MONGOLIIN_ULAMJLALT_ANGAAKH_UKHAAN

Journal of Traditional Mongolian Medicine

• Усан зүүгээр сэдээлт өгөх. Сүвийг сонгоод ашиглан сүв бүрд 0,5-1 мл тариаг холимог
Вит В1, В12, 1% новокайн, 2% лидокайныг ба дан байдлаар тарина.

СУДАЛГААНЫ ҮР ДҮН:

Хүснэгт 1. Шүд авахуулах мэс ажилбарын үед мэдээ алдуулалт хийгдсэн хэлбэрүүд

№ Зүү заслын аргууд Хамрагдсан эмчлүүлэгчдийг тоо Эмчилгээний үр дүн (%)
93
1 Биеийн зүү 825 82,5-85
93-95
2 Цахилгаан зүү 320 75-77,3
95-98,9
3 Усан зүү 223 93-95
93,3-96
4 Чихний зүү 190 96-99,4

5 Биеийн зүү+усан зүү 435

6 Биеийн зүү+ чихний зүү 321

7 Биеийн зүү+цахилгаан зүү 410

8 Биеийн зүү+цахилгаан зүү+чихний зүү 676

Нийт 3700

Хүснэгт 2. Мэдээ алдуулалтанд хэрэглэгдсэн зүүний сүвүүд Жоронд орсон давтамж
12
№ Зүүний сүвийн хослол 12
1 Jia-che, Di-cang
2 Jia-che, Di-ying 10
8
3 Di-cang, Xia-guan 8
4 Kou-he-liao, Xia-guan 6
5 He-gu, San-jian 12
6 He-gu, lao-gong 12
7 He-gu, Qu-chi
8 He-gu, Nei-ting 10

9 He-gu, Liang-chi

Дан биеийн зүүгээр мэдээ алдуулалт хийсэн ДҮГНЭЛТ:
эмчлүүлэгчдийн 1-р бүлэг, биеийн зүүг бусад
зүү заслын 1 хэлбэртэй хослуулсныг 2-р бүлэг, 1. Зүүгээр мэдээ алдуулах нь мэс ажилбарын
биеийн зүүг зүү заслын 1 хэлбэртэй хослолын 3-р үед тухайлбал амны хөндийн мэс ажилбар шүд
бүлэг болгон сонгон авав. Судалгаанд нийт их авах үед хэрэглэхэд сөрөг нөлөө багатай. Хямд
биеийн 12 сүвийг сонгон авсан ба дан хосолсон төсөр, эмгүй нөхцөлд хэрэглэхэд тохиромжтой,
хэлбэрээр хэрэглэсэн. Эдгээр сүвүүд нь биеийн үр дүнтэй арга юм.
3 хэсгийн энергийг тэнцвэржүүлэх гар хөлийн
ян мингийн сувгийн халууныг арилгах, үрэвсэл 2. Цаашид бусад харьцангуй бага талбай
дарах, өвдөлт намдаах үйлдэл үзүүлдэг. Мөн хамарсан мэс ажилбарыг үед зүүгээр
зүүгээр мэдээ алдуулсан дээрхи эмчлүүлэгчид мэдээгүйжүүлэх аргыг өргөн хэрэглэх
цус алдах ухаан алдах шүд авхуулсан нь буйл боломжтой ба судалгааг үргэлжлүүлэн явуулах
хавдах гэрэг хүндрэл гарах давтамж нь эмийн шаардлагатай.
бодисоор мэдээ алдуулалт хийснээс бага байна.

Ном зүй: 3. Wu Ming *Яаралтай тусламжийн
зүү мөөнө засал* Наньжин. 1998
1. Н.Төмөрбаатар , С.Сэдэддулам он
*Зүү мөөнө заслын сүвийн
хэмжилзүй* УБ хот 2001 он 4. Зүү төөнө засал БНХАУ Бэйжин
2002он
2. Г.Лувсан *Традиционые и
современные аснекты восточной
рефлексотерапий *1992 он

