MONGOLIIN_ULAMJLALT_ANGAAKH_UKHAAN

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

Энгийн буржгар (thalictrum simplex L.) СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН АРГА ЗҮЙ:
ургамлын газар дээрхи хэсгийг Монгол, төвд
эмнэлэгт сарын тэмдэг тасалдах, цусан суулга, Бид судалгааны ажлыг 2016-2017 оны
хавдар, усан хаванд эмчилгээнд хэрэглэдэг хооронд Анагаахын шинжлэх ухааны үндэсний
байсан бөгөөд Дундад Ази, Зүүн умард болон их сургуулийн Био анагаахын сургуулийн эм
сибирьчүүд ногооны чанамал, идээшмэлийг судлалын танхимын лабораторийг түшиглэн
ходоодны өвчин, хумхаал, эмэгтэйчүүдийн явуулна.
өвчинд дотуур олгодог ба хоолой зайлах, шарх
угаахад бас хэрэглэдэг байсан байна. Энэхүү судалгааны ажилд Энгийн буржгар
(Thalictrum simplex L) ургамлын газрын дээд
Харин Энгийн буржгарын (thalictrum simplex хэсгийг ашиглана.
L.) эмт бодис нь 19 алкалоид агуулдаг бөгөөд
түүний 9-ийн бүтэц, зохион байгуулалтыг • Хорон чанар LD50–г тодорхойлох арга
монголын судлаачид тодорхойлж алкалоид тус
бүрт талимонин агуулагддаг тул энгийн буржгар Энгийн буржгар ургамлын 1:5 харьцаагаар
ургамлын гол алкалоид нь (-)-талимонин гэж бэлтгэсэн уусмалыг 20-24 гр жинтэй цагаан
тогтоожээ. Үүнээс үзэхэд бөөр хамгаалах үйлдэл хулганы сүүлний хураагуур судсанд тарьж,
хараахан судлагдаагүй байгаа учир судалгааг амьтны 50%-г үхэлд хүргэх хамгийн бага тунг
хийж, зонхилон тохиолдох бөөр шээсний замын В.Б Прозорвскийн /1978/ хурдавчилсан аргаар
нянгийн гаралтай үрэвслийн үед хэрэглэж болох К.К.Сидоров/1973/ хүснэгт ашиглан тооцож
боломжийг судлахаар энэхүү судалгааг хийхээр гаргана.
болсон юм.
• Шээс хөөх үйлдлийг судлах арга
СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛГО:
Туршилтыг 20-24 гр жинтэй 15 толгой
Бид Энгийн буржгар (Thalictrum simplex ВаIb/C үүлдрийн туршилтын цагаан хулганы
L) ургамлын фармакологи үйлдлийг судлах биеийн жингийн 2,5%-д тооцож, физиологийн
ерөнхий зорилгын хүрээнд дараах зорилтуудыг уусмалаар шингэний ачаалал (Берхин, Иванов
дэвшүүлж байна. 1972) өгөх аргыг ашиглан туршилтыг явуулж,
шингэний ачаалал өгснөөс хойш 30 минутын
СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛТ: дараа туршилтын бүлгүүдэд бэлдмэлүүдийг өгөх
ба хяналтын бүлэгт ижил хэмжээний нэрмэл ус
1. Энгийн буржгар ургамлын хурц хорон өгнө. Туршилтын амьтанд бэлдмэл уулгаснаас
чанар (LD50)-г тодорхойлох хойш 3 цагийн дараа хуримтлагдсан шээсний
гарцны хэмжээг тодорхойлон үзнэ.
Энгийн буржгар ургамлын бөөр хамгаалах,
шээс хөөх үйлдлийг Нефрис (Nephris) эмтэй • Бөөрний өвчний эмгэг үүсгэх арга
харьцуулж судлах зүй:

СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ХЭРЭГЛЭГДЭХҮҮН: Эрүүл, хяналт, стандарт, туршилтын гэсэн
4 бүлгийн 180-250 гр жинтэй нийт 20 толгой
Энэхүү ажлыг хийж гүйцэтгэхэд лабораторийн Wistar шугаман бус үүлдрийн харханд
ариун, ижил нөхцөлд өсгөж үржүүлж, тусгай гентамицин гидрохлоридоор бөөрний эмгэг
орц технологийн дагууд хооллож, арчилгааны загвар үүсгээд, бөөрний эмгэг загвар үүсгэснээс
нэг ижил нөхцөлд буй ВаIb/C үүлдрийн 20-24 хойш эмчилгээний 7, 14 хоногуудад бөөрний
гр жинтэй 35 (орчим) толгой цагаан хулгана, үрэвслийн байдлыг цусны ийлдэст агуулагдах
Вистар үүлдрийн 180-250 гр жинтэй нийт 60 мочевин, креатинины хэмжээгээр тодорхойлж,
(орчим) толгой цагаан харх зарцуулагдана. гистоморфологийн судалгаагаар бөөрний
хэлбэршлийг хадгалж байгаа эсэхийг судална.
СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮНГИЙН
ТУРШИЛТЫН ҮР ДҮН:
СТАТИСТИК БОЛОВСРУУЛАЛТ
1. Хорон чанар LD50 –н дүн
Судалгааны мэдээллийг шалгаж, кодлосны
дараа үр дүнгийн боловсруулалтыг статистикийн Дээжийг 1:5 харьцаатай бэлтгэж, 20-24 гр
SPSS-17.0 программ ашиглан дүн шинжилгээ жинтэй 20 толгой ВаIb/C үүлдрийн туршилтын
хийнэ. цагаан хулгана дээр В.Б Прозорвскийн /1978/
хурдавчилсан аргаар хурц хорон чанар LD50-г
тодорхойлоход LD50-1,82г/кг [1,58-2,06] г/кг,
К.К.Сидоров/1973/-ын ангилалаар хоруу чанар
багатай болох нь тогтоогдлоо.

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 51

Journal of Traditional Mongolian Medicine

2. Шээс хөөх үйлдлийг тогтоох туршилтын дүн

Хүснэгт 1 Туршилтын амьтдын шээс хөөх идэвхийн үзүүлэлт

Бүлэг Шээсний дундаж хэмжээ, Диурезийн Креатинин, Кальци, ммоль/л
мл идэвхи, % мкмоль/л 3,8
Хяналтын бүлэг, n=5 0,14
Дээж 1, n=5 /1:10/ 0,25 - 2228,3
Дээж 2, n=5 /1:20/ 0,15 78% 1528,75
7,1% 2392,3

Дээрх үзүүлэлтээс харахад Дээж 1 бэлдмэлийг Зураг 3
уулгасан бүлгийн амьтад нь шээсний хэмжээ
болон шээсэнд агуулагдах креатинины хэмжээг
илүү багасгаж, шээс хөөх идэвхтэй үйлдэл
үзүүллээ.

ГИСТОМОРФОЛОГИЙН СУДАЛГААГААР:
Зураг 1

Туршилтын 14 хоног №64 Үрэвсэл багассан
(+), шээс шулуун сувганцарт бага зэрэг
харагдана.

Хяналт 7 хоног №40 завсрын эд үрэвсэл ДҮГНЭЛТ
их (+++), сувганцар тэлэгдсэн, шулуун
сувганцаруудад шээс ихээр хуримтлагдсан. 1. Энгийн буржгар ургамлын хурц хорон
чанар багатай байна.
Зураг 2
2. Энгийн буржгар ургамал нь бөөр
хамгаалах, шээс хөөх үйлдэлтэй болох нь
тогтоогдлоо

Стандарт 7 хоног №54 Үрэвслийн нэвчдэс
багассан, сувганцруудын хөндийд шээс бага
зэрэг байна.

НОМ ЗҮЙ

1. Journal of Nephrology 2010 http:// 5. Ж.Байгалмаа, Б.Баярмаа Эмийн 8. Э.Жаахандүү Цагаан харханд
www.google.com ургамал судлал.УБ.2005 163, элэгний үрэвслийн эмгэг
328х загвар үүсгэсэн үед дэрэвгэр
2. National kidney Foundation http:// хависгана (Scorzonera divaricata
www.doh.gov.mn 6. Ц.Мөнхтуяа “Удвал навчит turcz) ургамлын элэг хамгаалах
тавилгана (Spiraeaaquilegifolia үйлдлийн фармакологи судалгаа.
3. Д.Энхжаргал, Б.Баясгалан, pall) фармакологийн судалгаа. Анагаах ухааны магистрын зэрэг
С.Пүрэвсүрэн Эмийн ургамал Улаанбаатар хот 2009 он. горилсон нэг сэдэвт бүтээлийн
судлал. УБ.2004. ЭМШИУС–ийн сэдэв. Улаанбаатар хот.2016
Эрхэс хэвлэх үйлдвэр - 5х, 12х, 7. Т.Сувдаа “Шинар-8” Нийлмэл
200х жорын бөөр хамгаалах үйлдлийн 9. Х.Гэлэгжамц, Т.Ариунаа,
судалгаа. Анагаах ухааны Ж.Тамир, Д.Энхзаяа, Ж.Энхтуяа,
4. У.Лигаа, Б.Даваасүрэн, магисртийн зэрэг горилсон нэг Ж.Ариунболд, Э.Байгалмаа Бөөр
Н.Нинжил Монгол орны эмийн сэдэвт бүтээл. Улаанбаатар хот судлал. Улаанбаатар 2010
ургамлыг өрнө дорнын анагаах 2011 он.
ухаанд хэрэглэхүй.УБ.2006
107,108,109,110,111х.

52 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

СУДАЛГААНЫ ӨГҮҮЛЭЛ

Харханд үүсгэсэн архины шалтгаант тэнэгрэлийн эмгэг загварт Ночог-6
найрлагын үзүүлэх үр нөлөөг туршин гистологи шинжилгээгээр үнэлсэн нь

1 Г.Жаргалсайхан, 2С.Сээсрэгдорж,
1Б.Рэгзэдмаа, 1А.Мягмаржав, 3Б.Энхжаргал
1Уламжлалт анагаах ухаан, технологийн хүрээлэн
,2АШУҮИС, Монгол эмнэлгийн олон улсын их сургууль,

3Хавдар судлалын үндэсний төв

Histological observation study result on NOCHOG-6 traditional medicine effect to
alcohol induced neurodegeneration model in rat

Jargalsaikhan.G1, Seesregdorj.S2, Regzedmaa.B1, Myagmarjav.A1, Enkhjargal.B3
1Institute of Traditional Medical Science and Technology

2Mongolian National University of Medical Science, Medical
School - Institute of Traditional Medicine
3National cancer center of Mongolia

Background: Alcohol is a neurotoxic agent since long-term heavy ingestion
of alcohol can cause various neural diseases including fetal alcohol syndrome,
cerebellar degeneracy and alcoholic dementia. However, the molecular
mechanisms of alcohol-induced neurotoxicity are still poorly understood despite
numerous studies.

Purpose: Thus we purposed to study neuroprotective effect of NOCHOG-6
medicine to alcohol on rat model.

Material and method: Sprague–Dawley rats (weighing 250–300 g) were
sub-chronically treated with alcohol briefly, ethanol (25% v/v) was administered
orally by 5 g/kg once a day for 10 days. Animals were put under anesthesia
and treated transcardially with 50 ml PBS followed by 150 ml cold fixative
consisting of 4% paraformaldehyde (PFA) in PBS. After perfusion, the brains
were removed and post-fixed for 5 h in 4% PFA followed by tissue processing
step to make paraffin blocks. Rat brain sections (10 µm) were washed five
times in 1X PBS and hydrated in a graded ethanol series (100% ethanol 5
min, 95% ethanol 5 min, 70% ethanol 5 min, 50% and water 30 sec). After
washing with distilled water, the tissue slices were stained with 0.5% cresyl
violet acetate (Sigma-Aldrich) solution for 8 mins and washed in a graded
ethanol series (70% 30 sec, 80% 30 sec, 95% 30 sec, 100% 30 sec and 100%
Xylene 5 min). The stained slides were mounted with DPX mounting medium
(Sigma-Aldrich) for microscopic image analysis. Three researchers counted cell
number with masked (blind) way. Each researcher counted 5 sections containing
hippocampus per animal and analyzed statistically 

Result and conclusion: Our observation demonstrated that the relative
number of neurons in the hippocampus CA3 region in alcohol-exposed rat
brains were increased dramatically 10 days after NOCHOG-6 co-treatment
compared to those exposed to ethanol alone.  

