नमळरारा ननरी या सतूपाचया िेखभालीसाठी निलयाचा न्वजयबाहू याने चोळांचा पराभ्व करून श्ीलंकते ील
उल्खे आहे. तयांचे ्वचस्ण ्व सपं षु ्ात आरले. तयाचया ्वंशातील इस्वी
सनाचया बारावया शतकात होऊन गेलेला पनहला
नमनहन्ले ये्ील ्रे मनहंिांचया शारीररक रातू्ं वर पराक्रमबाहू हा राजा श्ीलंकेतील इनतहासात अतयंत
(अशस्) उभारलेला सतपू अबं स्ल िगाबा या ना्वाने महत््वाचा मानला जातो. तयाचया काळापयतंय श्ीलंकते ील
ओळखला जातो.
बौद् सघं न्वसकनळत झाले होते. महा्रे कससप
थि्ू ्यर्यम सतू् याचं या मागणि् शन्ण ाखाली तयांना एकनत्त करणया्वर
पनहलया पराक्रमबाहूने भर निला.
्रे ी सघं नमतताने श्ीलंकेत यते ाना नतचयाबरोबर
गौतम बदु ्ांचया उजवया खादं ्ाचया अशस् सोबत श्ीलकं ेतील रू ना ना्वाचया राजयाचा पनहलया
आरलया होतया. राजा िे्वानामनपय नतसस याने पराक्रमबाहूने पराभ्व कले ा. रू ना राजयातील
अनुरारपरू मधये तया अशस््ं वर ्ूपाराम हा सतूप राज्वंशाचया िेखरखे ीखाली असरारा गौतम बुद्ांचा
उभारला. श्ीलंकेत अशसतत्वात असलले या सतपू ामं धये ितं रातू ननससकं मल् ना्वाचया राजाने परत
्पू ाराम हा स्वाण्नरक प्राचीन सतूप आहे. नमळ्वला. तया्वर पोल रु्वा य्े े तयाने बौद्
मनं िर बारं ले.
बदु ्घोर हा प्राचीन श्ीलंकते होऊन गले ले ा एक मनं िराचया मधयभागी एक सतपू आहे. सतपू ाचया
सुप्रनसद् भारतीय तत््वज् होता. अनरु ारपरू मरील पायरयाशी अर्ण् वत्ुळण ाकतृ ी पायरीचा िगड हे श्ीलकं चे या
महान्वहार ये्े तयाचे ्वासतवय होते. न्वशिु ्नरमगग हा सतूप स्ापतयाचे ्वैनशषट्य आहे. तयाला चं नशला असे
तयाने नलनहलेला ं् प्रनसद् आहे. न्वशुिन् रमगग हा महरतात. तया्वर हसं , हतती, घोडे आनर ्वेली यांचया
्ं नतनपटक ्ं ांचया बरोबरीने महत््वाचा समजला आकृती कोरलेलया आहते .
जातो.
चंदा ्रणशल्य
्ुलतथिीनगर (्ोलन्रुव्य) : चूल््वशं या ्ं ामधये
पोल रु्वा या शहराचा उल्खे पुलत्ीनगर या ना्वाने पोल् रु्वा ये्ील गलपो्ा (िगडा्वरील पो्ी)
केला आहे. इस्वी सनाचया िहावया शतकात चोळ हा एक ्वैनशषट्यपरू ्ण अनभलखे आह.े हा ८.१७ मीटर
सम्ाट पनहला राजराजा याने श्ीलकं े्वर आक्रमर कले े लाबं ीचया आनर १.३९ मीटर रूिीचया अखडं
आनर अनरु ारपरू परू णप् रे उि्ध्वसत केल.े तयाने पोल रु्वा नशलाप ा्वर कोरलले ा लेख असून तयामधये ननससकं
य्े े आपली राजरानी प्रस्ानपत कले ी. तयाने पोल रु्वाचे मल् या राजाची कारकीिण् आनर पराक्रम यांचे ्वरणन्
नामकरर जनना्मंगलम असे कले े आनर त्े े एक आह.े गलपो्ाचया एका बाजसू िोन हसं ा्वलींचया
नश्वालय बांरल.े तयानतं र तयाने आपलया रारीचया नकनारींमधये गजल मीची प्रनतमा कोरलले ी आहे.
समररा््ण आरखी एक नश्वालय बारं ल.े श्ीलकं ते
असराऱया नहंिू मनं िरापं कै ी ही िे्वालये स्वाण्नरक प्राचीन श्ी िलि मनलग्व या ना्वाने ओळखले जारारे
आहते . ितं रातूचे सधयाचे मंनिर कडी या शहरात आहे. या
मनं िराला युनेसकोने जागनतक सासं कृनतक ्वारशाचा िजा्ण
निला आहे.
92
गल्ोथि्य णसणगरर्य्य ्यथे िील णभसततणचत्
सहि ि्यत्य ि्यत्य : गौतम बुद्ाचं या सहि ि्यत्य ि्यत्य : इस्वी सनापू्वथी नतसरे
महापररनन बानानंतर तयांचया अस्ींचे अ्वशेर शतक ते इस्वी सनाचे पनहले शतक या काळातील
भारतातील आनर बाहेरचया िेशामं रील बौद् श्ीलंकमे धये नमळालेले कोरी्व लेख अशोककालीन
संघाचं या ह्वाली करणयात आल.े अस्ींचया या ा ी नलपीत कोरलेले आहेत. अभयासकांचया मते
अ्वशेरानं ा रातू असे महटले जाते. िीघ तयातनू च हळूहळू आजची नसंहल नलपी न्वकनसत
ननकाय या ं्ातील ्वरण्नानुसार गौतम होत गेली.
बदु ्ाचं ा डावया बाजचू ा सळु ा (िंतरात)ू
कनलंग िेशाचया राजाला नमळाला. हा ितं रातू लनलतन्वसतर सतू ् या बौद् ं्ात एकरूफ
पढु े श्ीलकं ते आला. ६४ भारतीय नलपींची यािी निली आह.े तयामधये
जयाचयाकडे िंतरातू असेल तयाला राजय ा ी या नलपीचा उल्ेख आह.े ा ी नलपीपासून
करणयाचा ि्ै वी अनरकार आह,े अशी श्द्ा पुढे श्ीलंका आनर आग्ये आनशयातील अनके
श्ीलंकेतील राजघराणयांमधये रुजली. तयामुळे नलपी न्वकनसत झालया.
सतत्े वर असलले या राजानं ी तो आपलया
राज्वाड्ाचया पररसरातच राहा्वा यासाठी
प्रयतन केल.े तयामळु े िंतरातचू े स्ान सतत
बिलत रानहले.
द्यमबलु ्ल आणि णसणगरर्य्य : श्ीलकं ते ील िामबलु ् १३.२ भ्यरत आणि आग््े य आणश्य्य
य्े ील बौद् लरे ी जागनतक सांसकनृ तक ्वारसा महरनू आग्ये आनशयात प्रस्ानपत झालले या भारतीयाचं या
जाहीर झालले ी आहेत. या नठकारी असलेलया पाच ्वसाहती आनर राजये याचं ी मानहती िरे ारे भारतीय
लणे याचं या अतं भाणग् ात गौतम बदु ् आनर बोनरसत््व सानहतय फारसे उपल र नसले तरी नचनी सम्ाटाचं या
यांचया मतू बरोबर ्तां्वर काढलले ी नचत्े आहते . िरबारी न िींमधये या सिं भाण्तील मानहती उपल र
आहे. प्राचीन भारतीय सानहतयात सु्वरभ्ण मू ी असा या
िामबुल् शहराचया ज्वळ असलले या नसनगररया प्रिेशाचा उल्खे आढळतो.
य्े ील प्वतण् ा्वर एका प्रचंड मोठ्या खडका्वर बारं लेला आग्ेय आनशयातील िेशाशं ी भारताचे वयापारी
नकल्ा आनर राज्वाडा होता. तया खडकात सबं ंर इस्वी सनापू्वथी पनहले शतक ते इस्वी सनाचे
राज्वाड्ाचया प्र्वेशद्ारापाशी कोरलले ी नसहं ाची एक पनहले शतक या काळात सरु ू झाल.े भारतीय
प्रचडं मतू थी आह.े तया्वरून या नठकाराचे ना्व नसनगररया वयापाऱयांसाठी मला ाचया सामु रनु ीमागेद यऊे न नचनी
असे पडले. नसनगररया य्े ील नभशततनचत्ाचं या शैलीची समु ात प्र्वशे करणयासाठी मलाया द्ीपकलप हा सोईचा
तलु ना अनजठं ा य्े ील नभशततनचत् शलै ीशी कले ी जाते.
93
नबंिू ठरला. मलाया द्ीपकलपाचया पश्चमके डील स्वततं ् राजयहे ी प्रस्ानपत केली. आग्ये आनशयात प्रसत
नकनाऱया्वर माल उतर्वून तो प्ू वण् नकनाऱयाकडे नेरे झालले या भारतीय ससं कतृ ीचया खुरा आजही पहायला
आनर तो परत जहाजा्वर चढ्वरे हे सपं रू ण् समु ाला नमळतात.
्वळसा घालनू जाणयापेक्षा सोईचे होते. समु मागा्णने
चालरारा हा वयापार इस्वी सनाचया िहावया शतकाचया म्य्यनम्यर : मयानमार हा भारताचया ईशानय
शे्वटी चोळ राजाचं या राज्वटीत लक्षरीयररतया ्वि्नरगं त सीमेलगत असलेला शजे ारी िेश आह.े िेश हे या
झाला. िेशाचे प्ू वथीचे ना्व आहे. इस्वी सनाप्ू वथी िुसऱया शतकात
उततर आनर मधय मयानमारमधये पयू या ना्वाने
आग्ये आनशया ही सजं ्ा िसु ऱया जागनतक ओळखली जारारी नगरराजये अशसतत्वात आलले ी होती.
युद्ाचया काळात प्रचारात आली. बौद् ं्ामं धये काही पयू नगरे नवयाने ्वसली. तयामधये हालीन आनर
स्ु वरभ्ण मू ीचा उल्खे आहे. आग्ेय आनशयाचे अभयासक श्ीक्षेत् ही नगरे महत््वाची होती.
तया प्रिशे ाची भौगोनलक ्वैनशषट्ये लक्षात घेऊन तयाचे
िोन न्वभाग करतात : १. मखु ्य भभू ्यग (या प्रिेशाचा श्ीक्षते ् (न नटशकाळात प्रोम या ना्वाने ओळखलया
उल्ेख इडं ो-चीन या ना्वानहे ी केला जातो) - यामधये जाराऱया आनर सधया पयेइ या ना्वाने ओळखलया
मयानमार, ्ायलडं , कबोनडया, लाओस, शवहएतनाम हे जाराऱया शहराज्वळ) हे पयू नगरांमधये न्वसताराने स्वातयं
िशे आनर मलने शयाचा पश्चम भाग यांचा समा्वशे मोठे असलेले नगर होते. प्रचनलत आ यानयकाचं या
होतो. २. समुद्री प्रदशे - महरजे मलाया द्ीपसमूह अनसु ार श्ीक्षेत् या राजयाचं े ससं ्ापक असलले े िोन
जयामधये मलने शयाचा पू्व्ण भाग आनर इंडोनने शयाचा भाऊ हे गौतम बुद्ाचं या शाकय कुळातील होते. इस्वी
समा्वेश होतो. या ए्वढ्ा मोठ्या प्रिशे ाचा समा्वेश सनाचया पनहलया शतकात मयानमारमधये पगान (बगान)
आग्ये आनशयामधये केला जात असला तरी ते्ील हे राजय उियाला आल.े इस्वी सनाचया अकरावया
ससं कतृ ी आनर इनतहास याचं ा अभयास करत असताना शतकात तयाचे साम्ाजयात रूपातं र झाले आनर तया
त्े ील स्ाननक ्वैन्वधयाचं ा न्वसर पडरार नाही याची साम्ाजयात श्ीक्षेत्सह स्व्ण पयू नगरराजये न्वलीन झाली.
काळजी घेरे आ्व्यक ठरत.े
पगान साम्ाजयाचा संस्ापक अन ् हा
आग्े्य आणश्य्य - सदां भ्यसाय ्यठी अणधक म्यणहतीस्यठी ख्यलील मयानमारचया इनतहासातील स्वशण् ्ेष्ठ राजयकताण् मानला
सकां रेतसथिळ्यल्य भेट द्य. जातो. उततर आनर िनक्षर मयानमारचे एकत्ीकरर करून
आरनु नक मयानमारचया राष््टीय अशसमतेचा पाया
(१) http://www.world-maps.co.uk/continent-map- घालणयाचे श्ये तयाला िणे यात यते े. कबोनडयातील मेर
ofsouth-east-asia.htm सततचे या ्वाढतया ्वचस्ण ्वाला तयाने पायबिं घातला.
(२) https://en.wikipedia.org/wiki/Khmer_Empire# तयाचया कारनकिथीत श्ीलंका आनर आग्ेय आनशयात
/media/File:Map-ofsoutheast-asia_900_CE.png) क्षीर होत चाललेलया ्रे ्वािी बौद् रमाण्चे पुनरुजजी्वन
झाल.े
भारतातील लोकांचा आग्ये आनशयातील न्वन्वर
प्रिशे ाशं ी असलले ा संपक्क इस्वी सनाप्ू वथी िसु रे शतक ते पयू नगरराजयांमरील हालीन, बइे क्ानो आनर
इस्वी सनाचे िुसरे शतक या कालखंडात वयापाराचया श्ीक्षेत् या तीन नगराभं ो्वती असलेलया तटनभंतींचे
नननमतताने ्वाढीस लागला होता. जहाजां्वरून न्वटकाम, खिं क यांचे अ्वशरे अजूनही पाहणयास
मनहनोन्मनहने प्र्वास करराऱया वयापाऱयाबं रोबर असलले या नमळतात. त्े े करणयात आलले या उतखननामं धये
ल्वाजमयात पुरोनहत, नभकख,ू नशीब अजमा्वनू ततकालीन ्वासत,ू सतपू , िफनभमू ी आनर
पाहणयासाठी ननघालले े मशु ाफीर, एखाद्ा राजघराणयातील जलवय्वस्ापनाशी संबनं रत असलले ी बारं कामे याचं े
महत््वाकांक्षी सिसय असे न्वन्वर प्रकारचे लोक असत. अ्वशेर उजडे ात आलले े आहते . या तीनही नगरांचया
या लोकामं ाफक्त आग्ेय आनशयात भारतीय ससं कतृ ीचा अ्वशरे ांना जागनतक सांसकनृ तक ्वारशाचा िजा्ण िेणयात
प्रसार झाला. इतकेच नवहे तर तयातं ील काहींनी नत्े आला आह.े
94
इस्वी सनाचया सहावया ते िहावया शतकाचया थि्य्यलडां : प्राचीन काळी ्ायलडं चे रनह्वासी
िरमयान बांरला गेलेला यागान (रगं नू ) ये्ील ््वेडगॉन तयाचं या िशे ाचा उल्ेख मएु गं ्ाइ असा करत असत.
पगोडा हा मयानमारमरील सतपू बारं रीचा एक उतकषृ ् परतं ु बाहरे ील जगामधये मात् तो सयाम या ना्वाने
नमनु ा समजला जातो. मयानमारमरील िोन वयापारी बरं ू ओळखला जात अस.े न्वसावया शतकात तयाचे ना्व
भारतात आले असता तयाचं ी भटे गौतम बदु ्ांशी झाली ्ायलडं असे बिलणयात आल.े ्ायलडं मधये इस्वी
होती. तया ्वेळी तयानं ा गौतम बदु ्ाकं डनू तयांचया सनाचया सहावया ते अकरावया शतकात मॉन लोकांचे
मसतकाचे आठ केस नमळाले होत.े मायिेशी परतलया्वर राजय होते. तयाचे ना्व होते द्ारा्वती . द्ारा्वतीचया
तयानं ी ते राजाचया ह्वाली कले े आनर राजाने तया्वर काळात ्ायलंडमधये भारतीय ससं कतृ ीचा प्रसार झाला.
जो पगोडा बारं ला, तयाला ््वडे गॉन पगोडा हे ना्व मॉन संसकृतीचया घडरीमधये भारतीय नशलप, सानहतय,
नमळाल.े हा पगोडा सोनयाचया प यानं ी मढ्वलले ा आहे. नीनतशासत् आनर िडं नीती या क्षते ्ामं रील परपं राचं ा मोठा
्वाटा होता. द्ारा्वती हे राजय ्ोटे आनर आग्ये
आनशयातील इतर राजयाचं या तुलनेत िुब्णल होते. लेखन,
कला, प्रशासन, रमण् आनर शासत् या क्षेत्ांमरील
ज्ानाचया इतर राजयामं धये झालले या न्वकासाचे श्ये मॉन
लोकांकडे जात.े ्ायलंडमरील लोप बुरी (लाओ पुरी),
अयुर्ा (अयोधया) यांसार या शहराचं या ज्वळ
द्ारा्वती कालखडं ातील नशलप आनर स्ापतय याचं े
अ्वशरे सापडले आहेत.
्वडे गलॉन ्गॅ ोड्य
पगान साम्ाजयाचा इस्वी सनाचया अकरावया ते
बारावया शतकातला सम्ाट कयानं झर्ा याचया कारनकिथीत
बारं ले गले ले े आनंि मनं िर ही आरखी एक महत््वाची
्वासतू आह.े ती भारतीय आनर पगान स्ापतयशैलीचया
सनं मश् बारं रीचा उतकृष् नमुना आहे.
आनदां मंाणदर द््यर्यवतीचे प्र्यणतणनणधक णशल्
द्ारा्वती नशलपशलै ी्वर भारतीय नशलपशलै ीचा
प्रभा्व निसतो. तयामधये प्रामु याने बुद्मूत चा समा्वेश
असला तरी नश्वनलगं आनर न्वषरमू ूतथीही सापडलेलया
आहेत. कबोनडयातील नशलपशैलीचा उगम द्ारा्वतीचया
नशलपशैलीत असा्वा, असे मानले जात.े
95
इस्वी सनाचया चौिावया शतकात ्ायलंडमधये कारागीर्वग्ण होता. ह्वाई ्ायानचत्राचया आरारे या
अयरु रया ना्वाचे राजय उियाला आल.े अठरावया ्वरनण् ाला िुजोरा नमळाला आह.े च पुरातत््वज् लुई
शतकाचया उततराराणत् मयानमारने केलले या आक्रमरात मेलरे याने कले ले या उतखननात न्वटांमधये बारं काम
अयरु ्ाचा संपूर्ण पाडा्व झाला. आक्रमकांनी अयुर्ा कले ले या मंनिरांचे अ्वशरे , अलंकार घड्वणयाचे कारखाने
शहर जाळले आनर त्े ील कलाकतृ ी, ्ं ालये, मंनिरे आनर राहणयाची घरे यांचे य्े े अ्वशेर नमळाले. इस्वी
इतयािी स्वण् आगीचया भ यस्ानी पडले. अयुर्ाचया सनाचया िसु ऱया शतकातील रोमन नारीही नमळाली.
राजांचया ना्वामागे राम हा उपसग्ण जोडलेला निसतो.
तयाचे कारर नत्े रामचररत्ाला नमळालले ी लोकनप्रयता *मके ागँ नदी जतबेटचया पठारावर उगम पावून, चीनचया
आह.े ्ाइ रामायराची स्वतंत् परंपरा आह.े नतला यनु ्ान प्रांता ातून, मयानमार, लाओस, थायलंाड, कमबोजडया
रामानकएन (राम आ यान) असे महटले जात.े आजण शवे टी सवहएतनाम अशी वाहत येऊन दजक्ण चीनचया
रामानकएन मरील क्ा ्ायलडं मरील कलचे या नशलप, समदु ्ाला जमळत.े
लोकसंगीत, नतय, नाट्य या स्वण् माधयमामं रून जपलले या
आहेत. २. चं्ा ्य : शवहएतनामचया नकनारी प्रिेशात चंपा
हे प्राचीन राजय होत.े चपं ा राजयात अनेक नठकारी
सवहएतन्यम, ल्यओसे आणि कंबोणे ड्य्य : यरु ोनपयन ा ी नलपीत कोरलले े ससं कतृ लखे नमळाले आहेत.