106 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

ЗӨВЛӨГӨӨ, ПРАКТИКИЙН БУЛАН

Зөгийгөөр эмчлэхийн гайхамшиг

Д.Тогтох-Эрдэнэ1, Д.Отгонтогтох2
1Уламжлалт Анагаах Ухаан, Технологийн хүрээлэн

2Гэгээн увьдас эмнэлэг

Зөгий гэдэг хөдөлмөрч шавьж өөрийн зөгий дунджаар 0.2 г, зарим үед 0,4 г хүртэл
амьдралын туршид бал, лав, жилий, тоосормог хор гаргадаг.
зэрэг бүтээгдэхүүнийг бий болгодог. Эдгээрээс
ер бусын сонин бүтээгдэхүүн нь зөгийн хор Зөгийн хор нь дархлааны тогтолцоог
буюу апитоксин юм. МЭӨ 460-377 жилийн идэвхжүүлж, цус шингэлэн судасны бүлэн
өмнө Гиппократ зарим нэг өвчнийг зөгийн үүсэлтээс сэргийлэх, цусан дахь холестрины
хороор эмчилж байжээ.3000 жилийн тэртээгээс хэмжээг бууруулах, артерийн даралтыг хэвийн
хятад, япон, солонгост зөгийн хорыг эмчилгээнд болгох үйлчилгээтэй. Мөн биемахбодид
ашиглаж байсан бөгөөд эртний Рым, Грекчүүд стрессийн нөлөөг бууруулж, нойрыг сайжруулах,
хүчтэй өвдөлт намдаахад ашиглаж байсан төвийн болон захын мэдрэлийн тогтолцоог
байна. Америкт 1847 оноос дэлхийн 2-р дайны үе тайвшруулахын зэрэгцээ илүүдэл жинг бууруулж,
хүртэл эртний уламжлалт эмийн бус эмчилгээний залуужуулах үйлчилгээтэй.
салбар буюу гомеопатийн практикт зөгийн
хорыг өргөн хэрэглэж байжээ. Тухайлбал зөгийн Иймд дархлаа тогтолцооны хямрал,
хороор бөөр, давсагны үрэвсэл, эмэгтэйчүүдийн мэдрэлийн гаралтай эмгэг, үе мөчний үрэвсэлт
сарын тэмдэг хямрах, үе мөчний үрэвсэлт өвчнүүд, булчин шөрмөсний эмгэг, гэмтэл, шарх,
өвчнүүд, мэдрэлийн гаралтай өвдөлтүүдийг түлэгдэлт, шөрмөс суналт, хорт хавдар, харшил,
эмчилж байсан байна. Орчин үеийн эмнэлгийн зүрх судасны эмгэгүүд, цусны өвчин, нүдний
практикт Хятад, Япон, Солонгос, Тайван, Орос, өвчин, дотоод шүүрлийн эрхтэн тогтолцооны
Болгар, Чех, Унгар, Польш, Румын, Австри, эмгэг, арьсны өвчнүүд зэрэг олон эмгэгүүдийг
Герман, Швецарь, Франц зэрэг орнууд зөгийн эмчилнэ.
хорыг эмчилгээнд хэрэглэж байна. Зөгийн хор
нь гадаад, дотоод зах зээлд хамгийн их эрэлт Зөгийн хороор эмчлэх олон аргууд байдаг.
хэрэгцээтэй байдаг. Нэг гр зөгийн хор 50-100 ам 1. Хатгуулах
долларт хүрдэг. Зөгийн хор нь ажлын зөгийний 2. Тарих
хорын булчирхайнаас ялгардаг шингэн бөгөөд 3. Тосон түрхлэг хийх
үүрээ хамгаалах зорилгоор бусад амьтдыг 4. Физик эмчилгээ
хатгаж хордуулдаг. Зөгийгөөр хүний биеийн биологийн идэвхт
сүвүүдэд хатгуулснаар бүх биеийн суваг
Зөгийн хор нь 13 төрлийн уураг, фермент, 18 хэрдсийн гүйдэл сайжирч, энергийн урсгал
төрлийн амин хүчил, 11 органик бодис агуулдаг, сэргэж, биологийн идэвхт бодисуудын ялгаралт
шаргалдуу туяатай, тунгалаг, өвөрмөц хурц идэвхжсэнээр дархлааны үйлдэл эрчимжиж
үнэртэй, гашуун амттай, өтгөвтөр бодис бөгөөд эрүүлждэг байна. Мөн зөгийн хорын стандарт
тэдгээрийг хэд хэдэн бүлэг болгон хуваадаг. бэлдмэлийг арьсан дор болон арьсан дотор
Үүнд: тарьж эмчилдэг. Зөгийн хор агуулсан түрхлэгийг
өвчтэй хэсэгт түрхэхэд эмчилгээний үр дүн сайн
- Уураг-фосфолипаза А2, гиалуронидаза, болдог.
хүчиллэг фосфатаза В,

- Полипептидүүд- мелитин, апамин,
тертиапин, секапин

- Биологийн идэвхт бодисууд- гистамин,
дофамин, норадреналин

Зөгийн хоронд мелитин 40-50%, апамин
2-3% агуулагдах ба эдгээр бодисууд нь үрэвсэл,
хорт хавдар, ДОХ-ын эсрэг хүчтэй үйлчилгээтэйг
эрдэмтэн судлаачид тогтоожээ.