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 53















Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

II-2. Дээд хацрын дүүрэлт

II-3. Доод хацрын дүүрэлт

III. Нүүрний доод хэсэг /Lower face/
III-1. Хамар уруулын нугалаас

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 61

Journal of Traditional Mongolian Medicine

III-2. Зажлуурын нугалаас

III-3. Дээд уруулын дүүргэлт
III-4-A. Уруулын үрчлээс—тайван үед

III-4-B. Уруулын үрчлээс—тайван бус үед
III-5. Уруулын нийлэх хэсэг

62 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

III-6. Зажлуурын нугалаас

ҮР ДҮН, ХЭЛЦЭМЖ
Эмчилгээний үр дүнг “FACE-Q” эмчилгээний дараах үр дүнгийн судалгаа, 5-н проекцын зургийн
"Merz"-ийн үнэлгээний хүснэгтээр тус тус үнэлсэн. Асуумж судалгааг "Mapi" судалгааны сангийн
зөвшөөрөлтэйгөөр "FACE-Q" судалгааны багц асуумжуудаас хоёр судалгааны загварын эрхийг авсан
бөгөөд нүүрний арьсны харагдах байдлын сэтгэл ханамжийн судалгаа, эмчилгээний үр дүнгийн
сэтгэл ханамжийн судалгаа гэсэн чиглэлээр 2 удаа авсан.

1-р бүлэг: Нүүрэнд зүү, гуашатай иллэгийг хослуулан эмчилгээ хийсэн үр дүн

Хүснэгт 1. Нүүрний дээд хэсэгт

Эмчилгээний өмнө Эмчилгээний дараа

1 Дух хөдөлгөөнгүй 1.00000 0.9733 20 0.90000 0.7881 20
20 20
2 Дух хөдөлгөөнтэй 1.85000 0.9333 20 1.70000 0.8013 20

3 Хөмсөгний байрлал 1.00000 0.7255 20 1.00000 0.7255 20

4 Хөмсөг хоорондын босоо үрчлээ 1.55000 0.9987 1.30000 0.9787
хөдөлгөөнгүй

5 Хөмсөг хоорондын босоо үрчлээ 2.50000 1.0510 20 2.15000 0.9333 20
хөдөлгөөнтэй
1.85000 0.8751 20 1.45000 0.7592 20
6 Хэрээний сарвуу үрчлээс хөдөлгөөнгүй 2.75000 0.7864 20 2.25000 0.9665 20

7 Хэрээний сарвуу үрчлээ хөдөлгөөнтэй

Хүснэгт 2 Нүүрний дунд хэсэгт

Нүдний доод хонхор M Эмчилгээний өмнө N m Эмчилгээний дараа n
Дээд хацрын дүүргэлт 1.1000 SD 20 1.0000 SD 20
Доод хацрын дүүргэлт 0.9500 20 0.8000 20
1.2000 0.9119 20 1.0500 0.9177 20
0.7592 0.6959
0.8335 0.9445

Хүснэгт 3 Нүүрний доод хэсэгт Эмчилгээний өмнө Эмчилгээний дараа

Хамар уруулын нугалаас M SD N m SD n
Хамар эрүүний нугалаас 20 20
Уруулын дүүрэлт хөдөлгөөнгүй 1.80000 0.8335 20 1.60000 0.7539 20
Уруулын үрчлээ хөдөлгөөнгүй 20 20
Уруулын үрчлээ хөдөлгөөнтэй 1.15000 0.8127 20 1.20000 0.9515 20
20 20
Уруулын уулзвар 1.40000 0.8208 20 1.35000 0.8127 20
Зажлуурын нугалаас 20 20
0.85000 0.7452 0.75000 0.6387

1.75000 0.8507 1.50000 0.7609

1.00000 0.7947 0.90000 0.7881

1.10000 0.7881 0.95000 0.7592

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 63

Journal of Traditional Mongolian Medicine

2-р бүлэг: Нүүрэнд зүү, ийлдэс хослуулсан эмчилгээний үр дүн

Хүснэгт 4 Нүүрний дээд хэсэгт

өмнө 1 курс 2 курс 3 курс
SD SD
m SD n m nm SD n m n
0.4660 0.639 15 0.266 0.457 15
1 0.7333 0.7037 15 1.4000 0.632 15 0.4660 0.6390 15 0.866* 0.516 15
0.6000 0.507 15 0.466 0.516 15
2 1.6000 0.6325 15 0.4660 0.639 15 1.2670 0.5930 15 0.533 0.516 15
1.3330 0.816 15 0.800* 0.560 15
3 0.6000 0.5071 15 1.4670 0.915 15 0.4660 0.5160 15 0.800* 0.560 15
2.4670 0.915 15 1.133** 0.351 15
4 0.6000 0.7368 15 15 0.6000 0.6320

5 1.5330 0.8338 15 15 0.9330 0.5930

6 1.5330 0.9155 15 15 1.1330 0.5160

7 2.5330 0.9155 15 15 1.7330 0.7980

*p<0.05, **p<0.01 vs

Хүснэгт 5 Нүүрний дунд хэсэгт

өмнө 1 курс 2 курс 3 курс

M SD n m SD n m SD n m SD n

Нүдний доод хонхор 1.13300 0.3519 15 0.8667 0.3519 15 0.6000 0.5071 15 0.6000 0.5071* 15

Дээд хацрын дүүргэлт 0.66670 0.4880 15 0.7333 0.4577 15 0.5333 0.5164 15 0.6667 0.6172 15

Доод хацрын дүүргэлт 0.86670 0.7432 15 0.7333 0.4577 15 0.5333 0.5164 15 0.6000 0.5071 15

*p<0.05 vs

Хүснэгт 6 Нүүрний доод хэсэгт

өмнө 1 курс 2 курс 3 курс

m SD n m SD n m SD n m SD n

1 1.20000 0.5606 15 0.86670 0.3519 15 0.86670 0.3519 15 0.8000 0.4140 15

2 0.7330 0.4577 15 0.73330 0.4577 15 0.66670 0.4880 15 0.6667 0.4880 15

3 0.06667 0.2582 15 0.00000 0.0000 15 0.00000 0.0000 15 0.0000 0.0000 15

4 0.06667 0.1582 15 0.06667 0.2582 15 0.00000 0.0000 15 0.0000 0.0000 15

5 0.13330 0.1219 15 0.13330 0.2519 15 0.06667 0.0582 15 0.0000 0.0000 15

6 0.66670 0.5237 15 0.46670 0.6399 15 0.40000 0.5071 15 0.3333 0.2880 15

7 0.93330 0.8837 15 0.80000 0.8619 15 0.53330 0.6399 15 0.3333* 0.2880 15

*P<0.05 VS

Нүүрний саажилттай 5 эмчлүүлэгчийг "House-Brackmann"-ы шалгуураар үнэлж үр дүнг гаргасан.
Нүүрний булчингийн захын сааг үнэлдэг олон шалгуур үзүүлэлтийн дотроос АНУ-ын эрдэмтэн
House JW, Brackmann DE нарын 1985 онд боловсруулсан шалгуурыг /House-Brackmann Scale/
Америкийн Чих хамар хоолой судлалын академиас /American Academy of Otolaringology/ бүх
нийтээр ашиглавал зохих шалгуур хэмээн зөвлөжээ.4

Уг шалгуур нь нүүрний булчингийн захын сааны үед мэдрэлийн үзлэгээр илэрч гарах эмнэлзүйн
өөрчлөлтийг үнэлж, өвчний хүнд хөнгөний зэргийг тогтоодог бөгөөд хэрэглэхэд хялбараас гадна
тус эмгэгийг бодитойгоор үнэлдэг. Бид өөрсдийн практикт тус шалгуурыг хэрэглэж хэвшвэл нүүрний
булчингийн захын сааны сэргэлтийн явцыг үнэлэхэд чухал ач холбогдолтой. "House-Brackmann"-ы
шалгуур нь нүүрний булчингийн хөдөлгөөнийг тайван болон хөдөлгөөний үед үнэлж 6 зэрэгт (HBI-
HBVI) хуваадаг.4

Хүснэгт 7 "HOUSE-BRACKMANN"-ы шалгуур

Зэрэг Илэрч буй шинж тэмдэг Дүгнэлт

НВ I Нүүрний бүх хэсэгт хэм тэгш, булчингийн үйл ажиллагаа хэвийн. Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
хэвийн

64 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

НВ II Ерөнхий илрэл: Нүдээ аних үед бага зэргийн сулрал ажиглагдана. Нүүрний 2 Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
талын тэгш хэмт хөдөлгөөн үл ялиг алдагдаж болно. хөнгөн зэргээр алдагдсан
НВ III
НВ IV Тайван үед: Булчингийн тонус хэвийн, нүүрний тэгш хэм хадгалагдсан Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
НВ V байдалтай байна. дунд зэргээр алдагдсан
НВ VI
Хөдөлгөөн: Духны хөдөлгөөн дунд зэрэг, эсвэл сайн байна. Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
Нүд—сулавтар боловч бүрэн анигдана. хүндэвтэр зэргээр алдагдсан

Ам—ХУН-ы тэгш хэм бага зэрэг алдагдсан байна. Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
хүнд зэргээр алдагдсан
Ерөнхий илрэл: Хөдөлгөөн хийхэд нүүрний 2 тал илэрхий ялгаатай боловч
тайван үед төрх байдал өөрчлөгдөөгүй байна.

Тайван үед: Булчингийн тонус хэвийн, нүүрний тэгш хэм хадгалагдсан
байдалтай байна.

Хөдөлгөөн: Дух-бага болон дунд зэрэг хөдөлгөөнтэй.
Нүд-Нилээд хүчилж байж бүрэн анигдана.

Ам-Нилээд хүчилсэн ч ХУН-ны тэгш хэм бага зэрэг алдагдсан байдалтай
байна.

Ерөнхий байдал: Нүүрний нэг тал илэрхий суларч, төрх байдал нь алдагдсан.
Хэвийн үед: Нүүрний тэгш хэмт байдал алдагдсан байна.
Хөдөлгөөн: Дух-хөдөлгөөнгүй. Нүд- бүрэн анигдахгүй.

Ам-Нилээд хүчилсэн ч ХУН-ны тэгш хэмт байдал ихээр алдагдсан байна.

Ерөнхий байдал: Үл ялиг хөдөлгөөн ажиглагдана.
Тайван үед: Нүүрний тэгш хэмт байдал алдагдсан.
Хөдөлгөөн: Дух-хөдөлгөөнгүй. Нүд-бүрэн анигдахгүй.

Амны булан бага зэрэг хөдөлнө.

Ямар нэг хөдөлгөөн илрэхгүй, тонус бүрэн алдагдсан. Нүүрний булчингийн үйл ажиллагаа
бүрэн алдагдсан

/ХУН/—хамар уруулын нугалаа

Хүснэгт 8 Зүү болон ийлдэс эмчилгээний бүлэгт хамрагдсан нүүрний мэдрэлийн захын саатай 5 үйлчлүүлэгчийн
3 удаагийн эмчилгээний дараах HOUSE-BRACKMANN-ий үнэлгээ:

д/д HOUSE-BRACKMANN-ий үнэлгээ Сайжирсан оноо Үйлчлүүлэгчийн тоо

Эмчилгээний өмнө Эмчилгээний дараа

16 42 1

25 41 1

34 22 1

13 1

43 12 1

3-р бүлэг: Нүүрэнд дан ийлдэс эмчилгээ хийсэн үр дүн.

