ĐH 069

Thöïc taäp Phaoù Binh taiï M’Lon

Vöôït Sonâ g ñoå boä mucï tieuâ taïi Suoiá Vaøng

ÑA HIEÄU 69 101

Di Hanø h

Taán Coâng Lapbe Sud

102 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Quan khaùch thamê viená g

ÑA HIEÄU 69 103

Phonø g thí
nghiemä vaät lyù

Thí nghieäm
ñieän töû

Lôpù hocï
vanê hoaù

104 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Thö vienä
TVBQGVN

Chöông trình
Quaân söï

Chöông trình
Vanê hoaù

ÑA HIEÄU 69 105

Huaná luyeän Röøng Nuùi Sình Layà
taiï TTHL Duïc Myõ

Thöcï tapä tuotä
nuùi taïi chaân
nuùi Chö Dung
Trung Taâm
Huaán Luyeän

BÑQ
Duïc Myõ.

106 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

SVSQ chayï lieân tuïc 14km
töø Ducï Myõ ñená Ninh hoaø

vôùi sunù g caàm tay

“Thao tröônø g ñoå moà hoiâ
Chiená tröôøng boát ñoå maùu”

ÑA HIEÄU 69 107

Huaná luyenä Nhaûy Duø
TTHL Hoaøng Hoa Thamù , Saigon

Chuonà g Cu
331, 332, 333...

Go!

“ Hoàn toâi ai chapá canù h
Khonâ g gian vöông dauá giayà “

taïi baiõ nhayå Ap ñoàn

108 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Leã Truy Ñieäu

Chæ Huy Tröônû g ñatë Quanâ Kyø Ruõ tröôùc Ñaiø Töû Só

Ñaøi Töû Só ñöôcï SVSQ canh gacù suotá ñeâm Leã Truy Ñieuä

ÑA HIEÄU 69 109

Leã Maõn Khoùa

Quang canû h leã manõ khoaù taiï tröônø g cuõ

110 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Leã Maõn Khoùa

Quang canû h leã maõn khoaù taiï tröôøng môiù

ÑA HIEÄU 69 111

Nghi leã trao Quanâ Quoác Kyø laiï cho Khoaù ñanø em

...” Gìn giöõ uy danh truyeàn thoná g Tröôøng Me”ï
112 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Daøn chaøo Vò Chuû Toïa Leã Manõ Khoaù

Quan khacù h vaø thaân nhanâ taiï khaùn ñaiø

ÑA HIEÄU 69 113

Tonå g Thoná g Ngoâ Ñình Dieäm trao kieám cho SVSQ thuû khoa

Vò Chuû Toïa trao cung tenâ cho thuû khoa

114 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Vò Chuû Toaï gané capá baäc Thieáu UyÙ cho
SVSQ Thuû Khoa

“Theà trung thanø h vôiù Toå Quocá ” 115

ÑA HIEÄU 69

“Quì Xuoáng caùc SVSQ
Ñöùng leân cacù Tanâ Só Quan”
“...Chunù g toiâ khonâ g tìm an laïc deã daøng
Maø chæ khatù khao gioù möa cunø g nguy hieåm ..”

SQ Canù Boä gané capá bacä Thieáu UÙy cho SVSQ

116 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Tanâ Só Quan Thuû Khoa baén teân ñi boná phöông trôiø , töônï g
tröng cho chí Tang Boàng Hoà Thæ

ÑA HIEÄU 69 117

118 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Tanâ Só Quan dieãn hanø h

Trình dieãn cô baûn thao dieãn vôiù ñoäi hình VBVN

Dieãn hanø h trong ngayø maõn khoaù 119
ÑA HIEÄU 69

Kòch lòch söû - Tranä Ñoná g Ña

Bieåu dieãn Bieåu dieãn
nhayû duø Vieãn thaùm

120 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Bieåu dieãn thaùi cöcï ñaoï 121

ÑA HIEÄU 69

Ñemâ vaên ngheä vaø daï tieäc chaøo mönø g quan khacù h

122 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Leã trao nhanã coå truyeàn TVBQGVN

Tanâ Só Quan vaø gia ñình 123

ÑA HIEÄU 69

Leã kyù vanê baèng Cöû Nhanâ Khoa Hoïc Thöcï Dunï g

124 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

ÑA HIEÄU 69 125

Taân Só Quan Haiû Luïc Khonâ g Quanâ

126 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Tanâ Só quan Khonâ g quanâ

Taân Só Quan : Nhayû du,ø Thuûy Quaân Lucï Chieán
Bieät ñoäng quanâ

ÑA HIEÄU 69 127

128 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

.T. öø nganø xöa, khi queâ höông mòt muø khoùi löûa, khi

tiená g troná g Dieân Hoàng vang doäi khapé non soâng..

Xeáp buùt nghieân theo nghieäp ñao cung, nhönõ g
chanø g trai Voõ Bò ñaõ hoaø mình theo vanä nöôcù noiå troiâ .

Haï Laøo, Khe Sanh, Kontum, Quanû g Trò... keoù daøi
tôùi Tayâ Ninh, Hauä nghóa Chöông Thieän, Caàn Thô..

Bao nhieâu chieán dòch caùc Anh ñaõ tham gia.
Bao nhieâu chieán conâ g cacù Anh ñaõ ghi vaoø Quaân Sö.û

Mauù xöông caùc Anh ñaõ toâ thaém ruonä g ñonà g ñaát
nöôcù Vietä Nam ..

“..Moâ ñaát la,ï choân vuiø thaân bacù h chiená
Maùu Anh hunø g, nhuomä thamé laù côø Nam ...”

Ñoanø Phöông Haûi - K19

ÑA HIEÄU 69 129

Nhönõ g Tanâ Só Quan Voõ Bò ñaõ theo gotù Cha Anh
Kieám Cung xuoáng nuiù

ñeå tiepá tuïc hoanø thanø h nhieäm vuï
Baoû Quoác An Danâ

130 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Dalat: Danh Lam Thané g Canû h Vaoø Nhöõ
Thapä Nienâ 50, 60 & 70

Thanø h phoá Dalat

Nhaø Thôø Chính Toøa Dalat:
Xaây caát namê 1931. Hoaøn thaønh naêm 1942. Töôcù hieäu Thaùnh
Nicola Bari, sau ñoiå laïi laø Ñuùc Maria Meï Thieân Chuùa.
Thöôøng goïi laø Nhaø Thôø Con Gaø, vì treân thapù coù ñatë con gaø
banè g ñonà g. Nhaø thôø daiø 65m, ronä g 14m, thapù chuonâ g cao 47m.

ÑA HIEÄU 69 131

Hoà Than Thôû vôiù moät tamá banû g hieäu
“Tröônø g Voõ Bò Quoác Gia Vieät Nam, nôi qui tuï nhönõ g

chaøng trai coù lyù töôûng Quocá Gia”

Chôï Môùi Dalat

132 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Chuaø Linh Sôn
Hoà Xuaân Höông Dalat

ÑA HIEÄU 69 133

Ga xe löaû Dalat

“ApÁ Thaiù Phieân .... Trung lieân bané bayä
Ap Ña Thienä Caø rotá ... natù thayâ !!!”