्वसाहतींचया काळात शवहएतनाम, लाओस आनर चपं ा महरजे चाम्वंशीय लोकांचे राजय. त्े ील
कबोनडया या तीन िेशानं ा नमळून इंडो-चीन असे ना्व शहराचं ी* ना्वे इं पूर, अमरा्वती, न्वजय, कौठार,
निले गले े. पांडरगं अशी होती. न्वजय हे शहर चंपा राजयाची
राजरानी होते. कोरी्व लखे ामं धये त्े ील राजे आनर
इस्वी सनाचे आठ्वे ते बारा्वे शतक या कालखंडात राणया यांची ना्वे आनर तयानं ी बारं लेलया नहंिू िै्वताचं या
कबोनडयामधये मॉन आनर मरे ्वशं ाचया लोकांचे राजय मंनिरांचे, न्वशरे त नश्वमंनिरांचे उल्ेख सापडतात.
होते. मेर साम्ाजयाचा उिय कबोनडयामधये झाला. तयाचबरोबर लाकडी बुद्मूतथीही नमळालया आहते .
तया्वरून शवहएतनाममधये वयापारी क असलेली
नक्यश्यच्य्य संदा भ्यासय ्यठी ख्यलील सकंा तेर सथिळ्यल्य भेट द्य. फुनानसारखीच इतर नगरराजये अशसतत्वात होती आनर
https://commons.wikimedia.org/wiki/ त्े ून न्वन्वर ्वसतंचू ी आयात-ननयाणत् होत असे, हे
File:Bandovietnam-final-fillscale.svg) सपष् होत.े
१. सवहएतन्यम ‘फुन्यन’ : हे शवहएतनाममरील *चांपा या राजयातील नगरांाचया नावासाठी नकाशा पहा :
मेकाग निीचया मखु ाचया प्रिेशातील प्राचीन राजय होत.े https://upload.wikimedia.org/wikipedia/
फुनानची मानहती प्रामु याने नचनी सानहतयातनू नमळत.े commons/4/45/VietnamChampa1.gif
इस्वी सनाचया नतसऱया शतकात चीनमधये हान ना्वाचे
घरारे राजय करत होत.े ते लयाला गेलयानंतर चीनचया इस्वी सनाचया चौरया ते चौिावया शतकाचया
साम्ाजयाचे तीन तुकडे झाले. तयातं ील िनक्षरके डचया कालखडं ात चंपा राजयामधये शै्व मंनिरे बारं ली गले ी.
राजयाला रेशीम मागा्पण ययंत पोचणयासाठी पयाणय् उरला ही मनं िरे माइ सान ना्वाने ओळखलया जाराऱया एका
नाही. तेवहा त्े ील राजाने समु ी मागा्चण ा पयाणय् िरीमधये आहेत. तयांतील भ ्े ्वर मनं िर महत््वाचे
शोरणयासाठी काही लोक पाठ्वल.े तयांना मेकाग* समजले जाते. माइ सान य्े े एके काळी ७० हून अनरक
निीचया मुखाचया प्रिशे ात एक राजय प्रस्ानपत असलेले मनं िरे होती. या मनं िराचं या प्रांगरात संसकृत आनर चाम
आढळल.े तयास तयानं ी फुनान असे ना्व निल.े तयाचं या भारेत कोरलले या लखे ांचे िगडी प उभारलले े आहेत.
्वर्णनानसु ार फनु ानमधये तटबंिीयुक्त शहर, राज्वाडा, याच पररसरात राजघराणयातील वयक्तींची िफनस्ळे
प्रस्ानपत करप्रराली, कायिे, नलशखत न िी करणयाची आहेत. हा पररसर राजघराणयातील लोकांचया रानमक्ण
पद्त आनर कौशलया्वर आराररत वय्वसाय कररारा
96
प्रसंगासं ाठी राखी्व होता, असे निसत.े माइ सान य्े ील लाओसमधयेही बौद् रमण् प्रमखु आह.े त्े ील सासं कनृ तक
मनं िरांचया पररसराला जागनतक सासं कनृ तक ्वारशाचा िजा्ण आनर सानहशतयक जी्वनात बदु ्चररत् आनर रामायर
लाभलेला आहे. याचं याशी सबं ंनरत क्ाचं ा प्रभा्व पहायला नमळतो.
न्वशेरत नशलपकला आनर नतय-नाट्य या माधयमांमधये
माइ सानची मंनिर स्ापतयशैली ्वैनशषट्यपूरण् होती. बदु ्चररत् आनर रामायरातील क्ासतू ्ाचं े सािरीकरर
नशखराचं ी उभाररी मरे ू प्वतण् ाचया सकं लपन्े वर आरारलले ी कले ले े पहायला नमळते. सोळावया शतकात लाओसमधये
होती. रचले गले ेले सान नसनसे ना्वाचे एक महाकावय के्वळ
लाओसमधयेच नवहे तर ्ायलंडमधयहे ी लोकनप्रय आहे.
‘म्यइ स्यन’ ्येथिील मंाणदर्यच्य्य णशखर्यवरील णशल् तयाचया क्ासूत्ामधये आनर रामायराचया क्ासतू ्ामधये
सारमय्ण आहे.
शवहएतनाम, लाओस आनर कबोनडया या तीन
िेशातं समु ारे ्वीस ्वरदे सरु ू असलेलया युद्ाला ४. कंबोणड्य्य : याचे प्राचीन ना्व कबुजिेश असे
शवहएतनाम यदु ् महरून ओळखले जात.े या युद्ात होते. तयाचा इनतहास त्े ील मनं िरांचया प्रांगरामं धये
माइ सानचा पररसर उि्ध्वसत झाला. असराऱया कोरी्व लेखांचया आरारे समजतो. हे लेख
संसकतृ आनर मरे भारेत आहेत. कबोनडयात स्वण्प्र्म
३. ल्यओस : हा िशे भू्वशे ष्त आह.े लाओसचे प्रस्ानपत झालेलया राजयाचे ना्व चने ला असे होत.े
अनरकांश लोक मूळचे िनक्षर चीनमरून आलले े लाओ ते्ील लोक मरे ्वंशाचे होते. कबोनडयातील भारतीय
्वंशाचे लोक आहते . लाओसमरील राजयाचे ना्व लाओ संसकृतीचा प्रभा्व चेनला काळापासून निसनू यते ो. चेनला
सागं असे होत.े हे राजय इस्वी सनाचया चौिावया राजयाचया ससं ्ापकाचे ना्व िसु रा जय्वमणन् असे होते.
शतकापासनू अठरावया शतकापयतंय अशसतत्वात होत.े इस्वी सन ८०२ मधये तयाचा राजयानभरेक झाला.
एकोनरसावया शतकात ्ायलडं ने केलेलया आक्रमरापढु े तयाचया राजरानीचे ना्व हररहरालय होत.े
लाओ सांगचा नटका्व लागला नाही. एकोनरसावया
शतकाचया उततराराण्त लाओसमरील शवहएननशएन य्े े चने ला राजयाचया राजांनी पुढील ५०० ्वरातंय
पुनहा एकिा च लोकानं ी तयाचं े प्रशासकीय क शवहएतनामपासून मयानमार आनर उततरले ा चीनपययंत
प्रस्ानपत केले. राजयाचा न्वसतार कले ा. हे साम्ाजय मरे साम्ाजय
महरनू ओळखले जात.े सात्वा जय्वमण्न या राजाचया
आग्ये आनशयातील इतर िेशापं ्रमारेच कारनकिथीनतं र मरे साम्ाजयाला उतरती कळा लागली
आनर इस्वी सनाचया पंररावया शतकात ्ायलडं मरील
अयरु ्ाचया राजानं ी मेर साम्ाजयाचा पूरण् पाडा्व केला.
इस्वी सनाचया अकरावया शतकातील िुसरा
सयू ््ण वमण्न आनर बारा-तेरावया शतकातं ील सात्वा
जय्वमनण् यांची कारकीिण् कबोनडयातील मंनिरस्ापतयाचया
दृष्ीने अतयतं महत््वाची होती. िुसऱया सयू ्ण्वम्नण ने
यशोररपरू या राजरानीचया शहरात जगन्व यात
अकं ोर्वट हे न्वषरुमनं िर बारं ले. तयाचे क्षते ्फळ सुमारे
५०० एकर महरजचे सुमारे २ चौरस नकलोमीटर इतके
आहे. मु य प्र्वशे द्ार पश्चमले ा असनू मनं िराभो्वती
२०० मीटर रुिीचा प्रचंड मोठा खंिक आह.े मंनिराचया
कोरी्व नशलपांमधये आग्ेयेकडील नभंती्वर असलले े
समु मं्नाचे नशलप प्रनसद् आह.े
97
अकां ोरवट मणां दर
सूय्ण् वमनण् चया मतयूनतं र काही ्वरानयं ी चंपाचया राजाने मलणे श्य्य आणि इाडं ोनेणश्य्य : यरु ोपीय लोकाचं या
अंकोर्वट्वर हल्ा कले ा आनर अंकोर्वटची नासरूस आगमनाआरी मलने शयामधये तीन प्राचीन राजये होऊन
केली. पुढे अकं ोर्वटचे रूपांतर बौद् मंनिरामधये झाल.े गेली. ्वायू पुरारात मलयद्ीप या ना्वाने मलने शयन
द्ीपकलपाचा उल्ेख केलेला आढळतो. सातवया
सातवया जय्वम्णनने मेर साम्ाजयाची आरीची शतकात होऊन गले ेला इ-शतसगं /नय-नजगं या नचनी
राजरानी यशोररपरू पासून ज्वळच अंकोर्ॉम ही न्वी बौद् नभकखनू े मलायु राजयाला भेट निली होती.
राजरानी बारं ली. तयाने बौद् रमा्णचा स्वीकार केला टॉलेमीने तयाचा उल्खे मलेउ कोलान आनर गोलडन
होता. अंकोर्ॉम शहराचे ननयोजन, जलवय्वस्ापन केसणन् ीझ (सु्वरदण् ्ीप) असा कले ा आहे. तजं ा्वर
आनर स्ापतय यामं धये मरे शलै ीचया पररप तचे ा ये्ील बहिी््वर मनं िरातील कोरी्व लेखात तयाचा
प्रतयय येतो. अंकोर्ॉमचा मधय्वतथी नबंिू महरजे बयोन उल्ेख मलयै ुर असा केलले ा आह.े चोळ राजा राजंे
मंनिर . बयोन मनं िर हे मरे ू प्व्तण ाचे प्रतीक आह.े बयोन याने पराभूत कले ले या राजयांपकै ी ते एक राजय होते.
मंनिररूपी मेरू प्वतण् ाला र्वीचया स्वरूपात मधय्वतथी चीनचया िरबारी िप्तरामं धयहे ी मलायचु ा उल्खे
ठे्वून, समु म्ं न करराऱया ि्े व आनर िान्व याचं या आढळतो.
नशलपाकतृ ी मंनिराचया िनक्षरके डील प्र्वशे मागाण्चया िोनही
बाजूंना पहायला नमळतात. शहराचया भो्वती असराऱया १. श्रीणवि्य : हे राजय आग्ेय आनशयातील
खंिकातील पारी ईसट बरे आनर ्वेसट बरे या एकमेकांशी सपराण् करराऱया राजयांमधये प्रबळ ठरल.े या
ना्वाचं या िोन जलाशयांमरून येते. याच जलाशयामं रनू राजयाचा उगम सुमात्ामधये झाला. मलायु आनर तयाचया
अकं ोर्ॉम, अंकोर्वट आनर तयाचं या पररसरातील इतर शेजारची तुलनने े िुबण्ळ असलेली राजये हळूहळू श्ीन्वजय
अनके मनं िरानं ा पारीपरु ्वठा होत असे. अंकोर्ॉमचया राजयामधये समान्वष् झाली. अकरावया शतकात चोळानं ी
प्र्वेशद्ारा्वरील नशखरे तयाचं या ्वनै शषट्यपूर्ण शैलीसाठी कले ले या आक्रमराला त ड िते ाना श्ीन्वजय राजय िबु ण्ळ
प्रनसद् आहेत. ही नशखरे नकनचत शसमत करराऱया झाले. चौिावया शतकात मलायुचा श्े वटचा राजा
मान्वी चहे ऱयाचया आकाराची आहते . आकाराने प्रचंड परम्े ्वरन उफक् इसकिर शाह याने मलायातील पनहलया
असराऱया या चेहऱयाचं ी बारं री अनके िगड ्वापरून सुलतानशाही राजयाची स्ापना केली.
केलेली आह.े तयांतील प्रतयेक िगडाचे काती्व काम
चेहऱयाचया आकारानुसार करून घऊे न, मग ते िगड २. मि्णहत : तेरावया शतकामधये प्ू व्ण जा्वामधये
एकमके ांमधये बस्वनू , हे चेहरे साकारलेले आहेत. मजपनहत ना्वाचे राजय उिय पा्वल.े हे भारतीय
ससं कतृ ीचा प्रभा्व असरारे शे्वटचे राजय होते. या
अकं ोर्वट, अंकोर्ॉम आनर तयाचं याभो्वतीचा राजयाचया ससं ्ापकाचे ना्व न्वजय असे होते. या राजाने
पररसर हा यनु से कोने जागनतक सासं कनृ तक ्वारसा महरनू कुबलाई खानाला जा्वामरनू हाकलनू िणे यात यश
जाहीर कले ले ा आह.े नमळ्वले आनर इंडोनने शयातील जा्वा, बाली आनर इतर
98
अणधक म्यणहतीस्यठी : इ-शतसंग/नय-नजंग ओळखला जातो.
भारतात येणयापू्वथी आनर चीनला परत जाताना ४. मतर्यम : मतराम ना्वाची एक समकालीन
िोनही ्वळे ा इंडोनने शयातील समु ात्ा या बेटा्वर
्ाबं ला होता. नत्े राहून तो ससं कतृ वयाकरर सतता जा्वाचया पू्वण् भागात होती. संजय ना्वाचा राजा
नशकला होता. सुमात्ातील राजयाचा उल्खे तयाने या राजयाचा ससं ्ापक होता. मतराम राज्वटीचया
नशली फोशी महरजे श्ीन्वजय या ना्वाने कले ा काळात महाभारत आनर हरर्वंश या ्ं ाचं ी
आहे. नत्लया राजाने तयाला मलायलु ा पाठ्वले जा्वानीज भारेत भारातं रे झाली. प्राचीन जा्वानीज
होते. मलायु य्े े तो िोन मनहने रानहला. तयाचया भारते ील कावयरचना शािणलू् न्वनक्रनडत सार या संसकतृ
परतीचया प्र्वासातही तो मलायु य्े े गेला होता. ्वततामधये बांरलले या आहेत. तयांना काकन्वन असे
परंतु मरलया ्वीस ्वरांचय या काळात मलायुचे ना्व महटले जात.े
श्ीन्वजय झाले असलयाचे तयाने नमिू केले आहे.
श्ीन्वजयमधये एक हजाराहूनही अनरक बौद् इडं ोनेनशयातील ्वायांग या ना्वाने ओळखला
नभकखू संसकतृ नशकणयासाठी राहत असलयाचेही जारारा ्ायानाट्याचा खळे न्वशरे प्रनसद् आह.े हा
तयाने नमिू केले आहे. खळे न्वनशष् पद्तीने बन्वलेलया कातडी नक्वा
लाकडी पुत ा ्वापरून कले ा जातो. तयामधये महाभारत
अणधक म्यणहतीस्यठी : सुमात्ामधये अनेक आनर रामायरामरील क्ा सािर कले या जातात.
कोरी्व लखे नमळालेले आहते . ते प्राचीन मलायु रामायर, महाभारतातील क्ाचं या आरारे कला्वतं ाकं डून
भारते असनू तयासाठी पल््व ा ी नलपीचा रंगमंचा्वर सािर कले े जारारे नतयनाट्यही ्वायागं या
(तनमळ ा ीचे एक रूप) ्वापर कले ा आहे. ना्वाने ओळखले जाते.
काही बेटा्ं वर आपले ्वच्सण ्व प्रस्ानपत करून मजपनहत व्य्य्यगां छ्य्य्यन्यट्
राजयाचे साम्ाजयात रूपांतर कले .े परं रावया आनर
सोळावया शतकामधये उियाला आलले या इसलामी इडं ोनने शयात नहिं ू, न्वशेरत शै्व संप्रिायाची मनं िरहे ी
राजयामं ुळे मजपनहतचे अशसतत्व हळहू ळू सपं षु ्ात आले. बारं ली गेली. तयामधये प्राबं नान य्े ील मनं िर समूह खपू
महत््वाचा मानला जातो. या समूहातील मनं िरानं ा
३. शलै ने द्र : या जा्वामरील राजयाचे राजयकतदे जागनतक सांसकृनतक ्वारशाचा िजा्ण िेणयात आला आहे.
भारतातून आले होते, असे मत काही भारतीय तयातं ील प्रमखु मनं िर चडं ी* प्राबं नान नक्वा चडं ी
इनतहासकारानं ी मांडले होत.े परतं ु तयाबद्ल एकमत लारा/रारा ज ांग या ना्वाने ओळखले जात.े ते
नाही. इस्वी सनाचया आठवया ते न्ववया शतकात मतरामचा राजा िक्ष याने बांरले. हे मनं िर नश्वाचे असून
शलै ने सतता भरभराटीला आली. शैलेन राजे बौद् तयामधये िुगा्ण ि्े वीची एक संुिर मतू थी आह.े नतला
रमा्चण े अनयु ायी होत.े तयांनी अनेक बौद् मंनिरे आनर स्ाननक लोक लारा ज ांग असे महरतात.
सतूप बांरल.े तयात मधय जा्वातील बोरोबुिरु चा सतपू
स्ापतय, नशलपकला आनर बौद् तत््वज्ानाची
अनभवयक्ती या स्वच्ण दृष्ीने अिन् ्वतीय आहे. तयाला
जागनतक सांसकृनतक ्वारशाचा िजा्ण िेणयात आला आहे.
शलै ें काळात मधय जा्वातील नडएंगचया पठारा्वर
बांरलले ा नहिं ू मनं िरांचा समहू नडएंग मंनिरे या ना्वाने
99
*‘चंाडी’ महणिे मंाजदर. याचा इनतहास आपर पानहला. बौद् रमाणच् ा प्रसार
आनर वयापार याचं यामळु े भारतीय ससं कतृ ीचया
अशा रीतीने या आनर याआरीचया पाठात भारताबाहरे चया प्रसारास सरु ु्वात झाली. तया इनतहासाने
भारताबाहेरील िेशामं धये तया तया िेशातील संसकृतींचया इस्वी सनाचया सुरु्वातीपासनू मधययुगापययंतचा कालखडं
घडरीत भारतीय ससं कतृ ीने महत््वाची भनू मका बजा्वली, वयापलेला आहे.