Зөгийн 10 хоногтой үеэсээ эхлэн ялгаруулсан
хоронд мелитин, 35-40 дэх хоногт гистамин
хамгийн их хэмжээтэй агуулагддаг байна. Нэг

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 107

Journal of Traditional Mongolian Medicine

Эдгээр аргуудаас физик эмчилгээ найруулж хэрэглэнэ. Эмчилгээг эхлэхийн өмнө
(электрофорез, ультрафонофорез) нь хэд хэдэн эмчлүүлэгчийн зөгийн хоронд мэдрэг чанарыг
давуу талтай. Үүнд: үзэхийн тулд эхний өдрийн эмчилгээнд бэлдсэн
уусмалаас 5мл авч нэмэх хасах цэнэгтэй хоёр
1. Электрофорезийн аргын тусламжтайгаар электродын жийргэвчийг норгож хэрэглэнэ.
зөгийн хорыг гэмтлийн болон үрэвслийн Хэрэв ямар нэгэн харшлын шинж тэмдэг
голомтод тодорхой концентрацтайгаар ажиглагдахгүй байвал уусмалынхаа хэмжээг
оруулж болно. ахиулж 10-15 мл болгож ихэсгэнэ. Электродын
талбай 200-300 см2 байх хэрэгтэй. Гүйдлийн хүч
2. Зөгийн хорын үйлчлэлийг аажим, удаан 12-20 мА. Эмчилгээний үргэлжлэх хугацаа10-20
хугацаагаар явуулах боломжтой. мин, өдөр бүр эсвэл өнжөөд эмчилгээг хийх ба
15-20 удаагийнх нь нэг курс эмчилгээ болно.
3. Арьс, салстыг гэмтээхгүйгээр, өвдөлтгүйгээр Электродыг хамгийн өвдөлт ихтэй, үений хэлбэр
үйлчилнэ. алдагдсан үрэвсэлтэй хэсэгт тавина.

Тогтмол цахилгаан гүйдлээр биед эмийн Биед зөгийн хорыг ультрадолгионы
бодис оруулж эмчлэх аргыг эмийн электрофорез хэлбэлзлийн тусламжтайгаар оруулах аргыг
эмчилгээ гэнэ. ультрафонофорез эмчилгээ гэнэ.

Үйлчлэх хэсэгтээ зөгийн хортой тосыг түрхээд
дараа нь цацруулагчийг хөдөлгөөнгүй бэхлэх,
арьсны гадаргуугаас салгахгүй шилжүүлэн
тойрог хөдөлгөөн хийнэ. 0,5-0,7 ватт-см2 дууны
хүчээр хөдөлгөөнт аргаар 5-12 минут 10-15 удаа
хийнэ. Эмчилгээг 2 сарын дараа давтаж болно.
Тухайн ажилбарт 2 хүчин зүйл – ультра долгион
ба зөгийн хорыг ашиглаж байна.

Манай улсын эрдэмтэд,эмч мэргэжилтнүүд
уламжлалт эмчилгээний баялаг жорыг судлан
орчин үеийн шинэ техник технологийг ашиглан
зөгий болон түүний бүтээгдэхүүнийг эмийн бус
эмчилгээнд нэвтрүүлэн ажиллаж байна.

Зөгийн хор нь гальвани гүйдлийн үйлдлээр

хөлс, тосны булчирхайн суваг, үсний уутанцраар

нэвтрэн арьсан доор 3 мм хүртэл гүнд удаан

хугацаанд хуримтлал үүсгэн аажмаар цус,

тунгалгийн судас руу нэвчин биед түгээгдэн

эмчлэх үйлчилгээ үзүүлнэ. Улмаар хүний биеийн

цус, тунгалгийн эргэлт сайжирч, эдийн шим

тэжээл, бодисын солилцоо, нөхөн төлжилт

нэмэгдэн үрэвсэл намдана.