Хүснэгт 9 Нүүрний дээд хэсэгт

Эмчилгээний 1 курсын 2 курсын 3 курсын дараа
өмнө дараа дараа

m SD Nm SD n m SD n m SD n
1.65000 0.6708
Дух хөдөлгөөнгүй 2.65000 0.6708 20 1.65000 0.6708 20 1.5000 0.6882 20 1.1500 0.8751 20
1.50000 0.6070
Дух хөдөлгөөнтэй 20 2.65000 0.6708 20 2.1000 0.6407 20 1.6500* 0.6708 20
1.60000 0.7539
Хөмсөгний байрлал 20 1.50000 0.6070 20 1.3500 0.5871 20 1.1500 0.8127 20

Хөмсөг хоорондын 20 1.60000 0.7539 20 1.2500 0.6387 20 1.0000 0.5620 20
босоо үрчлээс
хөдөлгөөгүй 2.55000 0.6863 20 2.55000 0.6863 20 1.9500 0.8256 20 1.3000* 0.9234 20
20 1.40000 0.5982 20 1.2000 0.5231 20 0.9500 0.6048 20
Хөмсөг хоорондын 1.40000 0.5982 20 1.90000 0.7182 20 1.6500 0.4894 20 1.2500* 0.7164 20
босоо үрчлээс 1.90000 0.7182
хөдөлгөөнтэй

Хэрээний сарвуу
үрчлээс хөдөлгөөнгүй

Хэрээний сарвуу
үрчлээс хөдөлгөөнтэй

*p<0.05 vs

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 65

Journal of Traditional Mongolian Medicine

Хүснэгт 10 Нүүрний дунд хэсэгт

Эмчилгээний өмнө 1 курсын дараа 2 курсын дараа 3 курсын дараа
m SD N m SD n m SD n m SD n
2.3000 0.4702 20
Нүдний доод 2.3000 0.4702 20 2.0500 0.5104 20 1.4500* 0.6048 20
хонхор 1.4500 0.6048 20

Дээд хацрын 1.4500 0.6048 20 1.3500 0.5871 20 1.0500 0.5104 20 0.6000* 0.5026 20
дүүргэлт

Доод хацрын 1.3500 0.5871 20 1.0000 0.5620 20 0.6000* 0.5026 20
дүүргэлт

*p<0.05 vs

Хүснэгт 11 Нүүрний доод хэсэгт

  Эмчилгээний өмнө 1 курсын дараа 2 курсын дараа 3 курсын дараа
m SD n m SD n m SD n m SD n
Хамар уруулын
нугалаас 2.25000 0.5501 20 2.25000 0.5501 20 1.9000 0.4472 20 1.7000 0.5712 20

Хамар эрүүний 1.20000 0.4104 20 1.20000 0.4104 20 1.0500 0.3940 20 0.8500 0.5871 20
нугалаас
1.15000 0.3663 20 1.15000 0.3663 20 1.1000 0.3078 20 0.8000 0.5231 20
Уруулын дүүрэлт
хөдөлгөөнгүй 1.10000 0.3078 20 1.10000 0.3078 20 0.9000 0.5525 20 0.5500 0.6048 20

Уруулын үрчлээ 2.10000 0.3078 20 2.10000 0.3078 20 1.8000 0.6156 20 1.200* 0.6959 20
хөдөлгөөнгүй
1.75000 0.4443 20 1.75000 0.4443 20 1.2000 0.5231 20 0.650* 0.4894 20
Уруулын үрчлээ 1.65000 0.4894 20 1.65000 0.4894 20 1.1000 0.4472 20 0.550* 0.5104 20
хөдөлгөөнтэй

Уруулын уулзвар
Зажлуурын нугалаас

*p<0.05 vs

ДҮГНЭЛТ:

1. Нүүрний зүү, гуаша эмчилгээний үр дүн /1.429±0.91; 1.285±0.82/

2. Нүүрэнд зүү, ийлдэс хавсарсан эмчилгээний үр дүн /0.917±0.57; 0.521±0.38; p<0.05, p<0.01/

3. 1.733±0.5; 1.2705±0.59; p<0.05/ Нүүрэнд зүү эмчилгээг ийлдэстэй хослуулан эмчлэх нь
үр дүнтэй буй нь харагдлаа. /p<0.05 vs/

НОМ ЗҮЙ

1. “Хүний биеийн физиологи” 2012 9. Facial aging DR.Dhaked 2012
он

2. “Хүний биеийн анатоми” 2015 он 10. Zhongyi Jichulun 2006 17. Hou Xue Mi “Zhenjiu xue” 2003

3. Н.Төмөрбаатар “Зүү төөнө заслын 11. Chelsea Ma, Acupuncture as a 18. Б. Хандсүрэн “Арьсны өвчин”УБ.
суваг сүвийн хэмжил зүй” 2012 treatment modality in dermatology 2008.
он A systematic review 2015
19. http://ru.wikipedia.org/wiki/
4. “Хятад уламжлалт анагаах 12. Lakkana Rerkuppaphol,
ухааны онол” 2012 он 20. www.maas.edu.mn
Randomized cilinical trial of facial
21. www.medicina.ru
5. V.C Doran, An introduction to acupuncture with or without body
facial fevitalisation acupuncture 23. https:www.ncbi.nlm.nih.gov/m/
2007 acupuncture fo treatment of pubmed/

melisma 2016 24. https://www.elsevier.com/

6. Younghee Yun, Effect of facial 13. Cheng Xinnong “Chinese
cosmetic acupuncture on facial
elasticity acupuncture and moxibustion”

1987

7. Zhengjiu meirong zhiben daode 14. Zhu Ming “Classic of the Yellow
2012 emperor” 2001

8. Validated facial grading scale 15. Sun Guo Jie “Zhenjiu xue” 2005
The future of facial ageing
measurement tools 2010 16. Wang Hou Cai “Zhen jiu zhi liao
xue” 2003

66 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

СУДАЛГААНЫ ӨГҮҮЛЭЛ

Өндөр зоосон цэцэг (Inula helenium L), эмийн бамбайн (Valeriana officinalis L)
Монгол Улсын Үндэсний Фармакопейн өгүүлэл боловсруулсан судалгаа

Ц.Нямдэмбэрэл, Э.Сугаржав, З.Оюун, Ч.Чимэдрагчаа
Уламжлалт Анагаах Ухаан, Технологийн Хүрээлэн
E-mail: [email protected]

Study on development of Mongolian National Pharmacopoeia article of herb
Inula helenium L and Valeriana officinalis L

Nyamdemberel.Ts, Sugarjav.E, OyunZ, Chimedragchaa.Ch
Institute of Traditional Medicine and Technology of Mongolia

E-mail: [email protected]

Key words: Abstract
phenolic compounds,
flavonoid, coumarin Inula helenium L and Valerina officinalis L plants were used widely in Tra-
and valerianic acid ditional Mongolian Medicine. The species of Valerina officinalis L grows wide-
spread in Khangai, Khentii, Khuvsugul Khovd (Kharkhiraa, Тurgen) and the
Түлхүүр үгс species of Inula helenium L grows in Bulgan aimag Dashinchilen regions of
Mongolia. Root and rhizome of I.helenium L are used for the following: treat-
Полифенолт ment of anthrax and other bacterial diseases, tumors and fever from anthrax.
нэгдэл, флавоноид, Also for treating water edema, lymph disease and increasing appetite. It is an
кумарин, ingredient of traditional prescriptions: Sojid-11, Summod-6, Mana-4, and Nor-
валерианы хүчил, ov-7.
спектрофотометр
Root of rhizome of V.officinalis L is used for the following: treating per-
sistent fever, poisoning, and tumors. It has sedative effects, alleviates the pain,
and reduces blood pressure as well as serves an ingredient of the following
traditional prescriptions: Agar-11, Ar ur-7, Gavur-9, 25, Gagol-18, Gurgum-8
and Tsarvon-15. Valerian preparations are used primarily to treat light forms
of neurasthenia and emotional stress. Recently, researchers have conducted
several clinical studies biologically activity as anti-HIV, anti depressants, anti
coronary spastic, anti bronchospastic and antihypertensive agent of valerian
root extracts.

The main goal of our study was to determine the biologically active sub-
stances and the standardization in traditional medicinal plants, such as Inula
helenium L and Valerina officinalis L.

The plant material we collected was from Khentii and Bulgan aimag of
Mongolia between Aug-Sep.2015. In this study, phytochemical analysis was
performed on I.helenium L and V.officinalis L. Quantitative and qualitative
determination of biological activity substances in herb of plants was carried
out using thin layer chromatography (TLC) and UV-spectrophotometric meth-
ods. Additionally, we determined that the moisture, total ash, acid-insoluble
ash and water-soluble extractive content using the Mongolian National First
Pharmacopoeia methods. The physicochemical parameters results of I.helenium
L and V.officinalis L determined as: moisture 4.36%- 6.9%, total ash 11.3-
15.43%, acid insoluble ash 1.5-2.7% and water soluble extractive 22.3-22.9%.
The qualitative study was carried out on 70% ethanol and methanol extract of
all the plants revealed the presence of biologically active substances constitu-
ents such as, polyphenolic compounds (gallic acid Rf= 0.72, 0.78), flavonoids
(quercetin Rf =0.72, rutin Rf=0.87), coumarin (fraxidin Rf=0.61) contained in

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 67

Journal of Traditional Mongolian Medicine

I.helenium L as well as polyphenolic compounds Бид эх орны эмийн үйлдвэрт ашиглаж байгаа
(gallic acid Rf =0.78), coumarin (fraxidin Rf =0.6) уламжлалт анагаах ухааны жорын найрлагад
and valerenic acid (Rf=0.9) contained V.officinalis орсон эмийн түүхий эдүүдийн судлагдсан
L. The quantitative analysis of phytochemical was байдал зэрэгт нь тулгуурлан тэдгээрт зонхилон
carried out with a spectrophotometer on the basis агуулагдах гол үйлчлэгч бодисуудыг орчин үед
of UV spectra through absorption maxima at in- хүлээн зөвшөөрөгдсөн нарийвчлал сайтай,
dividual wavelength of every biocomponent. The түргэвчилсэн арга, аргачлалаар харьцуулан
results of the research established the amount of судалж, гарсан үр дүнгээр түүхий эдийн стандарт
polyphenolic compounds in herb of I.helenium L техникийн нөхцлийг тогтоох нөгөөтэйгүүр
at 5.86% and V.officinalis L 9.6%. In addition, it фармакопейн өгүүллийг боловсруулахад
was determined that the total flavonoids in herb судалгааны ажлын үндэслэл болж байна.
of I.helenium L was 0.72% while total valerianic
acid V.officinalis L was 0.15-0.17%. СУДАЛГААНЫ ЗОРИЛГО, ЗОРИЛТ

