळा राशष्क्ट , िेशानरकतृ , अमातय , आयुक्त यांसारखे
लागली. इ.स. १३०७ मधये अल्ाउद्ीनने आपला अनरकारी होत.े चोळाचं या राजयात असलले या
सेनापती मनलक काफरफू ला ि्े वनगरी्वर स्वारीसाठी पाठ्वल.े अनरकाऱयांचया मंडळास उिानकु म असे महटले
तयाने याि्वाचं ा पराभ्व केला. याि्वांनी निल्ीचे जाई. राजय अनके प्रांतात न्वभागलेले अस.े तया प्रांतांना
मांडनलकत्व पतकरले. इ.स.१३१० मधये याि्व राजा मंडलम् असे महरत. मंडलम्चा अनरकारी
शकं रि्े व याची मनलक काफूरफ ने हतया कले ी. इ.स. राजघराणयातील सिसय असे. तयाचया हाताखाली
१३१८ मधये निल्ीचया सुलतानांनी याि्व सततचे ा शे्वट न्वरयपती , िशे ानरपती , िशे ानरकतृ , राशष््टक असे
घड्वनू आरला. न्वन्वर अनरकारी असत. िनक्षरेतील राजयांचे प्रशासन
अतयतं काय्कण ्षम होते. राजयकारभारातील प्रतयेक कमाची
महाराष्ा्ट चया इनतहासात याि्व कालखंडास न्वशरे न ि िप्तरी घेऊन तया्वर सबं नं रत अनरकाऱयाची सही
महत््व आहे. या काळात सासं कृनतक क्षते ्ात प्रगती झालयानश्वाय तयाची काय्ण्वाही होत नसे. स्वायतत
झाली. याि्वांचया काळात महानुभा्व आनर ्वारकरी पं् ामसंस्ा हे िनक्षरते ील राजयपद्तीचे महत््वाचे
उियास आल.े या काळात खानिशे ात पाटर, कना्णटकात ्वैनशषट्य आहे. गा्वाचा स्वण् कारभार ामसभा पाहत
सोलोटगी आनर मराठ्वाड्ात पैठर य्े े न्वन्वर न्वद्ा अस.े ामसभेचया प्रमुखास ामभोजक , ामकटफू
्व शासत्ांचया अधययनाची क े होती. याच काळात इतयािी ना्वानं ी ओळखले जात अस.े ामसभचे या
रमश्ण ासत्, प्ू वमण् ीमांसा , नयाय आनर ्विे ानत या प्रमुखास गा्वकरीच नन्वडत असत तर काही ्वळे ेस
न्वरया्वरील संसकतृ ं्ांचया रचना झालया. याज््वलकय राजाकडनू तयाची नन्वड होत असे. ामसभेप्रमारचे
समती्वरील अपराकक् याने नलनहलले ी टीका, नजल््या, प्रांत याचं या पातळी्वर ामप्रमुखांची सभा अस.े
चत्ु वग्ण ्नण चंतामनर हे ससं कृत ं् महत््वाचे आहते .
शारगं िे्व याचं ा संगीतशासत्ा्वरील संगीतरतनाकर हा
्ं आजही प्रमार मानला जातो.
महानभु ्व पनं डत महाइभं ांनी नलनहलेले
लीळाचररत् , मुकिु राजाचे न्व्वेकनसरं ु , ज्ानि्े वांची
भा्वा्ण्िीनपका हे मराठी ्ं याच काळातील होत.
तयाचप्रमारे ्वारकरी संप्रिायाचया नामि्े व, जनाई,
चोखोबा यासं ार या संत क्वींनी अभगं रचना केली. याच
81
जमीन महसूल राजयाचया उतप ाचा प्रमुख ोत होता. ामीर क्षेत्ात ननमा्रण होरारी उतपािने नगरात
यानश्वाय जकात, वय्वसाय कर, यात्ा कर यांसारखे न्वक्रीसाठी आरली जात असत. ही उतपािने जे्े
करही राजयाचया उतप ाची सारने होती. न्वकली जात तो बाजारपठे ेचा भाग नगराचया मधयभागी
असे. िनक्षर भारतातील वयापारी श्ेरी वयापार आनर
चोळ, पांड्, चेर, ्वाकाटक, चालकु य, राष्कट् ूटफ , समाजवय्वस्मे धये महत््वाची भूनमका बजा्वत अस.े
पल््व, नशलाहार, याि्व या राजयांचया प्रिशे ातं न्वशरे
कौशलया्वर आराररत अनेक प्रकारचे वय्वसाय चालत ११.३ स्यणहत्य, कल्य, सथि्य्त्य
असत. हशसतिंत मलयनगरीचया जगं लातून नमळ्वले जाई. िनक्षरेकडील राजयांमधये प्राचीन काळापासूनच
चोळमडं लमच् ा प्रिशे उततम िजाचण् या ्वसत्ासं ाठी प्रनसद् कावय आनर वयाकरराचया ्ं ाचं या नननम्णतीची परपं रा
होता. सतु ी कापड तसेच रगं ीत, रेशमी ्वसत्ांची नननमतण् ी होती. तनमळ संसकृतीत सघं म सानहतयाचा कालखडं हा
या प्रिेशात होत अस.े चेराचं या राजयात अतयंत तलम स्वांयत प्राचीन सानहतयाचा कालखंड मानला जातो. हे
कापड न्वरले जाई. भारत आनर रोम याचं यामरील सानहतय िनक्षर भारताचया राजकीय इनतहासाचे प्रमुख
वयापारात या गोष्ींना न्वशरे महत््व होते. माकयो सारन आहे. एकफरू तीन संघम (न्वद्ान सानहशतयकाचं ी
पोलोचया प्र्वास्वरन्ण ात तयाची न ि आढळत.े िनक्षर परररि) होऊन गेले, असे मानले जाते.
भारतातील वयापार ्व उद्ोगात या काळात भरभराट हा काळ ससं कृत ्वा म् याचया दृष्ीनहे ी महत््वाचा
सुरू झाली. शते ीची समद्ता, ्वाढते उद्ोगरिं े यामं ुळे होता. कानलिासाने मघे ितू हे कावय न्विभातण् ील रामटेक
पैठर, तगर (तेर), नानशक इतयािी नगरे उियास आली. या नठकारी रचल.े ्वाकाटकांचया राज्वटीत प्राकृत
कावयही ननमार्ण झाल.े िसु रा प्र्वरसेन या ्वाकाटक
अणधक म्यणहतीस्यठी : दणषिि भ्यरत्यतील घराणयातील राजाने सेतुबरं हे सुप्रनसद् कावय रचल.े
न्यिी : मौय्ण राजयाचया काळात िनक्षर भारतात ्वाकाटकाचं या ्वतसगलु म शाखचे ा संस्ापक स्व्सण ेन याने
मौयांयची नारी चलनात होती. मौयांयचया हररन्वजय हे कावय रचले.