Электрофорез, ультрафонофорез

эмчилгээнд Алифор хэмээх зөгийн хортой

шахмал, түрхлэгийг хэрэглэнэ. Нэг шахмал

болон түрхлэгт 0,001-г зөгийн хор агуулагдаг

бөгөөд нэг шахмалыг 20мл нэрмэл усанд

108 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

ЗӨВЛӨГӨӨ, ПРАКТИКИЙН БУЛАН Б.Жавхлан
АШУҮИС-ийн Цөм лаборатори
2016 оны Нобелийн шагнал
Javkhlan.B
Nobel Prize in 2016 Core laboratory, MNUMS

Abstract

The Nobel committee said that Professor Ohsumi's discoveries “led to a new
paradigm in our understanding of how the cell recycles its content”. Through
his work, scientists now have a clearer understanding autophagy plays in a cell's
lifecycle, including the potentially harmful consequences when it goes wrong.

He analyzed thousands of strains of yeast and identified 15 genes that
underpin this internal recycling process. Since then, autophagy has been shown
to contribute to embryo development and cell differentiation, and to be
essential for directing cellular response to starvation and other types of stress.
It also is important for eliminating invading intracellular bacteria and viruses
and for eliminating damaged proteins and organelles.

There is a lot of interest in the biomedical field surrounding autophagy
because any alterations to the process can promote diseases such as cancer, or
can increase resistance to anti-cancer procedures.

УДИРТГАЛ нь Осүми профессорын нээлтийн уг сурвалж
нь болсон бөгөөд гэхдээ Осүми профессор
2016 оны 10 дугаар 03-ны өдөр Физиологи аутофагийг нарийвчлан судалж эхэлсэн 1990-
буюу анагаах ухааны салбарын Нобелийн ээд он хүртэл хэдэн 10 жил аутофагийн талаар
шагналын хорооны нарийн бичгийн дарга Томас төдийлөн судлагдаагүй байсаар байв. Тиймээс
Перлманн 2016 оны Физиологи буюу Анагаах завсар гарсан уг үеүүдэд аутофагийн талаарх
Ухааны Нобелийн шагналыг Ёшинори Осүмид олон суурь асуудлууд хариултаа хүлээж байв.
олгохоор болсныг албан ёсоор зарлав. Ёшинори Тухайлбал:
Осүми профессор “Аутофагийн механизмийн
нээлт” бүтээлээрээ уг эрхэм дээд шагналыг - Аутофагийн үйл явц хэрхэн үүсдэг вэ?
хүртжээ. Уг бүтээл анагаах ухааны олон
салбарын тулгамдаж буй асуудлыг шийдэхэд - Аутофагосом яаж бүрэлддэг вэ?
түлхэж өгөхийн зэрэгцээ олон шинэ санаа төрөх
нөхцлийг бүрдүүлжээ. Нөгөө талаар Ёшинори - Аутофаги нь эс болон бие махбодын амьд
Осүми профессор “Аутофагийн механизмийн оршихуйд яагаад чухал байдаг вэ?
нээлт” бүтээлээ туурвихдаа өмнө энэ чиглэлээр
гарсан бүтээлд тулгуурлан санаагаа олж - Аутофаги хүн өвчлөхөд ямар үүрэг
туршилтаар баталгаажуулжээ. гүйцэтгэдэг вэ? гэсэн асуултууд өргөн
хүрээнд тавигдав [1]. Үүнийг Осүми
Түүх сөхвөл Алберт Клауде, Кристиан де Дүве профессор шийдэхээр тууштай ажиллажээ.
болон Жорж Е.Паладе нар 1974 оны физиологи
буюу анагаах ухааны салбарын Нобелын Autophagy - аутофаги (APG) гэдэг үгийн
шагналыг “Эсийн бүтэц, үйл ажиллагааны ауто нь өөрийгөө, фаги нь идэх гэсэн утгатай
зохион байгуулалт”-ыг нээсэн ажлаараа хүртэж үг. Бие махбодын мөхсөн эсийг ялган шингээх
байжээ. Эдгээр эрдэмтдээс Кристиан де Дүве- үйлийг зохицуулдаг физиологийн хэвийн явц
ийн 1963 онд тодорхойлсон аутофаги гэсэн нэр юм. Тухайлбал:
томьёо, 1966 онд аутофагийн тухай өгүүлэл
1/ Аутофаги нь задарсан уураг, мөхөж,
эвдэрсэн эсийг шинэ эс болох, хомеостаз