अणधक म्यणहतीस्यठी : बौद् तत््वज्ानानुसार आहते . प्रतयके चौ्ऱयाभो्वती नशलपाकतृ ी असनू
न्व््वाचया अशसतत्वाचया तीन पात ा असतात : कोनाड्ामं धये बदु ्मतू थी आहेत. अनं तम पातळी्वर
(१) कामरातू (इच्ारूपी बंर) (२) रूपरातू तीन ्वत्णळु ाकृती चौ्रे आनर तयांचया कडने े
(आकाररूपी आनर नामरूपी बंर) (३) अरूपरातू जाळीिार सतूप आहते . तया सतूपांचया आत बुद्मूतथी
(बरं मकु ्तता). बोरोबुिुरचया सतपू ाची रचना या तीन आहते . स्वायतं श्े वटचया ्वतु्ळण ाकतृ ी चौ्ऱया्वर
पात ांचया संकलपने्वर आरारलेली आहे. पनहलया भरी्व सतूप आह.े अतयंत भवय असा हा सतूप इस्वी
िोन पात ा्ं वर क्रमाने लहान होत जारारे चौ्रे सन ८०० चया सुमारास बांरला गले ा.
बोरोबुदरु सत्ू
100
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्यय्ा य्यां्कै ी ्योग्य ््य्यया्य णनवडनू (क) न्यवे णलह्य.
णवध्यन ्ूिया कर्य. १. सम्ाट अशोकाचा पुत् -
१. बुद्घोर हा प्राचीन श्ीलकं ते होऊन गेलले ा २. लाओसमरील प्राचीन राजयाचे ना्व-
एक सुप्रनसद् .......... होता. ३. चाम्वशं ीय लोकांचे राजय -
(अ) न्वचार्वंत (ब) तत््वज् ४. मलायचु ा श्े वटचा राजा-
(क) राजा (ड) रमग्ण रु ू प्र.२ टी््य णलह्य.
२. पगान साम्ाजयाचा संस्ापक......... हा होता. १. चेनला राजय
(अ) कयांनझर्ा (ब) अन ् २. अंकोर्वट न्वषरुमंनिर
(क) अयुर्ा (ड) जय्वमण्न ३. मजपनहत राजय
३. कबोनडयाचे प्राचीन ना्व ........होत.े ४. चंपा राजय
(अ) कबुज िेश (ब) लाओस, प्र.३ ख्यलील प्र्न्यांची सणवसतर उततरे णलह्य.
(क) अकं ोर्वट (ड) सुमात्ा १. ्ायलडं मरील भारतीय संसकृतीचा प्रसार सपष्
(ब) चकु ीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. करा.
१. मयानमारमरील सतूप बांररीचा उतकृष् नमनु ा २. मयानमार आनर भारत यामरील सासं कनृ तक
- ््वेडगॉन पगोडा सबं रं ानं ्वरयी मानहती नलहा.
२. चपं ा राजयामरील शै्व मंनिरे - माइ सान उ्क्रम
३. कबोनडयातील जगन्व यात न्वषरुमंनिर
पाठामधये आलेलया जागनतक ्वारसास्ळाचं ी ना्वे
-अंकोर्वट शोरा. आतं रजालाचया (इटं रनेट) मितीने नचत्े नमळ्वा.
४. अंकोर्ॉमचा मधय्वतथी नबिं ू - नडएंग मनं िरे ्वासतचू े ना्व, नठकार, िशे `m§Mm तक्ता तयार करा.
101
१४. णदल्लीची सुलत्यनश्यही, णवि्यनगर आणि बहमनी र्यज्य
१४.१ भ्यरत्यतील र्यिकी्य ससथिती सतता अनरक न्वसतारीत झाली. कालांतराने तयाचे
१४.२ अरब आणि तकु ्यंाचे आक्रमि रूपांतर एका साम्ाजयात झाल.े हर्ण् वरण्नाचया साम्ाजयाचया
१४.३ अल्यउद्ीन खलिी आणि दवे णगरीचे ्य्यदव ऱहासानतं र उततर भारतात अनके ्ोट्या मोठ्या राजयांचा
१४.४ व्य्य््यर आणि व्यणिज्य उिय झाला होता. या राजयामं धये सतत सततासंघर्ण सरु ू
१४.५ शहरीकरि होता. परंतु या कालखडं ात उततर भारतात एक्त्ी
१४.६ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य, सम्यििीवन साम्ाजय ननमारण् झाले नाही. तेरावया शतकात भारताचया
१४.७ णवि्यनगर स्यम्र्यज्य या राजकीय शस्तीचा फायिा तकु आक्रमकांनी घेतला.
१४.८ बहमनी र्यज्य तया्वळे ी राजस्ानचे चौहान, कनोजचे प्रनतहार आनर
गढ्वाल (राठोड), बंुिेलखडं ाचे चिं ले , माळवयातील
भारताचया इनतहासामधये प्राचीन कालखडं ाचे परमार, गोरखपूरचे कलचुरी, नत्पुरीचे कलचरु ी (मधय
मधययगु ात झालले े संक्रमर हे न्वन्वर क्षते ्ातील बिलांमधये प्रिशे ), गजु रातमरील चालकु य (सोळकं ी), बगं ालमरील
प्रनतनबनं बत झालले े निसते. राजकीय, सामानजक, पाल अशी अनेक राजघरारी अशसतत्वात होती. तयानं ी
आन्क्ण , रानमकण् , सासं कृनतक अशा स्वण् क्षते ्ातं हे तुकांचय या आक्रमराचा प्रनतकार केला. परतं ु आपापसातील
संक्रमर घडून आले. संघरा्मण ुळे तयांचा परकीय आक्रमकापं ुढे ननभा्व लागला
नाही.
म्यहीत आहे क्य तुमह्यंला ्य ?
एखािे यगु ठरा्वीक काळी सपं ते आनर १४.२ अरब आणि तकु ्यंाचे आक्रमि
िुसऱया यगु ाची सरु ु्वात होत,े असे प्रतयक्षात घडत उमायि घराणयातील महु ममि नबन कानसम याने
नाही. न्वे यगु सुरू झाले तरी जुनया यगु ाचया इ.स.७१२ साली नसरं ्वर आक्रमर कले .े तयाने
काही परपं रा अशसतत्वात राहतात आनर नसरं पासून मलु तानपययंतचा स्व्ण प्रिेश नजकं फून घेतला.
तयाबरोबरीने न्वीन परपं रा उियाला येत असतात. मुहममि-नबन-कासीमचया नतं र भारतातील अरबाचं ी
तयानुसार इनतहासात कालखंडाची कलपना माडं ली सतता शस्र रानहली नाही.
जाते. परतं ु एखाद्ा यगु ाची सरु ु्वात आनर तयाचा भारतात इसलामची सतता तुकायंनी रुज्वली. तयानं ी
अतं अशी न्वभागरी तयांतील स्लकालाचया भारता्वर अनके आक्रमरे केली. भारतातील कोरतीही
बिलराऱया सिं भाणम् ळु े कररे कठीर जात.े सतता या आक्रमरांचा यशस्वी प्रनतकार करू शकली
नाही. तकु ायंनी भारतातील प्रचडं सपं तती लटु ून नले ी.
१४.१ भ्यरत्यतील र्यिकी्य ससथिती अनेक राजये नष् कले ी ्व इसलामी सतता स्ापन केली.
प्राचीन कालखंडातील काही राजघरारी मधययगु ीन अफगानरसतानमरील गझनीचया राजयाचा सलु तान
कालखडं ातही अशसतत्वात रानहली ्व तयाचबरोबर न्वीन सबक्तगीन याने अकरावया शतकात पंजाबचया जयपाल
सततांचा उिय िखे ील झाला. िनक्षर भारतातील चोळ राजा्वर हल्ा कले ा. हे राजय नहिं कु ुश प्वत्ण ापासनू ते
राजयाचे रूपातं र मधययगु ीन कालखंडात साम्ाजयात झाले नचनाब निीपयंतय होते. सबक्तगीनचया मतयूनतं र तयाचा
होत.े पाडं ्, पल््व इतयािी सतताचं ा पराभ्व करून पतु ् महमिू हा गझनीचा सुलतान बनला. संपततीची लटू
न्वजयालय ना्वाचया राजाचया कारनकिथीपासून चोळांची कररे आनर इसलाम रमा्चण ा प्रसार कररे या उद्ेशाने
तयाने भारता्वर एकफरू १७ स्वाऱया (इस्वी सन १००१
ते १०१८) कले या.
102
खबै रसखडंा
अणधक म्यणहतीस्यठी : अफगानरसतानातून महमिू , बाबर, नानिरशाह, अहमिशाह अ िाली
पानकसतानात प्र्वशे करणयासाठी नहंिुकुश प्वण्त इतयािींचया भारता्वरील स्वाऱया याच मागाणन् े
ओलांडून या्वा लागतो. हा मागण् खैबर शखंडीतून झालया. न्वसावया शतकात न नटशानं ी रेल्वेमागण्
जातो. ही शखंड भारताचया इनतहासात अतयतं बारं ला. तया मागाच्ण े श्े वटचे स्ानक पानकसतानातील
महत््वपरू ण् ठरली आह.े प्राचीन काळी भारताचा पेशा्वर शहराचया ज्वळ असलले े जामरूि हे होते.
मधय आनशयाशी चालरारा वयापार या शखडं ीमागदे जामरूिपासनू खबै र शखडं ीचया चढरीला सरु ु्वात
चाले. पनशयण् ाचा सम्ाट िायु्णश याचयानतं र नसकिर होते. हा माग्ण समु ारे ५२ नक.मी. चा आहे. तया्वर
याच मागा्णने भारतात आला. मधययगु ात गझनीचा ३४ बोगिे ्व लहानमोठे ९२ पलू आहेत.
गझनीचया महमूिनतं र भारता्वर मुहममि घोरीचया साम्ाजय ननमारण् करणयात यश नमळ्वल.े एकीचा अभा्व,
आक्रमरांची मानलका सुरू झाली. तो अतयंत न्वखुरलेलया सतता, राष्ट्भा्वनेचा अभा्व, खड्ा सैनयाची
महत््वाकाकं ्षी होता. भारताची संपतती लुटणयाबरोबरच कमतरता, तुकायचं ी कुटील राजनीती आनर युद्ामरील
भारतात अापले राजय स्ापन कररे हा तयाचा मु य आक्रमकता या काररामं ळु े भारतातील राजयानं ा तुक
उद्ेश होता. राजपतू राजा पर्वीराज चौहान याने तयाचा आक्रमरासमोर माघार या्वी लागली.
प्रनतकार केला. तया िोघांमधये िोन युद्े झाली. तयाला
तराईची युद्े महरतात. िुसऱया तराईचया युद्ात महु ममि घोरीने गुलाम असलेलया कुतबु दु ्ीन ऐबक
पर्वीराज चौहानचा पराभ्व झाला. तया पराभ्वानंतर याला निल्ी आनर आजूबाजूचा प्रिेश निला. मुहममि
राजपुतांना एकत् करू शकरारे प्रभा्वी वयशक्तमत्व रानहले घोरीचया मतयूनतं र कतु बु ुद्ीन ऐबक निल्ीचा पनहला
नाही. मुहममि घोरीने नसंरपासून बगं ालपययतं तकु सुलतान झाला. हाच गलु ाम घराणयाचा संस्ापक होय.
103
१४.३ अल्ल्यउद्ीन खलिी आणि दवे णगरीचे खनजनया्वर तार पडत होता. सनै य ्व सने ानरकारी यांना
्य्यदव नवया मोनहमेमधये गुतं ्वरे आ्व्यक होते. या स्वण् गोष्ी
तयाचया िनक्षरके डील स्वारीस काररीभूत ठरलया.
कतु बु ुद्ीन ऐबकानंतर अलतमश हा निल्ीचया
गािी्वर आला. तयाचया मतयूनंतर तयाची मलु गी रनझया खलजी घराणयानतं र निल्ी्वर तघु लक घराणयाने
निल्ीची सुलतान झाली. अलतमशने रनझयाला राजय कले े. तया घराणयातील मुहममि नबन तुघलकची
बालपरापासूनच राजयकारभाराचे नशक्षर निले होते. ती कारकीि्ण महत््वाची ठरली. राजरानीचे स्लांतर आनर
कतब्ण गार, पराक्रमी आनर प्रजानहतिक्ष होती. प्रसगं ी ती चलन वय्वस्ेतील बिल या मु य गोष्ी तयाचया
लषकरी मोनहमाचं े नते त्व करत अस.े निल्ीचया गािी्वर अपयशाला काररीभतू ठरलया. तां याची नारी पाडरारा
आलले ी ती पनहली आनर एकमे्व सत्ी होय. रनझयानतं र तो पनहला सुलतान होता. निल्ी्वरून िे्वनगरीला
निल्ीचया गािी्वर आलले ा महत््वाचा सुलतान बलबन राजरानीचे स्लातं र करणयाचे तयाने ठर्वल.े राजयाचया
होता. सोईचया दृष्ीने राजरानीचे नठकार बिलरे चकु ीचे ठरत
नाही, परंतु महु ममि तघु लकाचा हा ननरण्य चुकीचा
गलु ाम ्वंशाचा असत झालया्वर खलजी ्वंशाचा ठरला. िळर्वळराचा अभा्व, वयापाराची हानी,
उिय झाला. अल्ाउद्ीन खलजीने ि्े वनगरीचया याि्वां्वर जनतेची नाखुरी या स्व्ण काररामं ळु े या ननर्यण ाला
आक्रमर कले े ्व प्रचडं सपं तती हसतगत केली. अपयश नमळाले ्व तयाने आपली राजरानी ि्े वनगरीहून
पनु हा निल्ीला हल्वली. सलु तानाची ्व राजयाची
िनक्षरेतील िे्वनगरी हे संप शहर होते. िे्वनगरी्वर प्रनतष्ठा यामुळे खाला्वली.
रामिे्वराय याि्व हा राजा राजय करत होता.
अल्ाउद्ीनने ि्े वनगरी्वर अचानक इ.स.१२९६ मधये तमै ूर या मधय आनशयातील मंगोल* सततारीशाने
हल्ा चढ्वला. अचानक झालेलया आक्रमरापासून नासरूद्ीन महमूि याचया काळात भारता्वर स्वारी कले ी
स्वत चा बचा्व करणयासाठी रामि्े वरायाने ि्े वनगरीचया आनर तुघलक घरारे संपषु ्ात आले. तयाचया निल्ीतील
(िौलताबाि) नकललयात आश्य घेतला. अल्ाउद्ीनने अनुपशस्तीत मघु लांनी स्वारी करून पंजाब नजंकला ्व
नकललयाला ्वेढा घातला. शहरात लटु ालूट कले ी. ते निल्ीपयंयत यऊे न पोचले.
नकललयातील रानयसाठा सपं त आला होता. रामि्े वरायाला
अखरे तयाचयाशी तह करा्वा लागला. अल्ाउद्ीनचा *भारतातील मघु ल राजयकतते सवतःला मधय आजशयातील मांगोल
न्वजय झाला आनर रामि्े वरायाकडनू तयाला ि्े वनगरीचया राजयकतयााचं े वाशं ि समित असत.
आसपासचा प्रिेश आनर प्रचडं वय नमळाल.े
या काळात िनक्षरेत एक महत््वाची घटना घडली.
इ.स.१३१२ चया सुमारास अल्ाउद्ीनने आपला मुहममि तुघलकाला िनक्षरते आपले साम्ाजय उभारणयात
मोचाण् पुनहा िनक्षरके डे ्वळ्वला. पुढील काळात यश आले नाही. परतं ु तयाचयाच काळात िनक्षरते िोन
िे्वनगरीचा राजयकता्ण रामि्े वराय याने अल्ाउद्ीनला न्वी राजये उियाला आली होती. ती महरजे न्वजयनगरचे
खडं री िणे याचे बंि करताच तयाने आपला सरिार मनलक आनर बहमनी राजय. न्वजयनगरची स्ापना होऊन
काफूरफ याला िनक्षरेकडे र्वाना कले े. अल्ाउद्ीनचया सुलतानशाहीचया न्वरोरात एक प्रबळ राजय उियास
या िनक्षर स्वारीला राजकीय आनर आन्णक् काररे आले होते.
होती. ि्े वनगरीचा बिं ोबसत करून आन्णक् प्र्न
सोड्वणयासाठी संपतती गोळा करर,े हे महत््वाचे कारर तुघलकानतं र निल्ीचया गािी्वर सययि घराणयाची
होत.े तसचे आपलया राजयन्वसतारासाठी अल्ाउद्ीनने सतता होती. सययि घराणयानंतर लोिी घराणयाची सतता
सैनयसं या ्वाढ्वली होती. मोठ्या सं यने े कायमस्वरूपी स्ापन झाली. इ ाहीम लोिी हा शे्वटचा सुलतान
खडे सनै य उभाररारा अल्ाउद्ीन हा पनहला सुलतान ठरला. तयाचया स्वभा्विोरामळु े तयाला अनके शत्ू
होता. बाजारभा्व ननयतं ्रासाठी तयाने काही नवया ननमारण् झाले. अफगार सरिारही तयाचे न्वरोरक बनले.
आन््कण सरु ाररा राब्वलया होतया. तयामळु े राजयाचया पंजाबचा सभु ेिार िौलतखान लोिी काबलू -किहारचा
104
सततारीश बाबर यास इ ाहीम लोिीन्वरुद् पाचारर या प्रिेशांमरून होत असे. म ा आनर एडन ये्ून पो्वळ,े
कले .े स.स.१५२६ मधये बाबराने इ ाहीम लोिीचा पारा, नशस,े तुरटी, केशर, सोने ्व चांिी हे रातू यांची
पाननपतचया पनहलया लढाईत पराभ्व कले ा आनर आयात कले ी जाई.
तयाचबरोबर सुलतानशाहीचा श्े वट झाला आनर भारतात
मघु लाचं ी सतता सरु ू झाली. ही म्यणहती तमु ह्यलां ्य नक्ी आवडेल :
अमीर खुसरौ हा फारसी भारेत रचना कररारा
१४.४ व्य्य््यर आणि व्यणिज्य प्र यात क्वी ्व न्वद्ान होता. निल्ीचया
सलु तान राज्वटीत शते ी हाच ब सं य लोकाचं ा राजिरबारात बलबन या सुलतानाचया राज्वटीत
वय्वसाय होता. शते ीचे उतप ्व तया्वरील महसूल हेच राजक्वी महरनू तयाचे आयुषय वयतीत झाले.
प्रमखु राजयाचया उतपािनाचे सारन होत.े तयाबरोबर या तयाचया नलखारातनू तयाने ढाकयाचया मलमलीचे
काळात कापड उद्ोग खपू मोठ्या प्रमारा्वर चालू ्वर्णन केले आह.े तो महरतो, मलमल इतकी
होता. निल्ी, आ ा, लाहोर, मलु तान, बनारस, पाटरा, तलम असते की शभं र हात मलमल डोकयाला
खंबायत, बऱु हारपूर, िे्वनगरी ही तया काळातील कापड गुंडाळली तरी तयातून डोईचे कसे निसनू येतात.