In conclusion phytochemical study in tradition- Монголын уламжлалт анагаах ухаанд
al medicinal plants Inula helenium L and Valerina өргөн хэрэглэгддэг эмийн түүхий эд болох
officinalis L was successful. In the phytochemical тарималжуулсан өндөр зоосон цэцэг ба эмийн
research, the biological active substance was iden- бамбай зүйл ургамлуудын өвсөнд зонхилон
tified by using thin-layer chromatography. The fol- агуулагдах биологийн идэвхт бодисыг таньж
lowing biological active substances were detected: илрүүлэн тоон хэмжээг тодорхойлж, улмаар
phenolic compounds flavonoid, coumarin in herb Монгол Улсын Үндэсний фармакопейн өгүүлэл
Inula helenium L and phenolic compounds, cou- (МУҮФ)-ийн төсөл боловсруулахад судалгааны
marin, valerianic acid in herb V.officinalis L. Results ажлын зорилго оршино.
of this study will be a standard basis to the new
Mongolian National Pharmacopoeia article of raw Энэ зорилгын хүрээнд фармакопейг
material traditional medicine. боловсруулахад шаардагдах ургамлын чийглэг,
үнслэг, хүчилд үл уусах үнслэг, хандлагдах
ОРШИЛ бодисын хэмжээ, биологийн идэвхт бодисыг
таних арга, тоо хэмжээ, хүнд металлын
Уламжлалт анагаах ухаанд өргөн хэрэглэгддэг хэмжээ, микробиологийн цэвэршилт зэргийг
байгалийн гаралтай түүхий эдэд агуулагдсан тодорхойлох зорилтыг дэвшүүлж байна.
биологийн идэвхт нэгдлүүдийг илрүүлэх
тэдгээрийг шинжлэх ухааны үүднээс хими- СУДАЛГААНЫ МАТЕРИАЛ, АРГА ЗҮЙ
эм судлал-эмнэлзүйн цогц судалгааг явуулах,
онолын үнэлэлт дүгнэлт өгөх, улмаар эмийн Ургамлын дээжийг Хэнтий болон Булган
технологи, стандартыг орчин үеийн шаардлагын аймгийн Дашинчилэн сумын нутгаас 2015 онд
хэмжээнд боловсронгуй болгоход өнөө үед 8-9 сарын хооронд түүж бэлтгэсэн. Судалгааны
онцгой анхаарч байна. дээжинд чийглэг, нийт үнс, хүчилд үл уусах үнс,
усанд хандлагдах бодисын хэмжээ, хүнд металл,
Дэлхийн ихэнх улс орнууд АНУ, Англи, микробиологийн цэвэршилт зэрэг үзүүлэлтүүдийг
Япон, Хятад, Энэтхэг болон Европын улс орнууд Монгол Улсын Үндэсний Фармакопейд заасан
фармакопейг эмийн чанарын шинжилгээнд аргачлалын дагуу тодорхойлно.
түгээмэл ашиглан, мөрдөж байгаа юм.
Фармакопей гэдэг нь тухайн улсын эмэнд Ургамлын химийн судалгааг явуулахдаа
тавигдах норматив шаардлага, чанарын био-органик химид түгээмэл хэрэглэгддэг
үзүүлэлт болон тэдгээрийг шинжлэх аргуудыг нимгэн үет хроматографи, хэт ягаан туяаны
тодорхойлон заасан стандартууд, зайлшгүй спектрофотометрийн аргыг ашиглаж H.Wagner,
мөрдөгдөх дүрэм, журмын эмхэтгэлийг хэлнэ. МУҮФ, ОХУ, БНХАУ, Европын Фармакопейд
заасан аргачлал болон бусад гадаад, дотоодын
Манай ард түмний дунд түгээмэл хэрэглэгдсээр судлаачдын хэвлүүлсэн судалгааны материалыг
байгаа олон зууны уламжлалтай эм, тан ашигласан болно. Судалгаанд 1 г дээж авч,
тэдгээрийн найрлагад ордог эх орны болон 70% этанол ба метанолд хандлаж хэрэглэв.
гадаад улс орноос авч хэрэглэдэг эмийн түүхий Эмийн түүхий эдэд агуулагдах биологийн
эдүүдийн чанарыг шалгах, баталгаажуулахаар идэвхтэй полифенолт нэгдлийн агууламжийг
фармакопейн өгүүлэл боловсруулж улмаар Фолин-Чиокальтогийн сонгомол урвалжийг
Монгол Улсад дагаж мөрдөх шаардлага зүй ашиглан стандарт галлын хүчилтэй харьцуулан
ёсоор гарч байна. спектрофотометрийн аргаар 760 нм долгионы

68 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë















Journal of Traditional Mongolian Medicine

өгсөн, Эмийн ойнзин (སྨན་ག་ྱི དངོས་འཛིན​) хэмээх Харин Ц.Хайдав багштантай ойр
ургамал судлалын дадлагад хамрагдан мөн ажиллагаагүй ч маарамбын дамжаа барьсан,
шүүлэг, шалгалтаа өгч тэнцэгчид маарамбын хэлмэгдүүлэлтээс амьд үлдэж 10 жил шоронд
дамжаа гэх эрдмийн зэрэг хамгаалж авдаг ажээ. суусан алдарт маарамба Чойдорын Алтангэрэл
Хамгаалахдаа урьд нь маарамба зэрэг авсан, гуайг энд дурдах нь зүйтэй. Одоогоор олдоод
мяндаг тушаалтай, алдартай эмч нартай ном байгаа баримтаас үзвэл:
хаялцаж шалгарч байж сая авдаг байв. Чадахгүй
нэг нь хойшлогдох, доогуур зэрэг авах явдал ч 1. М.Лувсанцэрэн маарамба;
байжээ. Маарамбын зэрэг авах нь орчин цагийн
ойлголтоор анагаах ухааны докторын зэрэгтэй 2. Т.Хангай маарамба;
эн тэнцэх ойлголт юм. Магадгүй зарим талаар
тухайлбал ном хаялцах үйл явц нь чойрын ном 3. Ё.Баасанжав маарамба;
хаялцах арга, хэлбэрээр явагдвал сургалтын
хүнд шат хэмээн тооцогдоно. Ингэж зэрэг авсан 4. Ч.Алтангэрэл маарамба гэсэн 4 хүн
эмчийг жинхэнэ маарамба гэнэ. Гэвч уламжлалт Монголын хамгийн сүүлчийн маарамбын зэрэг
анагаах ухааны хавчигдан дарагдаж байсны хамгаалагсад юм.
сөрөг нөлөөгөөр эм барьдаг лам, энгийн
хүн, бариач нарыг маарамба гэх буюу зарим Энэ удаа Академич Ц.Хайдав багштантай
уламжлалт анагаах ухааны эмч нар өөрсдийгөө ойр ажиллаж байсан М.Лувсанцэрэн, Т.Хангай,
зэрэг хамгаалаагүй ч маарамба гэж өргөмжлөх Ё.Баасанжав маарамбуудын тухай тоймлон
болжээ. Энэ нь чухамдаа АУИС төгссөн өгүүлье. Хэрвээ Ч.Алтангэрэл маарамбын тухай
уламжлалт анагаах ухааны эмч АУ-ны докторын мэдээлэл авахыг хүсвэл Ш.Болд, Б.Жавхлан
зэрэг хамгаалаагүй байж өөрийгөө АУ-ны нарын номноос авч болно2.
доктор гэж нэрлэж буйтай адил “ичгэвтэр” хэрэг
болно. Бид судалгаандаа дараах баримт, ном
бүтээлийг ашиглав. Үүнд: Цэндийн Хайдав.
Академич Ц.Хайдав багштангийн ярилцлага, Бүтээлийн Чуулган. 5 боть3, До.Чулуунбаатар. Он
шавь нартаа ярьсан аман түүх, бүтээл, Засгийн цагийн тоос буюу хүн судрын дууль4, Ш.Болд,
газрын хэрэгжүүлэгч агентлаг Архивын ерөнхий Б.Жавхлан. Хүннүгээс ХХI зууны Монгол Улс
газрын данс бүртгэлээс үзэхэд тэрбээр МАХН- хүртэлх үеийн эмч, маарамба, гүүш, бариач
ын Төв хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн нарын цадиг, бүтээлийн ойллого5, Архивын
дарга, Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн ерөнхий газрын данс бүртгэл, Хэлмэгдэгсдийн
дарга Ю.Цэдэнбалын даалгавар, ЭХЯ-ны сайд цагаан ном6 зэрэг болно.
Г.Тувааны дэмжлэгтэйгээр 1959 оноос эхлэн
Монгол орны аймаг бүрээр маарамбын эрэлд 1. МАГСАРЫН ЛУВСАНЦЭРЭН МААРАМБА
гарч өөрийн нь хэлснээр 3 маарамбыг олж
хамтран ажиллажээ. Үүнд: Далай Чойнхор Академич Ц.Хайдав багштан Ю.Цэдэнбал
вангийн Тариатын хүрээний мамба дацангийн даргаас ардын эмнэлгийг хөгжүүлэх даалгавар
төгсөгч Магсарын Лувсанцэрэн маарамба, авч, ном эрдэмтэй маарамба нарыг олж уулзах
Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сумын нутаг, талаар Г.Туваан сайдтай ярьж байгаад маарамбын
хуучнаар Засагт хан аймгийн Эрдэнэ дүүрэгч эрэл хийх газраар Архангай аймгийг сонгожээ.
вангийн хошууны Жалханз гэгээний хүрээний Ингээд эрэл сурал болсоор Далай Чойнхор
маарамба Т.Хангай (Т.Цогтхангай), Булган вангийн Тариатын хүрээний мамба дацангийн
аймгийн Сэлэнгэ сум, хуучнаар Түшээт хан төгсөгч Магсарын Лувсанцэрэн маарамбыг олж
аймгийн гол хүрээ болох Ханд чин вангийн хэрэг зоригоо хонон өнжин байж ойлгуулаад
хүрээний маарамба Ё.Баасанжав нар жинхэнэ шавь орсны ачаар Ц.Хайдав багштанд уламжлалт
ёсоор маарамбын дамжаа барьсан эмч нар юм. анагаах ухааны мэдлэгийг аман дамжлагаар
уламжлуулсан байна. Маарамба багш нь хамаг
Дээр дурдсан маарамба нараас гадна юмаа аваад нөгөө ертөнцөд явчихаас нь өмнө
тухайн үедээ эм барьдаг, ханаж хатгадаг үнэтэй цэнэтэйг нь хурааж авсандаа Ц.Хайдав
засал хийдэг байсан Завханы Яруугийн алдарт багштан сэтгэл жаахан амсхийсэн ажээ. Яаж
маарамба Адарсүрэнгийн шавь Санжаажав, ч цааш нь эрээд Энэтхэг, Төвөд, Монголын
Хүрээний Д.Чойжамц, Сайн ноён хан аймгийн анагаах ухааны эмчийн түвшинд үзэж гэгээрсэн,
Дайчин вангийн хошууны Д.Доржжанцан, дуун ургамлаа ч таньдаг, эмээ ч барьдаг, эмчилгээ ч
хөрвүүлэгч Чамчигийн Баавгай гуай нарыг ард
түмэн маарамба хэмээн хүндэтгэн нэрлэдэг 2 Ш.Болд, Б.Жавхлан. Хүннүгээс ХХI зууны Монгол Улс хүртэлх үеийн
байжээ. эмч, маарамба, гүүш, бариач нарын цадиг, бүтээлийн ойллого. УБ,
2016
3 Цэндийн Хайдав. Бүтээлийн Чуулган. 5 боть. УБ, 2013
4 До.Чулуунбаатар. Он цагийн тоос буюу хүн судрын дууль. УБ, 2001
5 Ш.Болд, Б.Жавхлан. Хүннүгээс ХХI зууны Монгол Улс хүртэлх үеийн
эмч, маарамба, гүүш, бариач нарын цадиг, бүтээлийн ойллого. УБ,
2016
6 Улс төрийн Хэлмэгдэгсдийн дурсгал “Цагаан ном”. 3 боть. УБ, 2010,
2012, 2013, 2014