असतानतं र पांड् राजांनी स्वत ची आहत नारी िनक्षर भारताचया स्ापतयकलते मु यत िोन शैली
पाडली होती. तया्वर सयू ,ण् घोडा, सतपू , ्वक्ष, आढळतात. एक ान्वड स्ापतयशलै ी आनर िसु री
मासा यांसार या आकतृ ी कोरलले या असत. ्वेसर स्ापतयशलै ी.
चरे ांचया नाणयां्वर एका बाजलू ा रनुषयबाराची कषृ रा निीपासनू कनयाकमु ारीपयंयतचया प्रिेशात
आकतृ ी ्व िसु ऱया बाज्ू वर हततीची आकृती ान्वड स्ापतयशैलीचा उिय ्व न्वकास झाला. ान्वड
कोरलले ी असे. चोळाचं या नाणया्ं वर तयाचं े वया शैलीचे ्वनै शषट्य महरजे नशखराचं ी उभाररी. या
हे राजनचनह पहायला नमळत.े चोळाचं ी नारी पद्तीचया नशखरांमरील मजले एका्वर एक लहान होत
सोनयाची ्व चांिीची असून तया्वर ि्े वनागरी गेलले े असतात. कांची य्े ील कलासना् आनर
नलपीतील मजकफरू कोरलले ा असे. चोळ ्वकै ठु पेरूमल मनं िर, तजं ा्वर य्े ील बहिी््वर मनं िर
घराणयातील राजराजा या राजाची सु्वर,ण् चांिी इतयािी मंनिरे ान्वड शैलीचे उतकृष् नमनु े आहते .
्व ताबं े अशा नतनही रातंचू ी नारी नमळाली चालुकयांनी ऐहोळ,े बिामी आनर प िकल
असनू तया्वर राजराजाची प्रनतमा ्व वया या इतयािी नठकारी मनं िरे बांरली.
आकतृ ी कोरलेलया निसून यते ात. रोमशी राष्टक् टूफ ांचया काळात ्वरे ूळ ये्ील जगप्रनसद्
होराऱया वयापारामुळे अनेक रोमन नारी िखे ील कलास मंनिराची नननमणत् ी झाली.
या प्रिशे ात सापडतात. तया नाणयां्वर भारतीय चोळांचया काळातील रातुनशलपे ही भारतीय
राजाचं े नश े उमट्वून ते पनु हा चलनात रातनु शलपांमधये स्वयोतकषृ ् आहेत. यांमधये नटराज
आरलयाचे निसून येते. नश्वाचया कांसयमूतथी स्वायंत प्रनसद् आहेत.
82
नटर्यि्यची क्यंास्य मतू वी ्वाकाटकाचं या काळात िनक्षरेतील नशलपकला ्व
नचत्कला यांनी उतकरणन् बिं ू गाठलले ा निसतो. अनजठं ा
लणे यातील क्र. १,२,१६,१७ आनर १९ ही लरे ी या
काळात ननमा्रण झाली. या लेणयांचया नशलपकारानं ा
शरीररचनचे े ्व ननसगा्णतील बारकावयाचं े उततम ज्ान होते,
असे निसत.े
आतापयंतय आपर भारताचया सांसकनृ तक आनर
राजकीय इनतहासाचा ्ोडकयात आढा्वा घेतला.
भारतीयांचे बाहेरील िशे ांशी प्राचीन काळापासनू सांसकनृ तक
संबरं प्रस्ानपत झालले े होत.े पढु ील िोन पाठांमधये
आपर भारत आनर भारताबाहरे ील िशे याचं यातील
सासं कृनतक संबरं ाचं ा इनतहास समजून घेरार आहोत.
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) ख्यलील ्योग्य ््य्याय्य णनवडून णवध्यने ्ूिाय प्र.२ गट्यत न बसि्यर्य शबद णलह्य.
करून णलह्य. १. िनक्षर भारतातील प्राचीन राजघरारी - चोळ,
१. ्वाकाटक घराणयातील प्रनसद् राजा पांड्, मौय,्ण चेर
हा होता. २. ान्वड नशलपशलै ीची उिाहररे - राजराजे््वर
(अ) स्वस्ण ेन (ब) प्र्वरसेन मनं िर, घारापुरी लरे ी, हळबे ीड ये्ील मनं िरे,
(क) जयनसंग (ड) चं गपु ्त बिामी य्े ील मंनिरे
२. िुसरा पुलकेशीने िनक्षर निशग्वजय करून
हे नबरुि रारर कले े. प्र.३ ख्यलील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
(अ) परमे््वर (ब) न्वरयपती १. िनक्षर भारतात चालकु यांची प्रबळ सतता ननमारण्
(क) िशे ानरपती (ड) सतयाजय झाली.
३. कानलिासाने हे कावय न्विभा्णतील २. महाराष््ाट चया इनतहासात याि्व कालखंडाला
रामटके या नठकारी रचल.े महत््व आहे.
(अ) शाकतु ल (ब) मेघिूत
(क) मालन्वकाग्ीनमत् (ड) हररन्वजय प्र.४ टी््य णलह्य.
४. जगप्रनसद् कलास मंनिराची नननमत्ण ी १. िनक्षर भारतातील राजयवय्वस्ा
काळात झाली. २. िनक्षर भारतातील नारी
(अ) चालकु य (ब) पल््व
(क) चरे (ड) राष््टकटफू प्र.५ णदलले ्य्य मदु द् ्याचं ्य्य आध्यरे ख्यलील प्र्न्यचे सणवसतर
उततर णलह्य.
(ब) चुकीची िोडी दरु ुसत करून णलह्य. नशलाहार घराणयान्वरयी मानहती नलहा.
१. सेतुबरं कावय - पानरनी (अ) संस्ापक (ब) िनक्षर कोकरचे नशलाहार
२. हररन्वजय ्ं - स्वस्ण ेन (क) उततर कोकरचे नशलाहार
३. इंनडका ं् - मगे स्ेननस (ड) कोलहापूरचे नशलाहार
४. संगीतरतनाकर - शारगं िे्व
उ्क्रम
्वरे ूळचया कलास मंनिराला भटे िेऊन त्े ील
नशलपाकतृ ींची मानहती गोळा करून नटपर तयार करा.