उद्ोगाची प्रमुख क े होती. सतु ी कापडाची ननयातण् इतकी तलम असली तरी नतचया मजबुतीचे ्वरण्न
बगं ाल ्व गजु रातमरून मोठ्या प्रमारात होत असे. तयात िेखील तो पुढील श िांत करतो, शंभर हात
मलमल, तागाचे कापड, सटीन ्व नकनखाप (जरीचे लाबं ीची मलमल सईु चया न् ातून आरपार जाऊ
कापड) यांचा समा्वेश असे. शकते. पर तयाच सुईने तया मलमलीस न्
या काळात कापड रगं ्वणयाचया उद्ोगास महत््व पाडता यते नाही. ततकालीन कारानगरी ्व
आले होत.े गो्वळक डा, अहमिाबाि, ढाका इतयािी कापड उद्ोग क्े वढ्ा परमो नबंिसू पोचला
नठकारी या उद्ोगांची क े होती. रातू उद्ोग, साखर होता, हे या्वरून सपष् होत.े
उद्ोग, चमयोद्ोग असे न्वन्वर प्रकारचे उद्ोगरिं े तया सुलतानशाहीचया काळात चलन वय्वस्ेत मलू गामी
्वेळी चालत असत. या काळात भारतात कागिाचे बिल घडनू आले. नाणयां्वर आता िे्वी-ि्े वताचं या
उतपािन होऊ लागल.े नचधं या ्व झाडाची साल यापं ासनू प्रनतमेऐ्वजी खनलफांची ्व सलु तानाचं ी ना्वे कोरली जाऊ
कागि तयार केला जात असे. का्मीर, नसयालकोट, लागली. नारे पाडणयाचे ्वर्,ण टाकं साळीचे नठकार
निल्ी, गया, नबहार, बंगाल ्व गजु रात या प्रिेशातं इतयािी तपशीलही अरेनबक नलपीमधये कोरले जाऊ
कागि नननम्तण ीचा उद्ोग चालत असे. लागले. नाणयांचया ्वजनासाठी तोळा हे प्रमार प्रचनलत
सलु तान राज्वटीत भारताचया अतं गण्त वयापाराची झाले.
्वाढ झाली. आठ्वड्ाचा बाजार ्व मंडई यामरून स्ाननक
वयापार चालत असे. वयापारी मालाची मोठी उलाढाल मुहममद णबन तघु लक्यची न्यिी
होत असलयाकारराने वयापारी पठे ांचा उिय झाला. निल्ी,
मुलतान, जौनपरू , बनारस, आ ा, पाटरा या वयापारी
पठे ांतून भारतीय तसचे परकीय वयापारी माल उचलत
असत. तो खषु कीचया नक्वा नद्ांचया मागा्नण े बंिरापयंयत
नते असत. ते्ून तो इरार, अरबसतान, चीन इतयािी
िशे ांकडे समु ी मागानण् े जात अस.े यामधये प्रामु याने सुती
कापड, मलमल, रगं ीत कापड, संगु री तेल, नीळ, साखर,
कापसू , आल,े सठंु इतयािी ्वसतंचू ा समा्वशे अस.े भारतात
घोड्ांची आयात कले ी जाई. ती इराक, तकु ्सक तान, इरार
105
सहि ि्यत्य ि्यत्य : सुलतान राज्वटीत १४.६ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य, सम्यििीवन
आन्कण् क्षेत्ात काही प्रयोग केले गले .े सुलतानी राज्वटीचे राजकीय जी्वना्वर जसे
अल्ाउद्ीन खलजीने बाजारा्वर प्रशासकीय पररराम झाले, तसचे रानमक्ण आनर सासं कृनतक
ननयंत्र आरणयाचा प्रयोग केला होता. या जी्वना्वर िेखील झाल.े भारतीय कलचे या क्षते ्ात काही
प्रयोगात बाजारातील रानय, भाजीपाला, फळे, न्वीन पैलंूची भर पडली. उिा., रनझया सुलतान
ननतयोपयोगी ्वसतू तसेच गुलाम, घोडे इतयािींचे संगीतकार ्व गायकांना बनक्षसे िऊे न प्रोतसानहत करत
भा्व ननश्चत कले े गेले. तयाच नकमतीत अस.े बलबन हा स्वत: एक संगीतकार होता. तयाने
वयापाऱयांना ्वसतू न्वकणयाची सक्ती कले ी गेली. इरारी सगं ीत आनर भारतीय सगं ीत याचं या सयं ोगातनू
िुषकाळाचया काळात ननयंनत्त िरात ्वसतू अनेक न्वीन रागांची नननमत्ण ी केली होती. बलबनचया
बाजारात उपल र करून िेणयाचे काम सरकार िरबारात अमीर खसु रौ ्व अमीर खास यांसारखे अनके
करत असे. तयासाठी शते कऱयांना ्व वयापाऱयांना प्रनसद् क्वी आनर संगीतकार होते.
गरजेपरु ते रानय ठ्े वून उरलेले स्व्ण रानय सरकारला सफु ी सतं ांचा सगं ीतकलचे या न्वकासामधये मोठा
कमी िरात न्वका्वे लाग.े या प्रयोगात शेतकरी ्वाटा होता. ्वाजा माेईनुद्ीन नच्ती यांचे अनुयायी
्वगाणच् ी स्वांयत जासत नपळ्वरकू होऊ लागली. निल्ी िरबारात रोज संधयाकाळी कव्वालीचा कायणक् ्रम
करत असत. कव्वाली हा संगीतातील प्रकार तया्वळे ी
१४.५ शहरीकरि बराच लोकनप्रय होता. जौनपूरचा सेनशहा शारुखी याने
शहरांचा उिय आनर असत ते्ील राजकीय आनर याल गायकी न्वकनसत करून सगं ीतात मोठे योगिान
सांसकनृ तक घडामोडीं्वर अ्वलंबनू असतो. शहरीकरराची निल.े
प्रनक्रया ही न्वशेरत राजकीय आनर आन्कण् न्वकासाशी इसलामी राजयकतयानयं ी भवय मनशिी, िगदे ्व कबरी
जोडली जात.े राजयकतयाचंय ी शहर ्वस्वणयात ्व तयाचया याचं ी नननम्णती कले ी. इरारी स्ापतय आनर भारतीय
न्वकासात महत््वाची भूनमका असत.े इ न खलिनू या स्ापतय याचं ा मनोहर सगं म तयाचं या स्ापतयशैलीत
अरब इनतहासकाराचया मत,े राजयकतयाचयं या रोररातून निसून येतो. इसलामी शैलीचया इमारती बांररारा
वयापाराला चालना नमळत असते. काही शहरांना कतु ुबुद्ीन ऐबक हा पनहला शासक होता. तयाने
प्रशासनाचे क नक्वा ते्ील मागरी असलले या न्वजयाचे समारक महरनू कुव्वत-इ-इसलाम ही मशीि
उतपािनामळु े महत््व प्राप्त होत.े निल्ी य्े े बारं ली. मेहरौली य्े ील कतु बु नमनार हे
सलु तानशाहीचया काळात शहरीकरराचया प्रनक्रयले ा भारतीय इसलामी स्ापतयाचे सुप्रनसद् उिाहरर आहे.
चालना नमळाली. तेरावया शतकाचया अखरे ीस निल्ी कुतबु दु ्ीन ऐबक याचया काळात कुतबु नमनारचे बांरकाम
ही सुलतानाचं ी राजरानी महरनू आकारास येऊ लागली. सुरू झाले आनर अलतमशचया काळात ते परू ्ण झाल.े
खलजी घराणयातील अल्ाउद्ीन खलजीने नसरी हे नतं रचया काळात कुतबु नमनारचया पररसरात अनेक इमारती
शहर उभारल.े तघु लक घराणयातील सलु तानांनी बारं लया गेलया. तयामं धये ्व अल्ाउद्ीन खलजीने
तघु लकाबाि , जहापनहा आनर नफरोजाबाि ही तीन अलाई िर्वाजा ्व जमाअलखान मशीि या इमारतींचा
शहरे ्वस्वली. सययि आनर लोिी घराणयातील समा्वशे आह.े नफरोजशाह तघु लकाने निल्ी शहरात
सुलतानांनी आ ा शहरास आपली राजरानी बन्वले. या फतहाबाि आनर नहसार-इ-फीरुझ ना्वाचया इमारती
काळात अनेक ्ोटी-मोठी राजघरारी होती आनर बारं लया. तयाने अनके नकल्,े पूल, रमणश् ाळा, काल्वे
तयांचया राजरानयांचे स्वरूप िेखील ्ोट्या-मोठ्या बांरले. तघु लक घराणयातील सुलतानानं ी बांरलेलया
शहरासं ारखेच होते. वयापार आनर िळर्वळराची सारने इमारती भवय पर साधया होतया.
्वाढत गेली, तयातून शहराचं ा न्वकास होत गले ा. निल्ीचया सलु तानानं ी सानहतय नननमतण् ीस उततजे न
निल.े अरबांचया काळात आनर सुलतानांचया कारनकिथीत
106
१४.७ णवि्यनगर स्यम्र्यज्य
तरे ावया शतकाचया अखेरीस निल्ीचा सुलतान
अल्ाउद्ीन खलजी याचया आक्रमरांमळु े िनक्षरते ील
स्ाननक राजसतताचं ी आन्कण् घडी मोडकळीस येऊ
लागली. तया काळात हररहर ्व बु यानं ी न्वजयनगर
या न्वीन राजयाची स्ापना इस्वी सन १३३६ मधये
केली. राजा कषृ रि्े वराय
याचया कारनकिथीत
न्वजयनगरचया राजयाचा
न्वसतार झाला आनर
तयाचे साम्ाजय पश्चमेस
िनक्षर कोकरापासून
प्ू वदेस न्वशाखाप रपयतंय
आनर उततरसे कषृ रा
निीपासनू िनक्षरसे
कनयाकुमारीपययंत पसरल.े
तयाचा अामकु ्तमालयिा ककृष्िदेवर्य्य
कुतुबणमन्यर हा ्ं राजनीनतन्वरयी आहे.
अनेक वय्वहारोपयोगी ससं कतृ ं्ांचे फारसी भारते ननकोलो काटी हा इटानलयन प्र्वासी आनर अ िरू
अनु्वाि झाल.े गझनीचा महमूि याचया काळात भारतात रझाक हा इरारी प्र्वासी न्वजयनगर य्े े येऊन गले े होत.े
आलले या अलबरे ूनीने ससं कतृ भारचे ा अभयास करून तयांचे प्र्वास ्वततानत न्वजयनगरचया इनतहासाची
अनेक ्ं ाचं े अरबी भारेत भारांतर कले .े सुलतानांचया महत््वाची सारने आहते .
िरबारात सानहशतयक, क्वी यांना उिार आश्य नमळत
होता. सीररया, अरबसतान, इरार इतयािी िेशातनू अनके १४.८ बहमनी र्यज्य
न्वद्ान भारतात येत. तयांनाही सलु तानाचं या िरबारात
आश्य नमळे. कोशशासत् या ं्ाचे भारांतर तलु ी या इ.स.१३४७ मधये िनक्षरेतील काही सरिारानं ी हसन
कोशकाराने केले. सुलतानशाहीचया काळात अनेक गगं चू या नेतत्वाखाली सलु तान मुहममि तुलघकाचया
इनतहासकार होऊन गले े. तयापं कै ी हसन ननझामी, सनै यान्वरुद् उठा्व कले ा. तयानं ी िौलताबािचा नकल्ा
नझयाउद्ीन बरनी, अफीफ याह्या ही प्रनसद् ना्वे नजंकूनफ घेतला. हसन गगं नू े अल्ाउद्ीन बहमतशाह
आहेत. या काळात फारसी, अरबी ्व तकु या भारांचया नकताब घऊे न बहमनी राजयाची स्ापना केली.
एकत्ीकररातून उि्णू ही न्वी भारा िनक्षर भारतात उियास
आली. तयाने कना्टण क राजयातील गुलबगा्ण ये्े राजयाची
राजरानी स्ापली. तयाने राजयन्वसतारा्वर भर निला.
सलु तानशाहीचया काळात मुसलमानी समाज तुक,्क बहमनी सततचे या कालखडं ात महमूि गा्वान या ्वजीराने
उलमे ा, मुघल, अरब ्व भारतीय मसु लमान अशा अनेक सतता अनरक प्रबळ कले ी. तयाने सनै नकानं ा जहानगरीऐ्वजी
घटकांचा बनला होता. ब तेक सलु तान तुकक् ्व पठार रोख ्वेतन निले. महसलू वय्वस्ते सरु ाररा कले ी.
जमातीचे होते. अमीर उमरा्वांचा एक स्वतंत् ्वगण् ननमाणर् जनमनीची मोजरी करून शेतसारा ननश्चत कले ा.
झाला. या काळात मक्तबा (प्रा्नमक शाळा) आनर
मिरसे याचं ी स्ापना झाली. गा्वानला गनरत आनर ्वैद्क न्वरयात गती
होती. वयशक्तगत ं्सं ह करर,े नबिर य्े े मिरसा
स्ापन कररे यांमळु े तो समकालीनापं के ्षा ्वेगळा ठरला.
107
महमूि गा्वाननतं र बहमनी सरिारांमधये गटबाजी बहमनी राजयाचया अतं ग्तण असलेलया पाचही शाह्यानंा ी
्वाढीस लागली. परररामी बहमनी सतता िुबण्ल झाली. न्वजयनगरचा ननरा्णयक पराभ्व कले ा आनर ्वभै ्वसंप
न्वजयनगर ्व बहमनी यांचयामरील संघराच्ण ा बहमनी न्वजयनगर साम्ाजयाचा असत झाला.
राजया्वर प्रनतकलफू पररराम झाला. प्रातं ातील अनरकारी
अनरक स्वततं ् ्वततीने ्वागू लागल.े बहमनी राजयाचे सुलतानशाहीचया काळात भारताचया राजकीय ्व
न्वघटन झाल.े तयातनू ्वऱहाडची इमािशाही, नबिरची सामानजक जी्वना्वर िरू गामी स्वरूपाचे पररराम घडून
बरीिशाही, न्वजापरू ची आनिलशाही, अहमिनगरची आले. एका नवया नमश् ससं कतृ ीची नननम्तण ी झाली.
ननजामशाही ्व गो्वळक ड्ाची कतु बु शाही अशी बहमनी सुलतानशाहीचया असतानंतर उततरेत मुघलाचं े साम्ाजय
राजयाची पाच शकले झाली. इस्वी सन १५६५ मधये उियास आल.े तयाचा अभयास आपर पुढील पाठात
झालेलया तानलकोटचया लढाईत न्वजयनगरचया रामरायाचा कररार आहोत.
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलले ्य्य ््य्य्ाय य्य्ां कै ी ्योग्य ््य्याय्य णनवडनू २. इसलामी शैलीचया इमारती बारं रारा ..........
णवध्यन ्िू ाय कर्य. हा पनहला शासक.
(अ) नफरोजशाह तुघलक
१. बलबनचया िरबारात ......... हा राजक्वी (ब) कतु ुबदु ्ीन ऐबक
होता. (क) अल्ाउद्ीन खलजी
(अ) अलबरे ूनी (ब) तलु ी (ड) अकबर
(क) अमीर खसु रौ (ड) सेन शहा शारुखी
108
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. प्र.४ णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
१. राजस्ान - चौहान १. भारतात अरब सततेचा न्वसतार झाला नाही.
२. कनोज - प्रनतहार २. राजपतू राजयानं ा तकु आक्रमरासमोर माघार
३. बंुिेलखंड - चिं ेल या्वी लागली.
४. नत्परु ी - परमार
प्र.२ ्ढु ील घटन्य क्यल्यनकु ्रमे णलह्य. प्र.५ तुमचे मत नोंदव्य.
१. िसु ऱया तराईचया युद्ात पर्वीराज चौहानचा सलु तान राज्वटीत कापड उद्ोग भरभराटीला पोचला
होता.
पराभ्व झाला.
२. महु ममि तघु लकाने राजरानी निल्ीहून प्र.६ टी््य णलह्य.
१. खबै र शखंड
ि्े वनगरीला हल्वली. २. सलु तानशाही कालखंडातील नारी
३. गझनीचा सुलतान सबक्तगीन याने पजं ाबचया
प्र.७ अल्ल्यउद्ीन खलिीने देवणगरीच्य्य ्य्यदव्ां यवर
जयपाल राजा्वर हल्ा कले ा. आक्रमि करेले त्य्यची म्यणहती णदलेल्य्य मुद्द्यचंा ्य्य
४. कतु ुबदु ्ीन ऐबक निल्ीचा पनहला सुलतान आध्यरे णलह्य.
(अ) आक्रमराची काररे (ब) आक्रमर ्व घटना
झाला. (क) आक्रमराचे पररराम
प्र.३ सांकल्न्यणचत् ्िू ाय कर्य.
उ्क्रम
सलु तानशाही रनझया सुलतान या नहंिी नचत्पटान्वरयी मानहती
काळातील इसलामी नमळ्वा आनर तयाचे ऐनतहानसक दृशष्कोनातून परीक्षर
्वासतकु लचे या इमारती करा
109
१५. मुघलकालीन भारत
१५.१ भ्यरत्यतील मघु ल सतत्य शकले नाहीत. या सग ाचा फायिा घऊे नच मघु लांनी
१५.२ महसूल व्यवसथिेतील सधु ्यरि्य भारता्वर अनरसतता स्ापन कले ी.
१५.३ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य
१५.४ व्य्य््यर, उदोग, सम्यििीवन अणधक म्यणहतीस्यठी : मुघल अ््वा
१५.५ मघु ल स्यम्र्यज्य आणि दखखन मोगल हा मगं ोल या पनशय्ण न श िाचा
अप ंश आहे. मुघल मधय आनशयातनू आले
निल्ीचया सुलतानशाहीचा मघु लपू्वण् काळ हा होते. ते मंगोल राजयकता्ण चंगीजखान आनर तुक्क
भारतातील इसलामी सततचे ा पनहला कालखंड ठरतो. या तमै ूरलंग याचं े ्वंशज होते. आपलया प्ू वज्ण ाचं ा
कालखडं ाचा सन्वसतर अभयास आपर मागील पाठात मघु लानं ा अनभमान होता. तमै रू ने केलले या
कले ा. निल्ीचया त ता्वर शे्वटचा सुलतान लोिी भारता्वरील स्वाऱयांचया समतीने बाबराला
घराणयाचा होता. सुलतान इ ाहीम लोिी सतते्वर भारतात स्वारी करणयास प्रोतसानहत कले े होत.े
असताना बाबराशी झालले या युद्ात तो ठार झाला. बाबराचा जनम उझबने कसतान ये्े झाला. तो
तयानंतर निल्ीची सलु तानशाही संपुष्ात यऊे न त्े े मधय आनशयातील फरघाना प्रातं ाचा राजा होता.
मुघलांची सतता प्रस्ानपत झाली. सुलतानशाहीचया तयाने उततर भारतातील लोिी अफगाराचं ा
ऱहासानतं र साराररत: इ.स.१५२६ ते १७०७ िरमयानचया पराभ्व केला ्व मघु लांचे राजय भारता्वर
काळात मुघल सतता प्रबळ होती. या काळात मघु लांचे प्रस्ानपत कले .े मुघलानं ी भारता्वर तीन
राजय भारतात स्वण्त् पसरले होत.े कला ्वा म् यीन शतकांहून अनरक काळ राजय केले.
क्षेत्ांतील नननमत्ण ी, प्रशासन वय्वस्ा, परराष्ट् संबंर,
वयापार-उिीम आिी क्षते ्ातं ील भरभराट यांमुळे पाननपतचया ररागं रा्वर झालले या यदु ्ात बाबराचया
मुघलकाळाने समद्ीचा मोठा टपपा गाठलले ा होता. समोर इ ाहीम लोिीचे न्वशाल सैनय नटकफू शकले नाही.
वयूहरचनचे े कौशलय, शशक्तशाली तोफखाना, हेरखाते
१५.१ भ्यरत्यतील मुघल सतत्य आनर खबं ीर नेतत्व यांचया जोरा्वर बाबराने इ ानहम
सोळावया शतकाचया प्रारंभी भारताची राजकीय लोिीचा पराभ्व केला. बाबराने निल्ी य्े े सतता
घडी काहीशी न्वसकनळत होती. मुहममि तघु लकानंतर स्ापना कले ी. तयाचा प्रनतकार करणयासाठी मे्वाडचा
सलु तानशाहीला उतरती कळा लागली होती. निल्ीची राजा रारा सगं याचया नेतत्वाखाली राजपूत राजे एकत्
सुलतानशाही मोडकळीस यऊे न उततर, मधय ्व िनक्षर आल.े राजस्ानमरील खानआु ये्े झालले या लढाईत
भारतात अनेक स्वतंत् राजये ननमारण् झाली होती. बाबराने आपलया यदु ्कौशलयाचया जोरा्वर राजपुतांना
िनक्षरते ील बहमनी राजय पाच शाह्यांमा धये न्वभागले गेले पराभतू कले े. बाबरानंतर तयाचा ्ोरला पुत् मायनू
आनर िनक्षरेकडील न्वजयनगरचे राजय उतकराच्ण या त ता्वर आला. त्ानप नबहारमरील शेरशाह सरू याने
नशखरा्वर होत.े याच काळात पोतगु्ण ीजानं ी पश्चम केलले या पराभ्वामुळे मायनू ला राजयापासून ्वनं चत
नकनारप ीलगतचया भागात आपले बसतान बस्वणयास राहा्वे लागले.