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 109

Journal of Traditional Mongolian Medicine

(гомеостаз) буюу бие махбодын хэвийн НЭЭЛТИЙН АЧ ХОЛБОГДОЛ
үйлийг хадгалах үүргийг гүйцэтгэнэ.
Аутофагийн механизмийн нээснээр эсийн
2/ Эс стресст ороход аутофагийн үйл явц хомеостазийг хэвийн хадгалах, физиологийн
идэвхжин нэмэгдэнэ. Учир нь хоол янз бүрийн үйлийг танин мэдэх, халдвар,
тэжээлийн дутагдал эсвэл аривдах, хавдар, мэдрэлийн гаралтай өвчнүүдийн эмгэг
хорогдох, хямрах нөхцөл нь эсийн жамыг тайлбарлахад ач холбогдолтой ажээ.
стрессийг бий болгодог.
Тухайлбал:
3/ Аутофаги нь эс хоорондын хувьсан
өөрчлөгддөг бүтцийг цогцлоон, эсийн - Өлсгөлөнгийн эсрэг үзүүлэх хариу үйлдэл;
амьдрах боломж, энергийг бий болгох
суурийг тавьдаг.  - Эсийн дотор талыг цэвэрлэх;

Аутофагийн өөр нэг үйл нь тодорхой нөхцлийн - Хавдрыг зогсоох;
дор эсийг егүүтгэдэг. Үүнийг програмчлагдсан
эсийн үхэл (programmed cell death-PCD) буюу - Эмгэг төрөгчийг арилгах;
програмчлагдсан эсийн үхлийг апоптоз гэдэг.
Аутофагийн талаар дээр дурдсан агуулгыг - Ургийн хөгжлийг хэвийн байлгах;
нэгтгэн өгүүлбэл үйл ажиллагаа нь алдагдсан
том уургийг барьж авах, өвгөрсөн эрхтэнцэр - Антигенийг таних;
болон цэврүүнд халдан орсон эмгэг төрөгчийг
олзлон авч улмаар тэднийг лизосом руу илгээх - Хөгшрөлтийг удаашруулах явцыг
үйл явцыг аутофаги гэнэ.
тодруулахад чухал болох нь батлагдсан
НЭЭЛТИЙН ГОЛ ҮР ДҮН
байна [3].
Осүми профессор аутофагийн механизмийн
судалгаагаа yeast – дрож (эсгэгч, хөрөнгө)- Эцэст нь тэмдэглэхэд профессор Осүмийн
ийн эукариот эсийн вакуол дээр явуулав. 1993 эрдэм судлалын ажлын үр дүн нь эс өөрийн
онд тэрбээр аутофагийг идэвхжүүлдэг 15 ген эрхтэнцэр, агууламжийг хэрхэн эргэлтэд
байгааг анх тогтоож Atg1-15 гэж нэрлэн улмаар оруулж, дахин ашиглах тухай ойлголтод шинэ
дараагийн генүүдийг гарган авчээ. парадигмыг тэргүүлэн гарч ирсэн нээлт юм.

Дрожийн эс өлсөхөд аутофагийн биомаркер АШИГЛАСАН МАТЕРИАЛ
TOR1 уураг аутофагийн оньсыг өдөөн Atg13,
Atg1 уургыг идэвхжүүлнэ. Үүний үр дүнд таван Scientific Background Discoveries of Mechanisms for
гишүүнт уураг болох Atg1, Atg13, Atg17, Atg29 Autophagy. https://www.nobelprize.org/nobel_prizes/
болон Atg31 уургууд идэвхжин аутофагосом medicine/laureates/2016/advanced-medicineprize2016.
бүрэлдэх эхний алхам тавигдана. Аутофагосом pdf
бүрэлдэх явц нь Atg9 уураг болон PI3K2,
Vps34, Vps15, Atg6, болон Atg14 уургуудтай Scientific Background Discoveries of Mechanisms
холбогдоно. Идэвхжисэн уургууд эсийн дотор for Autophagy. https://www.nobelprize.org/
хос мембран бий болдог. Хос мембран үүсэх nobel_prizes/medicine/laureates/2016/advanced-
явцыг фагофорын үүсэл буюу тусгаарлагдсан medicineprize2016.pdf
мембран хэмээдэг. Үүний дараа хос-мембранан
хөндий үүсч цаашлаад уг хөндий гулдмай FACES: Tokyo Tech Researchers, Issue 1 -
хэлбэртэй болно. Хос мембран ингэж сунах Yoshinori Ohsumi. http://www.titech.ac.jp/
үйлийн гол түлхүүр уураг нь Atg8 юм. Хос english/research/stories/ohsumi.html
мембранан бүтцийг аутофагосом гэх бөгөөд энэ
нь эсийн материал болон органойдыг агуулж,
улмаар аутофагосомын хос мембраны гадна
талын мембран вакуолын мембран руу уусан
орж аутофагосомын агууламж нь вакуолын
дотор талд цугларна. Ингэж цугларсан агууламж
нь ферментийн хүчээр задрана [2].