83
१२. भ्यरत, व्य्यव्येकडील दशे आणि चीन
१२.१ प्र्यचीन क्यळ्यतील व्य्य््यरी आणि परकीय प्रिशे ात गेलेलया भारतीयांनी तयांची
स्यांसककृणतक साबं ांध ससं कतृ ी, रमण् आनर राजकीय सतता स्ाननक लोकां्वर
लािणयाचा प्रयतन केला नाही, ही बाब न्वशेर लक्षात
१२.२ भ्यरत आणि ग्यांध्यर (अफग्यणिसत्यन आणि घेणयाजोगी आह.े तया प्रिशे ामं रील स्ाननक लोकाशं ी
््यणकसत्यन) तयांची सासं कनृ तक िे्वारघ्े वार झाली आनर तयातून तया
स्ाननक ससं कृतींमधये मोलाची भर पडत गले ी.
१२.३ भ्यरत आणि चीन
नहंिुकशु प्व्तण ापलीकडचया प्रिेशात झालेला भारतीय
१२.१ प्र्यचीन क्यळ्यतील व्य्य््यरी आणि संसकृतीचा प्रसार हा प्रामु याने बौद् रमाणच् या प्रसाराशी
स्यांसकणृक तक सबंा ंाध ननगनडत आहे.
भारताचया प्राचीन इनतहासाचा आढा्वा घेत क्ासररतसागर, जातकक्ा, निप्वशं , महा्वशं या
असताना आपर सुमारे ४००० ्वरेद इतकया प्रिीघ्ण ं्ामं रनू प्राचीन काळातील भारतातनू िरू ्वरचया प्रिशे ांशी
कालखंडातील ऐनतहानसक, सामानजक, आन््णक, चालराऱया वयापाराचे संिभण् निलले े आढळतात. भारतीय
सांसकृनतक इतयािी क्षते ्ांमधये होत गले ेलया शस्तयतं रांचा वयापाऱयांचया समु ी प्र्वासाचया आनर राडसाचया अनके
अभयास कले ा. या पाठात भारताबाहरे ील प्रिेशांमधये गोष्ी यांमधये सांनगतलेलया आहेत. सघं म सानहतयात
निसराऱया भारतीय संसकतृ ीचया खुरांचा पररचय आपर
करून घरे ार आहोत.
84
सोने घेऊन यरे ाऱया आनर काळी नमरी घऊे न जाराऱया पश्चम भारताचया नकनाऱया्वरील बिं रे यांना महत््व
य्वन जहाजाचं ा उल्ेख अनेकिा केलेला आढळतो. प्राप्त झाल.े ीक इनतहासकारांनी कले ेलया न िींमधये
पश्चम महाराष्ाट् तील अनके कोरी्व लखे ामं धये य्वनांनी रोमन सम्ाट गसटसचया िरबारात भारतीय वयापारी
निलेलया िानाचं े उल्खे आहते . नशष्मडं ळ तयाचया भटे ीसाठी गले याचे उल्खे ही आहते .
भारत आनर पश्चम आनशया याचं यामरील तनमळनाडू य्े े नमळालेलया नारेननरीमधये सोनयाची
वयापाराचया संिभाण्त जनु या बायबल मधये उल्ेख रोमन नारी नमळाली आहते . यातं ील अनेक नाणया्ं वर
असलेले ओफीर महरजे सोपारा बिं र असा्वे, असे सोनयाचा कस ठर्वणयासाठी केलले े ्ेि आढळतात.
मानले जात.े बनबलोनमरील इमारतींसाठी साग्वान आनर तयाअ्थी तया नाणयांना चलन महरून महत््व नवहत.े
ि्े विार लाकडूफ ्वापरले जात अस.े या इमारती के्वळ तयातनू नमळराऱया सोनयाचया आंगीक मलू याला
लाकडाखं रे ीज चिं न, हशसतिंत, कास्वाचया पाठी, महत््व होत,े हे सपष् होत.े रोमन सम्ाट नीरो याने
माकड,े मोर, मोती, मौलय्वान खडे तसचे काळी नमरी, तयाचया ्वापरात असलेलया पाचचू या भारतीय पयालयासाठी
िालनचनी आनर सगु रं ी पिा्ण् या गोष्ीही भारतातनू एक िशलक्ष सु्वर्णनारी इतकी नकमत मोजली होती,
ननयातण् होत असत. समु ी प्र्वासात एका अनानमक असे उल्ेख आहेत. रोममरनू फार मोठ्या प्रमारा्वर
खलाशाने केलेलया िनै ंनिन न िींचा ्वततानत परे र स स्ु वरन्ण ाणयाचं या स्वरूपात रोमचा खनजना भारतामधये
ररता होत आहे, असे ्वाटून ्ोरला श नी या रोमन
फ एररन यन सी (लटीन ना्व पेरर स मररस न्वचार्वतं ानं े नचतं ा वयक्त केली होती. भारताला तयाने
एरर ेइ ) या ना्वाने प्रनसद् आहे. तयामधये प्राचीन जगातील स्व्ण सु्वरण् आपलयाकडे ओढून घेरारे कुड
भारतातील भरुच, सोपारा, कलयार यांसारखी बिं र,े असे महटले होत.े सटट्बोने केलले या ्वरण्नाचया आरारे
उजजैनसारखी महत््वाची वयापारी क े यांची मानहती भारतातून आलले या सप्ण, नशकारी कुत्ी, ्वाघ, हतती
नमळते. याखं रे ीज सटट्बो या ीक इनतहासकाराने नलनहलेला यासं ारखे प्रारी, पोपट, मोर यासं ारखे पक्षी, गेंड्ाचे
नजओ ानफया , ्ोरलया श नीने नलनहलेला नचरनलस कातडे आनर नशगं , उचं ी ्वसत्,े मोती आनर हशसतितं ,
नहसटोररया , ॉनडयस टॉलेमी या ीक गनरत- मसालयाचे पिा्ण् अशा अनके अमलू य गोष्ींना श्ीमंत
भगू ोलतजज्ाने नलनहलले ा नजओ ानफया , एररयन या रोमन लोकांमधये फार मोठी मागरी होती.