प्रारंभ केला होता. मधययुगातील सतताचं ी परंपरागत
लषकरी वय्वस्ा न्वीन आक्रमरांना त ड िणे यास सम््ण शरे शाह सरू याने प्रशासनयंत्रते काही सुराररा
नवहती. अद्या्वत शसत्ासत्ांचा ्वापर भारतीय करू केलया. तयाने उततर भारतात न्वखरु लेलया अफगार
सरिारांना एकत् आरले ्व अफगाराचं ी सतता स्ापन
110
कले ी. शरे शाहचे ्वशं ज कतण्बगार नवहते. तयामुळे अकबरानंतर जहांगीर, शाहजहान आनर रंगजबे
शरे शाहचया मतयूनंतर मायूनने आपले गमा्वलले े राजय यानं ी निल्ीचे त त सम्ण्परे साभं ाळले. रगं जबे ाने
पनु हा नमळ्वले. राजयकताण् महरनू मुघलांचे साम्ाजय ि खनचया प्रिशे ात
न्वसतारणयासाठी सतत प्रयतन कले े. तयाची कारकीिण्
मायनू नतं र तयाचा पतु ् अकबर हा गािी्वर आला. सरहद् प्रातं ातील यदु ्,े उततर ्व िनक्षर भारतन्वरयक
तो बुिन् रमतता, सनहषरतु ा, खबं ीरपरा ्व रडाडी यांमुळे रोरर, क र रानम्कण रोरर, मराठा-मुघल सघं र्ण
स्वणश् ्ेष्ठ मुघल सम्ाट ठरला. बाबराने स्ापन कले ेलया इतयािींसाठी न्वशरे महत््वाची ठरली. रंगजबे ाची
राजसततेचे रूपातं र अकबराचया काळात ्वैभ्वशाली श्े वटची समु ारे पचं ्वीस ्वरेद िनक्षर नहंिसु ्ानात मराठ्याशं ी
साम्ाजयसततेत झाल.े तयाने काबूलपासनू बगं ालपयतंय ्व सघं रण् करणयात गले ी. या काळात िनक्षरेतील मराठ्यांचा
का्मीरपासनू ्वऱहाड-खानिशे ापयंतय आपली अनरसतता राजयन्वसतार, यरु ोपीय लोकांचा नहंिसु तानचया
ननमाण्र कले ी. या कालखडं ात मे्वाड अनरपती महारारा राजकाररातील हसतक्षपे या गोष्ींना सुरु्वात झाली.
प्रताप याचं याकडून अकबराला ती न्वरोर झाला. तयाचबरोबर मुघल सततेला उतरती कळा लागली.
अकबराला श्े वटपयतयं म्े वाड नजकं ता आले नाही. श्े वटी इ.स.१८५७ चया स्वातं यलढ्ात बहािरू शाहचया
तयामळु े साम्ाजयन्वसतार करत असताना अकबराने काळात मुघल सततचे ी अखरे झाली.
राजपतु ाबं रोबर सामोपचाराचे रोरर स्वीकारल.े नहिं सु तानात
मुघल सतता मजबतू करायची असेल तर य्े ील लोकांची १५.२ महसलू व्यवसथिेतील सधु ्यरि्य
मने न िुखा्वता मघु ल राजयाचा पाया भ म करता अकबराने शरे शाह सूर याने ननमा्रण कले ेलया महसूल
यईे ल हे अकबराचया लक्षात आले होत.े वय्वस्ते काही सरु ाररा कले या. तयामळु े मघु लाचं ी
111
महसलू वय्वस्ा अनरक नशसतबद् बनली. तयाने बलु ंाद दरव्यि्य - फतते्ूर णसक्री
जनमनीचे स्वदेक्षर करून जनमनीची प्रत्वारी केली.
तयानसु ार जनमनीची न्वभागरी सपु ीक, नापीक, बागाईत आतमचररत्ाचया फारसी हसतनलशखतामं धये इरारी
आनर नजराईत अशा चार प्रतींमधये करणयात यऊे शलै ीतील लघुनचत्े आहेत. अकबराचया काळात या
लागली. प्रतयके शेतकऱयाकडे असराऱया जनमनीचे क्षते ् नचत्कलेला अनरक उततेजन नमळाल.े तयाने आपलया
न ि्वले गेल.े जनमनीतील उतपािन ठर्वणयासाठी िरबारात कशु ल नचत्काराचं ी नेमरूक केली होती.
ततप्ू वथीचया िहा ्वरांयतील उतपािनाची सरासरी काढली जहागं ीराचया काळात िरबारातील ्व नशकारीचया प्रसंगाचं ी
गले ी ्व या सरासरी उतप ाचा १/३ नहससा जमीन नचत्े काढणयास प्रोतसाहन निले गेल.े पशुपक्षी, ढगाचं ी
महसूल महरून ननश्चत करणयात आला. हा महसूल १० रचना, मनुषयाकतृ ी, नसै नगण्क दृ्ये या ्वैनशषट्यामं ळु े तया
्वरायसं ाठी कायम केला गेला. यामळु े शेतकरी पुढील १० काळातील नचत्कला अनरक ्वासत्व, नज्वतं ्व आकर्णक
्वरेद जमीन महसुलाबाबत ननश्चतं होत अस.े महसलु ाची बनली.
ननश्चंती झालया्वर शते कऱयाकं डून तयासंबंरीची
कबलु ायत ्व प ा ही कागिपत्े तयार कले ी जात मुघल णचत्कल्य
असत. या पद्तीनुसार महसूल रोख अ््वा शते मालाचया
रूपात ्वसूल कले ा जात अस.े तसेच शेतकऱयांना जमीन
कसणयाकररता काही कजा्ऊण र म निली जाई ्व पढु ील
काळात सुलभ हपतयाने ती ्वसूल केली जात अस.े
िुषकाळ, महापरू , रोगराई अशा संकटाचया काळी
शेतकऱयानं ा महसुलात माफी अ््वा सटू नमळणयाची
तरतिू या पद्तीत होती. अशा पद्तीने महसलु ाबाबत
ननश्चतं ी ननमाणर् झालयामळु े शेतकरी समारानी झाला.
यामधये बािशाह अकबराचे लोककलयारकारी रोरर
प्रनतनबंनबत झालले े निसत.े अकबराचया िरबारातील राजा
तोडरमल हा तयाने केलले या जमीनन्वरयक सुराररांसाठी
प्रनसद् आहे.
१५.३ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य
मुघल काळात अकबर, जहांगीर ्व शहाजहान
अशा तीन सम्ाटाचं या कारनकिथीचा प्रिीघ्ण कालखडं
शातं ता, सुवय्वस्ा ्व समद्ीचा होता. कला आनर
स्ापतय या क्षते ्ात एक न्वे प्व्ण सरु ू झाले. मनशि,
कबरी ्व प्रासाि ये्ील संगमर्वरी िगडातील ्वले बु ीचे
कोरी्व काम तया काळातील कला क्षेत्ातील प्रगतीची
साक्ष िते ात. फततेपूर नसक्री य्े ील शेख सलीम
नच्तीचया कबरीची ्व ताजमहालाची कोरी्व नक्षी हे
या काळातील उतकृष् नमनु े आहते . बािशाह अकबर
आनर जहागं ीर यांचया काळात हशसतिंता्वरील कोरी्व
कलले ा राजाश्य निला गले ा. मघु लकालीन नचत्कलचे ा
उगम इरारी नचत्कलेतून झाला. बाबराचया
112
अणधक म्यणहतीस्यठी : १७५८ मधये मराठ्यानं ी सतकारा््ण प्रचंड िीपोतस्व केला, तयास एक लाख
अहमिशाह अ िालीचया सनै याला अटकेपार घाल्वनू खच्ण झाल.े हा समारंभ ब रानयसं्वतसराचया ्वरार्ण भं ी
निल.े अ िालीला पळ्वनू ला्वलया्वर मराठ्याचं ा शभु मुहूताण्् वर नसद् होऊन रघुना्िािाचा भागयरन्व
मु ाम लाहोर य्े े शालीमार बागेत होता. या उग्वला.
सिं भा्तण मराठी ररयासत खंड ४ मधये ररयासतकार
गो.स.सरिेसाई नलनहतात- मराठा सरिार हरर रघुना् नभडे यानं ी २१
एनप्रल १७५८ रोजी पत् नलहून पजं ाबस्वारीची
इकडे मागे िािासाहबे ाने (रघनु ा्रा्व पेश्व)े हकीकत पुणयाला पशे वयासं नलहून पाठ्वली.
येऊन लाहोरचा क जा घेतला. शहराबाहरे बािशहांचा तयांतील पुढील ्वाकय महत््वाचे आहे. िनक्षरी
पुरातन ्वाडा शालीमार बागांत आहे. तयातं फौज प्ू वथी निल्ीपलीकडे आली नवहती ते
आनिनाबेगने िािांचा मु ाम ठ्े वनू तयाचया नचनाबपययतं पोचली.
मुघल काळात सगं ीतकलले ा राजाश्य नमळालयाचे अकबराचया काळापयतंय स्ापतयकल्े वर इरारी
निसून येत.े अकबराचया काळात इरारी, काश्मरी, तकु स्ापतयकलचे ा प्रभा्व अनरक प्रमारात आढळनू येतो.
इतयािी संगीतकारानं ा उिार राजाश्य निला गेला होता. पढु ील काळात तयात बिल होत गले ा आनर ही कला
तानसेन हा अकबराचया िरबारातील एक महान गायक भारतीय-इसलामी स्ापतयकला (इडं ो-इसलानमक)
होता. या काळात नहिं ुस्ानी संगीताचा उतकरण् झाला. महरनू ना्वारूपाला आली. सलु तानशाही काळातील
जहागं ीर आनर शाहजहान याचं या काळात िेखील संगीत स्ापतयात भ मपरा आनर सारेपरा ही ्वनै शषट्ये
कलेला प्रोतसाहन निले गेल.े रंगजेबाचया कारनकिथीत निसतात. मुघल काळात मात् कलाकसु र ्व सौंियण् ही
मात् या स्वण् कलां्वर बिं ी घातलयामुळे कलचे ा ऱहास ्वनै शषट्ये अनरक जार्वतात. बाबराचया काळात
झालले ा निसून यते ो. पाननपतमरील काबूलबाग मशीि, उततरप्रिशे ात संभल
ये्ील जामा मशीि इरारी शलै ीत बारं ली गेली.
सहि ि्यत्य ि्यत्य : रगं जेबाचया काळात शेरशाहचया काळात सह ाम (नबहार) ये्े बारं लले ी
नचत्कलेचा राजाश्य काढनू घणे यात आलयामळु े कबर ही भारतीय-इसलामी स्ापतयशैलीचा उतकषृ ्
नचत्कार राजस्ान, बिुं ले खडं , गुजरात, नमनु ा आह.े निल्ी य्े े शेरशाहने परु ाना नकल्ा
नहमालयीन पहाडी प्रिशे य्े ील लहान-मोठ्या बारं ला. अकबराचया काळात फततपे रू नसक्री हे नगर
सततारीशाकं डे आश्यास गले े. ते्े तयानं ी तयाचं ी ्वस्वले गले े. तयामधये जामा मशीि, बुलिं िर्वाजा
नचत्कला जोपासली आनर तयातनू च राजस्ानी अशा ्वासतंूची उभाररी झाली. तयाने आ ाचा नकल्ा,
आनर पहाडी अशा िोन नचत्शलै ी उियास लाहोरचा नकल्ा, अलाहाबािचा नकल्ा, अटकचा
आलया. रागमाला, बारामास (ननसगाच्ण या न्वन्वर नकल्ा असे महत््वाचे नकल्े बारं ल.े लाल िगडांचा
आनर संगमर्वरी िगडाचा ्वापर, भवय घुमट, कमानी
तूमं रील नचत्)े हे तयाचं या नचत्ांचे न्वरय ही या काळातील स्ापतयाची ्वनै शषट्ये होती.
बनले. पहाडी शलै ीचया नचत्कारांनी िैनंनिन
जी्वनातील न्वरयांवयनतररक्त रानमक्ण , ऐनतहानसक मघु ल बािशाह हे ननसग्पण ्रमे ी होते. तयानं ी न्वसतीरण्
असे अनके न्वरय रेखाटले. पहाडी शलै ीतनू च बागा तयार केलया. तयांपकै ी लाहोर य्े ील शालीमार
पढु े बसौली, गढ्वाली ्व कांगडा अशा न्वन्वर बाग तसेच का्मीरमरील शालीमार बाग, ननशात बाग
शैली ननमा्णर झालया. या आजही प्रनसद् आहते .
113
ल्यहोर ्येथिील श्यलीम्यर ब्यग फारसीत भारांतर कर्वून घते ल.े अबुल फझल याने
अकबरनामा आनर ऐन-इ-अकबरी हे सुप्रनसद् ं्
शहाजहानचा काळ हा मुघल स्ापतयाचा उतकृष् नलनहल.े शाहजहानचा मुलगा िारा शुकोह हा संसकृत
काळ होता. निल्ीचया लाल नकललयातील नि्वार-इ- पंनडत होता. तयाने अनके उपननरिांचे फारसीमधये
आम, नि्वार-इ-खास, जामा मशीि, मोती मशीि या भारांतर कले .े मघु ल काळात बािशहाचे चररत् ्व
इमारती तयाचया काळात बांरलया गेलया. आ ाचा इनतहास या िोन न्वरयां्वर अनेक सानहतयकृती ननमा्रण
ताजमहाल ही या काळातील एक अजोड आनर अमर झालया. तयातं ील ताररख-े खाफीखान हा खाफीखानाचा
कला्वासतू महरनू प्रनसद् आह.े तयानंतर मात् मुघल ्ं प्रनसद् आह.े
स्ापतयास उतरती कळा लागली.
मघु ल काळात गोस्वामी तलु सीिासांचे
त्यिमह्यल रामचररतमानस , सूरिास ्व सतं मीराबाईचे कावय,
मनलक महु ममि जायसीरनचत प ा्वत , सतं कबीराचे
मुघलकाळात उततमोततम अशा फारसी भारते ील िोहे हे स्ाननक बोलीभारेतील सानहतय प्रनसद् आहे.
सानहतयकतृ ी ननमा्रण झालया. बाबर हा स्वत: फारसी ्व
तुक भारांचा जारकार होता. बाबरनामा हे तयाचे १५.४ व्य्य््यर, उदोग, सम्यििीवन
आतम्वतत प्रनसद् आहे. तयानतं रचा महत््वाचा ्ं मघु ल काळात अतं गण्त वयापारातील माल्वाहतूक
महरजे मायूनचया काळातील नमझाण् हिै र याचा ताररख-े जलि झाली. मुघल काळात अंतगत्ण वयापारासाठी न्वे
रनशिी हा होय. अकबराने राजतरंनगरी, लीला्वती, महामाग्ण तयार कले े गले .े आ ा ये्ून काबलू , किहार,
रामायर, महाभारत, हरर्वंश ्व पचं ततं ् या संसकृत ं्ांचे खंबायत, बुऱहारपरू , बगं ालकडे जारारे माग्ण तयार
करणयात आले. परिशे ाशं ी होरारा समु ी वयापार
प्रामु याने खबं ायत, भरुच, सुरत, िाभोळ, कानलकत
यांसार या पश्चम नकनारपटटी्वरील बिं रातनू होत अस.े
अरबसतान, इरार, चीन, आमनदे नया आनर यरु ोप
खडं ातील काही िशे यांचयाशी भारताचा वयापार चालत
अस.े रशे मी कापड, गानलच,े नीळ, चामड्ाचया ्वसत,ू
साखर, आले, नहंग, रतने अशा अनेक प्रकारचया ्वसतू
भारतातून परिेशी र्वाना होत असत. भारतात आयात
केलया जाराऱया ्वसतमंू धये सोन,े चांिी, घोडे, नचनी
रशे मी कापड इतयािींचा समा्वेश होता. या काळात
पोतणन्ु गज, डच, च, इं ज याचं या ्वखारी स्ापन
झालले या होतया. युरोनपयन मालाचया बिलयात भारतातून
मसालयाचे पिा्,ण् सतु ी कापड इतयािी ्वसतू नेलया जात.
सुरत हे मघु लाचं े अतं गत्ण तसेच परिशे ी वयापाराचे
महत््वाचे क होते.
मघु ल काळात भारतीय कापड उद्ोग अनरक
भरभराटीस आला. भारतीय सुती कापडास अरबसतान,
अन कचे ा प्ू वण् नकनारा, इनजप्त, मयानमार, मला ा
इतयािी प्रिेशातं नू मोठी मागरी होती. आ ा ये्े कापड
रंग्वणयासाठी लागराऱया रंगाचं े उतपािन होत अस.े
114
अणधक म्यणहतीस्यठी : मुघल काळात कले या. तयाने इसलामचया रमाणन् शक्षराबरोबरच भारतीय
परिेशी वयापार भरभराटीस आलेला निसून येतो. तत््वज्ान, कनृ रशासत्, राजयशासत्, खगोलशासत् अशा
भारतातनू होरारी ननया्णत आयातीपेक्षा अनरक अनेक न्वीन शासत्ाचं ा अभयासक्रमात समा्वेश कले ा.
होती. भारतातनू ननया्तण कले या जाराऱया मघु ल काळात, सभं लपूर (उततरप्रिेश), अहमिाबाि
्वसतमूं धये रेशमी कापड, रतने, मसालयाचे पिा््ण इतयािी अनके नठकारी मिरसे प्रस्ानपत झाले होत.े
अशा अनके ्वसतचंू ा समा्वेश होता तर िनक्षर भारतात अहमिनगर, गलु बगा्ण, बुऱहारपरू ,
आयातीचया ्वसतमूं धये मु यत: चैनीचया ्वसतचूं ा न्वजापरू , गो्वळक डा, हिै राबाि ही शहरहे ी यासाठी
अतं भाण्् व असे. परिेशी वयापाऱयानं ा भारतीय प्रनसद् होती. अहमिनगर य्े े संत ताहीर यांनी
मालाची नकमत चािं ीचया स्वरूपात द्ा्वी प्रस्ानपत कले ेला मिरसा होता. मिरशामं धये सुसजज
लागत अस.े तयामुळे भारतात िर्वरथी नकतयके ं्ालये होती. तयांची िखे भाल करणयासाठी खास
टन चांिी यते असे. एड्वड्ण टेरी ना्वाचया स्े वक्वग्ण नमे लले ा होता.