1 Target of Rapamycin гэсэн үг. Уургын синтец болон задралын
тэнцвэрийг зохицуулдаг уураг.
2 Phosphatidylinositol-3 kinase (PI3K) complex
110 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë

Ìîíãîëûí Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààí

ЗӨВЛӨГӨӨ, ПРАКТИКИЙН БУЛАН

Ганцаар чадагчийн гайхамшиг

Ш.Болд
УАУТХ

Ганцаар чадагч гэж чухам юуг хэлээд байна яваандаа шинэ шинэ санааг олж олон янзын эм,
вэ?. Үгийн утгыг нь нягталвал ямар нэгэн зүйлийг ерөндгийг нээж байлаа. Ялангуяа галыг нээж
ганцаараа ялан дийлэх гэсэн санаа агуулагдана. унд хоолоо болгож, буцалгаж идэх болсон нь
Гарал үүслийн хувьд анагаах ухаанд тэр хүний нийгмийн амьдралд том хувьсгал болсон
тусмаа эмийн ухаанд хэрэглэгдэж ирсэн байна. байна.
Уламжлалт анагаах ухааны сургалт, судалгаа,
практикийн сонгодог бүтээл “Анагаах ухааны Төвөдийн эрдэмтэн Дэсрид Санжаажамцын
дөрвөн үндэс” түүний тайлбар зохиолуудад: “Төвөдийн анагаах ухааны түүх” зохиолд:

Ганцаар чадагч баатар - манчин; Эмийн эх буцалсан ус

Хорыг хураагч ганцаар чадагч - цахилдаг; Эмчийн эх Цанба

Ганцаар чадагч гурав- тарна, гишүүнэ, Өвчний эх нь машу (эс шингэсэн)
далантүрүү. Энэ гурван эм тус бүртээ туулгах
чадал нь хурц тул ганцаар чадагч 3 гэж нэрлэжээ. Өвчтөний эх нь Шидбү” гэсэн байдаг. Үүнээс
үүдээд эмийн эх нь ширгээсэн ус, ширгээсэн
Ганцаар чадагч цагаан эм– ланчэгчигтүв / уснаас эмийн эх сурвалж гарснаар барахгүй
орхоодой/-г тус тус бэлгэдэн нэрлэжээ. ширгээсэн ус нь тухайн үедээ ганцаар чадагч
байжээ.
Ганцаар чадагчийг ингэж тодруулан гаргах
хүртлээ Дорно дахины анагаах ухааны эмч, Монголчуудын өвөг дээдсийн хувьд
маарамба, оточ, мэргэд мөн ч олон зууныг амьдралынхаа туршлагад мал маллаж,
туулж, нээж, бүтээж, туурвиж иржээ. Өнөөдөр нүүдэллэн амьдарч малын сүү сааль, мах, эвэр
ч ганцаар чадагчийн “ид шид”-ийг анагаахын туурай тэргүүтэн нь хүний бие махбодод онцгой
шинжлэх ухаан дахин шинээр нээж олон түмний үйлдэлтэй эм болдгийг нээн олж эмчилгээ,
тусын тулд хэрэглэсээр байна. асаргаа сувилгааны зориулалтаар ашиглаж
байв. Ялангуяа Хүннүчүүд эсгий гэрт амьдарч,
Ялангуяа ганцаар чадагч цагаан эм– малын мах, сүүгээр идээ ундаа болгож, арьсаар
орхоодойноос анагаах ухааны салбарт дэвшилтэт нь хувцас хийж өмсдөг байжээ. Тэд өвс ургамал,
үзэгдэл болсон шинэ бүтээлийг нээж практикт гол мөрөн даган нүүнэ. Тиймээс тэднийг “хээр
хэрэглэж эхэлсэн байна. Үүнийг өгүүлэхийн хоногсод” хэмээн дууддаг ч үе байв. Тэдний
өмнө түүх сөхөж үзье. үүдэн бүтээсэн эмчилгээний арга тухайлбал эм
найрлагыг “хээр хоногсдын үрэл” гэж нэрлэсэн
Монголын уламжлалт анагаах ухаан нь байдаг. Уг үрэл нь умард зүгийн хүйтэн ширүүн
Монголчуудын өвөг дээдсийн оюун билгээр үүсэн уур амьсгалаас үүдэн гарсан хүйтэн чанартай
бий болж, дадлага туршлагаар цаг хугацааны дотор өвчинг анагаах тусгай найрлага юм.
урт шалгуурыг даван туулж төгөлдөржин Харамсалтай нь уг эмийн найрлага, онолын
хөгжиж 5000 жилийн түүхийг бүтээжээ. Энэ ойлголт, бүрэлдэхүүн нь шууд байдлаар бидэнд
урт хугацаанд үе үеийн эмч, эрдэмтэд өвчин уламжлагдаж ирсэнгүй. Гэвч дам байдлаар
эмгэгийг эмчлэх, түүнээс сэргийлэх хэдэн Хятадын эртний эмч нарын бүтээлээр дамжин
арван аргыг үүдэн бүтээж чадсан нь өнөөдөр иржээ.
ч хүн амын эрүүл мэндийг сахин хамгаалахад
хэрэглэгдсээр байна. Монголын уламжлалт анагаах ухааны эмийн
түүхий эд, эм найрлагатай холбоотой мэдээ,
Хүн төрөлхтөн эмт бодисын бүрэлдхүүн, баримтууд Төвөд, Хятад хэлээр бичигдсэн судар
амт, чанар, чадал, хэрэглээний шинжлэх номын дотор олонтоо байдаг бөгөөд Төвөдийн
ухааны үндсийг нээн гаргах, шинэ эмийн жор, эрдэмтэн Дэсрид Санжаажамцын зохиосон
эмчилгээний технологийг бий болгохоосоо “Төвдийн анагаах ухааны түүх”, Лхүндэвдаш,
өмнө олон мянган жилийн тэртээгээс эхлэн Дарму маарамба Лувсанчойдог нарын зохиосон
алхам алхмаар юуны өмнө идээ, ундааныхаа нэр “Их, бага Ютог Ёндонгомбын цадиг” зохиолууд
төрлийг олшруулж, хэрэглээ, юунд тустайг танин Монголын анагаах ухааны хөгжилтэй холбоотой
мэдэж улмаар олон янзаар хувилган хэрэглэсээр

Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë 111

Journal of Traditional Mongolian Medicine

ховор баримтуудыг агуулсан байдгаараа үнэ ГАНЦААР ЧАДАГЧ ЦАГААН ЭМ–ОРХООДОЙ
цэнэтэй юм.
Орхоодой нь хэдэн мянган жилийн тэртээгээс
XIV зууны Монгол эрдэмтдийн бичсэн болон Монгол, Хятад, Солонгосын ард түмний дунд
орчуулсан бүтээлүүдээс анагаах ухааны түүх, эмийн эмчилгээний гайхамшигт бүтээгдэхүүн
онол, практикийн хувьд ихээхэн ач холбогдолтой болж хэрэглэгдсээр иржээ. Шинжлэх ухааны
“Алтангэрэл”, “Идээ ундааны жинхэнэ товч” нийтлэг нэр нь Panax notoginseng гэдэг бөгөөд
зохиолууд зүй ёсоор орно. Энэ үеэс Монголын Panax нь бүгдийг эмчлэгч гэсэн утгатай грек
уламжлалт анагаах ухаан Дорно дахины анагаах үг. Ginseng гэдгийн уг дуудлага нь shen-seng
ухааны онолыг өвөг дээдсийнхээ хөгжүүлж хэмээдэг. Хүн-үндэс гэсэн утгатай үг. Учир нь
ирсэн нүүдэлчдийн анагаах ухааны мэдлэг, Панаксын үндэс нь хүний биеийн хэлбэртэй
оношилгоо, эмчилгээ, өвчнөөс урьдчилан адилхан байдаг. Орхоодойн 11 зүйл оршдогоос
сэргийлэх ухааны арга зүй болгон шингээн Солонгос, Хятад, Орос, Америк, Бутанд ургадаг
авах эхлэлийг тавьсан байна. Энэхүү эхлэл нь боловч Хятадад ургадаг панакс ното орхоодой
цаашид улам бүр өргөжин хөгжсөөр уламжлалт нь хамгийн өндөр чанартай, олон найрлагатай
анагаах ухааны түүхэн хөгжилд давтагдашгүй гэдгээрээ олон улсад хүлээн зөвшөөрөгдсөн.
ул мөрөө үлдээсэн томоохон бүтээлүүд гарах Энэхүү орхоодой байгаль дээр зэрлэгээр
замыг нээж өгчээ. Хамгийн том бүтээл нь ургадаг зүйл эрс багассан учраас сүүлийн үед
“Данжуур”-ын доторх анагаах ухааны зохиолууд тарималжуулан гаргаж авах болжээ. Гэвч
юм. “Данжуур”-ыг Монгол хэлээр орчуулахаас таримлаар ургуулахад маш хэцүү бөгөөд
өмнө уг зохиолын гол бүлгүүдийг бүртгэн, ургуулахаас өмнө талбайд нь тусгай ургамлыг 2
орчуулах бэлтгэл ажлыг хангах зорилгоор 1741- жил тарьсны дараа нарны хурц гэрлээс хамгаалж
1742 оны хооронд таван ухааны толь буюу химийн ямар ч бордоо хэрэглэлгүйгээр асар их
“Мэргэд гарахын орон” нэрт толийг бичиж хүч хөдөлмөр зарцуулж ургуулдаг.
модон бараар хэвлэжээ. Дараагийн орчуулгын
гол зохиол бол Монголын уламжлалт анагаах Панакс ното орхоодой зөвхөн БНХАУ-ын
ухааны эмч бэлтгэх сургуулийн үндсэн сурах Баруун урд хэсгийн Юнань мужид GAP (Good Ag-
бичиг, сонгодог зохиол болох “Анагаах ухааны ricultural Practice) зохист шаардлага (стандарт)-д
дөрвөн үндэс” зохиол юм. “Анагаах ухааны нийцүүлэн тариалж 9-11 дүгээр сард үндэст нь
дөрвөн үндэс” дэлхийн олон орны эрдэмтдийн эмийн гол бодисууд ихээр хуримтлагдах үед нь
сонирхлыг зүй ёсоор татдаг, эрдэм шинжилгээ, хураан авч өндөр технологиор боловсруулна.
онол, практикийн ач холбогдол нь жил ирэх
тусам улам нэмэгдэн, орчин цагийн анагаах Панакс ното орхоодойг тархи, зүрх судасны
ухааны ололттой хөл нийлүүлэн урагшилсаар өвчин, цус тогтоох зорилгоор олон мянган
байгаа дорвитой бүтээлийн нэг юм. Монголын жилийн турш хэрэглэсээр ирсэн бөгөөд
оточ, маарамбууд энэхүү бүтээлийг судалж анагаахын шинжлэх ухааны сүүлийн үеийн
монгол төрхтэй, Монголын уламжлалт анагаах шинжилгээ судалгааны ололт, амжилтын үр
ухааны үндэс болгож чадсан нь тод харагдаж дүнд эмчилгээний олон төрлийн үйлдэл үзүүлдэг
байдаг. нь нотлогдсоор байна. Ното орхоодойн үндэс
нь 30 шахам төрлийн сапонин, 100 хол давсан
XVII зуунаас Монголд “Анагаах ухааны дөрвөн
үндэс”, “Дээрээс тогтоосон дүрсийн тус бүрийг
бүртгэсэн бичиг”, Хятад анагаах ухааны “Хатгах,
төөнөх тэргүүтнийг хураасан ном, дэвтэр”, ”Хар
дом судар” гэсэн дөрвөн томоохон бүтээл дээр
суурилсан 4 урсгал (сургууль) бий болсныг анх
удаа судлан тогтоожээ. Дээр дурдсан анагаах
ухааны түүхийн явцад ганцаар чадагчдаас
ганцаар чадагч цагаан эм орхоодой буюу хүн
орхоодойг эмнэлгийн тусламжийн практикт
өргөн хэрэглэж, эмчилгээний олон арван аргыг
бүтээжээ.

112 Óëàìæëàëò Àíàãààõ Óõààíû Ýì÷ Ñóäëàà÷äûí Íèéãýìëýãèéí àëáàí ¸ñíû ñýòã¿¿ë