76 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

хийдэг монгол маарамба Лувсанцэрэн багшаас Өтгөний өнгө өөрчлөгдөх үү?
хойш байхгүй болчихсон байв хэмээн тэрбээр
өгүүлсэн байдаг. Лувсанцэрэн гэдэг 80 гарсан, - Өтгөн нь бага зэрэг үнэртэй, халууны
барсгар нүүртэй, шовх улаан хамартай туранхай шинж илэрнэ.
хөх өвгөн тав, зургаатайгаасаа тавь гартлаа
Тариатын хийдэд шавилж, маарамбын дамжаа Элгэнд өөрчлөлт гарах уу?
барьсан хүн байлаа.
- Элэг томорно. Нүд шарлана.
Лувсанцэрэн гуай маш хатуу шүүлтүүрийг
давсан хүн байлаа. Ид хүн зондоо тус болж Багшийнхаа хэлсэнийг дахин дахин тодруулж,
барагтай өвчнийг дардаг шидтэн шахуу яригдаж бодож эргэцүүлээд энэ ургамал шарын өвчинд
байхдаа баригдаж, арван жилээр таслуулжээ. гэхээсээ илүү зүрхний өвчинд хэрэглэж болох
Шоронгийн ажилд бие хайргүй зүтгэж, бас ч юм байна. Учир нь өвчний шинж тэмдэг нь
дарга даамлын сэм, далдуур асуусан барьсныг зарим зүрхний өвчний шинж тэмдэгтэй адил юм
хэлж бишрэлийг нь олж байтал цаг зөөлөрч хэмээн боджээ. Тэгээд дотроо зүрхний өвчний
8 жил яс суугаад гарчээ. Эрт цагийн цуутай үед гарах шинж тэмдгийг эргэцүүлэн, дахин
маарамбаас ганц нэг хоцорч, ардын эмнэлгийн асуулт асууна.
багана туургыг босгоод авах боломжтой юм
байна гэсэн найдвар Лувсанцэрэн маарамбын Өвчтөн хавагнах уу?
гэрт анх төржээ. Түүнээс хойш Ц.Хайдав багштан
тэднийхээр олонтоо очиж, гэрээ шахуу хийж - Хавагнана, нүд цэлхэрнэ гэв. Тэгээд шавиа
байв. дагуулан явж тарваганы дошин дээр байх
багсайтал ургасан цэцгийг зааж үүнийг
Лувсанцэрэн маарамба дөнгөж сэргээгдэн цагаан барбад гэдэг хэмээжээ. Одоо
хөгжих эхлэлээ тавьж байсан ардын эмнэлгийн ингээд, хавар эрт гараад унана. Ер нь
суурийг бүтээн бий болгоход өөрийн хүч, яргуйгаас түрүүлж ургаад түрүүлж унадаг.
оюунаа дайчлан ажиллаж, ихийг бүтээсэн энгүй Ялангуяа цэцэг нь эрт, сайндаа л 7 хонодог
эрдэмтэй, ачтан байсан байна. юм. Ингэж нарийн ширийн зүйлийг
тодруулсаар нэгэн сайхан санаа төрөв.
Үүгээр үл барам академич Ц.Хайдав Энэ ургамлыг зүрхний өвчинд туршаад
багштангийн анагаахын шинжлэх ухааны үзвэл яах бол, хэрэв амжилттай болсон
докторын ажлын сэдэв, чигийг зааж өгсөн их тохиолдолд зүрхний эм хийчих юм биш биз
багштан байв. 1965 оны 05 дугаар сарын 16-ны гэж боджээ. Шинжлэх ухаанд шинэ санаа
өдөр Ц.Хайдав багштан уламжлалт эмийн талаар их чухал, түүнийгээ баталж байж амжилт
шинэ мэдээлэл олох, шинэ эм бүтээх санаагаа олно. Ингээд тун их олзтой болж буцлаа.
бүтээхээр өөрийн багш Лувсанцэрэн маарамбыг Улаанбаатарт ирээд туршилтын ажилдаа
зорив. Өвгөн маарамба Өндөр-Улаан сумандаа шамдан оров. Зүрхний эмийг туршдаг
нутаглаж байлаа. Хэдийгээр бие нь чилээрхүй тагтаа, нохой, мууранд туршилт явуулав.
байсан ч шавиа ирсэнд хөөрсөн маарамба энэ Эхлээд ургамлаа чанаж идээшлүүлээд муур,
тэрийг хөөрч, сэтгэл өөдрөг харагдана. Багш, тагтаа, нохойд тарьж бөөлжүүлэх туршилт
шавь хоёр эмийн ургамлын чадал, чанар, тавьлаа. Бүх амьтад бөөлжив. Ингээд
эрдмийн талаар сонирхолтой яриа өрнүүлэн эхний туршилт амжилттай болов. Гэтэл
байх үед маарамбатан - Чи цагаан барбадыг нэг асуудал тулгарсан нь цагаан барбадын
мэдэх үү? гэж асуув. монгол нэрийг тогтооход хүндрэл учиржээ.
Ургамал судлаачид уг ургамлын нэрийг
- Мэдэхгүй гэж үнэнээ хэлвэл. оноож чадахгүй байв. Ц.Хайдав багштан
уг ургамлын талаар “Шинжлэх ухааны
- Мал ерөөсөө амсдаггүй. Бага мал гэндээд мэдээ” сэтгүүлд өгүүлэл бичихдээ цагаан
хазсанаа орхино. Тун хортой ургамал даа. барбадыг “Нарийн сайхаль” гэж бичжээ.
Эмийн сударт нянг нядалж, хорыг тайлж, Гэвч нэрийн хувьд эндүүрэл гаргасан гэдгээ
халууныг арилгах, өвдөхийг намдаах мэдсэн байна. Шинжлэх ухаанд заримдаа
чадалтай, гадуур шар гараад байх юм. эндүүрэх, судалгааны үр дүн санасанаас
Шард л сайн ургамал гэж өгүүлжээ. сөрөг гарах явдал бий. Гэхдээ энэ нь
Ц.Хайдав багштан лавлуулан ямар шинжлэх ухааны хувьд үнэ цэнэтэй байх
шинж тэмдэг илэрсэн үед хэрэглэдэг вэ? ч тохиолдол гардаг. Өөрөөр хэлбэл буруу
хэмээсэнд: замаар явахыг мухарлаж, зөв голдрилд
ороход тус үзүүлдэг юм. Ийм л зүйл
Бие шарлахгүй гэхдээ нүд шарлана. тохиолджээ. Эцэст нь ургамлын хатаамлаа
ЗХУ-д аваачиж тодорхойлуулахад алтан
Шээс нь ямар байх вэ? хундага цэцгийн урьд нээгдээгүй нэг төрөл
хэмээн нотолжээ. Алтан хундага цэцэг шар
- Шээс нь үнэр, уур их, хөөс бага

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 77

Journal of Traditional Mongolian Medicine

өнгөтэй байхад шинэ төрөл нь цагаан дамжаа дүүргэжээ. Тэрбээр 1938 оныг хүртэл
цэцэгтэй байдгаараа онцлогтой байв. өвчтэй хүмүүст туслан судас барьж, эм тан
Ингэж цагаан барбад цэцгийг Монголын өгч маарамба хүний үүргээ биелүүлж байгаад
төдийгүй дэлхийн шинжлэх ухаанд анх баривчлагдсан байна. Тус хүрээнээс 1937 оны
таниулсан юм. Тэрбээр уг цэцгийг “Монгол өвөл хамгийн эхлээд улаан хэмээх Гомбосүрэн,
алтан хундага” гэж нэрлээд докторын Жүгдэр нарын 3 хүнийг баривчилж авч явснаар
ажлаараа цусны даралт, хаван, зүрхний лам нарын их хэлмэгдүүлэлт эхэлжээ.
гажиг өвчнийг анагаах онцгой чадалтай
ургамал болохыг баталсан. Үүний тулд 1938 оноос гавж, аграмба, цорж, гэсгүй,
цагаан хулгана, туулай дээр 430-аад удаа гүрэмч, маарамба гэх мэт өндөр хэргэм
туршилт хийж байлаа. Туршилт судалгааны зэрэгтэй, мяндаг тушаалтай лам нарыг бүгдийг
үр дүнд шинжлэх ухааны нээлтийн нь баривчлан шийтгэжээ.
төвшинд хүрэхээр бүтээл, эм бэлдсэн.
Түүгээр ч зогсохгүй ЗХУ-ын Рязаны анагаах Хангай маарамба ч 1938 онд 50 настайдаа
ухааны институтэд “Фармакологическое их баривчлагааны үеэр эсэргүү хэргийн золиос
исследование “Адониса Монгольского” болж, баривчлагдан таслагдаж 10 жил ял
сэдвээр докторын зэрэг хамгаалав. Энэ эдэлжээ. Гэхдээ засаг төрөө муулан ярих тун
талаар тухайн цагийн хамгийн нэр хүндтэй дургүй нэгэн байв. Харин хүмүүст сургамжийн
“Правда” сонин 1972 оны 01 дүгээр сарын үг ярихдаа их дуртай. Жишээ нь: “өлсөхөд өлөн
04-ний өдрийн дугаартаа дэлгэрэнгүй бугын эвэр зөөлөн, цатгаланд цагаан хурганы
мэдээлжээ. Үүнийг дагаад ЗХУ-д Монгол сүүл хатуу” гэдэг их үнэн үг шүү хэмээдэг байлаа.
эрдэмтдийн нэр хүнд өсч, ЗХУ-ын маршал,
алдарт жанжин Г.К.Жуков хүртэл Ц.Хайдав Ардын эмнэлгийн хүрээлэнд Хайдав докторт
багштанд биеэ үзүүлж зөвлөгөө авахыг олон ном орчуулж өгсөн дөө хэмээн ач хүү
хүсч байжээ. Батзаяа нь дурсан ярьсан байдаг. Академич
Ц.Хайдав багштан ч Хангай маарамбатай хамтран
2. Т.ХАНГАЙ МААРАМБА ажиллаж байснаа дурсамжиндаа ийн үлдээжээ.
1959 оноос ардын эмнэлгийг сэргээн хөгжүүлэх
Академич Ц.Хайдав багштангийн амаргүй албанд томилогдсон Ц.Хайдав багштан
хуучны эмч, маарамба нарыг эрж сурвалжлах
тодорхойлсноор 1959 оноос хойш эрэн ажлаа үргэлжлүүлсээр Хөвсгөл аймгийн Хангай
маарамбын сургийг гаргав. Нас 90 дөхсөн тэр
сурвалжилж олж тогтоосон, албан ёсоор маарамба Монголын бурхны шашны төвийн нэг
Жалханз гэгээний хүрээнд шавилж, маарамбын
маарамбын дамжаа барьсан цөөхөн маарамбын дамжаа барьжээ. Тэрбээр нутаг орондоо аргагүй
л нэрд гарсан их оточ байв. Харамсалтай нь
нэг Хөвсгөл аймгийн Цагаан-уул сумын харьяат Ц.Хайдав багштанг очиход Цагаан-уул сумын
төв дээр гэрээс гарч чадахгүй хүний асрамжинд
Т.Цогтхангай буюу олонд алдаршсан нэр нь орсон байжээ. Гэсэн хэдий ч үзсэн ном бүхэн нь
оюунд нь шингэсэн маарамбын мартсан юм тун
Т.Хангай маарамба 1888 онд төрж 1972 онд 84 ховор хэмээн дурссан байдаг.

настайдаа ертөнцийн мөнх бусыг үзүүлжээ. 3. Ё.Баасанжав маарамба

Т.Хангай бага наснаасаа эхлэн одоогийн Ёндонгийн Баасанжав /Басанжав/ маарамба
Хөвсгөл аймгийн Цагаан уул сумын нутагт мөн л академич Ц.Хайдав багштангийн
байсан, хуучнаар Засагт хан аймгийн Эрдэнэ тодорхойлсноор 1959 оноос хойш эрэн
дүүрэгч вангийн хошууны томоохон хурал сурвалжилж олж тогтоосон албан ёсоор
номын газар болох Жалханз гэгээний хүрээнд маарамбын дамжаа барьсан маарамбын нэг
шавилан суужээ. Жалханз гэгээний хүрээний бөгөөд Сэлэнгэ аймгийн Сэлэнгэ сум, одоогийн
шавийг 1872 онд тавьж, 1873 онд чогчин дуганыг Булган аймгийн Сэлэнгэ суманд төржээ.
барьж эхлээд 1876 онд аравнайлснаар тус хүрээ
хийдийн түүх эхэлжээ. Гэгээний хүрээ 1930- Ё.Баасанжав маарамбыг цагаатгалын бүртгэлд
аад оны үед 20 гаруй сүм дуганатай, 4 талдаа Сэлэнгэ аймгийн Сэлэнгэ сумын харьяат гэж
тойрсон 12 хүрд, хойд талдаа төвлөрсөн 3 том бичсэн байна. БНМАУ-ын Ардын сайд нарын
суваргатай, 300-аад лам байнга суудаг Халхын Зөвлөлийн 1937 оны 12 дугаар сарын 15-ны
шарын шашны дунд зэргийн хүрээ байв. Уг өдрийн 33 дугаар тогтоолоор Сэлэнгэ аймгийг
хүрээнд цогчин, чойр, мамба, дүйнхор, жүд Булган, Сэлэнгэ хоёр аймаг болгон тусгаарлан
хурдаг, гавж, дом, маарамбын дамжаа барьдаг байгуулжээ. Тиймээс Булган аймаг нь 1937 оныг
цам гарч, майдар эргэдэг байжээ.