134 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Thaùc Pongour

Tröôøng trung hoïc Couvent des Oiseaux

ÑA HIEÄU 69 135

Ñöôøng Phan Boäi Chaâu Ñöôøng Duy Taân

Chò Chucù , ngöôiø Chò tinh thanà , “Só quan tieáp lieuä , kim
chæ vaù may “ cho caùc Cöïu SVSQ thaäp nieân 60-70

Thieäp chuùc Teát cuûa TVBQGVN

136 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Ña Hieäu xin ñaêng laïi baøi vieát veà thaønh phoá Ñaø Laït cuûa Coá

Giaùo sö Vaên Hoùa Vuï: Höùa Hoaønh, vöøa vónh vieãn ra ñi vaøo
ngaøy 11 thaùng 7 naêm 2003 taiï San Antonio, Texas.
Töø nay Ña Hieäu seõ khoâng coøn nhaän ñöôïc lôøi khuyeán khích,
thaêm hoûi vaø nhöõng baøi bienâ khaûo ñaày giaù trò cuûa Thaày.
.... Xin thapé neùn höông loøng ñeå nhôù veà Thayà cuõ, Tröôøng xöa

Söï Hình Thaønh Vaø Phaùt
TrieånThaønh Phoá Dalat

GSVHV: Höaù Hoaønh
03/21/2002

Laäp treân cao nguyeân Laâm Vieân ñoài nuùi chaäp chuøng, Ñaø
Laït laø moät ñoâ thò nghæ maùt xinh ñeïp naèm giöõa nhöõng khu röøng
thoâng, thaùc nöôùc thô moäng. Ñaø Laït laø thaønh phoá cuûa tuoåi treû,
tình yeâu vaø kyû nieäm. Ai ñaû ñeán ñoù moät laàn, chaéc chaén seõ giöõ laïi
trong loøng nhöõng hình aûnh vaø kyû nieäm thaân thöông.

Thuôû conø ñi hoïc, toâi cuõng coù ñená Ñaø Laït vaiø lanà . Sau naày ra
tröônø g ñi dayï hoïc, thænh thoanû g toâi cunõ g ra Ñaø Laït vaøo nhöõng
ngaøy he.ø Khi caàm tôø lònh goïi nhapä nguõ trong tay, toâi coøn ganà
20 ngaøy thu xeáp chuyeän gia ñình tröôùc khi giaõ töø cuoäc soáng
daân söï. Nghó raèng roài ñaây ñôøi quaân nguõ seõ khoâng cho pheùp
mình nhaøn nhaõ tôiù lui thanø h phoá ñanù g yeâu ayá nöaõ , nenâ toâi laiï
ñöa caû gia ñình leân thaêm Ñaø Laït laàn cuoái. Ñònh meänh trôù treuâ
moät caùch ñaùng yeâu, sau khi manõ khoùa hocï ôû Thuû Ñöùc, toâi laïi
ñöôïc leân Ñaø Laït soáng cuoäc ñôøi vöøa laø quaân nhaân vöaø laø moät
nhaø giaùo, gaén boù vôùi Ñaø Latï gaàn suoát 7 naêm. Do ñoù ñoiá vôiù toâi,
Ñaø Laït coù nhieàu kyû nieäm khoù queân. Khung caûnh Ñaø Laït laø
motä theá giôiù ñayà camû höùng, trong ñoù coù söï haøi hoaø giöaõ thieân
nhieân vaø söï kiená taïo cuûa con ngöôiø . Ñaø Laït luonâ luonâ phôi bayø
netù ñeïp laõng manï ñayà huyeàn thoaiï . Sau naày, xa Ñaø Latï nhöng
hình aûnh Ñaø Laït vanã coøn laø nhönõ g daáu aán saâu ñamä trong taâm

ÑA HIEÄU 69 137

honà toâi, trong nhönõ g suy nghó hanè g ngaøy cuûa toâi. Noù aùm aûnh
toâi, theo ñuoåi toâi nhöõng buonà vui coù leõ ñeán suotá cuocä ñôiø löu
vong conø laïi cuaû toiâ . Ai töøng ôû Ñaø Latï khi ñi xa cuõng nhôù veà
noù. Nhieàu ngöôøi vieát veà Ñaø Laït, veà kyû nieäm vui buoàn ôû ñoù.
Toâi cuõng vaäy. Nhöng coù ñieàu moãi laàn tìm theâm ñöôïc taøi lieäu
môùi toâi laïi camà buùt ghi voäi nhöõng caûm höùng, nhönõ g suy nghó
mieân man khi kyû niemä cuõ moät thôiø ñaõ chonâ vuøi trong quaù khöù
soná g dayä . Ñeà taiø veà Ñaø Latï ratá phong phuù, ña danï g, cuõ maø ratá
môùi....Chacé chané Ñaø Laït seõ coøn laø ñeà taiø môøi goiï muoân ñôiø cho
nhöõng ai ñaõ töøng sinh soáng ôû ñoù hay tôùi ñoù nhö moät khaùch
nhanø du. Ñaø Laït ñepï . Ñaø Latï thô moäng, Ñaø Laït thaønh phoá cuûa
söông mu,ø cuûa tình yeâu, cuûa tranê g maät. Tranê g Ñaø Laït , hoa Ñaø
Latï , nuiù ñoài Ñaø Latï , hoà thaùc Ñaø Laït....moãi ngöôiø khi xa Ñaø Laït
ñeuà giöõ laïi cho mình moät kyû niemä ñanù g yeuâ , ñanù g nhôù. Ñaø Laït
laø ñaát cuûa vua chuùa, laø hoaøng trieuà cöông tho.å Khoâng keå Hue,á
cöïu ñoä cuûa nhaø Nguyeãn, khoâng nôi naøo treân ñaát nöôùc Vieät
Nam in ñaäm dauá veát cuûa nhaø vua, cuûa hoanø g gia baèng Ñaø Laït.
Ñaø Laït coù hoaøng cung, coù tröôøng hoïc Baûo Long, tröôøng nöõ
hoïc Phöông Mai, coù bietä thöï cuûa hai baø Phi AnÙ h, Phi Loan.....Hoài
tröôùc Ñaø Laït cuøng vôùi cao nguyeân chæ daønh rieâng cho ngöôøi
Phaùp. Ngöôøi kinh khoâng ñöôïc pheùp leân ñaây laäp nghieäp tröø
caùc nhaø quyù toäc nhö oâng baø quaän coâng Long Myõ, An Ñònh
Vöông Leâ Phaùt An, baù töôùc Didelot....Chöùng tích caùc aáp Haø
Ñonâ g, Ngheä Tænh......laø nhöõng bieät leä ñeå phuïc vuï cho nhu cauà
nhöõng ngöôøi Phaùp.

Taiø lieuä ñeå vietá baøi naày ngoaiø quyeån sacù h “Nhönõ g ñöùa con
cuûa nuùi röøng” (The sons of mountains) cuûa Gerald Cannon
Hickey, conø nhieuà taiø lieuä khaùc maø chuùng toiâ söu tamà ñöôïc raiû
racù trong saùch baoù cuõ. Toâi cuõng xin camù ôn chò Tonâ Nöõ M. L.
laø ngöôøi tröïc tieáp keå laïi söï tích Caàu OÂng Ñaïo. Dó nhieân toâi
tranù h vieát laiï nhönõ g ñieàu ñaõ vieát veà Ñaø Latï töø tröôcù tôùi nay ñeå
traùnh söï nhaøm chaùn. Trong chöông vieát veà Ñaø Laït, taùc giaû
Gerald C. Hickey coù nhacé ñeán cacù tacù phaåm, baøi baùo keâ cöùu
hieám nhö:

- Baùo Indochine naêm 1943 - 1944.

138 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

- Monegraphie de la province Dalat do tröônø g Vienã Ñoâng
Bacù Coå Haø Noiä in namê 1931.