यरु ोनपयनाने महटले होते की, नद्ा जशा
समु ाला नमळतात ्व त्े ेच राहतात तसे १५.५ मुघल स्यम्र्यज्य आणि दखखन
जगातील चांिीचे प्र्वाह भारताला येऊन नमळतात बाबर ्व मायून याचं या काळात राजयाचा न्वसतार
आनर ते्ेच राहतात. उततर भारतापुरता मयान्ण ित होता. नमणि् ा निीचया िनक्षरेस
खानिशे चया सलु तानाचे राजय, अहमिनगरची ननजामशाही,
नीळ, हळि, लाख, कुसुंब इतयािी पिा्ापयं ासून न्वन्वर न्वजापरू ची आनिलशाही ्व गो्वळक ड्ाची कतु बु शाही
प्रकारचे रंग तयार कले े जात. ओतकामाचया उद्ोगात अशी प्रमुख राजये होती. अकबराने ननजामशाही
शसत्ासत्े ्व शेतकऱयानं ा लागरारी अ्वजारे तयार केली नजंकणयासाठी मोहीम राब्वली.
जात. तांबे ्व नपतळ यापं ासून बन्वलेलया भांड्ांना अकबराने इ.स.१५९५ मधये अहमिनगरचया
मोठ्या प्रमारात मागरी होती. कागि नननम्तण ीसाठी नबहार नकललयाला ्वढे ा निला. या ्वळे ी सने ननजामशहाची
प्रातं प्रनसद् होता. ये्े रेशमापासून कागि तयार कले ा मुलगी चािं सुलताना (चािं नबबी) नहने अतयतं रैयानण् े
जात असे. नसयालकोटचा कागि पांढराशु महरून आनर शारीने यशस्वी प्रनतकार केला. नतचया मतयनू ंतर
प्रनसद् होता. मीठ आनर साखर याचं े उतपािन हे या ननजामशाहीची राजरानी अहमिनगर मुघलानं ी नजकं ली.
काळातील महत््वाचे उद्ोग होत.े अकबर स्वत: िनक्षरके डे आला ्व िनक्षरते नजंकलेलया
प्रिशे ाचे तयाने अहमिनगर, ्वऱहाड ्व खानिशे असे तीन
मघु ल काळात साम्ाजयातील ब सं य लोक सभु े ननमा्णर कले .े अकबराचया िनक्षर मोनहमचे या ्वेळी
खडे ्ात राहत असत. प्रतयेक गा्व स्वयंपरू ण् अस.े शाहजािा सलीम याने नपतयान्वरुद् बडं पकु ारले आनर
गा्वाची सरु नक्षतता ्व सुवय्वस्ा तसेच गा्वातील िैनंनिन तयामुळे अकबराला तयाची िनक्षर मोहीम घाईने आटोपती
जी्वनाचया गरजा गा्वातच पूरण् होत असत. या काळात या्वी लागली. शहाजहानचया काळात ननजामशाही
जानतवय्वस्ा शस्र रानहली. राजय लयाला गले े. मात् आनिलशाही ्व कतु ुबशाही
यानं ी आपले अशसतत्व नटक्वले. नतं रचया काळात
मुघल काळात उ ्वगा्तण ील मसु लमान ्व नहिं ू रगं जबे ाला तयाचं े उ ाटन करणयात यश नमळाल.े
या िोनही समाजामं धये शसत्याचं ी पडिा पद्त प्रचनलत या िरमयान ि खनमधये ्त्पती नश्वाजी महाराजांनी
होती. सुलतानशाही काळातील नशक्षर पद्तीमधये स्ापन केलेलया मराठ्याचं या राजयाने रगं जबे ाशी ती
मघु लकाळातही अकबर बािशाहपयतयं फारसे बिल झाले ननकराचा संघर्ण केला. तयाचा अभयास आपर पुढील
नाहीत. अकबराने मात् या पद्तीत महत््वाचया सुराररा पाठात कररार आहोत.
115
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्यय्ा य्यंा्ैकी ्योग्य ््य्यया्य णनवडनू प्र.२ ्ुढील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
णवध्यन ्िू या कर्य. १. बाबराचया न्वरोरात राजपूत राजे एकत् आले.
१. मघु ल बािशाह बाबर याचा जनम.........ये्े २. शरे शहा सरू आिशण् राजयकारभारासाठी प्रनसद्
झाला. होता.
(अ) बलचु ीसतान (ब) कझाकीसतान ३. सम्ाट अकबराने नहंिसु तानात सततचे ा पाया
(क) उझबके ीसतान (ड) अफगानरसतान भ म केला.
२. मुघल बािशहा मायूनचा पराभ्व .......... ४. रंजबे ाचया काळात मुघल कलेचा ऱहास
याने केला. झाला.
(अ) इ ानहम लोिी (ब) शरे शाह सरू
(क) बाबर (ड) अकबर प्र.३ टी््य णलह्य.
३. अकबरनामा हा ं्.........याने नलनहला. १. मुघलकालीन कला
(अ) महमि कानसम (ब) अबुल फजल २. मघु लकालीन सानहतय
(क) नमझाण् हिै र (ड) बिाऊनी
प्र.४ ख्यलील प्र्न्यंचा ी सणवसतर उततरे णलह्य.
(ब) चुकीची िोडी दुरुसत करून णलह्य. १. मघु लकाळामधये महसलू वय्वस्ते कोरते
१. खाफीखान - अकबरनामा बिल करणयात आले
२. मनलक मुहममि जायसी - प ा्वत २. मुघलकाळातील स्ापतयाची ्वनै शषट्ये सपष्
३. संत कबीर - िोहे करा.
४. नमझा्ण हैिर - ताररखे रनशिी
उ्क्रम
(क) ऐणतह्यणसक व्यक्तींची न्यवे णलह्य. मुघल साम्ाजयातील सम्ाट अकबराचया साम्ाजय
१. इ ाहीम लोिी याचा पराभ्व कररारा - न्वसताराची ्व ततकालीन शहराचं ी मानहती सं नहत
२. अकबराचा यशस्वी प्रनतकार करून करा.
ननजामशाहीचे रक्षर कररारी -
116
१६. सवर्यज्य ते स्यम्र्यज्य
१६.१ सांत्यंाची क्यमणगरी जनाबाई, संत कानहोपात्ा, संत बनहराबाई नसऊरकर
१६.२ सवर्यज्य्यची सथि्य्न्य व णवसत्यर यासं ार या शसत्याही होतया.
१६.३ मर्यठ्य्यचंा ्य सव्यतंता ््यसगंा ््यम
१६.४ णशवक्यलीन र्यज्यव्यवसथि्य संतांनी लोकाचं या मनात आपला प्रिेश, आपली
१६.५ श्यहू मह्यर्यि्यंचा ी सटु क्य भारा, आपले सानहतय, आपली ससं कृती यानं ्वरयी
१६.६ ्शे वके ्यळ स्वत्वभा्वना ननमारण् कले ी. लोकानं ा समतचे ा संिशे
१६.७ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य निला. मारसु की ्व मान्वतारमण् नशक्वला. एकमेकां्वर
१६.८ व्य्य््यर, उदोग व सम्यििीवन प्रेम करा्वे, एकत् या्वे ्व एकजटु ीने राहा्वे ही तयाचं ी
नशक्वर होती. संताचं या काया्मण ळु े लोकजागती झाली.
अल्ाउद्ीन खलजीने िे्वनगरीचया याि्वाचं ा परचक्र नक्वा िषु काळजनय पररशस्ती नक्वा ननरननरा ा
पराभ्व कले ा आनर िनक्षर भारतात निल्ी सुलतानाचं ी प्रकारची ननसग्णसकं टे यातं ून िैननं िन जी्वन जगताना
राज्वट सरु ू झाली. खलजीनंतर तुघलक आनर बहमनी सतं ांचा भक्तीचा उपिशे हा लोकाचं ा आरार ठरला.
या सततानं ी महाराष्ट्ात राजय कले .े पुढे बहमनी राजयाचे सतं ाचं या या काया्णमुळे महाराष्ट्ातील लोकामं धये
न्वघटन होऊन महाराष्ट्ात ननजामशाही आनर आतमन्व््वास ननमा्रण झाला.
आनिलशाही या सतताचं ा अंमल होता. िनक्षरचे या
प्रिशे ात प्र्वशे करणयाचा प्रयतन मघु लांनी सुरू केला १६.२ सवर्यज्य्यची सथि्य्न्य व णवसत्यर
होता. तयातनू ननजामशाही संपुष्ात आली. अशा सतरावया शतकाचया पू्वा्णरा्णत ननजामशाही ्व
पा््व्भण मू ी्वर सतरावया शतकाचया िरमयान ्त्पती आनिलशाही या िोन राज्वटी महाराष््टामधये प्रस्ानपत
नश्वाजी महाराजांनी स्वराजयाची स्ापना केली आनर झालया होतया. या िोन शाह्याचां या िरबारात पराक्रमी
मराठी सततचे ा उिय झाला. मराठा सरिारानं ा प्रनतष्ठा प्राप्त झाली. या मराठा
सरिारांचया जहानगरी सह्या ीचया पररसरात अतयंत िुग्मण
१६.१ सांत्याचं ी क्यमणगरी भागात होतया. या सरिाराचं े अशसतत्व एखाद्ा स्वततं ्
अंरश्द्ा ्व कमकण् ाडं याचं ा समाजा्वर जबरिसत राजाप्रमारेच होत.े शहाजीराजे भोसले हे ननजामशाहीतील
पगडा होता. लोक ि्ै व्वािाचया आहारी गले े होते. एक मात बर सरिार होत.े ननजामशाहीचया असतानंतर
तयाचं ी प्रयतनशीलता ्ंडा्वली होती. रयतचे ी शस्ती तयानं ी आनिलशाहीची मनसबिारी पतकरली. शहाजी राजे
फारच हलाखीची होती. अशा पररशस्तीत समाजात पराक्रमी, रयै ण्शील, बुि्नरमान आनर श्ेष्ठ राजनीनतज्
चतै नय ननमार्ण करणयाचे प्रयतन महाराष्ा्ट तील संतांनी होते. महाराष्,ट् कनाटण् क
केले. आनर तनमळनाडू
महाराष्ा्ट त श्ीचक्ररर स्वामी, संत नामि्े व, संत य्े ील अनेक प्रिशे
ज्ाने््वर, सतं एकना्, सतं तुकाराम, सम्ण् रामिास तयांनी नजंकूनफ घेतले
यांचयापासनू सुरू झालले ी संतपरंपरा समाजाचया न्वन्वर होत.े पुर,े सपु े,
सतरातं ून आलले या सतं ानं ी पढु े चाल्वली. या संतपरपं रमे धये नशर्वळ, इिं ापूर,
समाजातील स्वण् सतरांतील लोक होत.े उिा., संत चाकर य्े ील प्रिशे
चोखामळे ा, सतं गोरोबा, सतं सा्वता, सतं नरहरी, सतं तयांना जहागीर महरनू
सेना, सतं शेख महमिं इतयािी. तयाचप्रमारे या नमळाले होत.े स्वराजय
संतमंडळीत संत ननम्ळण ाबाई, संत मुक्ताबाई, सतं स्ापन करा्वे ही
तयाचं ी स्वत ची ती शह्यिीर्यिे
117
आकांक्षा होती. महरूनच तयांना स्वराजयाचे
सकं लपक महटले जात.े तयानं ी नश्वराय आनर नजजाबाई
यानं ा न्व््वासू आनर कतणब् गार सहकारी बरोबर िऊे न
बंगळूरहून पणु याला पाठ्वले.
शहाजीराजाचं े स्वराजयाचे स्वपन साकार करणयासाठी
्वीरमाता नजजाऊनी
नश्वरायांना प्रोतसाहन
निल.े तया कत्बण गार
आनर षट्या राजनीनतज्
होतया. स्वराजय स्ापन
करणयाचया कामात
तयानं ी नश्वरायांना
साततयाने माग्णिशनण् कले े
अानर तयादृष्ीने उततम
नशक्षर िेणयाची वय्वस्ा
कले ी. वीरम्यत्य णिि्यब्यई छत््ती णशव्यिी मह्यर्यि
स्वराजयाची सकं लपना शहाजीराजे भोसलेंनी मांडली महाराष्ा्ट ची भौगोनलक रचना, स्ाननक मा्व ाचं ा
्व नतची पतू णत् ा तयाचं े पतु ् नश्वाजी महाराज यांनी कले ी. सहभाग, ननजामशाही ्व आनिलशाहीचया से्वते असताना
नश्वरायानं ी स्वराजय स्ापनचे ी सुरु्वात मा्वळ भागात सरिारांना नमळालले े प्रशासकीय आनर लषकरी अनुभ्व
केली. तयाचं या अतयतं पराक्रमी ्व कशु ल नेतत्वाबरोबरीने अशा अनेक बाबी स्वराजय स्ापनसे साहाययभूत ठरलया.
अणधक म्यणहतीस्यठी : ्त्पती नश्वाजी शहाजी महाराज आनिलशाहीत रुजू झालयानतं र
महाराजानं ी स्वराजय स्ापनेची सुरु्वात मा्वळ तयानं ी परु े, सुपे परगणयांतील जहानगरीचा कारभार
भागात कले ी. मा्वळचा प्रिेश ड गराळ, िऱया- नश्वरायाकं डे सोप्वला. परंतु या जहानगरीतील आनर
खोऱयांचा ्व िुगमण् होता. सह्या ीचया आसपासचे नकल्े आनिलशाहीचया ता यात होते. या
ड गररांगामं रलया खोऱयाला मा्वळ आनर या काळात जयाचे नकल्े तयाचे राजय अशी पररशस्ती
खोऱयांत राहराऱया लोकानं ा मा्वळे महरत. अस.े ते जारून नश्वाजी महाराजांनी नकल्े ता यात
्त्पती नश्वाजीराजांचया सैनयातील मा्व ांचा घेणयास सरु ु्वात केली. तयानं ी तोररा नकल्ा सर करून
स्वराजय स्ापनेचया काया्तण मोठा सहभाग होता. स्वराजयाची मुहूतण्मढे रो्वली. नकल्े राजगड य्े े
नश्वाजी महाराजांनी त्े ील लोकांचया मनात नश्वरायानं ी स्वराजयाची पनहली राजरानी स्ापन कले ी.
न्व््वासाची ्व आपलेपराची भा्वना ननमा्णर केली. स्वराजयन्वसताराचया आड यरे ाऱया चं रा्व मोरे याचं ा
या स्वराजय स्ापनचे या काया्तण तयानं ा ननष्ठा्वान बिं ोबसत करून महाराजानं ी जा्वळीचा मोकयाचा प्रिेश
सहकारी ्व स्वंगडी नमळाल.े तयांचया बळा्वरच ता यात घेतला. या न्वजयानतं र नश्वाजी महाराजांचया
नश्वाजी महाराजानं ी स्वराजयाचे काय्ण हाती घेतले. कोकरातील हालचाली ्वाढलया. राजांचया ्वाढतया
मा्वळमरील सहकारी कानहोजी जरे ,े तानाजी हालचालींचा रोका लक्षात आलयामळु े न्वजापूर िरबाराने
मालुसर,े नेताजे ी पालकर, बाजी पासलकर, अफझलखान या बलाढ् सरिारास तयाचं ा बिं ोबसत
बाजीप्रभू िेशपांडे, मुरारबाजी िेशपाडं े इतयािींनी करणयासाठी पाठ्वल.े
स्वराजय स्ापनेत महत््वाचे योगिान निले.
महाराजानं ा सपं ्वणयाचा जरू न्वडाच उचलनू
आलले या अफजलखानाची कपटबुद्ी ओळखनू नश्वाजी
118
अणधक म्यणहतीस्यठी : इस्वी सन १६५७ चया महाराजांनी अशाच लोकानं ा पाठ्वले की जे प्रनशनक्षत
सुमारास कलयार, नभ्वंडी नजंकलयानतं र स्वराजयाची होऊन यदु ्नौका तयार करणयाचे काम करू
सीमा समु ाला नभडली. इं ज, च नमठाचा वयापार शकतील. १६७५ पययतं महाराजाकं डे ४०० ्ोट्या-
करत होत.े महाराजांना समु ा्वर सतता ह्वी होती. मोठ्या यदु ्नौका होतया. सुरतचे या िसु ऱया स्वारीत
पर महाराजांज्वळ लढाऊ गलबते कशी बारं ायची महाराजानं ी ही गलबते सरु तेचया नकनाऱया्वर आरली
ही मानहती नवहती. ततकाळ तयांनी पोतणनु् गजांशी होती. सरु तचे ी लटू तया्वरून स्वराजयात आरली
संबंर प्रस्ानपत केला. पोतुणन् गजानं ा नसि्िीचे भय गेली. या घटन्े वरून सहज लक्षात यईे ल की
होत.े महाराजानं ी तयांना भास्वले की ते नसद्ीन्वरुद् महाराजानं ी जनमनीबरोबरच समु ा्वर सतता स्ापन
लढा िरे ार आहेत. रूय लैतां्व शवहयगे स (R कले ी. महाराजाचं या या िरू दृष्ीमळु े तयांना भारताचया
आरमाराचे जनक महरनू ओळखले जातात. तयातून
) ्व तयाचा मुलगा फने ा्ण्व शवहयेगस मायनाक भंडारी, िौलतखान कानहोजी आं े यासं ारखे
( ) या लढाऊ जहाजे बांरराऱया सागरी योद्े पढु े आल.े
जारकारासं ोबत महाराजानं ी नन्वडक कोळी राडले
्व तयाकडून २० लढाऊ नौका तयार करून घते लया.
महाराज पूरण् तयारीननशी प्रतापगडा्वर तयाला सामोरे याला मोनहम्े वर पाठ्वल.े शानयसताखान पुरे शहरात
गले .े अपेक्षपे ्रमारे अफझलखानाने िगाफटका करणयाचा लाल महालात मु ामी होता. नश्वरायानं ी अतयतं
प्रयतन करताच नश्वरायांनी तयाचा डा्व उलट्वून तयाला नहकमतीने लाल महालात प्र्वेश करून खानाची बोटे
ठार मारले. तयाचया बलाढ् सनै याला पळता भुई ्ोडी कापली. तयाला लाल महाल सोडरे भाग पडल.े
करून, तयाने आरलेला मोठा खनजना आनर शसत्साठा आतमन्व््वास ्वाढलले या नश्वरायांनी रंगजबे ाची
ता यात घेतला. तयामुळे स्वराजयाचया नतजोरीत लक्षरीय आन््कण राजरानी मानली गले ेलया संप सुरत शहरा्वर
भर पडली. हल्ा करून मोठ्या प्रमारात लूट प्राप्त केली. या
प्रकाराने संतप्त झालेलया रंगजेबाने नमझा्ण राजे जयनसंग
अफझलखानाचे पाररपतय झालयाचे समजताच आनर निलेरखान या मात बर सरिारासं स्वराजया्वर
न्वजापरू िरबाराने नसद्ी जौहरला स्वराजया्वर पाठ्वले. पाठ्वल.े तयांनी स्वराजयातील अनके नकल्े ता यात
तयाने पनहाळा नकललयाला ्वढे ा घालनू नश्वरायांना घते ले. प्रसंग ओळखणयात ्वाकबगार असलेलया
क डीत पकडले. या नबकट प्रसंगी स्वराजयाचा एकननष्ठ महाराजांनी तातपुरती माघार घेऊन पुरिं रचा तह कले ा.
स्े वक नश्वा कानशि याने स्वत नश्वरायांचा ्वेर रारर तयानुसार महाराजांना पुत् संभाजी राजांसह आ ा य्े े
करून नश्वरायांचा पनहाळा गडा्वरून सुटकेचा माग्ण
सुकर केला. खरा प्रकार उघडकीस आलया्वर नसद्ीने रंगजेबाचया भेटीस जा्वे लागल.े त्े े रगं जबे ाने
नश्वा कानशिला ठार केल.े अशा तऱहेने नश्वा कानशिने िगाबाजी करून महाराजानं ा नजरकिते ठ्े वले. महाराजानं ी
स्वराजयासाठी प्रारापरण् केल.े नश्वरायाचं ा पाठलाग अतयतं नशताफीने पहारके ऱयाचं या हाता्वर तरु ी िेऊन
करराऱया नसद्ी मसूिला घोडशखडं ीत रोखणयाचे काय्ण सुटका कर्वनू घेतली.