Т.Хангай ийм нэр хүндтэй хүрээнд эрдэмт
багшийг шүтэж анагаах ухааны шүнгийн ном
“Анагаах ухааны дөрвөн үндэс” түүний тайлбарыг
нарийн нягт судлан эзэмшиж улмаар маарамбын

78 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

хүртэл Сэлэнгэ аймагт багтаж байжээ. - Танд ямар гол зовиур байна? гэхэд
В.В.Терешкова – Толгой маш их өвддөг гэжээ.
Ё.Баасанжав маарамба Түшээт хан аймгийн Залгуулаад юунаас үүдэлтэй гэж боддог вэ?
гол хүрээ болох Ханд чин вангийн "Вангийн хүрээ" хэмээсэнд – сансраас буухдаа юм мөргөсөн
гэж сүсэгтэн олонд алдаршсан, Лигсивдунгайлин юмаа гэжээ. Маарамбатан судсыг нь барьж,
гэж бичигддэг боловч нутгийн лам хуварга, зөвлөгөө өгчээ. Энэ бол бас л түүхэн үйл хэрэг
олон нийт Лигшиддонгойлин хэмээн нэрлэдэг юм аа.
хүрээний мамба дацанд шавилан сууж, анагаах
ухааны ном, эрдэмд боловсорчээ. Вангийн Үүнээс үүдээд өөрийн сурсан, өвлөсөн
хүрээ нь Булган аймгийн Бугат сумын нутагт бүхнээ тухайн цагийн ардын эмнэлэгт харамгүй
бүртгэгдсэн боловч одоогийн засаг захиргааны хайрласан алдарт буурлын нэг гэж түүнийг
хуваариар Булган аймгийн төв Булган сумын нэрлэхээс аргагүй билээ. Баасанжав маарамба
нутаг дэвсгэрт харъяалагдаж байна.  гурван жил их ч эрдмээ саалгасан билээ гэж
Ц.Хайдав багштан өгүүлсэн байдаг.
Ё.Баасанжав маарамба төрийн
Дээр дурдсан баримтууд нь Академич
хэлмэгдүүлэлтэд өртөж Онцгой бүрэн эрхт Ц.Хайдав багштан Монголын сүүлчийн цөөхөн
маарамба нараас хамаг юмаа аваад нөгөө
комиссын 1937 оны 12 дугаар сарын 21-ны 8 ертөнцөд явчихаас нь өмнө үнэтэй цэнтэйг нь
хурааж авч чадсан гэдэг нь тодорхой байна.
дугаар шийдвэрээр 10 жил хоригдох ял авч, Хурааж аваад зогсохгүй сурсан эрдмээ ашиглан
олон арван шинэ эм хийж, олон арван АУ-
Цэргийн коллегийн 1992 оны 08 дугаар сарын ны болон АШУ-ны докторын ажлыг удирдан
чиглүүлж, хэдэн зуугаар тоологдох бүтээл
26-ны өдрийн магадлангаар цагаатгагджээ. туурвиж, 1990 онд АУИС-д байгуулагдсан УАУ-
ны тэнхмийн анхны оюутан нарт мэдлэгээ зааж
Академич Ц.Хайдав багштангийн дурсамжиндаа сургаж байсныг онцлон дурдах байна. Ц.Хайдав
багштан “Намайг лам саадаг гэдэг Та нар
Баасанжав маарамбын талаар хэрхэн өгүүлснийг намайг саацгаа” гэдэг байсан хэмээн шавь нар
нь дурсан ярьдаг ажээ.
тоймлоё. Маарамбын эрэл үргэлжилсээр Булган
Монголын анагаах ухааныг дэлхийд гаргах
аймгийн Баасанжав гэдэг хүн дээр тулжээ. гарц уламжлалт анагаах ухааны үр шимийг хүн
төрөлхтөн хүртэх тэр цаг ойрхон, тэр үед өвөг
Тэрбээр Түшээг хан аймгийн Дайчин бэйсийн дээдсээ умартахгүй байх нь хүний ёс билээ.

хошуунд Вангийн хүрээний хийд гэж Монголдоо

хоёрт ордог хийдэд шавилж, халх даяар цуутай,

Вангийн хүрээний олон мэргэдээр шүүлгүүлж

байж маарамба болсон хүн байв. Түүнчлэн бас

л баригдаж шоронд найман жил яс суужээ.

Маарамбатан нарийн юм үзье гэвэл наашаа ир

хэмээн өвгөн ирсэн зочдоо урив. Байшингаар

дүүрэн ноос, ноолуур, арьс шир энэхэн тэрхэн

хураажээ. Сайн онгичвол юманд боогоод

ороочихсон өдий төдий судар ном гарч ирнэ.

Ц.Хайдав багштан үүнийг л эрж явсан тул ёстой

шавайгаа ханатал үзэж, өвгөн маарамбаас

асууж тэмдэглэж авав.

Түүнчлэн хятадын гурван эрдэмтэн оролцон,
долоон аймгаар эмийн ургамал хайх томоохон
экспедицэд Баасанжав маарамбыг явна уу хэмээн
урьжээ. Маарамбатан явалцая гэж амлажээ.
1959 онд Хятадаас эмийн ургамлаар мэргэжсэн
3 том мэргэжилтэн урьж авчран Баасанжав
маарамба тэргүүтэй, Доржжанцан, А.Өлзийхутаг
зэрэг хүмүүсийг оролцуулсан багийг 7 аймгийн
нутгийг хамруулан 3 сар шахам ажиллаж 200
орчим эмийн ургамлын дээж авчээ.

1965 онд БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн баатар
цол хүртсэн сансрын анхны нисгэгч эмэгтэй
В.В.Терешкова Монгол Улсад хэд хэдэн удаа
зочилж ирсэн байна. В.В.Терешкова нэгэн
удаагийн ирэлтийн үеэрээ ардын эмнэлгийн
эмчид үзүүлэх хүсэлт тавьсны дагуу Ц.Хайдав
багштан Баасанжав маарамбыг дагуулан очиж
үзүүлжээ. Баасанжав маарамба шүнгийн номын
ёсоор эхлээд асуух шинжилгээ хийж:

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 79























Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

ОРЧНЫ ЭРҮҮЛ МЭНД ХҮҮХДИЙН ЭРҮҮЛ МЭНД

Бидний өвөг дээдэс ундны усны аюулгүй Монголчууд хүүхдийг хайрлах, хамгаалах,
байдлыг хангахын тулд голын эхийг малд хүмүүжүүлэх талаар онцгой ёс заншилтай,
талхилуулахгүй цэвэр байлгах, усанд элдэв ялангуяа нялх хүүхдийг асрах өвөрмөц онцлог
бохир зүйл, идээ, ундааны үлдэгдэл, сүү цагаа бүхий арга барилтай байжээ. Монголчууд нялх
хийхгүй байх цээрийг эрхэмлэж иржээ. Тэд хүүхэддээ нэхий өлгий зарим газар тусгай
усыг чандмань эрдэнэтэй зүйрлэн үзэж, усны бургас модыг сүлжиж өлгий хийдэг байсан ба
эх нь булингартай бол адаг нь булингартай XIII зууны үеэс төмөр өлгийг хийх болжээ. Бага,
гэсэн ухаалаг үгийг үеэс үед дамжуулан сургаал балчир хүүхдийг шимжүүлж, нүнжиг суулгах,
болгон хэвшүүлжээ. Агаар, хөрсний бохирдлыг өсөлтийг хангах зорилгоор хонины ураг сүүл
гаргахгүйн тулд хойд зүгт 2 мөр гаргахгүй байх хөхүүлэн өсгөж байсан нь одоо ч хадгалагдсаар
заншлыг мөрдлөг болгосоор өнөөг хүрчээ. байна. Ураг сүүлний бүтэц нь ургамлын тосны
Монгол орны салхины чиглэл нь голдуу хойноос найрлагатай ойролцоо ханаагүй хүчил агуулсан
байдгийг ажиглан мэдэж хойд зүгт өтгөн мөр байдгийг эрдэмтэд тогтоожээ. Үүнийг өвөг
(хүндээр бие засах), шингэн мөр (хөнгөнөөр Монголчууд эртнээс судлан тогтоож хэрэглээнд
бие засах) гаргавал түүний муу уур салхиар оруулсан нь гайхалтай юм. Балчир хүүхдийг
туугдан элдэв гэм үүсэх тул түүнээс сэргийлэх өсгөхтэй холбогдсон өөр нэгэн сонирхолтой
үүднээс хориглодог байна. Ер нь хүний биеэс баримт бол одоогийн памперсийг орлохуйц
гардаг хирийг цээрлэж ёгт нэрээр нэрлэн эр хүн малын хөөвөр болон үнсэн живх хэрэглэдэг
бие засахдаа “морь харъя” гээд гэрийн баруун байжээ. Хөөврөн живхээ хүүхдийнхээ салтаанд
урд зүгт, эмэгтэйчүүд “гүүгээ харъя” эсвэл “үнээ нь хавчуулж, үнсэн живхээ хонгонд тааруулан
тугалаа харъя” хэмээн хэлж, зүүн урагшаа бие тавих бөгөөд хөөвөр шингэнийг дээш бус
засдаг байжээ. Үнс, хуурай хогийг баруун урд доош нь татаж, үнс шингэнийг сайтар шингээн
зүгт асгах, нүүдэл хийхээр бол хогоо газарт хүүхдийн цавь, гуяны дотор тал нурахаас
булж, морины уяа, малын хорооны гадасны сэргийлдэг байсан байна.
орыг булж, орчноо сайтар цэвэрлэдэг ажээ.
Монгол гутлын ээтэн хоншоор нь эх газрын
хөрсөө эвдэхгүйн тулд бүтээгдсэн гэдгийг манай
судлаачид тогтоосон байдаг4.

ХУВЬ ХҮНИЙ ЭРҮҮЛ МЭНД

Хүн болгон аягатай байх нь монголчуудын
эрхэм ёс байлаа. Айлд ороод эр хүн гэрийн
баруун талд насны эрэмбээр суухад айлын
эзэгтэй “Та аягаа” гээд гараа тосоход аяганы
уутнаас аягаа гарган өгдөг байна. Эхний үед
модон яваандаа зэс, мөнгө, алтан аяга хэрэглэж
эхэлжээ. Хүн бүр аягатай байх нь халдварт
өвчин гарахаас урьдчилан сэргийлэх нэгэн
нөхцөл болдог. Монголчууд хөлсний алчууртай
түүнийгээ бусдад үл дамжуулдгийг “Арай
чинээлэг тохитойхон шиг нэг нь жижигхэн
цэмбэний өөдөс дандаа өвөртөлж явах бөгөөд
мах идчихээд гарынхаа тосыг түүндээ арчина” гэж
Плано Карпини тэмдэглэжээ5. Монголчуудын бүс
түүний хувилбар болох бүслүүр, элгэвч зэргийг
эрт үеийн монголчуудын эрүүл мэндийг бататгах
ялангуяа хүйтэн салхинд хэвлий, нуруу гэмтэхээс
сэргийлэхэд зохих үйлдэл үзүүлдэг байжээ. Мөн
бүсийг эр хүний хийморь хадгалагддаг хэмээн
үзэж эрхэмлэдэг заншилтай.