- Taïp chí Bulletin de Amis du vieux Hueá (1938).....

Trong caùc toaøn quyeàn Ñoâng Döông chæ coù Paul Doumer,
Pasquier vaø Decoux ñeå laïi nhieuà kyû nieäm trenâ ñatá nöôcù ta hôn
heát. Maëc daàu khi taoï laäp ñöôøng saù, caàu coná g, tieän nghi coâng
coäng ngöôøi Phaùp khoâng nghó ñeán phuùc lôiï cho ngöôøi baûn xöù,
nhöng daàu sao ñi nöõa cacù cô sôû haï taàng ôû caùc thuocä ñòa cuõng
ñem ñeán lôïi ích laâu daøi.

Chuùng toâi coøn nhôù ngaøy 10/12/1896, toaøn quyeàn Rousseau
laâm troïng bònh vaø töø tranà ôû bònh vieän Haø Noiä , thì Paul Doumer
ñöôïc lònh qua Ñoâng Döông keá vò. Ngaøy 13/2/1897 Paul
Doumer tôùi Vietä Nam. Ñoiá vôùi Phapù , giai ñoaïn bình ñònh thuoäc
ñòa chaám döùt, neân vöaø môùi tôiù nhaäm chöcù , Paul Doumer lieàn
nghó ñeán moät chöông trình kieán thieát ñaày tham voïng. Muïc
ñích cuûa cacù chöông trình toná keùm nayà nhaèm khai thaùc kinh teá
Vieät Nam. Paul Doumer laø ngöôøi tính tình cönù g raén ñeán ñoäc
taøi, nhöng coù ñöôïc taùnh thanh lieâm vaø sieâng naêng. Laøm vieäc
gì onâ g cunõ g theo doõi tôiù cuøng, ñeán taän nôi quan saùt, khoâng caû
tin vaøo caùc baoù caùo cuaû vieân chöcù ñòa phöông. Paul Doumer
laø toaøn quyenà ñaàu tienâ ñená Nam Kyø, xuoná g taän Hauä Giang döï
leã khanù h thaønh kinh xaùng Xaø No namê 1900. Lucù ñoù ôû Nam Kyø
coù Paul Blanchy, chuû tòch Hoäi ñoàng quaûn haït laø ngöôøi daùm
choáng ñoái yù kiená cuûa Paul Doumer vì Paul Blanchy chuû tröông
khai thacù kinh teá Nam Kyø trong khi Paul Doumer laïi chuù troïng
ñeán Baéc Kyø. Tuy nhieäm kyø coù 5 naêm (1897 - 1902) nhöng
Paul ñeå laïi nhieàu coâng trình ñaùng ghi nhôù, toàn taïi ñeán ngaøy
nay. Hai döï aùn lôùn lao nhötù cuûa Paul Doumer laø:

- Tìm caùc ñòa ñieåm laäp caùc ñoâ thò nghæ maùt ôû mieàn nuùi
Trung Kyø.

- Laäp ñöôøng xe löaû xuyeân Vieät. Rieâng moät döï aùn khaùc, ñeà
nghò môû moät ñöônø g xe löaû töø Qui Nhôn leân cao nguyeân Attopeu,
khoâng ñöôïc quoác hoäi Phaùp chaáp thuaän.

ÑA HIEÄU 69 139

Namê 1897 Paul Doumer gapë bacù só Yersin laø ngöôøi ñaõ höôùng
danã nhieàu cuocä thamù hiemå sauâ vaøo vuøng röøng nuùi Taây Nguyeân
ñeå thaûo luanä vieäc tìm kieám nhöõng ñòa ñieåm thuaän tienä coù theå
laäp khu nghæ döôõng. Nôi ñoù phaûi coù khí haäu maùt meû ñeå kieàu
daân Phaùp vaø caùc vienâ chöcù Phapù ôû Ñonâ g Döông ñeán nghæ heø
thay vì moãi namê phaûi veà beân Phapù . Baùc só Yersin khuyeán caùo
nenâ choïn ñænh Laâm Vieân (Langbian). Sau ñoù Paul Doumer ra
lònh cho moät ñoanø thaùm hieåm quaân söï tìm kieám motä con ñöônø g
töø mieàn duyeân haûi leân Laâm Vieân. Laàn naøy ñaïi uùy phaùo binh
Thouard caàm ñaàu phaùi ñoaøn, coù chuyeân vieân ñòa chaát laøm
thaønh vieân, ñoù laø Cunhac, ngöôøi sau naày trôû thaønh coâng söù
ñauà tieân ôû Ñaø Laït. Ngoaøi ra coù moät tænh nhoû môùi thanø h laäp ôû
Taùnh Linh, naèm treân con ñöônø g moøn trao ñoåi haøng hoùa giöõa
cao nguyeân vaø ñoàng baèng.

Moät ñoaøn thaùm hieåm khaùc do ñaïi uùy Guinet höôùng daãn,
khôûi haønh vaøo naêm 1898 ñeå phaùt quang doïn deïp con ñöôøng
moøn töø ñoàng baèng leân cao nguyeân. Coâng vieäc naøy hoaøn taát
naêm 1899. Vôùi saéc luaät ngaøy 1/11/1899, ngöôøi Phaùp laäp ra
tænh Ñoàng Nai Thöôïng vôùi trung taâm haønh chaùnh ñaët taïi Ñaø
Laït. Moät tænh nhoû hôn laø Tanù h Linh vôiù cô sôû hanø h chanù h taïi
Djirinh (Di Linh) do Ernest Outrey laøm coâng söù. Naêm sau,
Ernest Outrey caát ngoâi nhaø saøn lôïp thieác ñöôïc coi nhö ngoâi
nhaø nghæ döôõng ñaàu tienâ taiï ñayâ . Mayá namê sau, do nhaän ñònh
vuøng röøng nuùi naøy coù nhieuà vaùch ñaù doác ñöùng, cheo leo, khoù
thieát laäp ñöôøng xe löaû , nenâ hoï chonï cacù h laøm ñöôøng loä cho xe
hôi chayï . Töø ño,ù hoï huyû boû tænh Ñoàng Nai Thöôïng, conø ñaiï lyù
haønh chaùnh Djiring saùp nhaäp vaoø tænh Phan Thietá vaø Ñaø Laït
nhapä vaøo Phan Rang. Cunhac, motä thaønh vienâ cuûa ñoanø thamù
hieåm Thouard trôû thaønh coâng söù ñaàu tieân Ñaø Laït. Conâ g vieäc
ñang tieán haønh thì vaøo naêm 1902, toaøn quyeàn Paul Doumer
ñoät ngoät veà Phaùp, khieán cho nhieàu chöông trình kieán thieát bò
ñình treä,. Cunhac vaãn laøm coâng söù ñeán naêm 1903 ñoåi qua
Djiring cho ñeán namê 1915.

Tuy laø moät thaønh phoá sanh non, nhöng nhieàu ngöôøi Phaùp
coù ñauà oùc lamø giaøu chuù yù ngay ñeán Ñaø Laït. Lôiï duïng sacé luaät

140 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

ñacë nhöôïng ñatá ñai cuaû chính phuû, vaoø ngayø 1/4/1900, Gresieu
ñöôïc caáp cho khoâng 885 maãu ñaát thuoäc Ñoàng Nai Thöôïng.
Vaøo ngaøy 18/10/1901, moät ngöôøi Phaùp khaùc teân Armavon,
ñöôcï caáp 3000 mauã ôû ganà Ñaø Laït.