ीक इनतहासकाराने नलनहलेला इंनडका * यांसारखे ं्
भारत-रोम यांचयातील वयापाराची मानहती िरे ाऱया स्ु वरनण् ाणयांखेरीज रोममरनू भारतात नशसे, जसत,
सारनांमधये महत््वाचे आहते . पो्वळी, मद्, नलवह तेल या गोष्ी आयात होत
असत. गजु रातमधये बटे द्ारका य्े ील समु ात इस्वी
*एररयन हा इसवी सनाचया दसु ऱया शतकातील इजतहासकार होता. सन २०००-२००१ मधये कले ेलया पुरातत््वीय पाहरीत
तो सवतः भारतात आला नवहता. तयाचया ग्थंा ातील बराचसा भाग न्वन्वर आकारांचे मद्कभु (अमफोरे), जहाजांचे
मेगॅससथजनसचया ‘इंाजडका’ या ग्ांथावर आधारलले ा आहे. नागं र, खापरे, नशशाचा गोळा इतयािी ्वसतू नमळालया.
अमफोऱयांचा ्वापर रोमहून आयात होरारे नलवह
परे र स फ एररन यन सी मधये नहपपलस या तेल आनर मद् आरणयासाठी होत अस.े भारत-रोम
ीक खलाशाने तांबडा समु ते नहिं ी महासागरापययंतचया वयापाराचे परु ा्वे भारतातील अनके स्ळांचया उतखननातनू
्ेट मागाण्् वरील स्वण् बिं राचं े अचकू भौगोनलक रेखाटन प्राप्त झाले आहेत. तया्वरून महाराष््ाट तील पठै र, तरे ,
कले याचा उल्खे केला आह.े कोलहापरू *, जालना नजल्ह्यातील भोकरिन (भोग्वरनण् )
इतयािी शहरे महत््वाची वयापारी क े होती, असे निसते.
इस्वी सनाचया पनहलया शतकात रोमचा पनहला
सम्ाट गसटस याचया काळात भारताचा रोमबरोबर *कोलहापरू चा उल्खे टलॉलमे ीने ‘जहपपोकरु ा’ असा केला आह.े
असरारा वयापार ्वाढीस लागला. या वयापारात मधय
आनशयातून जारारा रशे ीम माग्ण आनर िनक्षर ्व
85
सहि ि्यत्य ि्यत्य : नकनारा ज्वळ आला मागान्ण े िूर्वरचया िेशापं ययतं जात असत, हहे ी या
की का्वळे तया निशेने उडू लागतात आनर तयामळु े क्ते नू समजत.े
खला्यांना नकनाऱयाकडे जाणयाची निशा कळत,े
असे महरतात. जहाजा्वरील अशा का्व ांना बा्वेरू महरजे बनबलोन असे मानले जात.े हे
निशाकाक असे महरत असत. हडपपा ससं कतृ ीचया इस्वी सनाप्ू वथी १८०० ते ६०० या कालखंडात
एका मातीचया ्वनटके्वर जहाजाचे नचत् आहे मेसोपोटेनमयामधये अशसतत्वात असलले े राजय होते.
आनर तयासोबत निशाकाकही िाख्वलेले आहते . हममरु ाबी हा बनबलोनचा प्रनसद् राजा होता.
इस्वी सनापू्वथी ५३९ मधये अखमोनीय सम्ाट
प्राचीन काळी भारतीय जहाजां्वरील खलाशी िसु रा सायरस याने बनबलोन नजकं ूफन घते ल.े
का्व ांचा उपयोग निशचे े मागण्िश्नण नमळणयासाठी
करत असत, याची साक्ष बा्वेरू जातक या या क्ेचया आरारे भारतीय वयापारी परिशे ात
जातकक्ेत नमळते. तसेच भारतीय वयापारी समु ी का्वळे, मोर यांसारखे पक्षी घेऊन जात असत,
याला पुष्ी नमळते.
१२.२ भ्यरत आणि ग्यांध्यर (अफग्यणिसत्यन आणि अशोकाने बौद् रमाण्चया प्रसारासाठी का्मीर
््यणकसत्यन) आनर अफगानरसतानमधये पाठ्वलेलया नभकखूचे ना्व
्रे म ाशनतक (मजझाशनतक) आनर ीक (योन)
भौगोनलकदृषट्या अफगानरसतानचे (गांरार) स्ान राजयामं धये पाठ्वलेलया नभकखूचे ना्व ्ेर महारशकखत
भारत आनर मधय आनशयाला जोडराऱया वयापारी मागा्ण् वर असे होते.
अतयतं महत््वाचे होते. हा प्रिशे जनपिांचया काळापासनू
ते इसलामचया आगमनापयतंय सासं कृनतकदृषट्या भारताशी कशु ्यि सम्र्यट कणनष्क आणि कुश्यि सततने ातं रच्य
जोडला गेला होता. क्यळ : कननषकाचे साम्ाजय पू्वेकद डे पाटनलपुत् आनर
उततरेकडे का्मीरपासून मधय आनशयापयंतय पसरले होत.े
मधय आनशयातून भारतात आलले े आक्रमक पुरुरपूर (पेशा्वर) आनर म्रु ा या तयाचया िोन राजरानया
असोत की बौद् रमाचण् या प्रसारासाठी सम्ाट अशोकाने होतया. प्राचीन कनपशा (बे ाम) ही कशु ाराचं ी आरखी
भारतातनू पश्चमके डे पाठ्वलेले नभकखू असोत, अ््वा एक राजरानी होती. बे ाम रेशीम मागा््ण वर मोकयाचया
चीनमरून भारतात आलले े बौद् नभकखू असोत, स्वजण् र नठकारी ्वसलेले होत.े अफगानरसतान ते चीनपयंयतचा
अफगानरसतानमागचदे आले-गेले. वयापारी माग्ण कशु ार राजांचया ता यात होता. हा माग्ण
तक्षनशला, खैबर शखडं य्े नू अफगानरसतानमरील
सम्र्यट अशोक्यच्य क्यळ : सम्ाट अशोकाचया बानमयान आनर ते्नू पामीरचया पठारा्वरून चीनकडे
१३ क्रमांकाचया लखे ात समकालीन ीक राजाचं ी ना्वे जात असे.
निलेली आहेत, हे आपर आठवया पाठात पानहले.