बाजीप्रभू िशे पाडं े यानं ी कले .े या प्रसगं ी बाजीप्रभू िशे पांडे
यांनी ्वीरमरर पतकरून नश्वरायांना न्वशाळगडा्वर स्वराजयात परतलया्वर नश्वरायानं ी अलपा्वरीतच
सुखरूप पोहचू निल.े रंगजेबाला द्ा्वे लागलेले नकल्े परत नजकं फनू घते ले.
निल्ीचया त ता्वर नवयाने आलले या रगं जेबाने स्वराजयाचे अशसतत्व स्वततं ् ्व सा्वणभ् ौम आह.े हे
नश्वरायांचया ्वाढतया महत््वाकांक्षचे ी िखल घते ली सपष् करणयासाठी स्वराजयास स्वणम् ानयता प्राप्त होरे
नसती तर न्वल तयाने आपला मामा शानयसताखान आ्व्यक आह,े हे महाराजांचया लक्षात आले. तयांनी
राजयानभरके ाचा ननर्णय घेतला. नश्वाजी महाराजाचं या
119
राजयानभरके ानंतर नजकं लेलया प्रिशे ानं ा एकनत्तपरे मधये रागयड मुघलांचया ता यात गेला. महारारी येसबू ाई
राजयाचे स्वरूप आले. राजयानभरेकानतं र तयानं ी कनाट्ण क आनर राजपतु ् शाहू यानं ा कि करून निल्ीला पाठ्वणयात
मोहीम राब्वली. िनक्षर न्वजयानंतर अलपा्वरीतच आल.े महारारी येसबू ाई पढु ील ३० ्वरदे मघु लांचया
महाराजांचे ३ एनप्रल १६८० मधये ननरन झाल.े तयाचं या किते होतया.
ननरनाने स्वराजयाची अपररनमत हानी झाली.
नजंजीला जाताना राजाराम महाराजानं ी मुघलानं ्वरुद्
सघं राणच् ी जबाबिारी
१६.३ मर्यठ्य्यचंा ्य सव्यतंता ््यसंगा ््यम रामचं पंत अमातय,
्त्पती नश्वाजी महाराजाचं या ननरनानतं र सभं ाजी शंकराजी नारायर
महाराजांनी स्वराजय सांभाळले. तयाचं ा मुघल बािशाह
रंगजेब याचयाशी सतत सघं र्ण सुरू होता. याच काळात सनच्व, सतं ाजी
घोरपडे ्व रनाजी
सततासंघराच्ण या काररासत्व रगं जेबाचा मलु गा अकबर जार्व याचं या्वर
याने सभं ाजी
महाराजाशं ी मतै ्ीपरू ण् सोप्वली होती.
सतं ाजी ्व रनाजी
नाते ननमार्ण कले .े यांचया गननमी
तयाला शासन
करणयाकररता ्व कावयामळु े मघु लानं ा
मराठ्यांचे स्वराजय आपलया प्रचंड छत््ती र्यि्यर्यम मह्यर्यि
नष् करणयाकररता सारनसाम ीचा ्व अ्वजड तोफखानयाचा उपयोग कररे
कठीर झाल.े फारसे नकल्,े प्रिेश ्व खनजना ता यात
रंगजेब स्वत नसताना मराठ्यानं ी मघु लानं ा सळो की पळो करून
प्रचडं सैनय ्व
अनभु ्वी सरिारांना सोडले. अतयंत कठीर समयी केलले े स्वराजयाचे संरक्षर
घऊे न िनक्षरते ही राजाराम महाराजाचं ी स्वांयत मोठी कामनगरी होय.
छत््ती संभा ्यिी मह्यर्यि
राजाराम महाराजांचया मतयूनतं र (माच्ण १७००)
आला. पुढील पचं ्वीस ्वरेद तयाने महाराष्ट्ात तळ ठोकूफन तयाचं ी पतनी महारारी ताराबाई यानं ी रंगजबे ाशी लढा
मराठ्याशं ी यदु ् कले े. परंतु तो स्वराजय नष् करू
शकला नाही. रगं जेबाने ्त्पती संभाजी महाराजानं ा निला. अतयतं न्वपरीत पररशस्तीत स्वराजयाचे नते त्व
महारारी ताराबा नी
अतयंत क्ररूफ परे ११ माच्ण १६८९ रोजी ठार केल.े या कले .े तयानं ी सगळा
घटनेनतं र मराठ्यांची माननसकता िबु लण् होईल असे
रंगजेबाला ्वाटत होते, परतं ु मराठ्यांनी एकजटु ीने कारभार एकहाती घऊे न
आपलया सरिारांचया
मघु लाशं ी लढा निला ्व आपली सतता न्वसताररत केली. साहाययाने स्वराजय
्त्पती संभाजी महाराजाचं या नतं र ्त्पती राजाराम सघं र्ण पचं ्वीस ्वरेद
महाराजांनी रायगडा्वर सततेची सूत्े हाती घते ली. चालू ठ्े वला. या
काळात युद्ाचे क्षेत्
रंगजबे ाने रायगडाला ्वेढा घालणयासाठी न्वसतारले आनर मराठे
झशु लफकारखानास पाठ्वल.े तयाने गडाला ्वेढा निला. सरिारानं ी मुघलानं ्वरुद्
गडा्वर ्त्पती राजाराम महाराज, महारारी ताराबाई, महाराष्ाट् बाहरे ही संघरण् मह्यर्यिी त्यर्यब्यई
्त्पती सभं ाजी महाराजांचया पतनी यसे बू ाई ्व राजपुत्
शाहू होते. ्त्पतींचया घराणयातील स्वायंनी एकाच ्वळे ी केला. युद्ाचे पारडे बिलत चाललयाची ही खरू होती.
एका गडा्वर राहरे रोकयाचे होते. ्त्पती राजाराम मराठ्याचं ा स्वातं यसं ाम हा मघु ल सततारीशांनी
महाराजानं ी नजंजी नकललया्वर जायचे आनर महारारी बाळगलले ी साम्ाजयाची लालसा आनर मराठ्याचं या
यसे बू ा नी रायगड नकल्ा लढ्वायचा असे ठरल.े १६८९ मनातील स्वातं याची आकांक्षा यातील लढा होता.
120
अखरे रगं जबे ाचया मतयूनतं र हा स्वातं यसं ाम मतु ानलक (प्रनतननरी) तयांचा कारभार पाहत होत.े
सपं षु ्ात आला. मराठ्यांचया स्वातं य यदु ्ाचया प्रारंभी अष्प्ररानाचं या कचरे ीतील कामासं ाठी िरकिार नमे ले
मघु ल सततचे े रोरर आक्रमक होते ्व मराठ्यांचे रोरर जात होत.े तयांत मु यत नि्वार, मजु ुमिार, फडरीस,
बचा्वाचे होते. परतं ु अठरावया शतकाचया उततरारा्तण ही सबनीस, कारखानीस, नचटरीस, जामिार (खनजनिार)
पररशस्ती बिलली ्व मघु ल सततेला नम्वनू मराठ्यांनी ्व पोतिार (नारेतजज्) हे अनरकारी होत.े
ज्वळज्वळ भारतभर सततान्वसतार कले ा.
प्रातं ाचया बिं ोबसतासाठी राजयाचे िोन न्वभाग केले
१६.४ णशवक्यलीन र्यज्यव्यवसथि्य गेल.े एक सलग असराऱया प्रिशे ाचा ्व िुसरा न्वखुरलले या
स्वराजय स्ापनने ंतर स्वराजय न्वसतारून िनक्षरके डील प्रिेशाचा. पनहलया मुलखाचे तीन भाग
महाराष््टातील नानशक, परु ,े सातारा, सागं ली, कोलहापरू , केले. पेशवयाकं डे उततरके डील प्रिशे निला तयात
नसरं िु गु ्ण, रतनानगरी, रायगड ये्ील प्रिेश; कनाट्ण क सालहरे पासून पुणयापययतं चा ्वरघाट ्व उततर कोकराचा
राजयातील बळे गा्व, कार्वार, रार्वाड तसेच आं समा्वेश होता. मधयन्वभागात िनक्षर कोकर, सा्वतं ्वाडी
प्रिशे , तनमळनाडू राजयातील नजंजी, ्वले ्ोर आनर ्व कार्वार हा भाग होता. हा सनच्वाकडे सोप्वणयात
आसपासचा बराचसा भाग स्वराजयात समान्वष् झाला आला. नतसऱया भागात प्ू वेकद डील ्वरघाटाचा प्रिशे
होता. स्वराजयाचा कारभार सुवय्वशस्त राहणयासाठी महरजे सातारा-्वाई ते बळे गा्व आनर कोपपळपयंतय चा
नश्वाजी महाराजांनी आिशण् राजयवय्वस्ा राब्वली होती. प्रिशे हा भाग मं याकं डे सोप्वणयात आला. कनाण्टकाचा
स्वतंत् सुभा करून तया्वर हंबीररा्व मोनहते ्व रघनु ा्
अष्प्ररान मंडळाची नननमतण् ी ्व ्वाढ राजयाचया नारायर अमातय यांची नेमरकू केली गेली. या स्व्ण
न्वसताराबरोबरच होत गेली. राजयानभरेकानतं र महाराजांनी न्वभागा्ं वर सरसभु ेिारांची नेमरकू होई ्व ते प्ररानाबं रोबर
अष्प्ररानाचं ी न्वनशष् पिे ननमाण्र केली. तयात पेश्वा, काम करत. यास राजमडं ळ महरत. नकल्िे ार ्व
अमातय, सनच्व, मतं ्ी, सने ापती, समु ंत, नयायारीश कारकफून ्वगाचण् ी नेमरूक स्वत महाराज करत. िर्वरथी
आनर पनं डतरा्व यांचा समा्वशे होता. प्ररानांनी महाराजानं ा नहशोब सािर करायचा अशी
वय्वस्ा असे.
नश्वरायांचया लषकरी वय्वस्ेत गुप्त हेरखातयाला
महत््व होत.े बनहजथी नाईक हेरखातयाचा प्रमुख होता. न्वभागीय कारभारात सरसुभेिार मित करत, तयानं ा
कोरतीही मोहीम करणयाप्ू वथी नश्वराय हरे ांकडनू बातमया िेशानरकारी महरत. मुसलमानी राज्वट ्व नश्वाजी
नमळ्वत आनर मगच मोनहमेचा बते आखत. महाराजांची राजयवय्वस्ा यांतील मु य फरक महरजे
अष्प्ररान जेवहा स्वारी्वर जात तवे हा तयाचं े
अणधक म्यणहतीस्यठी : णशवश्यही ध्यर्य्द्धत- िततो (सनच्व) यानं ी गा्वोगा्वी जाऊन जनमनीचया
णशवक्यठी : जनमनीची रारा (प्रत) ही स्वांयत संबंरातील जनमनीचा रारा , चा्वरारा , प्रतबंिी
महत््वाची बाब होती. जनमनी्वरील शेतसारा इतयािी बाबी ला्वरी्वरून ठर्वलया. चा्वरारा
ठर्वणयासाठी प्ू वथी ननजामशाहीतील मनलक अबं र महरजे जमीन मोजनू नतचया सीमा ठर्वर.े ड गरी
याने ठर्वलले ी पद्त अमलात आरली गेली होती. जनमनीचया साऱयाची आकाररी नब या्वर न करता
पर ती नश्वाजी महाराजानं ी बिलनू ्वगे ळी पद्त नांगरा्वर होई. आकाररीत जनमनीचया कसाबरोबर
लागू केली. तयानं ी जनमनीचे मोजमाप ठर्वणयासाठी नपकाची प्रतही पाहणयात येई. आकार (सारा)
काठीचे माप ठर्वले. पाच हात ्व पाच मुठी नमळून ठर्वताना तीन ्वरांयचया उतप ाची सरासरी घऊे न
एक काठी . ्वीस काठ्यांचया रस-चौरसाचं ा मगच सारा ठर्वणयात यईे . ्वाजट (पडीक) जमीन,
(लांबी-रुिीचा) एक नबघा ्व १२० नब यांचा एक जगं ल, करु र इतयािी गा्वची जमीन साऱयासाठी
चा्वर असे जनमनीचे मोजमाप ठर्वल.े अणराजी न्वचारात घेतली जात नसे.
121
सरसुभे महसुली न्वभाग नसून कारभार वय्वस्ेसाठीच नानासाहबे यांना
केले गेले. तयामळु े सुभिे ार मनमानी करू शकत नसत. पशे ्वेपि बहाल केल.े
या काळात झालेलया
सभु ेिारास सरकारी कर्वसलु ीचे कामी प्रजेचे पाननपतचया नतसऱया
परपं रागत अनरकारी, परगणयाचे िेशमखु ्व िशे पांडे यदु ्ात मराठ्याचं ा
याचं या्वर अ्वलबं ून राहा्वे लागत होत.े जनमनीची पराभ्व झाला.
लाग्वड ्व ्वसाहत कर्वनू सरकारचा सारा गोळा कररे मराठ्याचं ी सतता िुब्णल
हे िशे मखु ाचे मु य काम अस.े स्व्ण सरकारी अनरकाऱयानं ा झाली.
्वतन न नमळता ्वेतन निले जात होते.
मराठी सततचे ी
गा्व हे राजयवय्वस्ेत महत््वाचे घटक होते. न्वीन घडी पनु हा एकिा
गा्वे ्वस्वली जाऊ लागली. ते्ील रयतले ा कसणयास ्णहल्य ब्यिीर्यव ्ेशव्य बस्वणयाचा प्रयतन
गुरेढोरे, बीजासाठी िारा-पैका, उिरनन्वा्णहासाठी िारा-
पैका िणे यात येई ्व तो ऐ्वज िोन ्वरांनय ी जेवहा पीक मार्वरा्व पेशवयांनी कले ा. पाननपतचा पराभ्व हा क्े वळ
येई तेवहा कापनू घेतला जाई. या पद्तीला तगाई राजकीय पराभ्व नसनू तयाचा मोठा पररराम मराठ्याचं या
पद्त महटले गेले. माननसकत्े वर िखे ील
झालले ा निसनू यते ो.
१६.५ श्यहू मह्यर्यि्यंाची सुटक्य मराठ्यांमधये पुनहा चैतनय
रंगजेबाचया मतयनू ंतर िेखील मुघलांचे मराठ्यानं ा ननमार्ण करणयाचे तसेच
पराभूत करणयाचे प्रयतन सरु ूच होते. मराठ्यामं धये फूफट
पाडनू तयांचा पराभ्व करणयाचा प्रयतन मघु लांनी केला. उततरेमधये मराठ्यांचे
प्रभतु ्व प्रस्ानपत
तयासाठी मघु लाचं या करणयाचे प्रयतन
किते असलले या शाहू
महाराजाचं ी तयांनी मार्वरा्वांनी केल.े
पाननपतचा मोठा पराभ्व
सटु का इ.स.१७०७ पच्वून उततरचे या म्यधवर्यव ्ेशव्य
मधये केली. या
सुटकने तं र महारारी राजकाररात रयै ान्ण े उभे राहणयात मराठे यशस्वी झाल.े
ही बाब अतयतं महत््वाची होती. यामधये मलहाररा्व
ताराबाई आनर शाहू होळकर, अनहलयाबाई होळकर, रघजू ी भोसल,े महािजी
यांचयात युद् झाल.े
तयात शाहू महाराजांचा नशिं े, नाना फडर्वीस याचं ा मोलाचा ्वाटा आह.े
न्वजय झाला. तया छत््ती श्यहू मह्यर्यि मलहाररा्व हे
इंिौरचया घराणयाचे
्वळे ी शाहू महाराजांचया पक्षात महत््वाची कामनगरी संस्ापक होते. तयांनी
बजा्वरारे बाळाजी न्व््वना् यांची पेश्वेपिा्वर नमे रूक
झाली. तेवहापासनू पेश्वे काळ सुरू झालले ा निसून यते ो. िीघणक् ाळ मराठी
राजयाची स्े वा कले ी.
१६.६ ्ेशवेक्यळ पाननपतचया युद्ानतं र
बाळाजी न्व््वना्ांचया नतं र पनहला बाजीरा्व उततरेत मराठ्यांची
यानं ा पेश्वे पिा्वर ननयुक्त कले े गेले. तयाचं या कारनकिथीत प्रनतष्ठा सा्वरणयात
मराठी साम्ाजयाचा न्वसतार माळ्वा, राजस्ान आनर तयाचं ा मोठा ्वाटा होता.
बंुिले खंडामधये झाला. तयांनी ननजामाला नामोहरम कले े. मलहाररा्वाचं ा पतु ्
पनहला बाजीरा्व याचं यानतं र बाळाजी बाजीरा्व उफक् मलह्यरर्यव होळकर खडं रे ा्व याचया मतयनू तं र
122
अणधक म्यणहतीस्यठी : अफगानरसतानातनू आलेले बािशाह अहमिशाह अ िाली याला भारतात यणे यास
पठार नहमालयाचया पायरयाशी अयोधयजे ्वळ स्ानयक ननमनं त्त केल.े तयाचया सागं णया्वरून अ िालीने भारता्वर
झाले होते. या पठारांना रोनहले महरतात. रोनहलखंड या स्वारी कले ी. प्रचडं प्रमारात लटू करून तो परतला. परतं ु
ना्वाने हा प्रिशे ओळखला जातो. नजीब खान हा मराठ्यांनी तयाचया सैनयाचा अटकपे ययंत पाठलाग कले ा ्व
रोनहलयाचं ा सरिार होता. उततर भारतातील मराठ्यांचे अटक्े वर मराठ्याचं ा ध्वज फडकला. अटक हे सधयाचया
्वचणस् ्व तयाला मानय नवहत.े तयाने अफगानरसतानचा पानकसतानात आहे.
इंिौरचया कारभाराची लोककलयारकारी आनर उतकृष् प्रशासक होतया.
सूत्े अनहलयाबाई होळकर
यांनी सम््पण रे सांभाळली. अणहल्य्यब्यई होळकर नागपूरकर भोसलयापं कै ी रघूिी भोसले
तयांचया काळात महे््वर हे रघजू ी भोसले हे स्वातंय
राजयकारभाराचे प्रमखु क कतबण् गार होत.े तयांनी प्ू व्ण
होते. तयानं ी भारतात भारतात बंगालपययंत मराठी
महत््वाची रानम्णक स्ळ,े सततचे ा िरारा ननमाण्र
मंनिरे, घाट, रमण्शाळा, कले ा. पाननपतचया
पारपोई याचं ी उभाररी पराभ्वानतं र उततर भारतात
केली. तया प्रजानहतिक्ष, मराठ्यांचे ्वच्सण ्व आनर
प्रनतष्ठा ननमा्णर करणयाची
123
कामनगरी महािजी ्ोरले बाजीरा्व, नानासाहबे पेश्व,े नपलाजी जार्वरा्व
नशिं े यानं ी केली. तयांनी याचं ी उतकृष् वयशक्तनचत्े उपल र आहते . नचत्काम
च लषकरी तजज्ाचं या ब रा ्वाड्ांचया िशण्नी भागा्ं वर तसचे नि्वारखानयाचया
मागण्िशन्ण ाखाली आपली ्व शयनगहाचं या नभंती्वर आढळून येते. ि्े वालयात
फौज प्रनशनक्षत कले ी मडं पाचया नभतं ी, ओ्वऱया, नशखर,े गाभाऱयाचया नभतं ी
आनर आपला तोफखाना आनर ्त ही सदु ्ा नचत्कामाने सुशोनभत कले ले ी
सुसजज कले ा. निसतात. ्वाठारचा नाईक ननबं ाळकरांचा ्वाडा,
महािजींनी अनतशय मेर्वलीचा नाना फडरन्वसांचा ्वाडा, चािं ्वडचा
प्रनतकफूल पररशस्ती्वर रंगमहाल, मोरगा्वचे मयूरे््वर मंनिर, पांडे््वरचे
मात करून मोठ्या नश्वमंनिर, बेन्वडीचा मठ अशा काही नठकारी
मह्यदिी णशदंा े नजद्ीने इ.स.१७७१ ते अद्ापही अठरावया शतकातील नभशततनचत्े आहते . या
नभशततनचत्ाचं े न्वरय मु यत: पौरानरक आहेत. तयांत
१७९४ या काळात निल्ीचा कारभार सक्षमपरे पानहला. रामायर, महाभारत आनर पुरारे यांतील प्रसगं आहेत.