Thaønh phoá nghæ maùt Ñaø Laït khoâng phaûi laø moät chöông
trình duy nhöùt cuûa Paul Doumer. Naêm 1901, Paul Doumer
conø gôûi nhieàu ñoaøn thaùm hiemå ñi saâu vaøo vunø g röøng nuùi phía
Tayâ tænh Quaûng Nam, Quaûng Ngaõi. Muïc ñích caùc ñoanø thaùm
hieåm naày cuõng tìm ra nhöõng vò trí thuaän tieän laäp ra caùc khu
nghæ döôõng ñeå phuïc vuï cho ngöôøi Phaùp ôû Vieät Nam. Ñaïi uùy
Dubay laø ngöôøi ñaõ khaùm phaù ñòa ñieåm lapä khu nghæ matù Baø Naø
ôû phía nam ñeoø Haûi Vaân. Paul Doumer döï tính ñeán thaêm Baø
Naø namê 1901, nhöng chuyená ñi ayá bò hoaõn laïi roài oâng phaûi leân
ñöônø g veà Phaùp, neân keá hoacï h lapä khu nghæ döôõng Baø Naø phaûi
xeáp laïi.

Tuy caùc cao nguyeân mieàn Nam môùi ñöôïc thaùm hieåm vaø
nhieàu chöông trình kieán thieát ñaày tham voïng ñaõ baét ñaàu, maø
nhieàu nhaø quyù toäc töø AÂu Chaâu tôùi Saøigoøn ñöôïc daân baûn xöù
Saiø goøn (Leâ Phaùt An) höôùng danã ñi du lòch, saên baén khapé caùc
khu vöïc roäng lôùn vaø nhieàu muoâng thuù ñoù.

Trong quyeån “Henri D’orlean mort aø Saigon” taùc giaû
A.Bandrit cho bieát naêm 1901 hoaøng töû Henri D’orlean khôûi
haønh töø Kraties beân Cao Mieân, theo ñöôøng moøn qua Ñoàng
Nai Thöôïng banè g xe boø, roià xuoná g tôùi Nha Trang. Trong suoát
cuoäc haønh trình naày, hoaøng töû gaëp nhieàu maõnh thuù nhö voi,
coïp, boø saùt, nai...vaø tieáp xuùc vôùi nhieàu daân Moïi coù ñôøi soáng
banù khai doïc theo hai beân ñöôøng. Tuy laø motä chuyeán du lòch
sanê baén, nhöng Henry phaûi traû banè g moät giaù raát ñacé . OÂng ta bò
nhieãm bònh sotá reùt trong cuoäc hanø h trình naøy vaø cheát taiï Saigon
naêm 1901 luùc môùi 33 tuoåi.

Cunø g naêm ño,ù Tournier conâ g söù ôû Laøo, cuõng theo loä trình
aáy qua Ñaø Laït roài tôùi Nha Trang. Naêm 1903 ñaïi uùy Cottes
cuõng ñi moät voøng qua tôùi trung taâm haønh chaùnh Darlac töùc
Ban Meâ Thuoät hieän nay.

ÑA HIEÄU 69 141

Boán naêm sau, baù töôùc De Montpensier, con trai haàu töôùc
Paris cuøng ngöôøi anh hoï cuûa vò hoaøng töû baát haïnh keå treân,
ñöôïc nhaø trieuä phuù banû xöù Leâ Phatù An höônù g daãn ñi sanê ôû khu
vöïc giöaõ Djiring vaø Phan Thietá taát caû 7 laàn. Sau ñoù, baù töôùc De
Montpensier laùi chieác xe Lorrain-Dietrich töø Saigon ñi Ñeá
Thieân Ñeá Thích maát heát 29 ngaøy. Naêm ñoù ôû Saigon coù ñoä 40
chieác nhö theá. Leâ Phaùt An laø con trai cuûa oâng Huyeãn Só Leâ
Phaùt Ñaït, töøng môû tieäc tuøng khoaûn ñaõi caùc nhaø quyù toäc AÂu
Chauâ taiï Saigon. OÂng Leâ Phaùt An laø cauä vôï hoaøng ñeá Baoû Ñaïi
sau naày. Namê 1934 oâng Leâ Phaùt An coù taëng cho chauù gaùi laø
Nguyeãn Thò Höõu Lan töùc Nam Phöông Hoaøng haäu 1 trieäu
ñonà g baïc tieàn maët, ñeå lamø cuaû hoài moân. Vua Baûo Ñaïi ñaõ phong
cho oâng Leâ Phaùt An töôcù An Ñònh Vöông laø töôùc hieäu cao quyù
nhöùt trieàu ñình, chæ phong cho hanø g hoanø g thaân maø thoâi.

Ngay nay du khaùch ñi chôi Ñaø Latï thöônø g theo quoác loä 20,
töø ngaõ ba Daàu Giaây lenâ Ñònh Quaùn, Baûo Loäc roài lenâ Djiring tôiù
Ñaø Latï , hay duøng quoác loä 11 töø Phan Rang ñi lenâ , chôù ít ai ngôø
ranè g con ñöônø g loä ñaàu tienâ noái lieàn giöõa Saiø gonø vôùi Ñaø Laït ñi
qua ngaû Phan Thietá . Ñöôøng ayá baét ñaàu töø Nha Manâ , qua ñeøo
Datrum (670m) ñeán Di Linh, roià töø ñoù môùi ñi tieáp leân Ñaø Laït.
Töø naêm 1914 - 1915, Phan Thieát laø traïm döøng chôn cuûa löõ
khaùch ñi Ñaø Laït. Chính baù töôcù De Montpensier thöônø g nghæ
ôû Phan Thieát nhieàu laàn tröôùc khi khôiû haønh ñi saên ôû vunø g Baoû
Locä , Djiring, nenâ oâng ra lònh cho xaây döïng moät ngoâi nhaø lauà
ñoà soä ôû Phan Thieát vaøo namê 1908, maø danâ ñòa phöông goïi ñoù
laø ”Lauà On g Hoaøng”. Laàu oâng Hoanø g cuõng laø nôi hoø heïn cuûa
thi só Haøn Macë Töû vôiù ngöôiø yeâu laø Monä g Caàm. Töø namê 1908,
Ñaø Laït môùi coù ngoâi nhaø gaïch ñaàu tieân laø toaø coâng söù Phaùp.
Naêm, 1912 toaøn quyeàn Albert Sarraut keá tuïc chöông trình
dang dôû cuaû Paul Doumer, phatù trieån Ñaø Latï thaønh motä trung
tamâ nghæ döôõng. Ban ñauà ngöôøi Phapù khôiû coâng lamø con ñöônø g
töø Phan Rang leân Ñaø Laït qua Ña Nhim vaø ñeøo Ngoaïn Muïc
(Bellevue). Con ñöôøng aáy sau naày môû roäng thanø h quocá loä 11.
Töø naêm 1914 haõng xe hôi chôû khaùch “Socieùteù des
Correspondance Automobile du Langbian” cho chaïy nhöõng