तयामधये तया राजांचया आनरपतयाखालील प्रिशे ामं धयेही तया मागानण् े कुशार राज्वटीत बौद् रमाचण् ा प्रसार
अशोकाचया रममन्वजयाचया सिं शे ानसु ार लोकाचं ी ्वत्रण ूक चीनपयतंय होऊ
नीनतमान झालेली असलयाचा उल्खे आहे. कबोज या शकला. सम्ाट
प्राचीन अफगानरसतानमरील राजयाचा उल्खे ही तयामधये कननषकाचया
केलले ा आह.े काही नाणया्ं वर
गौतम बदु ्ाचं ी
अफगानरसतानातील किाहार ये्ील सम्ाट कणनष्क्यचे सोन्य्यचे न्यिे प्रनतमा असनू
अशोकाचया ीक भारते ील नशलालखे ात ीक आनर
अरमे ाईक नलपींचा ्वापर कले ा आह.े या नशलालेखा्वरून तयाखाली बोद्ो असा लेख असतो. नाणया्वर
अफगानरसतानचा प्रिेश सम्ाट अशोकाचया साम्ाजयाचा आढळराऱया गौतम बदु ्ाचं या प्रनतमांमधये या प्रनतमा
अतं गण्त भाग होता, हे सपष् होते.
86
स्वान्ण रक प्राचीन आहते . त त-इ-बाही य्े ील न्वहाराचया ्वासतुसंकुलाचे
अफगानरसतानमागदे भारतात आलले या फानहयान, बांरकाम इस्वी सनाचया पनहलया शतकात सुरू झाले.
तयानतं र नत्े इस्वी सनाचया सातवया शतकापययतं न्वन्वर
यआु न ््वांग यांसार या नचनी बौद् नभकखंनू ी नत्े ्वासतंचू े बारं काम कले े गेले. त्े ील अ्वशेरांमधये तीन
पानहलले या बौद् न्वहार आनर सतपू याचं े ्वरणन् कले े सतपू आनर इतर ्वासतंचू े अ्वशरे आहेत.
आहे. अफगानरसतानमधये बौद् न्वहार आनर सतूप
याचं े असं य अ्वशरे आहते . तयांतील शाहजी-की- अफगानरसतानमरील प्राचीन बौद् सतूप, न्वहार
ढेरी या ना्वाने ओळखलया जाराऱया स्ळाचे उतखनन यांखरे ीज जागनतक सांसकृनतक ्वारशाचा िजाण् प्राप्त
झाले आहे. हे स्ळ पानकसतानमधये पशे ा्वरज्वळ आह.े झालले या बानमयानचया बदु ्मतू थी न्वशेर उल्ेखनीय
शाहजी-की-ढेरी य्े े उजेडात आलेलया सतूपाचे न्वशरे आहते . बानमयान काबूलचया पश्चमसे २५० नकलोमीटर
महत््व आहे. हा सतपू सम्ाट कननषकाचया काळात अंतरा्वर असनू प्राचीन रेशीम मागा्ण्वर आह.े ते्े
बारं ला गले ा. तो कननषक सतपू या ना्वानेही ओळखला कहु -ए-बाबा ना्वाचया प्व्णतरांगांमरील एका
जातो. त्े ील करंडकात नमळालेलया अस्ी गौतम कड्ामधये ज्वळपास ७५० गुहा खोिलेलया आहते .
बुद्ांचया आहते , अशी परंपरेने मानले जाते. यानश्वाय या गुहामं धये अनतशय सुंिर अशी बौद् नभशततनचत्े
महासेन सघं ारामातील* कननषक न्वहाराचया बांरकामा्वर रेखाटलले ी होती. फक्त िोन गहु ामं धये सतूप होते. याच
िेखरेख कररारा प्रमुख से्वक अनग्शाल असे कोरलेले कड्ामधये िोन प्रचडं मोठे कोनाडे खोिून तयामधये िोन
आह.े हा करडं क सधया पेशा्वरचया सं हालयात आहे. उभया बदु ्मूत ची बारं री कले ी होती. तयातं ील एक
५३ मीटर आनर िसु री ३८ मीटर उचं ीची होती. या
*सांघाराम महणिे बौद्ध जभकखचांू े जनवासाचे सथान. मतू चा गाभा कड्ाचया मळू िगडात कोरला होता.
नतं र तया्वर मातीचे अनके ्र चढ्वून गौतम बदु ्ांची
प्राचीन काळी नगराहार या ना्वाने ओळखले प्रनतमा आनर तयाचं या अंगा्वरील ्वसत्े यांचा कलातमक
जारारे, आरुननक जलालाबािज्वळचे ह ा हे स्ळ आकार साकारणयात आला होता. गौतम बदु ्ांचे हात
अफगानरसतानातील बौद् रमाण्चे आरखी एक महत््वाचे लाकडी सांगाड्ाचया आराराने तयार करून, ते लाकडी
क होते. नत्े अनके सतूप आनर न्वहार यांचे अ्वशेर खंुट्याचं या साहाययाने मतू थी्वर बस्वणयात आले होते.
आहेत. या सतपू ाचं या पररसरात नमळालेली नशलपे गांरार यआु न ््वागं ने केलेलया ्वरण्नानुसार मतू चया बाजनू े
शलै ीचा अतयुतकषृ ् नमुना आहेत. जागनतक ्वारशाचा रगं ीत नभशततनचत्े रेखाटलले ी होती. इतकचे नवहे तर मूळ
िजा्ण प्राप्त झालेले आरखी एक महत््वाचे नठकार मूतथीसदु ्ा रंगीत, सोनयाचा मुलामा चढ्वलले या आनर
त त-इ-बाही या ना्वाने ओळखले जाते. ते गारं ार मौलय्वान रतने जड्वलेलया होतया. बानमयानचया बुद्
प्रिेशातील प तुन ्वा प्रातं ात आहे. हा भाग आता मूतथी तानलबान या मूलतत््व्वािी सघं टनेने इ.स.२००१
पानकसतानमधये समान्वष् झालले ा आह.े मधये नष् कले या.
हडड् ्य ्येथिील सत्ू ्यवरचे णशल् यनु ेसको आनर जपान, ानस, शस्वतझलंडय अशा
अनेक िशे ामं रील सघं टनाचं या मितीने अफगानरसतानचे
सरकार बानमयान ये्ील हा जागनतक ्वारसा पुनहा
प्ू व्णशस्तीला आरणयासाठी काम करत आह.े हे काम
सरु ू झालयानंतर बानमयान ये्ील काही गहु ांमरील रंगीत
नभशततनचत्े उजेडात आली. तयाखरे ीज एका १९ मीटर
लांबीचया महापररनन बान मतू थीचे अ्वशेरही नमळाले
आहते .