मार्वरा्व पशे वयांचया मतयनू ंतर मराठ्यांचया राजयाची िशा्वतार आनर कषृ रलीलांची नचत्े स्वण्त् आढळतात.
घडी नाना फडर्वीस आनर महािजी नशंिे यानं ी ततकालीन सामानजक जी्वनातील प्रसंगही लोकनप्रय
बस्वली. होत.े राजसभा, राजपरु ुराचं ी भटे , नमर्वरुकी याचं ा यात
समा्वशे होतो.
पेश्वा मार्वरा्वानं ंतर गािी्वर आलले े नारायररा्व
आनर स्वाई मार्वरा्व हे िोनही पशे ्वे अलपायरु ी ठरले. लघुणचत् - मर्यठी णचत्कल्य
तयाचं या अकाली मतयूनंतर मात् मराठ्याचं या सततचे ा ऱहास
सुरू झाला. या समु ारास मुघलांची सतता िेखील िुबलण् मराठी अमलात मु यत भजन-कीतणन् होई.
झालले ी होती. या पररशस्तीचा फायिा घेऊन इं जानं ी ्वीर्वतती ननमा्रण कररारे पो्वाड,े ्वा ्मय या काळात
मराठ्याचं या राजकाररात नशरका्व कले ा. श्े वटचा पेश्वा तयार झाल.े ऐनतहानसक कावय शानहराचं या पो्वाड्ातनू
िसु रा बाजीरा्व याचया काळात मराठा इं जामं धये झालले या ्व कटा्वातनू ननमा्णर झाले. ्त्पती नश्वाजी महाराजांचया
युद्ात मराठ्यांची सतता पूरण्परे नष् झाली आनर काळातील अज्ानिास याने अफझलखान ्वरान्वरयी
भारता्वर इं जाचं ी सतता प्रस्ानपत झाली. इं जांनी स्वण् रचलेला आनर तुळसीिासाने नसहं गडचया लढाईचा
भारत आपलया अानरपतयाखाली आरला.
१६.७ कल्य, सथि्य्त्य, स्यणहत्य
कल्य : सनचत् हसतनलशखत पोरया, पटनचत्े ्व
नचनत्त पनत्का, लघनु चत्े आनर काचनचत्े या न्वन्वर
स्वरूपांत मराठी नचत्कलेचा अान्वषकार झालले ा
आढळतो. भग्व ीता , सप्तशती , भाग्वतपरु ार
अशा काही ससं कतृ आनर ज्ाने््वरी , नश्वलीलामत ,
पांड्वप्रताप अशा काही मराठी ं्ांची सनचत्
हसतनलशखते उपल र अाहेत. तयातं ून िशा्वताराची नचत्े
आढळतात. पोरयांचया फ ा्ं वर गरपती, िन् रनसि्री,
रामपचं ायतन, गोपालकृषर, न्वषरलु मी यांची नचत्े गडि
अशा लाल, नहरवया आनर नप्व ा रंगांनी नचनत्त
केली आहेत. लघनु चत्ामं धये वयशक्तनचत्,े रागमाला,
तालमाला, नमर्वरुकी इतयािी प्रसंगाचं ी नचत्े आहते .
124
रचलले ा पो्वाडा प्रनसद् आहे. अणधक म्यणहतीस्यठी : ्वाड्ाचं या बांरकामात
उततर पशे ्वाईत ला्वरी ्वा म् याला बहर आला. कचया ्व पककया न्वटा ्वापरत. ्वाड्ाचं ा
या क्षेत्ात अनंतफिी, प्रभाकर, रामजोशी, सगनभाऊ ्व तळमजला िगडी तर ्वरचे मजले न्वटांचे असत.
होनाजी बाळा यांनी मोठा लनै कक नमळ्वला. लाकडी खाबं -तुळया यां्वर आरारलेले सामानयपरे
मराठेशाहीत ला्वरीनतय, कोळीनतय, गजनतय, तीन नक्वा पाच मजले असत. प्रशसत अशा
्वा या मरु ळीचे नतय, ्वासिु ्े वाचे नतय याचं ी जोपासना मोक ा चौकांभाे्वती खोलया बांरलया जात.
झाली. संगीत कलेची उपासनाही कले ी गेली. ्वाड्ांमधये ब रा िोन चौक असत. काही
सथि्य्त्य : नश्वाजी महाराजांनी िुग-्ण स्ापतयाला ्वाड्ामं धये तीन ते सात चौक िखे ील असत.
प्रारानय निले. ि खनमधये तीन शतके नकललयाचं ी रचना पुणयाचा न्वश्ामबाग ्वाडा, मरे ्वलीचा नाना
झाली होती. तयाचा उपयोग महाराजानं ा झाला. तयांचया फडरन्वसाचं ा ्वाडा आनर कोपरगा्वचा
पिरी या न्वरयातील जारकार िखे ील होत.े पणु यातील राघोबाबािािाचं ा ्वाडा या मोठ्या ्वाड्ानं ा अनके
कसबा गरपती ्व न्व ल्वाडीचा न्वठोबा या मनं िरांचा चौक होते. ्वाड्ामरील खांब आनर तुळया
्वीरमाता नजजाबा नी जीरयोद्ार कले ा. पेश्वे काळात चौकोनी असत. तयात भौनमनतक नक्षीचया जोडीला
राजयात संप ता आली आनर स्व्ण प्रकारचया ्वले पतती ्व मरमे रे पोपट, मोर, माकडे याचं या
कलानशलपाला न्वचैतनय प्राप्त झाले. परु े, सातारा, आकृती असत.
नानशक या शहराचं ी ्वाढ झाली. सगळीकडे फरसबिं ही मंनिरे माळ्वा-राजस्ानमरील मनं िरांसारखी आहेत.
रसत,े ितु फाण् नचरेबंि ्वाड,े मरूनच कमानिार ्वशे ी असे या मंनिराचं ी संपरू ्ण बारं री िगडी होती. या मंनिरांमधये
नचत् निसू लागल.े इतर प्रकारचया मनं िरांपके ्षा कोरी्वकाम अनरक आह.े
उततर पेश्वाईत मनं िर बांररीला मोठ्या प्रमारा्वर नतसऱया प्रकारात परु े, सातारा, ्वाई, यांसार या
आरंभ झाला. ही मनं िरे तीन प्रकारची आहेत. नठकाराचं या मंनिराचं ी बारं री खास पद्तीची होती. या
याि्वकालीन घाटाची मनं िरे सास्वड (्वट्े ्वर, पद्तीचया ्वैनशषट्यामं धये चौकोनी गाभारा, कमानींची ्व
सगं मे््वर), मा ली (न्व््व्े ्वर), जेजरु ी अशा नठकारी तयासमोर लाकडी सभामडं प, गाभारा यांचा समा्वशे
निसतात. ती आकाराने मोठी असत. तया मनं िराचे होतो. नशखर टपपयाटपपयाने ननमळु ते होत जात.े नशखरा्ं वर
न्वरान तारकाकतृ ी असे, मंनिराचे जोते अनके ्रानं ी लहान कोनाड्ातं ून चुनगे ीमधये मूनत्कण ाम कले ेले
बारं ले जात होते ्व तयाला न्वन्वर ना्वे असत. नशखराचं े असून मतू थी सुबक ्व उठा्विार असतात. यामधये
बारं काम न्वटांचे असे आनर ते चुनगे ी पद्तीने िशा्वतार, िे्व-िे्वताचं या मूतथी, शसत्या आनर पुरुर
कले ेले असे. नानशकचे काळाराम, गोराराम, सुिं रनारायर, याचं या मतू थी आहेत. िगडी िीपमाळा हे मनं िराचं े खास
यबं क्े ्वर ये्ील महािे्वाचे तसचे न्े वाशाचे मोनहनीराज
णसंधा ुदगु या
125
ििे ुरी स्वयं्वर , श्ीरर नाझरेकर यांनी पाडं ्वप्रताप ,
हररन्वजय , रामन्वजय आनर मोरोपतं यानं ी अनु्वाि
्वनै शषट्य आह.े जेजरु ी ये्ील िीपमाळा शहाजीराजानं ी कले ले ा महाभारत यासार या अनेक सपु ्रनसद्
बारं लेलया आहते . ब तके गा्वे ्व मंनिरे नद्ांचया सानहतयकृती ननमार्ण झालया. जनु या मराठी ऐनतहानसक
काठी असलयाने मंनिरांचया समोरचया निीतीरा्वर िगडी सानहतयातील ्ं ामं धये बखर सानहतय महत््वपूरण् आहे.
घाटही बांरणयात आले. नानशक, परु तांबे, ्वाई, शूर्वीरांचे गुरगान, ऐनतहानसक घडामोडी, लढाया, ्ोर
मरे ्वली, मा ली इ. नठकारी असे न्वसतीरण् घाट परु ुरांची चररत्े यानं ्वरयीचे लेखन आपरासं बखरीत
निसतात. अनके नठकारी बांरलेलया ् या (समारी) ्वाचायला नमळते. उिा., सभासि बखर ,
लक्षरीय आहेत. भाऊसाहेबाचं ी बखर, पाननपतची बखर . पशे ्वे
काळात कृषर ियारण्् व आनर श्ीरर हे प्रमुख क्वी
स्यणहत्य : या काळात मराठी सानहतयाचा मोठ्या होते. मनहपतीचा भशक्तन्वजय हा ं् याच काळातील
प्रमारात न्वकास झाला. समकालीन संत तुकाराम आहे.
्वारकरी सपं ्रिायातील प्रमुख अाधयाशतमक क्वी होत.े
तयानं ी रचलेलया अभगं ांमुळे समाजा्वर मोठा प्रभा्व १६.८ व्य्य््यर, उदोग व सम्यििीवन
पडला. सम््ण रामिासांनी मराठीमधये िासबोर आनर वयापारउिीमा्वर राजयाची आन्णक् भरभराट
मनाचे ्लोक नलनहले. ्त्पती नश्वाजी महाराजांनी अ्वलंबून असते याची जार ्त्पती नश्वाजी महाराजांना
फारसी श िानं ा पया्णयी ससं कृत श ि असरारा होती. तयानं ी नठकनठकारी पठे ा ्वस्वून वयापाऱयांना ्व
राजयवय्वहारकोश हा ं् तयार कर्वून घते ला. ्त्पती उद्ोजकानं ा प्रोतसाहन निले होते. या पठे ां्वर शटे े ्व
संभाजी महाराज हे स्वत उततम सानहशतयक आनर महाजन हे ्वतनी अनरकारी नेमले जात असत. चौल,
ससं कृत भारेचे उततम जारकार होत.े ्त्पती सभं ाजी राजापूर, िाभोळ, कळे शी, रतनानगरी ही या काळातील
महाराजांनी बुरभरू र हा संसकृत ं् नलनहला. काही महत््वाची बंिरे ्व वयापारी उलाढालीची क े
राजनीती्वरील प्राचीन भारतीय ्ं ांचे अ्वलोकन करून होती. िाभोळ ये्नू नमरे, लाख ्व जाडभे रडे कापड
तयाचे सार संभाजी महाराजांनी बरु भूरर या ्ं ात इतयािी गोष्ी ननया्तण कले या जात. चौल ये्नू रशे मी
मांडल.े सभं ाजी महाराजांना संसकतृ सह अनके भारा कापड, अफूफ ्व नीळ या ्वसतू ननयाण्त कले या जात
अ्वगत होतया. नानयकाभिे , नखशीख आनर असत. राजापूर ये्ून नमरे, ्वेलिोडे, सतु ी कापड यांचा
सातसतक हे ज भारेतले ं् तयांनी नलनहले. महममि वयापार होत अस.े राजापूर ये्नू माल भरून परिेशी
कासीम फरे रसता याने बारा खंडात गलु शने इ ानहमी
हा नहंिसु तानाचा इनतहास नलनहला. अणधक म्यणहतीस्यठी : स्वराजयातील
उद्ोगानं ा संरक्षर िणे याचे नश्वाजी महाराजाचं े
अठरावया शतकात ्वामन पंनडत यांनी रोरर होते. याचे उततम उिाहरर महरजे नमठाचा
य्ा्णि् ीनपका , रघुना् पंनडत यानं ी नलिमयतं ी उद्ोग होय. तयानं ी कोकरातील मीठ उद्ोगाला
सरं क्षर निले. तया ्वेळी पोतग्णु ीजांचया ता यातील
प्रिेशातून स्वराजयात नमठाची आयात मोठ्या
प्रमारात होत असे. तयामुळे कोकरात उतपानित
होराऱया नमठाचया न्वक्री्वर प्रनतकलफू पररराम
होतो. हे धयानात घऊे न महाराजानं ी पोत्णगु ीजाचं या
प्रिेशातून स्वराजयात येराऱया नमठा्वर मोठी जकात
बस्वली. पोतण्ुगीजांकडून यरे ारे मीठ महाग होऊन
तयाचया आयातीत घट वहा्वी आनर स्ाननक
नमठाची न्वक्री ्वाढा्वी हा तया मागचा हते ू होता.
126
वयापाऱयाचं ी जहाजे ताबं डा समु ्व इरारचया आखाताकडे अणधक म्यणहतीस्यठी : मर्यठेक्यलीन
जात असत. शहरीकरि-राजकीय न्वसतार आनर वयापारी
हालचाली यातून मराठी राजयात शहरीकरराचा
गा्व अ््वा खडे े हे स्वराजयातील एक महत््वाचा न्वकास झाला असे निसनू यते े. न्वन्वर
घटक होते. ते स्व्ण बाबतींत स्वयंपरू ्ण असे. तयामुळचे उद्ोगरंि,े वयापार, वय्वसाय याचं या
राजय कोराचेही असले तरी तया भागातील अ््णवय्वस्े्वर नननमतताने अनेक शहरे उियास आली. पशे ्वे
फार पररराम होत नसे. प्रतयेक खडे ्ात बारा बलुतेिार काळात शहरीकरराचे प्रमार अनरक ्वाढले.
असत. तयाचं े वय्वसाय ्वशं परंपरेने ठरलले े असत. पेशवयानं ी परु े ही आपली राजरानी कले यामुळे
बलुतेिारी पद्तीमरील प्रतयेक वय्वसायाला समाजात पुणयाचा न्वसतार मोठ्या प्रमारात झाला.
ननश्चत असे एक स्ान होते. सोनार, लोहार, ताबं ट अनके बाजार पठे ांची सं या ्वाढली. परु ,े
इतयािी बलुतिे ार आपापला वय्वसाय सां भाळत असत. इंिापरू , सास्वड, जु र, कलयार, नभ्वडं ी,
मोठ्या खेड्ात आठ्वड्ाचा बाजार भर्वला जात अस.े ्वगें लु ा,्ण पठै र, कोलहापरू , सातारा, अहमिनगर,
अशा खेड्ाला कसबा असे महटले जाई. तयात लोक कोकरातील समु नकनाऱया्वरील अनेक लहान
िैननं िन गरजचे या लागराऱया ्वसतू खरेिी करणयास येत मोठी बंिरे ही वयापार उद्ोगाचया नननमतताने
असत. कापड उद्ोग, रातुकाम, साखर उद्ोग असे भरभराटीला आलेली होती.
काही उद्ोग अशसतत्वात होते. मराठ्याचं या स्वराजयस्ापनेपासनू ते साम्ाजय
न्वसतारापयतयं चा प्र्वास हा मधययुगीन भारतातील
ततकालीन महाराष््ाट तील समाजात सरिार, ्वतनिार, महत््वाचा घटक आह.े मराठ्याचं ी सतता संपुष्ात आली
बलतु ेिार आनर रयत असे ्वगण् होत.े ामीर भागात ्व इं जानं ी ब तां श भारत आपलया अानरपतयाखाली
रयतेमधये शते कऱयांची सं या अनरक होती. महाराष््टात आरला. अनके क्षेत्ातं शस्तयंतरे घडून आली.
्वाई, नानशक, पैठर इतयािी नठकारी पाठशाळा मधययुगातनू आरनु नक कालखडं ाकडे भारताची ्वाटचाल
चाल्वलया जात असत. समाजामधये पारपं ररक सर, सुरू झाली.
उतस्व, त ्वैकलये इतयािी उतसाहाने साजरे कले े जात.
सर उतस्वांना राजयवय्वस्के डनू िखे ील प्रोतसाहन नमळत
असे कारर अशा प्रकारचया सामानजक उतस्वांमळु े
लोकांमधये न्वचैतनय ननमारण् होणयास मित होते ्व
ऐकयाचे ्वाता्वरर ननमारण् होत असे.
सव्यध्य्य्य
प्र.१ (अ) णदलेल्य्य ््य्य्ाय य्य्ां ैकी ्योग्य ््य्य्ाय य णनवडनू २. अफगानरसतानातून आलले े पठार नहमालयाचया
णवध्यन ्िू या कर्य. पायरयाशी ........ ज्वळ स्ानयक झाले होते.
(अ) ्वारारसी (ब) म्रु ा
१. भारतातील आरमाराचे जनक महरून .......... (क) अयोधया (ड) निल्ी
ओळखले जातात. ३. ्त्पती सभं ाजी महाराजांनी ......... हा
(अ) ्त्पती नश्वाजी महाराज संसकतृ ्ं नलनहला.
(ब) ्त्पती संभाजी महाराज (अ) नानयकाभिे (ब) बुरभरू र
(क) ्त्पती राजाराम महाराज (क) नखशीख (ड) सातसतक
(ड) ्त्पती शाहू महाराज
127
(ब) चकु ीची िोडी दरु ुसत करून णलह्य. प्र.३ ्ुढील णवध्यने सक्यरि स्ष्ट कर्य.
१. नाईक ननंबाळकरांचा ्वाडा - ्वाठार १. शहाजीराजांना स्वराजयाचे संकलपक महटले
२. नाना फडरन्वसाचं ा ्वाडा - मरे ्वली जात.े
३. काळाराम मनं िर - जजे ुरी २. ्त्पती नश्वाजी महाराजां नी आरमारिल
४. मोनहनीराज मंनिर - न्े वासे उभारल.े
३. ्त्पती नश्वाजी महाराजांनी पोत्णगु ीजांकडनू
(क) न्यवे णलह्य. येराऱया नमठा्वर मोठी जकात बस्वली.
१. स्वराजयातील जमाखच्ण ठ्े वरारा -
२. न्वभागीय कारभारात मित कररारा - प्र.४ टी््य णलह्य.
३. रोनहलयाचं ा सरिार- १. मराठाकालीन कला
२. मराठाकालीन स्ापतय
प्र.२ ्ुढील सकंा ल्न्य णचत् ्िू या कर्य.
ब्यंधा क्यम ्द्धत
मणू तकाय ्यम मर्यठ्य मांणदर णठक्यिे
सथि्य्त्य
ब्याधं क्यम स्यणहत्य
128
B{Vhmg B. 11 dr
The words you are searching are inside this book. To get more targeted content, please make full-text search by clicking here.
Itihas marathi
Discover the best professional documents and content resources in AnyFlip Document Base.
Search