142 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

chiecá xe hieäu Lorraine-Dietrich treân loä trình Saøigoøn Phan Thietá
Di Linh tôùi Ñaø Laït. Ngöôøi coá cöïu cho bieát ranè g hoài ñoù ngöôiø ta
goïi taét haõng xe ñoø naày baèng caùc chöõ “SCAL”. Naêm sau tænh
Langbian thaønh hình vaãn laáy Ñaø Laït laøm tænh lî. Ña Latï baét
ñaàu thu huùt du khaùch ñeán nghæ maùt vaø saên baén vaøo muøa heø.
Namê 1916, Langbian Palace Hotel laø khaùch sanï ñaàu tieân ñöôïc
xaây dönï g theo kieåu nhaø sanø , nhöng coù haønh lang ronä g, coù maiù
che. Cuõng naêm ñoù Ñaø Laït coù traïm böu chính, sôû coâng chaùnh
vaø traéc ñòa, toøa coâng söù, caûnh binh. Coøn nhöõng ngöôøi Vieät
Nam (kinh) ñaàu tieân ñeán cö nguï Ñaø Laït laø nhöõng ngöôøi phu
khuaân vaùc traéc ñòa hay nhöõng ngöôøi buoân baùn. Naêm 1920,
Phaùp taùi laäp tænh Ñoàng Nai Thöôïng, tænh lî ñaët taïi Djiring,
trong khi Ñaø Laït trôû thanø h motä khu vöcï töï trò veà hanø h chaùnh
do moät toång uûy vieân teân Garnier cai trò. Naêm 1922, Ñaø Laït
böôùc qua moät giai ñoaïn phaùt trieån môùi. Theo toaøn quyeàn
Maurice Long chæ thò, kiená trucù sö Hebù ard veà ñoà aùn Ñaø Latï môû
roäng thaønh moät ñoâ thò taân tieán. Ñacë bieät theo ñoà anù Heùbard giöõ
nguyeân thaûm coû choã sanâ cuø ngaøy nay nhìn leân ñænh Lamâ Vieân,
khong döôïc xaây caát che khuaát, ñeå giöõ veû ñeïp cho thaønh phoá
thô moäng trong töông lai: ñoà anù Heùbard cuõng döï truø “Ñaø Latï
seõ laø moät ñoâ thò taân tiená ; motä goùc nöôùc Phaùp ôû mienà nuiù Alpes
cuaû AÙ Chauâ ” vôùi:

- Hoà nhôn taïo

- Hanø g traêm bieät thöï raûi racù treân cacù söôøn ñoài

- Xaây döïng ngoâi chôï trung öông hình khoái chöõ nhöït vôùi
thapù chuonâ g vöôn cao. Ñoù laø vò trí raïp hatù Hoøa Bình hieän nay.

Keå töø namê 1930 trôû ñi, Ñaø Latï phatù trieån thanø h moät ñoâ thò
coù vöôøn hoa xinh ñeïp, nhieàu coâng vieân caây xanh. ngaøn hoa
khoe saéc thaém vaøo muøa xuaân. Ngöôøi Myõ ñaàu tieân coù maët taïi
Ñaø Laït laø vôï choàng nhaø truyenà giaoù Tin Lanø h Hebert Jackson.
OÂng ta ñeán Ñaø Laït ñaàu naêm 1930, laäp nhaø truyeàn giaùo ñaàu
tieân cho ñonà g baøo Thöôïng, coù moät mucï sö Vieät tenâ Nam laøm
thoâng ngoân.

ÑA HIEÄU 69 143

Ngoaøi Ñaø Laït, toaøn quyeàn Paul Doumer coøn ra lònh tìm
kieám, khaûo satù cacù vò trí khacù ñeå laøm choã nghæ heø cho ngöôøi
Phaùp. Taïi Quaûng Nam, ñaïi uùy Dubay ñöôcï lònh Paul Doumer
daãn motä ñoanø thaùm hiemå ñi veà phía Taây Ñaø Naüng, khaùm phaù
ñænh nuiù chuùa, töcù Baø Naø laø nôi coù khí hauä maùt meû, thích hôpï
lamø nôi nghæ döôõng. Baø Naø laø tenâ moät lanø g Thöôïng ôû ñoù. Baø
Naø naèm treân cao ñoä gaàn 1000 meùt, coù khí haäu töông töï nhö Ñaø
Laït. Naêm 1901, Paul Doumer döï tính lenâ thamè thaønh phoá töông
lai naày, nhöng coù lònh veà nöôùc neân chöông trình aáy phaûi gaùc
laïi. Taïi phía Taây tænh Quaûng Nam, töø laâu, ngöôøi Thöôïng coù
truyeàn thoáng hieàm khích vôùi ngöôøi kinh, neân Phaùp cho laäp
moät tienà ñoàn taiï An Ñieàm, baoû veä ngöôøi Vietä cö nguï trong löu
vöïc soâng Bung. Naêm 1912, Phaùp quy hoaïch khu Baø Naø, ra
lònh baûo veä thöïc vatä vaø ñoäng vatä , roià ra lònh cho Sogny, ngöôøi
chæ huy ñoàn An Ñieàm ñieàu tra daân chuùng chung quanh khu
vöïc Baø Naø. Conâ g vieäc naày bò giaùn ñoanï vì theá chieán thöù nhöùt.
Sau ño,ù ngöôiø Phaùp tieáp tuïc xayâ dönï g khu nghæ maùt Baø Naø ñeå
kieuà danâ Phapù lenâ ñoù tranù h caùi nonù g oi böùc cuûa muaø heø mieàn
Trung. Naêm 1919, coâng söù Tourane, Galtie ra lònh laøm moät
con ñöônø g noái Baø Naø vôùi quoác loä soá 1. Cuoái naêm ñoù, Baø Naø
hoaøn taát 5 nhaø nghæ maùt baèng goã. Ñeán naêm 1923, coâng ty
khacù h sanï Morin ôû Tourane xaây xong moät khaùch saïn nhoû vôùi
22 phoøng taïi Baø Naø. Vò trí khu nghæ matù Baø Naø ratá khoù leân vì
ñöônø g nuùi doác ñöùng. Buoåi ñaàu, xe hôi chaïy qua ñeøo Ñaïi La,
tôiù ñoán ñieàn Phuù Thöôïng bayâ giôø thì dönø g laïi cayâ soá 28. Ñoanï
cuoái hoï ñi banè g caùng hoaëc ngöïa matá töø 3 ñeán 4 giôø. Maõi ñená
naêm 1928, ñoaïn cuoái cuøng môùi hoaøn taát. ÔÛ döôùi chaân nuùi
phong caûnh khoâ khan, nhieuà coû tranh. Caøng lenâ cao, canø g coù
nhieàu caây lôùn, buïi raäm vaø nhieàu thoâng moïc thaønh röøng. Nôi
ñayâ cuõng laø choã anå naùu cuaû caùc loaiï daõ thuù nhö coïp, nai, heo
röøng. Tröôùc ñaây, khu Baø Naø laø khu saên baén lyù töôûng nhöùt.
Ñænh Baø Naø laø moät khu ñaát roäng lôùn, baèng phaúng, nhieuà thonâ g
nhö Ñaø Latï . Töø namê 1937 trôû ñi, Baø Naø phaùt trieån thaønh motä
khu nghæ maùt noiå tieáng khaép mieàn Trung. Theo thoáng keâ naêm
1925, coù 120 du khaùch, namê 1937 ñoät ngotä tanê g leân 1000 du
khaùch phanà lônù laø ngöôøi Phaùp vaø quan laïi ngöôøi Vieät.