युआन ््वांगने केलले या ्वर्नण ानुसार बानमयान य्े े
87
ब्यणम्य्यन ्येथिील बदु ्धमूतवी मधय आनशयातील ्वाळ्वटं ांमरील ओअनससमरील
शहरांना जोडत पढु े जारारी होती. त्े ील शहरामं रून
िनु मणळ् बौद् हसतनलशखताचं े एक ं्ालयही होते. वयापाऱयाचं या नन्वासाची आनर भोजनाची सोय होत
पुरातत््वीय सशं ोरकांना भजू ्णपत्े आनर तालपत्े याचं या्वर असे आनर तयानं ा तयांचया मालाचया न्वक्रीसाठी
नलनहलले ी काही हसतनलशखते बानमयान य्े ील एका बाजारपठे ही उपल र होत अस.े या प्रमुख शाखेचया
न्वहारात नमळाली आहते . उततरके डे असलेलया ग्वताळ प्रिेशामरून िुसरी एक
शाखा जात अस.े या िसु ऱया मागान्ण े गेलयास करा्वा
अफगानरसतानमधये नहिं ू ि्े विे्वताचं या मतू थीही लागरारा प्र्वास हा तलु नेने कमी अतं राचा होता.
नमळालेलया आहेत. तयात काबूल शहराचया ज्वळ तरीही तयाचा अ्वलबं कमी होत असे. या मागा्ण्वरील
नमळालले ी एक गरशे ाची मतू थी आह.े इस्वी सनाचया प्र्वास करताना ते्ील भटकया पशपु ालक टो ांचा
चौरया शतकातील ही मूतथी गरेशाचया मूत मधये होरारा उप ्व, तसचे नन्वास आनर भोजनाचया सोई
स्वा्णनरक प्राचीन आहे. न्वशेर महरजे गरशे ाची इतकी आनर बाजारपेठाचं ा अभा्व, ही तयामागील काररे होती.
प्राचीन मतू थी भारतातही नमळालले ी नाही. काबूलज्वळ
खरै खाना ना्वाचे एक मनं िर आह.े य्े ील उतखननात चीनचया नझजं ीयागं प्रांतातनू ननघराऱया रेशीम
सयू ्णिे्वतेची र्ारूढ मूतथी नमळाली. मागाच्ण या िोन उपशाखा तक्षनशला नगरापयतयं यते असत.
तयातं ील एक काशगर या शहरापासून गारं ार प्रिशे ाकडे
अफगानरसतानमरील बौद् आनर नहंिू अ्वशरे ांचा येत असे आनर िुसरी नझंजीयागं प्रांतातील यारकि
सन्वसतर आढा्वा घरे े अ्वघड असले तरी ्वरील शहरापासनू ननघून लेहमागदे का्मीरमधये पोचत असे. याच
उिाहररा्ं वरून इसलामपू्वण् काळात गांरार प्रिशे मागान्ण े भारत आनर चीनमरील नभकखू चीनमधये य-े जा
सासं कृनतकदृषट्या भारताशी सलं ग् होता, हे ननन्व््ण वािपरे करत होत.े या मागाण्चया उततरेला गांसु (कांसु) या
लक्षात यते .े चीनमरील प्रांतापासनू सुरू होऊन हा माग्ण काशगरपययतं
पोचत असे. चीनची अभेद् नभतं या प्रांतातच आह.े
१२.३ भ्यरत आणि चीन
आनशया आनर युरोप यांना जोडराऱया मागाण्चा सहि ि्यत्य ि्यत्य :
रशे ीम मागण् असा प्र्म उल्ेख फनडण्नाडं वहॉन • काही नचनी ं्ामं धये का्मीरचा उल्ेख नक-
रर्टोफने या जमनण् भूगोलशासत्ज्ाने कले ा. या रेशीम
मागाच्ण ी लांबी ६००० नकलोमीटरहून अनरक आहे. नपन या ना्वाने केलले ा आढळतो. काही ं्ांमरून
हा एक सलग हमरसता आहे, असे ्वाटू शकले . परतं ु अफगानरसतानमरील कनपशा (बे ाम) या शहराचा
प्रतयक्षात हा मागण् रसतयांचया अनके शाखोपखाचं े एक उल्ेखही याच ना्वाने केलेला आढळतो. भारताचा
जाळे आहे. उल्खे प्राचीन नचनी सानहतयात शने -त,ु नतएन-
रशे ीम मागाणच् ी प्रमखु शाखा चीन, भारतमागदे पुढे चु , नतएन-तु , नझएन-तु , युआन-तु ,
झुआन-तु इतयािी ना्वांनी कले ेला आढळतो.
यआु न ््वांगने न ि्वलले े नयन-तु हे ना्व मात्
आरनु नक काळातही चीनमधये नटकनफू आह.े
• कननषकाचया काळात चीनमधये हान ना्वाचया
राजसततेचे राजय होते.
• भारत, चीन आनर मधय आनशया या प्रिेशांमरून
जाराऱया रशे ीममागाण््वरील पनहलया परु ातत््वीय
पाहरीचे श्ये सर रेल सटाईन या न नटश
परु ातत््वज्ाला जाते.
88
भारतातून चीनमधये बौद् रमाणच् या प्रसाराची बौद् नभकखू मधय आनशयातनू आलले े होते. तयांचया
सुरु्वात इस्वी सनाचया पनहलया शतकापासून झाली. या प्रभा्वाखाली चीनमधये गौतम बदु ् आनर बोनरसत््वाचं या
काळात उियाला आलले या हान राजघराणयाने तयांचया मूतथी बन्वणयास सुरु्वात झाली. चीनचया नझंजीयांग
साम्ाजयाचा न्वसतार मधय आनशयापययतं केला होता. प्रातं ात उियाला आलले या या कलाशलै ीला सरे ेंनडयन
रेशीम मागा््ण वर तयाचं े ्वचस्ण ्व होत.े नचनी परंपरेनुसार हान (सेरसे महरजे चीन इनं डया) कलाशलै ी असे महटले
राजघराणयाचा िुसरा राजा नमंग-ती याने पाठ्वलेलया जाते. सरे ंेनडयन कलाशैली्वर गांरार शैलीचा प्रभा्व
तयाचया प्रनतननरीबरोबर क्यप मातंग आनर रमर्ण क्ष आहे. ीक, पनशय्ण न आनर नचनी कलाशलै ींचे नमश्र
हे िोन बौद् आचायण् मधय भारतातून इस्वी सन ६७ या शैलीत पहायला नमळत.े सर रेल सटाईन यांनी
चया समु ारास चीनमधये गले े. तयानं ी तयांचयासोबत कले ले या पाहरी िौऱयात अनेक सरे नें डयन कलाशैलीतील
अनके बौद् ्ं पाढं ऱया घोड्ां्वरून नले .े चीनमधये टरे ाको ा माधयमातील अनके नशलपे उजेडात आली.