4 Болд Ш. Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх. УБ, 2006 91
5 Жиованни Дель Плапо Карпини, Гильем де Рубрук, Монголчуудын
түүх, Дорно этгээдэд зорчсон минь, УБ, УХГ, 1988

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Journal of Traditional Mongolian Medicine

СУДАЛГААНЫ ӨГҮҮЛЭЛ

Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйн эм найрлагын бүтээл дэх нүдний өвчний
жорын задаргаа

Г.Энхжин1, Ш.Болд2
1ЭЗШУИС, 2МАУА

Composition of Eye Disease Prescription in the Work by Jambalchoijidanzanperenlei on
Medicinal Formulation

Enkhjin.G1, Bold.Sh2
1 University of Pharmaceutical Science,
2 Mongolian Academy of Medical Science

Keywords: Abstract
Eye disease, raw
materials, medicines Background

The full name of Jambalchoijidanzanperenlei’s “Manag rinchen junai” is “Gso
rig bstan bcos mtha' dag gi snying po rnams phyogs gcig tu bsdus pa man ngag
rin chen 'byung gnas bzhugs so” in Tibetan and translated into Mongolian,
“Анагаах ухааны шашдир бүгдийн шимийг нэгэн зүгт хураасан увдисын
эрдэнэ гарах орон оршвой”. This literature is the most profound work on drug
formulation written by a Mongolian scholar. Composed in Tibetan at Lavran
monastery in 1829, the book was printed on woodblock. “Manag rinchen junai”
in Mongolian, “Ocean of Quintessential Instruction” is considered to be the
most accurate translation. With this research, we have set forth a goal to
identify, study, and analyze eye disease ointment in “Ocean of Quintessential
Instruction” of Jambalchoijidanzanperenlei.

Method

- Checklist method

Listing or checklist method was used to list nursing and health related
aphorisms and proverbs and form parts describing them. This method is easy
to use for diversifying and classifying information and collecting data. It is also
suitable for carrying out the first phase of evaluation.

- Analysis is like the process of deduction wherein you cut down a bigger
concept into smaller ones. As such, analysis breaks down complex ideas into
smaller fragmented concepts so as to come up with an improved understanding.
Synthesis, on the other hand, resolves a conflict set between an antithesis and
a thesis by settling what truths they have in common. In the end, the synthesis
aims to make a new proposal or proposition.

Result

It was identified that formulation of the ointment for eye disease is
composed of 243 raw materials in “Ocean of Quintessential Instruction” written
by Jambalchoijidanzanperenlei and this literature is a currently known source
that includes eye medicines, composed of most number of raw materials.
Furthermore, some raw materials in medicine applied to eyes were better in
variety, qualityand number than the medicines used for 5 viscera and 6 bowels
as well as upper, middle and lower body pain, blood vessels and tendon.

Conclusion

It is interesting that there were many raw materials that are not used in
pharmaceutical formulation of modern traditional medicine. Therefore, the
book “Ocean of Quintessential Instruction” needs further exploration.

92 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

ОРШИЛ онцлог, давуу, сул талыг тогтоож болдог.

Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйг 1829 он (Төр Синтезийн арга нь анализийн аргатай
Гэрэлтийн наймдугаар он)-д 40 настайдаа холбоотой хамтдаа хэрэглэгдэнэ. Уг арга нь
Гансу мужийн Лавран хийдэд сууж байх үед задалсан хэсгийг эргээд оновчтой байдлаар
нь Жамьянсамбуу гэгээн тусгайлан 900 лан холбон нийлүүлэх үйлдэл юм. Энэ аргыг
мөнгө гарган “Манаг ринчен жунай” (Увдист бүтээлчээр хэрэглэснээр урьд өмнө нь байгаагүй
эрдэнэ гарахын орон) гэдэг анагаах ухааны шинэлэг зүйл бий болдог.
эм найрлагын томоохон зохиол, “Замбутивийн
дэлгэр номлол тодорхой толь”1 гэх мэт бүтээлийг ҮР ДҮН, ХЭЛЦЭМЖ
бичүүлсэн хэмээдэг. Хожим нь “Замбутивийн
дэлгэр номлол тодорхой толь” зохиол нь “Увдисын далай” номонд үндсэн өвчин,
Энэтхэг, Төвөдийн газар зүйг танилцуулсан халуун өвчин, нян өвчин, таван эрхтний өвчин,
ховор чухаг ном тул англи, орос, франц зэрэг цул савын өвчин, аахар шаахар өвчин, гадар
хэлээр орчуулагдсан байна. яр зэрэг өвчнийг засах аргыг 112 бүлэгт хуваан
үзүүлж, ойролцоогоор 179 гаруй дан эм, 2500
Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйн бичсэн гаруй найрлагыг эмхтгэн оруулжээ. Эдгээр олон
эмийн найрлагыг хураангуйлан үзвэл 2 үндсэн
“Манаг ринчен жунай” (Увдист эрдэнэ гарахын онцлогтой байдаг.

орон) бүтээлийн бүтэн нэрийг төвөдөөр གས་ོ རགི ་བསྟན་ 1. Зарим жоруудын олон түмнээс цуглуулж,
уг жороос чухал хэрэгцээтэйг нь түүн
བཅོས་མཐའ་དག་གི་སྙིང་པོ་རྣམས་ཕྱོགས་གཅིག་ཏུ་བསྡུས་པ་མན་ངག་རིན་ཆེན་འབྱུང་གནས་བཞུགས་ ашигласан.
སོ།2 гэх бөгөөд монголоор орчуулбал: “Анагаах
ухааны шашдир бүгдийн шимийг нэгэн зүгт 2. Өөрийн эмчилгээний туршлагын явцад
үйлдэл нь нэн сайн чухал жоруудыг авсан
хураасан увдисын эрдэнэ гарах орон оршвой” буюу заримыг өөрөө хувилган хэрэглэсэн
жоруудаа оруулсан байна.
хэмээнэ. Энэ бүтээл монгол үндэстэн эрдэмтний
Өргөн хэрэглэгддэг чухал эмийн найрлагуудад
туурвисан эм найрлагын хамгийн жинтэй, том шимийн далай, оньч цагаан найралт, зүрхний
найралт, гавар-18, дармоон их шарын найралт,
ном юм. Уг номыг 1829 онд Лавран хийдэд жоншийн халуун, хүйтэн, найралт, төмрийн талх-
18 зэргийг дурдаж болно. Үүнээс гадна тухайн
төвөд хэлээр зохион модон бараар хэвлүүлжээ. үедээ нэр хүндтэй байсан олон ном, зохиолыг
ултай судалж, тэдгээрийн доторх жорыг өөрийн
“Манаг ринчен жунай”-г монгол хэлээр бүтээлдээ тусгажээ. Жишээлбэл: шүн агар-8,
гүргэм-13, сэмбэрүү-4, үзэм-7, мана-4, гурван
“Увдисын далай” хэмээн утгачилан буулгавал үрийн тан, сэрдог-5, гарнаг-10, гоюу-13-ыг
дурдах байна. Мөн эмчилгээний туршлагын
хамгийн зохистой байдаг3. явцад өөрийн шинээр найруулан гаргасан дэгд-
25, яжим-25, гүргэм-16, наран, сарны найрлагыг
СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ЗОРИЛГО бүтээлдээ оруулжээ. Эмээс гадна зарим өвчин
тухайлбал: нүдний өвчнийг эмчлэх талаар онол,
Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйн “Увдисын арга зүйн шинэ хандлагыг бий болгосон нь
далай” зохиол дахь нүдний өвчний түрхлэг ихээхэн сонирхол татдаг.
эмийг ялган судалж, задлан шинжлэх.
Нүдний өвчнийг маш нарийн ялгаж 94 зүйлээр
СУДАЛГААНЫ АРГА хуваан авч үзжээ. Бид тавьсан зорилгынхоо
дагуу нүдний өвчин хэрэглэдэг жоруудад орсон
1/ Магадлан жагсаах арга эмийн түүхий эдийг ялган, жоронд давтагдаж
буй тоо гаргав. Ингэхдээ эхлээд нүдэнд түрхэх
Магадлан жагсаах арга нь мэдээллийг эмийн жорд орсон 243 эмийн түүхий эдийг
төрөлжүүлж ангилахад, өгөгдөл цуглуулахад тусад нь ялган үзэхэд хамгийн их давтамжтай
хялбар, үнэлгээний эхний шатны ажлыг нь домти буюу баавгайн цөс 20, гүргэм 18,
гүйцэтгэхэд тохиромжтой, төлөвлөсөн нийт жирэмсэн эхийн хөхний сүү 17, юнва-шар гаа
ажлыг урьдчилан харах боломжтой, цахим 17 байсан бөгөөд бибилин, жац, повари, бал,
санд оруулахад зохимжтой, хялбар байдгаараа хүдрийн заар ижилхэн 15 удаа давтагдаж оржээ
уламжлалт эмийн түүхий эд болон жорын (Хүснэгт 1). Түүнчлэн арүр 13, чихэр өвс, 11,
мэдээллийн сан бүрдүүлэх үндэс болдог. буйгаас гадна 9 удаа давтагдсан эмийн түүхий

2/ Анализ, синтезийн арга

Анализийн арга нь судалж буй материалаа хэд
хэдэн хэсэгт хуваах, задлан шинжлэх үйлдлүүд
юм. Ингэснээр судар номын бүтэц, гол шинж,
түүнийг бүрдүүлж буй хэсэг хоорондын холбоо,

1 Миндол номун хан, . Замбутивийн дэлгэр номлол. Төвөд хэлнээс
орчуулсан Б.Няммягмар. УБ, 2016
2 Жамбалчойжиданзанпэрэнлэй. གས་ོ རགི ་བསྟན་བཅསོ ་མཐའ་དག་ག་ི སིངྙ ་པ་ོ རྣམས་ཕགོྱ ས་གཅགི ་ཏ་ུ བསསུྡ ་པ་མན་ངག་
རནི ་ཆེན་འབངུྱ ་གནས་བཞུགས་ས།ོ модон барын төвөд хэвлэл
3 Ш.Болд. Монголын уламжлалт анагаах ухааны түүх. УБ, 2006

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 93

Journal of Traditional Mongolian Medicine

эд 6, 8 удаа давтагдсан эмийн түүхий эд 1, 7 удаа 2, 6 удаа 6, 5 удаа 8, 4 удаа 9, 3 удаа 25, 2 удаа
36, үлдсэн эмийн түүхий эдүүд 1 удаа тус тус давтагдаж оржээ.

Хүснэгт 1. Түрхэх эмийн жорд орсон түүхий эдийн нэр давтагдаж буй тоо

№ Түрхэх эмийн Давтагдаж Монголчилсан буюу тайлбар 73 Бинхираца 2
түүхий эдийн буй тоо хийсэн эмийн нэр
74 Бүшэлзи 2 Цахилдагтай төстэй. шар цахилдаг ч
нэрс гэсэн байдаг.