144 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

Naêm 1932, Girard kyõ sö conâ g chaùnh khôûi söï tìm kieám moät
vò trí laäp khu nghæ matù khacù ôû ganà Hueá cho kieàu daân Phapù vì
Ñaø Latï thì quaù xa, maø Baø Naø thì phaûi qua ñeoø Haûi Vanâ . Ngaøy
29/7/1932, Girard ñeán moät ñòa ñieåm phía baéc ñeoø Haiû Vaân, ñoù
laø Bacï h Maõ vaø baùo caoù choïn nôi naày lamø khu nghæ matù . Cuøng
naêm ño,ù Phapù cho lamø con ñöôøng vaø xaây catá nhaø nghæ maùt taïi
ñaây. Con ñöôøng moøn töø quaän lî Phuù Loäc leân Baïch Maõ ñöôïc
nôiù roäng, caùn ñaù maõi ñeán namê 1938 môiù hoaøn tatá . Tuy nhieân,
vaøo muøa möa, xe chaïy theo ñöôøng troân oác naày raát nguy hieåm
vì nöôcù tuonâ xuoná g vaø cayâ ngaû docï ñöônø g. Namê ño,ù Baïch Maõ
coù 40 nhaø nghæ döônõ g.. Theá chieán thöù hai laøm cho con ñöôøng
hanø g haûi qua AÂu Chauâ bò giaùn ñoaïn, Bacï h Maõ phatù trieån theâm.
Khaùch saïn Morin ñöôcï xayâ dönï g xong, coù hoà bôi, saân quanà vôït,
böu ñieän. Baøi veà Bacï h Maõ chunù g toâi coù vieát rieâng, ñaêng trong
“Sau böcù caám thaønh nhaø Nguyenã ”, do Ñaiï Nam xuaát banû .

Trôû laiï Ñaø Laït, namê 1925, sôû coâng chaùnh ñöa ra motä coâng
trình gaén ñieän caùc ñöôøng phoá chaùnh baèng cacù h xaây ñaép thuûy
ñieän Ankroet. Döï aùn naày khoâng thöïc hieän ñöôcï vì thieáu ngaân
saùch. Naêm 1929, moät nhaø troàng tæa ngöôøi Phaùp, oâng O’niel
laøm moät maùy phaùt ñieän nhoû, söû duïng thaùc nöôùc Cam Ly ñeå
cung capá ñienä löcï cho Ñaø Laït. Thaùng 7 namê 1932, con ñöôøng
quocá loä 20 töø Saiogn lenâ Baûo Locä ñi Ñaø Latï hoanø thanø h. Trong
khi laøm ñöônø g nayà , coù motä bieán coá xayû ra: Theo Touneh Han
Dang thì trong khi laøm ñöôøng coù xaûy ra va chaïm ñená truyeàn
thoáng tín ngöôõng cuûa daân ñòa phöông. Tri huyeän Taân Khai
baáy giôø laø Banahra Ya Hau, coù nhieäm vuï taäp trung danâ Thöôïng
lamø phu ñapá ñöôøng trong khu vöcï Djiring ñi Ñaø Latï . Trong khi
phaùt quang khu röøng doïc theo ñöôøng loä, daân phu Thöôïng
phaùt giaùc moät thaân caây to lônù nhieàu ngöôøi oâm khoâng heát maø
daân ñòa phöông goiï laø “cayâ rané thaàn”, bôûi vì trong hang boäng
caây coù voâ soá raén, lôùn nhoû luùc nhuùc ñuû maøu saéc. Vieân kyõ sö lamø
ñöôøng yeâu caàu phaiû trieät haï caây aáy, nhöng ngöôøi thöônï g cho
ñoù laø moät cayâ linh thieâng, neân töø choiá thi haønh lònh tröø phi caây
aáy phaûi ñöôcï giöõ laïi vì noù khonâ g lamø haïi ai. Tri huyeän Ya Hau,
theo lôøi khuyeân cuûa Han Dang ñeán yeát kieán coâng söù Ñaø Laït

ÑA HIEÄU 69 145

ñeå xin chæ thò. Vieân conâ g söù traû lôøi theo lôøi kyõ sö laøm ñöôøng:
caây aáy gayâ trôû ngaiï , caàn phaûi ñoná . Caùc kyõ sö Phapù laáy coû khoâ
phuû quanh gocá cayâ roài taåm xanê g ñotá . Haøng traêm con rané boø ra
loån ngoån, khieán moïi ngöôiø chaïy tanù loaïn. Khi ngoïn löûa chaùy
lenâ cao, raén taäp trung leân ngonï , huytù gioù nghe rôïn ngöôøi. Töø
cacù caønh caây cao, nhöõng con rané vanë mình ñau ñônù , phun ra
nhöõng gioït nöôùc nhö phong teân. Danâ Thöôïng giaiû thích, ñoù laø
hieän töôïng raén thaàn Naga rôøi khoûi caây thieâng aáy. Roài taát caû
daân Thöôïng töø caùc laøng laân caän boû ñi saâu vaoø röøng, töø choái
laøm ñöôøng, maëc dauà ngöôøi Phapù haêm doïa seõ boû tuø ho.ï Cuoái
cuøng, vieân conâ g söù mieãn cöônõ g cho laøm con ñöônø g tranù h sang
motä beân. Theo Touneh Han Tho cho bieát, vaøo naêm 1972, khi
conâ g binh Myõ taân trang quocá loä 20, duøng maùy uûi san banè g goác
caây thaønh moät ñoáng lôùn beân veä ñöôøng.

Ñaø Laït: moät trung taâm giaùo ducï .

Cacù nhaø giaùo ducï khoa hoïc ñeàu nhanä ñònh raèng moâi tröôøng
khí haäu Ñaø Latï trong laønh. matù meû raát thích hôïp cho hoatï ñonä g
cuûa trí tueä. Töø ño,ù Ñaø Laït sôùm phaùt trieån thaønh motä trung taâm
giaùo duïc quan troïng nhötù trong nöôùc. Naêm 1927, nhaèm phuïc
vuï cho con em ngöôiø Phapù vaø motä soá gia ñình ngöôiø Vieät giauø
coù, Phaùp cho laäp ra Petit lyceùe de Dalat. Ngoâi tröôøng Vieät
Nam ñauà tieân do cuï Buøi Thuùc Banè g môû ra naêm 1927, ganà raïp
Ngocï Lan. Cuøng namê ño,ù doøng nöõ tu Soeur St. Paul (Sister of
St. Paul) môû tröôøng Creøche de Nazareth, daønh rieâng cho treû
em. Tröôùc naêm 1975, tröôøng naøy toïa laïc treân ñöôøng Yersin
qua khoûi nhaø thôø vaø böu ñieän. Naêm 1932, tröôøng Petit Lyceùe
de Dalat ñoåi thaønh Grand Lyceùe de Dalat, vaø chöông trình
hoïc daïy tôiù böïc Tuù Taøi Phaùp. Namê 1935, tröôøng naøy laáy teân
Lyceùe Yersin cho tôùi nay, ñeå kyû nieäm baùc só Yersin, anâ nhaân
cuûa Vietä Nam vaø caû nhôn loaiï nöõa.

Cuoái naêm 1932, ngöôøi Phaùp xayâ döïng cô sôû giaùo duïc cho
nhaø doøng sö huynh (tröôøng Christian Brothers) vaø tröôøng
Colleøge D’Adran cho caùc chuûng sinh. Naêm 1935 nhaø doøng
Notre Dames de Langbian vaø sau nayà chunù g ta quen goiï tröôøng

146 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

aáy laø Couvent des Oiseaux. Tröôøng nöõ Couvent des Oiseaux
daønh rieâng cho caùc thieuá nöõ con caùc gia ñình Phapù Vietä giaøu
coù cuøng caùc gia ñình quan laïi. Tröôøng naày thu nhaän caùc nöõ
sinh töø Mieân vaø Laøo theo hoïc nöõa.