पोचलयानतं र तयांनी तया ्ं ांचा नचनी भारते अनु्वाि
केला. तया िोघांचया सनमाना्ण् नचनी सम्ाटाने एक चीनमधये इस्वी सनाचया चौरया-सहावया शतकातं
मनं िर बारं ल.े वहाइट हॉस्ण टेंपल या ना्वाने ते मंनिर अनके बौद् मंनिरे आनर न्वहार बांरले गेले. परंतु
ओळखले जाते. हे चीनमधये बारं ले गले ले े पनहले बौद्
मनं िर होय. नचतच सतपू बांरले गले े. तयाऐ्वजी प्रतयके मंनिरात
नचनी राटरीचा एक पगोडा अस.े पगोडाची इमारत
इस्वी सनाचया नतसऱया शतकात हान राजसतता लाकडी असलयामळु े यातील ब तके इमारती आज
लयाला गेली. तयाबरोबर चीनमधये राजकीय न्वघटनाचा अशसतत्वात नाहीत. हे पगोडे अनेक मजली असत.
आनर अशातं तेचा काळ सरु ू झाला. तो इस्वी सनाचया प्रतयके मजला खालचया मजलयापके ्षा लहान होत जाई.
सहावया शतकापययंत नटकला. या काळात चीनमधये स्वायंत ्वरचया मजलया्वर रातूची िाडं ी (यशष्) आनर
बौद् रमाण्ची लोकनप्रयता ्वाढीस लागली. अनके नचनी तया्वर खालून ्वर क्रमश लहान होत जाराऱया रातूचया
यात्के रू मधय आनशयातील आनर भारतातील बौद् कड्ा असत. भारतीय सतपू ा्वरील ्त्ीप्रमारे असलले ी
क ानं ा भेट िऊे लागले. इस्वी सनाचया चौरया शतकात ही यशष् आनर कड्ा याचं ी रचना ए्वढीच भारतीय
कमु ारजी्व या अतयंत न्वद्ान आनर यातनाम बौद् सतूपाची आठ्वर िेरारी खूर या नचनी पगोडाचं या
नभकखनू े अनेक बौद् ं्ांचे नचनी भारमे धये अनु्वाि बारं रीत नशल्क रानहली. नंतरचया काळात पगोडांचे
कले े. इस्वी सनाचया सहावया शतकात चीनमरील बौद् बारं काम न्वटा आनर िगड ्वापरून कले े गेल.े
रमाणच् ी लोकनप्रयता नशगले ा पोचली. या काळापयतंय
्रे ्वाि (हीनयान) आनर महायान या बौद् रमाण्चया चीनमधये भारतीय बौद् कलापरंपरचे ा प्रभा्व कोरी्व
िोनही शाखा आनर तयाचं या अंतगतण् असरारे अनके लणे यांचया रूपातही अशसतत्वात आहे. तयातं ील तीन
सपं ्रिाय चीनमधये प्रस्ानपत झाले होते. सातवया शतकात स्ळानं ा जागनतक सांसकनृ तक ्वारशाचा िजा्ण नमळाला
चीनमधये हळहू ळू इसलाम आनर श ्चन रमायंचा प्र्वेश आहे. तया लेणयामं रील डन आग ये्ील लरे ी प्राचीन
झाला. तरे ावया शतकात होऊन गले ेला चगं जे खानचा रशे ीम मागाण््वर आहेत. ही लेरी मोगाओ लरे ी महरनू
नातू कबु लाई खान याला बौद् रमान्ण ्वरयी न्वशरे ओळखली जातात. तयांची नननमत्ण ी तरे ावया-चौिावया
आकरर्ण होत.े शतकापययंत सुरू होती.
इस्वी सनाचया पनहलया शतकात बौद् रमाणच् या चीनचया अतं भा्णगातनू येरारे वयापारी डन आगपयतंय
प्रसाराबरोबरच नचनी कलाशलै ीमधये एक न्वीन प्र्वाह येत. तयांचयासाठी भारत आनर पश्चमेकडनू यरे ाऱया
सुरू झाला. या काळात चीनमधये आलले े अनके महायान परिशे ी सौिागरांना भेटणयाचे डन आग हे महत््वाचे
क होत.े ये्ील ज्वळपास ५०० लणे यांमरील नशलपे
आनर नभशततनचत्े अतयतं समद् आहेत. या लेणयांमरून
89
बौद् ं्ांची हजारो हसतनलशखते नमळाली. याचा इनतहास आनर भारतीय ससं कृतीचया त्े े आजही
अशसतत्वात असराऱया खरु ा यांचा ्ोडकयात आढा्वा
पुढील पाठात भारतीय संसकतृ ीचा प्रसार श्ीलकं ा घेरार आहोत.
आनर आग्ेय आनशयातील िशे ांमधये कसा झाला
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्यय्ा य्य्ां ैकी ्योग्य ््य्या्य य णनवडून प्र.२ णदलेले संका ल्न्यणचत् ्िू ाय कर्य.
णवध्यन ्िू या कर्य.
१. सोनयाची रोमन नारी ......... य्े ील जातक क्ा
नमळालेलया नारेननरी मधये नमळाली आहते .
(अ) तनमळनाडू (ब) महाराष्ट् प्राचीन काळातील भारतातून
(क) कनाट्ण क (ड) करे ळ िरू ्वरचया प्रिशे ाशं ी असराऱया
२. हममरु ाबी हा ...... य्े ील प्रनसद् राजा होता. वयापाराची मानहती िरे ारे ्ं
(अ) नसरीया (ब) बनबलोन
(क) चीन (ड) ीस प्र.३ ख्यलील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
३. आनशया आनर ...... यानं ा जोडराऱया मागाणच् ा १. कशु ार राज्वटीत बौद् रमा्चण ा प्रसार चीनपययंत
उल्खे रेशीम माग्ण असा कले ा जातो. झाला.
(अ) यरु ोप (ब) अान का २. वयापारी रशे ीम मागाण्चया कमी अतं राचया
(क) अमरे रका (ड) रनशया शाखचे ा अ्वलबं नचतच करत असत.
४. वहाईट हॉस्ण टंेपल हे ........ मधये बांरले
गले ले े पनहले बौद् मंनिर होय. प्र.४ तमु चे मत नोंदव्य.