1 Домти 20 Баавгайн цөс 75 Банлаг 2 Эрхтний гар

2 Гүргэм (энгийн, 18 76 Гоньд 2
хач)
77 Хүнбурам 2 Үзэм
3 Хөхний сүү 17 78 Гэрт тогтсон утаа
79 Данрог 2
4 Юнва 17 Шар гаа 80 Дансил
81 Жамц 2 Бэдү
82 Жац
5 Бибилин 15 2 Хар шүүдрийн чулуу

6 Зацува 15 Хэл цоргигч давс 2

7 Повари 15 Хуажуу 2

8 Бал 14 Зөгийн бал 83 Жигмэд арүр 2

9 Ларз 14 Заар 84 Жиданга 2

10 Арүр 13 85 Жумз 2 Гишүүнэ
86 Задь
11 Гаа 13 Жага 87 Илжигний соёо 2
88 Морьны соёо
12 Шин ар 11 Чихэр өвс 89 Мөнгө 2

13 Барүр 9 2

14 Гавар 9 2

15 Далайн хөөс 9 Далайн хөвөө хязгаараас мөлцгөр өө 90 Нирмали 2
16 Жиршүн сэвгүй хар чулуу олдоно.
91 Рагду 2 Чулуу байх
92 Рани
9 Шар модны торс 2 Цагаан хор

17 Лигбүмиг 9 Чулууны нэр 93 Сахрамци 2

18 Шар модны ханд 9 94 Сүрма 2
95 Сэмбрүүний навч
19 Жүрүр 8 96 Тасын толгойн яс 2
97 Тахиан өөх
20 Лавай Явуухай 8 Дун 98 Үхрийн соёо 2
99 Хипила
21 Ямааны сүү 7 Ямааны сүү 100 Хонлэн 2
101 Хуучин тос
22 Гиван 6 цөсний чулуу 102 Хүний шээс 2
103 Шару
23 Дица 6 Цайр 104 Ямааны элэг 2 Пила- задь
105 Цой
24 Донрой 6 Эр алтан хүхэр 2

25 Дүнзэ 6 Зэв чулуу 2 Шар тос

26 Зандан 6 2

27 Жуган 5 2 Бугын эвэр

28 Нагцүр 5 Хар байван 2

Дөрвөлжин хэлбэртэй бутлаг мод 2 Марина
өмхий үнэртэй жижиг өргөстэй мод.
29 Нимба 5 106 Агабана 1

30 Сүү 5 107 Алимны модны 1
цэцэг
31 Цал 5 Шунх 1
108 Алт 1
32 Цала 5 Тунса 1
109 Алтан өнгөт 1
33 Чихэр 5 Цагаан чихэр 1
110 Алтан хүдэр 1
34 Бэрээнгүй 4
111 Амьтны цэцэг 1
35 Замцува 4 Молор давс
112 Арвайн үр 1 Зүлгэн хүж
36 Жоглом 4 Чулуун шунх 1
113 Арц модны нүүрс 1
37 Мөнгөн ус 4 Үлчү 1 Ургамлын гаралтай эм
38 Мөсөн чихэр 4 114 Баавгайн үхсэн 1 Зэндмэнь мод
зулзага 1 Чулууны нэр
39 Сүгмэл 4 1
115 Банбой 1
40 Үнээний сүү 4 1
117 Бадма 1
Хашиг (улаан, 1
41 цагаан) 4 Тэнэгэр 118 Бадмаараг 1

42 Шутаг 4 Хар, цагаан хоёр байдаг. 119 Бадол

43 Арусэрдог 3 Сэрдэг арүр 120 Балига

Өндөр уулын хад асгатай газар ургасан 121 Бараши
3 байдаг. цэцэгтэйг нь эр, цэцэггүй нь эм
44 Ауа 122 Барсын өөх
гэж тэмдэглэсэн байдаг.
123 Башига

45 Балжав 3 Мэлхий чулуу 124 Бидэр
125 Бицабүри
46 Банма 4 Архины шаар (зэсийн чулуунд тогтсон 126 Борооны ус
47 Бүлдэг ногоон өнгөтэй хагийг хэлдэг) 127 Ботцандо

3 Хужир Бөөрөнхий
эрдэнийн бэлэгт
48 Дарцүр 3 Байван 128 1

49 Дотал 3 Хуучирсан шохой 129 Бундарига 1
1 Нишингийн чихэр
50 Дүржид 3 Сүүт өвс 130 Бурам 1 Эмгэн хумс
1 Эрдсийн гаралтай эм
51 Жабой 3 Заарт хүж 131 Бүжог

52 Зааны соёо 3 132 Бүрлва

53 Заг 3 133 Бялзуухайн цагаан 1
баас
54 Зэс 3

55 Зэсийн талх 3 134 Вала 1 Эм алтан хүхэр

56 Лиш 3 Голт бор 135 Гала 1

57 Мүдиг 3 Сувд 136 Гаранз 1 Дулаан оронд ургадаг нэгэн зүйл
модны үр юм.
58 Налэшам 3 Цагаан хуажуу

59 Саграмзи 3 137 Ган гиван 1
60 Сэнпурам 3 Илжгэн чихэн навч
138 Гандбадра 1 Мана
61 Тараг 3
139 Гантиг 1
62 Удвал 3
140 Гарьтага 1
63 Үхрийн баас 3
141 Гаулины утаа 1 Гуулины утаа
64 Хайлуулсан тугалга 3
142 Гахайн өөх 1
65 Цалгар 3 Цагаан шингүн
143 Гахайн соёо 1
66 Чилвар 3
144 Гола 1 Гагол
67 Юүг 3 Чулуун эмийн нэр
145 Гөрөөсний хүйсэн 1
69 Дилийн тос 3 Гүнжидийн тос үнэр
70 Дүртөд Митод 3 Хүний гавлын яс
146 Гүгэл 1
Уулын энгэр дулаан шим сайтай, нар,
71 Банбой 2 сар тусдаг газар хар шороон хөрснөөс 147 Гүрүпала 1

ургадаг. 148 Данда 1
1 Алаг мааж
Байгаль дээр ногоовтор, хөх, цэнхэр 149 Данра 1
1 Цайртай төстэй /шар өнгөтэй/
72 Бигбан 2 өнгөтэй тохиолдоно. Хад чулуунд 150 Дин
наалдаж тогтсон байх боловч хүн бий 1
151 Диса сэрво

болгодог. 152 Дүнзэ мүгво

94 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

153 Дэгд 1 Жагдиг Хүснэгтээс үзэхэд
1
154 Жибгурэ Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйн “Увдисын
1 Шар мод
155 Жируа 1 Бөөн цэцэгт сэц
1
156 Жирү 1 Дагам далай” зохиол дахь нүдний эмийн жор одоогоор
1
157 Жирүлда 1 Төмрийн талх олдоод байгаа бусад жорын номоос хамгийн их
1
158 Зааны таваг 1 Энгэсэг
1
159 Загасны цөс 1 Дэлүүн шош түүхий эд орсон ном болохын зэрэгцээ цаашид
160 Загжэ
1
161 Загю 1 нүдний эмэнд ордог түүхий эдийн давтамж
1
162 Зажиг өндөртэй амьтан, ургамал, эрдсийн эмээс шинэ
1
163 Илжигний яс 1 Хар бон а
1
164 Лагоршош 1 эм хийх, санаа, онол арга зүйг боловсруулах
1
165 Лу ган ша боломжтой нь харагдаж байна. Ялангуяа амьтны
1
166 Лянхуа 1
1
167 Мадүга 1 цөсний судалгааг нарийвчлан хийх боломжтой
1 Луувантай төстэй ургамал
168 Малын шар аргал 1
1 Үрийн зүйл
169 Манчин 1 Дунгийн үнс юм.
1
170 Маргад 1

171 Могойн өөх 1 Бид судалгааны явцдаа нүдний түрхэх
эмэнд ордог эмийн түүхий эдийг дахин задлан
172 Модны эрдэнэ 1 шинжилж эрдэс, давс, шимийн эм, өвсөн эм,
хүний эд эрхтэн, сүүний зүйл, хүн амьтны гаралт,
173 Нагабушба 1 шүд, яс, соёоны зүйл, үр жимсний нэрийг
1 тодруулан ялгаж, жоронд орсон давтамжийг нь
174 Нил 1 ялгаж үзэв.
1
175 Нишин 1 Анар
1
176 Ногоон гаа 1 Нарс мод
1
177 Онб 1
1 Үрийн зүйл
178 паванлонбо 1
1 Гамбир цай
179 Ронбо 1
1
180 Ронтал 1
1
181 Руда 1
1
182 Рүгмарзан 1
1
183 Рэжэмгуд 1 Түрхэх эмийн жорд орсон хүн, амьтны гаралт
1 56 байгаагаас тооны хувьд хамгийн өндөр
184 Сагцирам 1 давтагдаж буй нь баавгай цөс 20 удаа, хөхүүл
1 эхийн сүү 17, хүдрийн заар 14, ямааны сүү 7,
185 Самодарбала 1 үхрийн цөсний чулуу 6, сүү 6, үнээний сүү 5,
1 зааны соёо, үхрийн баас тус бүр 3, илжигний
186 Сарацибог 1 соёо, морины соёо, тасын толгойн яс, тахиан өөх,
1 үхрийн соёо, хуучин тос, хүний шээс, ямааны
187 Сармис 1 элэг, ямааны элэг тус бүр 2 удаа давтагдаж
1 үлдсэн эмийн түүхий эдүүд тус тус 1 удаа оржээ.
188 Сэда гүнгүзи 1
1
189 Сэмбэрүү 1
1
190 Сэршинг 1
191 Таншин 1
1
192 Тасын өөх 1

193 Тасын үнс 1

194 Тинжой 1
195 Тогосны өөх 1
1
196 Тоза 1 Байван
1
197 Тон 1 Чулууны нэр байх
1
198 Төмөр
1 Шар цайр
199 Төмрийн зэв
1
200 Төмрийн могой 1 Дөрвөлж өвс Түрхэх эмийн жорд орсон эрдсийн түүхий
1 эд 37, өвсөн эмийн түүхий эд 33, үр жимс 15,
201 Туйлгар 1 Шар тос яс, шүд, соёо 11, шимийн эмийн түүхий эд 6,
202 Тутрагын талх 1 хүний эд эрхтэн 6 үүнд: хөхүүл эхийн хөхний
1 Ургамлын гаралтай эм сүү хамгийн их давтамжтай буюу 17, хүний шээс
203 Туулайн цөс 1 2, хүний үс, хүний цөс, хүний яс, хумс тус бүр 1
1 давтагдаж орсон байна.
204 Тэмээний шүд 1

205 Улаан зандан 1

206 Улаан зэс 1
1 Энгэсэг
207 Ус
208 Ууль шувууны цөс

209 Үнээний тос

210 Үнээний шээс

211 Үсү

212 Үхрийн баасны үнс

213 Үхрийн дэлүү

214 Үхрийн элэг ДҮГНЭЛТ
215 Хар могойн тос
Жамбалчойжиданзанпэрэнлэйн “Увдисын
216 Хонины соёо далай” зохиол дахь нүдний өвчинд түрхдэг
эмийн жорд орсон эмийн түүхий эдийг ялган
217 Хөвөнгийн цэцэг үзэхэд нийт 243 байгаа нь одоогоор бидэнд
мэдэгдэж байгаа бүтээлээс хамгийн олон түүхий
218 Хумс эдээс бүрдсэн нүдний эмүүд багтаасан сурвалж
болох нь тогтоогдов. Түүнчлэн нүдний түрхэх
219 Хүний үс эмийг бүрдүүлж байгаа зарим түүхий эд нь 5 цул,
6 сав, дээд, дунд, доод биеийн өвчин, судас,
220 Хүний цөс бүлх, шөрмөсний эмгэгийг анагаадаг эмийн
жороос нэр төрөл, тооны хувьд олон, чанарын
221 Хүний яс хувьд илүүгээс гадна орчин цагийн уламжлалт
анагаах ухааны эм найрлаганд ордоггүй эмийн
222 Хэмийн талх түүхий эд олонтой байгаа нь тун сонирхолтой
байна. Тийм “Увдисын далай” номыг цаашид
223 Хятрууны цагаан гүнзгийрүүлэн судлах шаардлагатай байна.
баас

224 Цагаан ширу

225 Цалгод
226 Цибха

227 Цүргар

228 Шаазгайн цөс

229 Шалиграм

230 Шапурүда

231 Шар диса

232 Шилэмдэг

233 Шимтэглэй

234 Шимэлдэгийн тос

235 Шинэ тос

236 Шубида

237 Шүмүсэ

238 Ямааны соёо

239 Ямааны хоргол

240 Ямааны шээс

241 Япяаны үр (хар
тэмээн үр)

242 Ятууны өөх

243 Зод

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 95