Ñeán ngaøy 27/6/1939, Ñaø Laït coù theâm tröôøng Thieáu Sinh
Quaân ñaàu tieân daønh cho caùc thieáu nhi vaø thieáu nieân caùc gia
ñình quaân nhaân Phapù Vieät. Theo thoáng keâ, moät soá thieáu sinh
quanâ laø nhöõng ñöaù con lai, bò gia ñình boû rôi: cha veà Phapù , coøn
meï khoâng nhìn vì bò xaõ hoäi khinh reû. Chuùng ñöôïc nhaø caàm
quyenà Phapù nuoâi dayï töû te.á Tröôøng Thieáu Sinh Quanâ thu nhanä
treû em vaø thanh nieân tuoåi töø 12 tôiù 20. Sau khi hocï huaná luyeän
quaân söï canê baûn, chuùng ñöôïc theo hocï vaên hoaù . Nhöõng ngöôiø
ñuû khaù naêng seõ cho vaøo Lyceùe Yersin hoïc tieáp ñeå roài qua
Phaùp hoïc tröôøng voõ bò St. Cyr. Naêm 1941, tröônø g thieáu sinh
quaân Ñaø Laït coù 150 hoïc sinh. Namê 1936, baùc só Yersin lapä ra
vieän Pasteur ôû Ñaø Laït. Ñoàng thôøi caùc nôi nhö Saøigoøn, Hueá,
Nha Trang ñeàu coù thanø h lapä vieän Pasteur, layá tenâ nhaø baùc hoïc
Phaùp Louis Pasteur. Namê 1941 phoøng in banû ñoà töø Gia Ñònh
dôøi leân Ñaø Laït, sau naày trôû thaønh Nha Ñòa Dö, namè treân moät
ngonï ñoài gaàn tröôøng Yersin, vaø ga xe löaû Ñaø Laït. Coù moät ñieàu
ñaùng löu yù laø nhaø caùch manï g Nguyeãn Theá Truyeàn cuøng vôï veà
Vieät Nam naêm 1927. Buoåi ñaàu gia ñình oâng Truyeàn ôû ngoaøi
Baéc, nhöng sau maáy naêm baø Truyeàn trôû leân Ñaø Laït laøm y taù
cho tröônø g Yersin. Baø Truyenà laø motä ngöôøi ñaøn baø ñepï , daùng
quyù phaiù , ñöôïc nhieàu ngöôiø taëng cho laø conâ g chuùa nöôcù Bæ. Söï
thatä baø laø con motä gia ñình bình daân Phaùp, thaân phuï laø Armant
Jean Auguste Latour, laøm thôï saép chöõ nhaø in ôû Paris, vaø thanâ
mauã laø baø Josepù hine Elisabeth Paillac. Baø Nguyenã Theá Truyenà
khueâ danh laø Madelen Marie Clarisse Latour. Töø naêm 1934
ñeán 37, oâng Truyeàn qua Phaùp hoaït ñonä g chính trò baø Truyeàn
cunø g caùc con nguï taïi bieät thöï soá 22 ñöônø g Saøigoøn, thanø h phoá
Nam Ñònh, vaø soáng nhôø lôïi töùc cuaû 40 maãu ruoäng beân choàng.
Do aûnh höôûng cuocä khunû g hoanû g kinh te,á gia ñình tuùng quaãn,
baø Truyeàn ñöa caùc con Nguyeãn Tröng Traéc, Nguyeãn Tröng
Nhò, Nguyeãn Quoác Tuaán, Nguyeãn Theá Haøo theo baø leân Ñaø

ÑA HIEÄU 69 147

Laït. Caùc con oâng baø Nguyeãn Theá Truyeàn ñöôïc nhaø tröôøng
cho aên hocï mieãn phí. Veà sau, baø Truyeàn maát ôû Ñaø Laït maø oâng
Nguyeãn Theá Truyeàn vaø gia ñình ñeàu khoâng hay bieát vì ngöôøi
Phaùp giaáu kín tin töùc nayà . Naêm 1965 onâ g Nguyeãn Theá Truyenà
ñöôcï bieát tin chính xaùc veà caùc con:

- Nguyenã Tröng Traéc laøm nöõ tu só moät nhaø donø g ôû Phaùp.

- Nguyeãn Tröng Nhò laøm giaùo sö trieát taïi Anh quoác.

- Nguyeãn Quocá Tuaná hocï aâm nhaïc taïi Tayâ Ñöùc.

- Nguyeãn Theá Haøo hoïc cô khí taïi Phaùp.

Ngayø 1/1/1953 tröôøng Quoác Gia Hanø h Chanù h thaønh laäp taïi
Ñaø Latï , ñeå ñaøo taïo coâng chöùc cao capá cho chính phuû. Nhieàu
ngöôøi Vieät Nam toát nghieäp khoùa naày, veà sau ñeàu laøm tænh
tröônû g, phoù tænh tröôûng vaø giaùm ñoác cacù conâ g sôû. Trong naêm
1952, quoác tröôûng Baûo Ñaïi kyù saéc lònh thaønh laäp Hoäi Ñoàng
Kinh Teá Xaõ Hoäi taïi cao nguyenâ , thaønh phanà goàm 4 ngöôiø Vieät,
4 Phaùp, 4 ngöôøi Thöôïng vaø boå onâ g Toân Thaát Hoiá lamø chuû tòch
hoäi ñoàng. Tröôøng trung hocï Traàn Höng Ñaoï khôiû thuyû laäp ganà
chôï Hoøa Bình, coù hoaøng töû Baûo Long theo hoïc, neân sau laáy
tenâ tröônø g Baûo Long. Conø tröônø g nöõ trung hoïc Buøi Thò Xuaân,
lucù môiù thanø h lapä laáy teân conâ g chuaù Phöông Mai, sau ñoiå thaønh
tröônø g Quang Trung. Tröôøng Voõ Bò Quocá Gia Vieät Nam nguyeân
thuûy laø tröôøng Só Quan Hueá, thaønh laäp naêm 1948 beân caïnh
soâng Höông. Naêm 1950, tröônø g naày di chuyeån lenâ Ñaø Laït, laáy
cô sôû tröôøng chæ huy tham möu sau naày laøm ñòa ñieåm. Döôùi
thôøi Toång Thoáng Ngoâ Ñình Dieäm tröôøng naày laáy teân tröôøng
Voõ Bò Lienâ Quaân Ñaø Laït. Ñeán naêm 1960, tröôøng naày ñoåi teân
thaønh tröôøng Voõ Bò Quoác Gia Vieät Nam cho tôùi ngaøy mieàn
Nam supï ñoå. Toång thoná g Ngoâ Ñình Diemä laø ngöôiø ñaët vieân ñaù
ñaàu tienâ xayâ caát tröôøng Voõ Bò Quoác Gia Vietä Nam trenâ ngoïn
ñoài 1515. Ñeán namê 1967, tröôøng nayà coù cô sôû hienä ñaiï nhatá so
vôùi caùc tröôøng voõ bò ôû Ñoâng Nam AÙ. AÙp duïng chöông trình
huaán luyeän quaân söï vaø moät phaàn lôùn chöông trình vaên hoùa
cuûa tröônø g voõ bò West Point, tröônø g Voõ Bò Quoác Gia Vieät Nam
daïy vanê hoùa bacä ñaiï hoïc 4 naêm, ñaoø taïo só quan hieän dòch ñuû