(अ) भारत (ब) जपान इसलामपू्व्ण काळात गारं ार प्रिशे सासं कनृ तकदृषट्या
(क) चीन (ड) इनजप्त भारताशी सलं ग् होता.
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. प्र.५ टी््य णलह्य.
१. सट्टबो - नजओ ानफया १. शाहजी-की-ढेरी
२. ्ोरला श नी - नचरनलस नहसटोररया २. बानमयानचया बदु ्मतू थी
३. नहपपलस - नहपपोकुरा
४. एररयन - इनं डका प्र.६ ्ुढील प्र्न्यचे णदलेल्य्य मुदद् ्यंाच्य्य आध्यरे उततर
णलह्य.
(क) एेणतह्यणसक णठक्यि, व्यक्ी, घटन्यसबां धां ी न्यवे प्राचीन कालखंडातील भारत आनर चीन यांचया
णलह्य. सबं रं ांची मानहती नलहा.
(अ) वयापारी संबरं (ब) बौद् रमा्चण ा चीनमधये
१. जागनतक ्वारशाचा िजा्ण प्राप्त झालले े गांरार प्रसार (क) सरे ेनं डयन कलाशैली
प्रिेशातील एक महत््वाचे नठकार -
२. इ.स.चौरया शतकात अनेक बौद् ं्ाचं े नचनी
भारमे धये अन्ु वाि कररारा बौद् नभकखू -
उ्क्रम
रशे ीम मागाचण् या सिं भा्तण आतं रजालाचया साहाययाने
अनरक मानहती नमळ्वा.
90
१३. भ्यरत, श्रीलांक्य आणि आग्े्य आणश्य्य
१३.१ भ्यरत आणि श्रीलाकं ्य आलले या स्वण् प्रजाजनांनी
१३.२ भ्यरत आणि आग््े य आणश्य्य बौद् रमण् स्वीकारला.
१३.१ भ्यरत आणि श्रीलांक्य राजा िे्वानामनपय नतसस
श्ीलंका आनर भारत याचं ा इनतहास प्राचीन याचया राकट्या भा्वाची
काळापासून एकमके ांशी ननगनडत आह.े िीप्वशं , पतनी अनलु ा नहने नभकखुनी
महा्वशं , चूल््वंश या तीन ्ं ांमरनू बुद्प्ू व्ण काळ बनणयाची इच्ा वयक्त
आनर बदु ्ोततर काळात भारतात आनर श्ीलकं ते होऊन केली. तवे हा ्रे मनहंिानं ी
गेलले े राज्वशं , तयाचं े परसपरसबं ंर आनर घडलले या तयांची बहीर ्ेरी संघनमतता
ऐनतहानसक घटना यांची मानहती नमळत.े या ं्ांना नहला भारतातनू बोल्वा्वे
्वंश ्ं असे महटले जात.े अशी सूचना केली. तयानसु ार
्वंश ्ं ामं धये निलेलया मानहतीनुसार, इस्वी सनाचया ्रे ी संघनमतता (संघनमत्ा)
सुमारे सहावया शतकात श्ीलंकेत स्ापन झालले या श्ीलंकले ा आली. यते ाना
पनहलया राजयाचे ना्व तांबपणरी (ताम्परथी) असे होते. नतने बोनर्वक्षाची फांिी
या राजयाचे िसु रे ना्व राजराट असे होते. ीक आरली होती. स्वत राजा
इनतहासकारांनी श्ीलंकचे ा उल्ेख तप्रोबने असा केला णमणहनथिले ्येथिे असलेल्य ि्े वानामनपय नतसस नतचया
आहे. हे राजय प्रस्ानपत कररारा पनहला राजा न्वजय र्यि्य देव्यन्यमण््य णतसस स्वागतासाठी हजर होता.
हा मळू चा भारताचया ्वंग-कनलगं राजयातील य्ु वराज ्य्यच्य ्तु ळ्य
होता अशी आ यानयका आह.े तयाचया राजयातनू तो
प्र्म सुपपारक (सोपारा) य्े े आला. ते्ून तो श्ीलंकेत ्रे ी सघं नमतताने अनलु ाला
पोचला. निक्षा निली. अनलु ा ही नभकखुनी झालले ी श्ीलंकते ील
पनहली सत्ी होती. ्ेरी सघं नमतताने श्ीलकं ते ील पनहले
श्रीलकां रेतील प्र्यचीन र्यज्ये आणि महत्व्यची बादं रे नभकखुनी शासन (नभकखुनी सघं ) प्रस्ानपत कले .े
अभ्य्यसण्य्यस्यठी ख्यलील सकां ेतर सथिळ्यल्य भेट द्य.
https://en.wikipedia.org/wiki/Anuradhapura_ ्रे ी सघं नमतताचया आगमनाचे समरर महरून
Kingdom#/media File:Important_ locations_of_ श्ीलंकेमधये िर्वरथी नडसबंे र मनहनयाचया पौनरणम् ले ा
Anuradhapura_Kingdom.png * उंड्वप पोया या ना्वाचा उतस्व साजरा कले ा जातो.
सम्ाट अशोकाचा पतु ् ्ेर मनहिं (महंे ) याचे *‘उंडा वु प पोया’ महणिे जडसबें र मजहनयातील पौजणिणमा.
श्ीलकं चे ी राजरानी अनरु ारपरू ये्ील नमनहन्ले ये्े
आगमन झाल.े तयाने श्ीलंकचे ा राजा ि्े वानामनपय श्रीलाकं तेर ील महत्व्यची स्यंासकृणक तक सथिळे
नतसस या राजाला बौद् रमाणच् ी निक्षा (प बजजा/ अनरु ्यध्रू -णमणहनथिले : ्ेर मनहिं आनर ्ेरी
प्र्व या) निलयाचे सन्वसतर ्वरन्ण ्वंश ं्ांमधये आहे. संघनमतता याचं या अनुरारपरू ज्वळचया नमनहन्ले य्े ील
उपिशे प्राप्त झालयानतं र राजा आनर तयाचयासह ्वासतवयामळु े बौद् रम्ण श्ीलकं ेत रुजला आनर ्वाढला.
अनरु ्यध्रू -णमणहनथिले ्यथे िील महत्व्यचे सतू् :
कटकचने तय हा नमनहन्ले ये्ील प्राचीन सतूपापं ैकी
एक आह.े सतपू ाज्वळ असलले या कोरी्व नशलालखे ामं धये
ज्वळचा पाणयाचा तला्व आनर जमीन या्ं वरील करातून
91
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Itihas marathi
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search