148 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa

trình ñoä kieán thöcù chæ huy vaø kiená thieát sau nayà . Khi toát nghieäp,
ngoaøi baèng capá toát nghieäp do tröôøng voõ bò capá phaùt, moãi sinh
vienâ coøn ñöôïc caáp banè g cöû nhaân khoa hocï önù g duïng. Cho tôiù
ngaøy CS chieám mieàn Nam, tröôøng Voõ Bò Quoác Gia Vietä Nam
ñaøo taïo ñöôïc 29 khoùa só quan hieän dòch, laøm noøng coát cho
quaân ñoäi Vietä Nam Coäng Hoøa. Vieän ñaïi hoïc Ñaø Laït thaønh lapä
naêm 1957. Tieàn thaân cuûa Vieän Ñaïi Hoïc Ñaø Laït laø tröôøng Sö
Huynh coâng giaùo ôû Hueá do giaùm muïc Ngoâ Ñình Thuïc thaønh
laäp vôùi söï giuùp ñôõ cuûa Hoàng Y Spellman ôû New York. Vieän
Ñaïi Hocï Ñaø Latï laiï xaây catá treân khu ñaát roäng 38 mauã taây, coù
khoanû g 1500 sinh vienâ theo hocï cacù phanâ khoa chính trò, kinh
doanh, sö phaïm, khoa hoïc......naèm taïi soá 1 ñöôøng Phuø Ñoång
Thieân Vöông, ôû goùc Ñinh Tieân Hoaøng. Töø xa, coù theå nhaän
thaáy daáu hieuä cuûa tröônø g laø cayâ thaùnh giaù vöôn cao.

Thaät laø motä söï ngaïc nhieân ñeán laï luøng, Ñaø Latï tröôùc naêm
1975 coù ñoä 80.000 daân maø coù ñeán 4 cô sôû giaùo ducï ñaïi hocï :
Vienä ñaiï hocï Ñaø Latï , Ñaiï hocï Chieán Tranh Chính Trò, Tröônø g Voõ
Bò Quocá Gia. Phía giaoù hoäi conø coù Giaoù Hoanø g hocï vienä Pio.

Ngoaøi ra conø 15 tröônø g trung hoïc ñeä nhò capá , vaø 56 tröôøng
tieåu hoïc!

Cheá ñoä quaûn ñaïo ôû cacù tænh cao nguyeân:

Keå töø khi nhaø Nguyeãn thoáng nhöùt naêm 1802, ñaát nöôùc ta
vaãn tieáp tuïc phaân chia caùc ñôn vò haønh chaùnh khaùc teân goïi
giöõa mieàn nuùi vaø ñoàng baèng. ÔÛ mieàn Baéc coù phuû, huyeän. ÔÛ
ñonà g baèng vaø chaâu ôû mienà nuiù . Cai trò moiã chauâ coù quan Lang
(Thaùi oá Möôøng) vaø Tri Chaâu (Nuøng oá Thoå). Ñeán thôøi Phaùp
thuoäc, cao nguyeân thuoäc laõnh thoå Trung Kyø, laø ñaát cuûa trieàu
ñình Hueá, nhöng Phaùp naém heát moïi quyeàn haønh. Beân caïnh
cacù conâ g sö,ù ñöùng ñaàu moãi tænh, trieàu ñình boå moät ngöôiø Vieät
laøm quaûn ñaoï . Caùc tænh cao nguyeân hình thaønh ratá sôùm:

- Ñonà g Nai Thöôïng (1896), tænh lî taïi Djiring.

- Kontoum (1907), tænh lî naèm beân bôø soâng Dakla.

- Darlac, tình lî laø Ban Meâ Thuotä (1923)

ÑA HIEÄU 69 149

- Pleiku (1924).

Trong soá caùc quanû ñaoï do trieuà ñình Hueá boå nhieäm cai trò
cao nguyeân, ngöôøi ta conø nhôù caùc onâ g:Toân Thatá Hoái, Toân Thatá
Toaiï , Phaïm Khaéc Hoøe, Traàn Vaên Lyù....

Toaiï vaø Hoái laø con cuûa Toân Thatá Haân, phuï chính ñaïi thanà
cuûa nhieàu trieàu vua hoài ñaàu theá kyû naày. Toân Thaát Toaïi laøm
quaûn ñaïo ôû Kontoum nhieàu namê . Coøn Toân Thaát Hoái ñaàu tieân
giöõ chöcù quaûn ñaoï Djiring, roài sau ñoåi leân laøm quaûn ñaïo Darlac.
Coù thôiø gian Hoiá laøm quanû ñaoï taïi Ñaø Latï . Keá nhieäm cho Hoái
ôû Ñaø Laït laø Phamï Khacé Hoøe, cai trò töø namê 1940 - 44.

Toân Thaát Hoái sinh trong moät gia ñình theá gia voïng toäc.
Thaân phuï laø Toân Thaát Hanâ , queâ quaùn taïi Lacï Thuù, Thöøa Thieân
(1854), thuôû nhoû theo hoïc Quoác Töû Giaùm. Baét ñaàu cuoäc ñôøi
laøm quan baèng chöcù tri huyenä thuocä tænh Quaûng Ngaõi, Haân boø
lanà trenâ naác thang danh voïng ñeán Thöônï g thö boä Hình (1906).
Naêm 1917, Haân laøm phuï chính ñaïi thaàn, kieâm Cô maät vieän
tröônû g döôùi trieàu Khaiû Ñònh. Chính Tonâ Thaát Hanâ ñeà nghò vôùi
Phapù löu ñayø hai cha con Thanø h Thaiù vaø Duy Taân.

Thaùng 4 - 1943, Toân Thaát Haân aên leã thöôïng thoï (90), coù
ñeán 200 chaùu tham döï. Naêm sau (1944), Hanâ töø traàn. Hoái conø
laøm quaûn ñaïo ôû Ban Meâ Thuoät, Toân Thaát Hoái coù nhieäm vuï
tronâ g coi khamù ñöôøng töùc nhaø tuø, giam giöõ chính trò phamï do
Phaùp laäp ra. Töø naêm 1944 khaùm naày coù hôn 1000 tuø, goàm
nhieàu ngöôøi yeâu nöôùc, choáng Phaùp ñuû moïi thaønh phaàn, ñaûng
phaùi. Thôøi gian aáy, ñieàu kieän sinh soáng trong tuø raát toài teä.
Nhieuà laàn tuø nhaân bieåu tình, tuyetä thöïc ñeå phaûn ñoái. Khi Nhöït
ñaûo chính Phapù (1945) Toân Thaát Hoái ñöôcï cöû laøm tænh tröôûng
Darlac. Saùu thaùng sau, Nhöït ñaàu haøng. Chính quyeàn coøn boû
troáng, Vieät Minh thöøa cô hoäi ñoù chieám chính quyeàn caùc tænh
maø chunù g reâu rao laø “cöôùp chính quyenà töø trong tay Nhöït vaø
Phapù ”. Toân Thaát Hoiá bò Vieät Minh baét giam roài giaiû ra Haø Tænh.
Taïi ñayâ , chunù g ñem oâng Hoái ra xöû tröôùc toøa anù nhaân danâ . Hoái
töï bieän hoä cho bieát trong thôøi gian laøm quaûn ñaïo Ban Meâ
Thuoät, ñaõ coù nhieàu vieäc laøm caûi thieän ñôøi soáng tuø chính trò

150 Tröôøng Meï, Baïn Cuõ, Thaày Xöa